| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पञ्चपकरण-अनुटीका • Pañcapakaraṇa-anuṭīkā |
२. अन्तराभवकथावण्णना
2. Antarābhavakathāvaṇṇanā
५०५. अन्तरट्ठानानीति अन्तरिकट्ठानानि। निवारकट्ठानानि भिन्दित्वा च आकासेन च गमनतो। यदि सो भवानं अन्तरा न सियाति सो अन्तराभवो कामभवादीनं भवानं अन्तरे यदि न भवेय्य। न नाम अन्तराभवोति ‘‘सब्बेन सब्बं नत्थि नाम अन्तराभवो’’ति एवं पवत्तस्स सकवादिवचनस्स पटिक्खेपे कारणं नत्थि, तस्स पटिक्खेपे कारणं हदये ठपेत्वा न पटिक्खिपति, अथ खो तथा अनिच्छन्तो केवलं लद्धिया पटिक्खिपतीति अत्थो।
505. Antaraṭṭhānānīti antarikaṭṭhānāni. Nivārakaṭṭhānāni bhinditvā ca ākāsena ca gamanato. Yadi so bhavānaṃ antarā na siyāti so antarābhavo kāmabhavādīnaṃ bhavānaṃ antare yadi na bhaveyya. Na nāma antarābhavoti ‘‘sabbena sabbaṃ natthi nāma antarābhavo’’ti evaṃ pavattassa sakavādivacanassa paṭikkhepe kāraṇaṃ natthi, tassa paṭikkhepe kāraṇaṃ hadaye ṭhapetvā na paṭikkhipati, atha kho tathā anicchanto kevalaṃ laddhiyā paṭikkhipatīti attho.
५०६. जातीति न इच्छतीति सम्बन्धो।
506. Jātīti na icchatīti sambandho.
५०७. एवं तं तत्थ न इच्छतीति कामभवादीसु विय तं चुतिपटिसन्धिपरम्परं तत्थ अन्तराभवावत्थाय न इच्छति। सो हि तस्स भाविभवनिब्बत्तककम्मतो एव पवत्तिं इच्छति, तस्मा जातिजरामरणानि अनिच्चतो कुतो चुतिपटिसन्धिपरम्परा। अयञ्च वादो अन्तराभववादीनं एकच्चानं वुत्तो। ये ‘‘अप्पकेन कालेन सत्ताहेनेव वा पटिसन्धिं पापुणाती’’ति वदन्ति, ये पन ‘‘तत्थेव चवित्वा आयातीति सत्तसत्ताहानी’’ति वदन्ति, तेहि अनुञ्ञाताव चुतिपटिसन्धिपरम्पराति ते अधुनातना दट्ठब्बा पाळियं ‘‘अन्तराभवे सत्ता जायन्ति जीयन्ति मीयन्ति चवन्ति उपपज्जन्तीति? न हेवं वत्तब्बे’’ति आगतत्ता। यथा चेतं, एवं निरयूपगादिभावम्पिस्स अधुनातना पटिजानन्ति। तथा हि ते वदन्ति ‘‘उद्धंपादो तु नारको’’तिआदि। तत्थ यं निस्साय परवादी अन्तराभवं नाम परिकप्पेति, तं दस्सेतुं अट्ठकथायं ‘‘अन्तरापरिनिब्बायीति सुत्तपदं अयोनिसो गहेत्वा’’ति वुत्तं। इमस्स हि ‘‘अविहादीसु तत्थ तत्थ आयुवेमज्झं अनतिक्कमित्वा अन्तरा अग्गमग्गाधिगमेन अनवसेसकिलेसपरिनिब्बानेन परिनिब्बायति, अन्तरापरिनिब्बायी’’ति सुत्तपदस्स अयमत्थो, न अन्तराभवभूतोति। तस्मा वुत्तं ‘‘अन्तरापरिनिब्बायीति सुत्तपदं अयोनिसो गहेत्वा’’ति।
507. Evaṃtaṃ tattha na icchatīti kāmabhavādīsu viya taṃ cutipaṭisandhiparamparaṃ tattha antarābhavāvatthāya na icchati. So hi tassa bhāvibhavanibbattakakammato eva pavattiṃ icchati, tasmā jātijarāmaraṇāni aniccato kuto cutipaṭisandhiparamparā. Ayañca vādo antarābhavavādīnaṃ ekaccānaṃ vutto. Ye ‘‘appakena kālena sattāheneva vā paṭisandhiṃ pāpuṇātī’’ti vadanti, ye pana ‘‘tattheva cavitvā āyātīti sattasattāhānī’’ti vadanti, tehi anuññātāva cutipaṭisandhiparamparāti te adhunātanā daṭṭhabbā pāḷiyaṃ ‘‘antarābhave sattā jāyanti jīyanti mīyanti cavanti upapajjantīti? Na hevaṃ vattabbe’’ti āgatattā. Yathā cetaṃ, evaṃ nirayūpagādibhāvampissa adhunātanā paṭijānanti. Tathā hi te vadanti ‘‘uddhaṃpādo tu nārako’’tiādi. Tattha yaṃ nissāya paravādī antarābhavaṃ nāma parikappeti, taṃ dassetuṃ aṭṭhakathāyaṃ ‘‘antarāparinibbāyīti suttapadaṃ ayoniso gahetvā’’ti vuttaṃ. Imassa hi ‘‘avihādīsu tattha tattha āyuvemajjhaṃ anatikkamitvā antarā aggamaggādhigamena anavasesakilesaparinibbānena parinibbāyati, antarāparinibbāyī’’ti suttapadassa ayamattho, na antarābhavabhūtoti. Tasmā vuttaṃ ‘‘antarāparinibbāyīti suttapadaṃ ayoniso gahetvā’’ti.
ये पन ‘‘सम्भवेसीति वचनतो अत्थेव अन्तराभवो। सो हि सम्भवं उपपत्तिं एसतीति सम्भवेसी’’ति वदन्ति, तेपि ये भूताव न पुन भविस्सन्ति, ते खीणासवा ‘‘भूतानं वा सत्तानं ठितिया’’ति एत्थ ‘‘भूता’’ति वुत्ता। तब्बिधुरताय सम्भवमेसन्तीति सम्भवेसिनो, अप्पहीनभवसंयोजनत्ता सेक्खा पुथुज्जना। चतूसु वा योनीसु अण्डजजलाबुजा सत्ता याव अण्डकोसं वत्थिकोसञ्च न भिन्दन्ति, ताव सम्भवेसी नाम, अण्डकोसतो वत्थिकोसतो च निक्खन्ता भूता नाम। संसेदजओपपातिका च पठमचित्तक्खणे सम्भवेसी नाम, दुतियचित्तक्खणतो पट्ठाय भूता नाम। येन वा इरियापथेन जायन्ति, याव ततो अञ्ञं न पापुणन्ति, ताव सम्भवेसी नाम, ततो परं भूता नामाति एवं उजुके पाळिअनुगते अत्थे सति किं अनिद्धारितस्स पत्थियेन अन्तराभवेन अत्तभावेन परिकप्पितेन पयोजनन्ति पटिक्खिपितब्बा।
Ye pana ‘‘sambhavesīti vacanato attheva antarābhavo. So hi sambhavaṃ upapattiṃ esatīti sambhavesī’’ti vadanti, tepi ye bhūtāva na puna bhavissanti, te khīṇāsavā ‘‘bhūtānaṃ vā sattānaṃ ṭhitiyā’’ti ettha ‘‘bhūtā’’ti vuttā. Tabbidhuratāya sambhavamesantīti sambhavesino, appahīnabhavasaṃyojanattā sekkhā puthujjanā. Catūsu vā yonīsu aṇḍajajalābujā sattā yāva aṇḍakosaṃ vatthikosañca na bhindanti, tāva sambhavesī nāma, aṇḍakosato vatthikosato ca nikkhantā bhūtā nāma. Saṃsedajaopapātikā ca paṭhamacittakkhaṇe sambhavesī nāma, dutiyacittakkhaṇato paṭṭhāya bhūtā nāma. Yena vā iriyāpathena jāyanti, yāva tato aññaṃ na pāpuṇanti, tāva sambhavesī nāma, tato paraṃ bhūtā nāmāti evaṃ ujuke pāḷianugate atthe sati kiṃ aniddhāritassa patthiyena antarābhavena attabhāvena parikappitena payojananti paṭikkhipitabbā.
यं पनेके ‘‘सन्तानवसेन पवत्तमानानं धम्मानं अविच्छेदेन देसन्तरेसु पातुभावो दिट्ठो। यथा तं वीहिआदिअविञ्ञाणकसन्ताने, एवं सविञ्ञाणकसन्तानेपि अविच्छेदेन देसन्तरे पातुभावेन भवितब्बं। अयञ्च नयो सति अन्तराभवे युज्जति, नाञ्ञथा’’ति युत्तिं वदन्ति, तेहि इद्धिमतो चेतोवसिप्पत्तस्स चित्तानुगतिकं कायं अधिट्ठहन्तस्स खणेन ब्रह्मलोकतो इधूपसङ्कमने इतो वा ब्रह्मलोकूपगमने युत्ति वत्तब्बा। यदि सब्बत्थेव विच्छिन्नदेसे धम्मानं पवत्ति न इच्छिता, यदिपि सिया ‘‘इद्धिमन्तानं इद्धिविसयो अचिन्तेय्यो’’ति, तं इधापि समानं ‘‘कम्मविपाको अचिन्तेय्यो’’ति वचनतो, तस्मा तं तेसं मतिमत्तमेव। अचिन्तेय्यसभावा हि सभावधम्मा, ते कत्थचि पच्चयवसेन विच्छिन्नदेसे पातुभवन्ति, कत्थचि अविच्छिन्नदेसे च। तथा हि मुखघोसादीहि पच्चयेहि अञ्ञस्मिं देसे आदासपब्बतपदेसादिके पटिबिम्बपटिघोसादिकं निब्बत्तमानं दिट्ठन्ति।
Yaṃ paneke ‘‘santānavasena pavattamānānaṃ dhammānaṃ avicchedena desantaresu pātubhāvo diṭṭho. Yathā taṃ vīhiādiaviññāṇakasantāne, evaṃ saviññāṇakasantānepi avicchedena desantare pātubhāvena bhavitabbaṃ. Ayañca nayo sati antarābhave yujjati, nāññathā’’ti yuttiṃ vadanti, tehi iddhimato cetovasippattassa cittānugatikaṃ kāyaṃ adhiṭṭhahantassa khaṇena brahmalokato idhūpasaṅkamane ito vā brahmalokūpagamane yutti vattabbā. Yadi sabbattheva vicchinnadese dhammānaṃ pavatti na icchitā, yadipi siyā ‘‘iddhimantānaṃ iddhivisayo acinteyyo’’ti, taṃ idhāpi samānaṃ ‘‘kammavipāko acinteyyo’’ti vacanato, tasmā taṃ tesaṃ matimattameva. Acinteyyasabhāvā hi sabhāvadhammā, te katthaci paccayavasena vicchinnadese pātubhavanti, katthaci avicchinnadese ca. Tathā hi mukhaghosādīhi paccayehi aññasmiṃ dese ādāsapabbatapadesādike paṭibimbapaṭighosādikaṃ nibbattamānaṃ diṭṭhanti.
एत्थाह – पटिबिम्बं ताव असिद्धत्ता असदिसत्ता च न निदस्सनं। पटिबिम्बञ्हि नाम अञ्ञदेव रूपन्तरं उप्पज्जतीति असिद्धमेतं। सिद्धियम्पि असदिसत्ता न निदस्सनं सिया एकस्मिं ठाने द्विन्नं सहठानाभावतो। यत्थेव हि आदासरूपं पटिबिम्बरूपञ्च दिस्सति, न च एकस्मिं देसे रूपद्वयस्स सहभावो युत्तो निस्सयभूतदेसतो, असदिसञ्चेतं सन्धानतो। न हि मुखस्स पटिबिम्बसन्धानभूतं आदाससन्धानसम्बन्धत्ता सन्धानं उद्दिस्स अविच्छेदेन देसन्तरे पातुभावो वुच्चति, न असन्तानन्ति असमानमेव तन्ति।
Etthāha – paṭibimbaṃ tāva asiddhattā asadisattā ca na nidassanaṃ. Paṭibimbañhi nāma aññadeva rūpantaraṃ uppajjatīti asiddhametaṃ. Siddhiyampi asadisattā na nidassanaṃ siyā ekasmiṃ ṭhāne dvinnaṃ sahaṭhānābhāvato. Yattheva hi ādāsarūpaṃ paṭibimbarūpañca dissati, na ca ekasmiṃ dese rūpadvayassa sahabhāvo yutto nissayabhūtadesato, asadisañcetaṃ sandhānato. Na hi mukhassa paṭibimbasandhānabhūtaṃ ādāsasandhānasambandhattā sandhānaṃ uddissa avicchedena desantare pātubhāvo vuccati, na asantānanti asamānameva tanti.
तत्थ यं वुत्तं ‘‘पटिबिम्बं नाम अञ्ञदेव रूपन्तरं उप्पज्जतीति असिद्धं एकस्मिं ठाने द्विन्नं सहठानभावतो’’ति, तयिदं असन्तानमेव सहठानं चोदितं भिन्ननिस्सयत्ता। न हि भिन्ननिस्सयानं सहठानं अत्थि। यथा अनेकेसं मणिदीपादीनं पभारूपं एकस्मिं पदेसे पवत्तमानं अच्छितमानताय निरन्तरताय च अभिन्नट्ठानं विय पञ्ञायति, भिन्ननिस्सयत्ता पन भिन्नट्ठानमेव तं, गहणविसेसेन तथाअभिन्नट्ठानमत्तं, एवं आदासरूपपटिबिम्बरूपेसुपि दट्ठब्बं। तादिसपच्चयसमवायेन हि तत्थ तं उप्पज्जति चेव विगच्छति च, एवञ्चेतं सम्पटिच्छितब्बं चक्खुविञ्ञाणस्स गोचरभावूपगमनतो। अञ्ञथा आलोकेन विनापि पञ्ञायेय्य, चक्खुविञ्ञाणस्स वा न गोचरो विय सिया। तस्स पन सामग्गिया सो आनुभावो, यं तथा दस्सनं होतीति। अचिन्तेय्यो हि धम्मानं सामत्थियभेदोति वदन्तेनपि अयमेवत्थो साधितो भिन्ननिस्सयस्सपि अभिन्नट्ठानस्स विय उपट्ठानतो। एतेनेव उदकादीसु पटिबिम्बरूपाभावचोदना पटिक्खित्ता वेदितब्बा।
Tattha yaṃ vuttaṃ ‘‘paṭibimbaṃ nāma aññadeva rūpantaraṃ uppajjatīti asiddhaṃ ekasmiṃ ṭhāne dvinnaṃ sahaṭhānabhāvato’’ti, tayidaṃ asantānameva sahaṭhānaṃ coditaṃ bhinnanissayattā. Na hi bhinnanissayānaṃ sahaṭhānaṃ atthi. Yathā anekesaṃ maṇidīpādīnaṃ pabhārūpaṃ ekasmiṃ padese pavattamānaṃ acchitamānatāya nirantaratāya ca abhinnaṭṭhānaṃ viya paññāyati, bhinnanissayattā pana bhinnaṭṭhānameva taṃ, gahaṇavisesena tathāabhinnaṭṭhānamattaṃ, evaṃ ādāsarūpapaṭibimbarūpesupi daṭṭhabbaṃ. Tādisapaccayasamavāyena hi tattha taṃ uppajjati ceva vigacchati ca, evañcetaṃ sampaṭicchitabbaṃ cakkhuviññāṇassa gocarabhāvūpagamanato. Aññathā ālokena vināpi paññāyeyya, cakkhuviññāṇassa vā na gocaro viya siyā. Tassa pana sāmaggiyā so ānubhāvo, yaṃ tathā dassanaṃ hotīti. Acinteyyo hi dhammānaṃ sāmatthiyabhedoti vadantenapi ayamevattho sādhito bhinnanissayassapi abhinnaṭṭhānassa viya upaṭṭhānato. Eteneva udakādīsu paṭibimbarūpābhāvacodanā paṭikkhittā veditabbā.
सिद्धे च पटिबिम्बरूपे तस्स निदस्सनभावो सिद्धोयेव होति हेतुफलानं विच्छिन्नदेसताविभावनतो। यं पन वुत्तं ‘‘असदिसत्ता न निदस्सन’’न्ति, तदयुत्तं। कस्मा? न हि निदस्सनं नाम निदस्सितब्बेन सब्बदा सदिसमेव होति। चुतिक्खन्धाधानतो विच्छिन्नदेसे उपपत्तिक्खन्धा पातुभवन्तीति एतस्स अत्थस्स साधनत्थं मुखरूपतो विच्छिन्ने ठाने तस्स फलभूतं पटिबिम्बरूपं निब्बत्ततीति एत्थ तस्स निदस्सनत्थस्स अधिप्पेतत्ता। एतेन असन्तानचोदना पटिक्खित्ता वेदितब्बा।
Siddhe ca paṭibimbarūpe tassa nidassanabhāvo siddhoyeva hoti hetuphalānaṃ vicchinnadesatāvibhāvanato. Yaṃ pana vuttaṃ ‘‘asadisattā na nidassana’’nti, tadayuttaṃ. Kasmā? Na hi nidassanaṃ nāma nidassitabbena sabbadā sadisameva hoti. Cutikkhandhādhānato vicchinnadese upapattikkhandhā pātubhavantīti etassa atthassa sādhanatthaṃ mukharūpato vicchinne ṭhāne tassa phalabhūtaṃ paṭibimbarūpaṃ nibbattatīti ettha tassa nidassanatthassa adhippetattā. Etena asantānacodanā paṭikkhittā veditabbā.
यस्मा वा मुखपटिबिम्बरूपानं हेतुफलभावो सिद्धो, तस्मापि सा पटिक्खित्ताव होति। हेतुफलभावसम्बन्धेसु हि सन्तानवोहारो। यथावुत्तद्वीहिकारणेहि पटिबिम्बं उप्पज्जति बिम्बतो आदासतो च, न चेवं उपपत्तिक्खन्धानं विच्छिन्नदेसुप्पत्ति। यथा चेत्थ पटिबिम्बरूपं निदस्सितं, एवं पटिघोसदीपमुद्दादयोपि निदस्सितब्बा। यथा हि पटिघोसदीपमुद्दादयो सद्दादिहेतुका होन्ति, अञ्ञत्र अगन्त्वा होन्ति, एवमेव इदं चित्तन्ति।
Yasmā vā mukhapaṭibimbarūpānaṃ hetuphalabhāvo siddho, tasmāpi sā paṭikkhittāva hoti. Hetuphalabhāvasambandhesu hi santānavohāro. Yathāvuttadvīhikāraṇehi paṭibimbaṃ uppajjati bimbato ādāsato ca, na cevaṃ upapattikkhandhānaṃ vicchinnadesuppatti. Yathā cettha paṭibimbarūpaṃ nidassitaṃ, evaṃ paṭighosadīpamuddādayopi nidassitabbā. Yathā hi paṭighosadīpamuddādayo saddādihetukā honti, aññatra agantvā honti, evameva idaṃ cittanti.
अपिचायं अन्तराभववादी एवं पुच्छितब्बो – यदि ‘‘धम्मानं विच्छिन्नदेसुप्पत्ति न युत्ता’’ति अन्तराभवो परिकप्पितो, राहुआदीनं सरीरे कथमनेकयोजनसहस्सन्तरिकेसु पादट्ठानहदयट्ठानेसु कायविञ्ञाणमनोविञ्ञाणुप्पत्ति विच्छिन्नदेसे युत्ता। यदि एकसन्तानभावतो, इधापि तंसमानं। न चेत्थ अरूपधम्मभावतो अलं परिहाराय पञ्चवोकारे रूपारूपधम्मानं अञ्ञमञ्ञं सम्बन्धत्ता। वत्तमानेहि ताव पच्चयेहि विच्छिन्नदेसे फलस्स उप्पत्ति सिद्धा, किमङ्गं पन अतीतेहि पञ्चवोकारभवेहि। यत्थ विपाकविञ्ञाणस्स पच्चयो, तत्थस्स निस्सयभूतस्स वत्थुस्स सहभावीनञ्च खन्धानं सम्भवोति लद्धोकासेन कम्मुना निब्बत्तियमानस्स अवसेसपच्चयन्तरसहितस्स विपाकविञ्ञाणस्स उप्पत्तियं नालं विच्छिन्नदेसता विबन्धाय। यथा च अनेककप्पसहस्सन्तरिकापि चुतिक्खन्धा उपपत्तिक्खन्धानं अनन्तरपच्चयोति न कालदूरता, एवं अनेकयोजनसहस्सन्तरिकापि ते तेसं अनन्तरपच्चयो होन्तीति न देसदूरता। एवं चुतिक्खन्धनिरोधानन्तरं उपपत्तिट्ठाने पच्चयन्तरसमवायेन पटिसन्धिक्खन्धा पातुभवन्तीति नत्थेव अन्तराभवो। असति च तस्मिं यं तस्स केचि ‘‘भाविभवनिब्बत्तककम्मुनो ततो एव भाविपुरिमकालभवाकारो सजातिसुद्धदिब्बचक्खुगोचरो अहीनिन्द्रियो केनचि अप्पटिहतगमनो गन्धाहारो’’ति एवमादिकारणाकारादिं वण्णेन्ति, तं वञ्झातनयस्स रस्सदीघसामतादिविवादसदिसन्ति वेदितब्बं।
Apicāyaṃ antarābhavavādī evaṃ pucchitabbo – yadi ‘‘dhammānaṃ vicchinnadesuppatti na yuttā’’ti antarābhavo parikappito, rāhuādīnaṃ sarīre kathamanekayojanasahassantarikesu pādaṭṭhānahadayaṭṭhānesu kāyaviññāṇamanoviññāṇuppatti vicchinnadese yuttā. Yadi ekasantānabhāvato, idhāpi taṃsamānaṃ. Na cettha arūpadhammabhāvato alaṃ parihārāya pañcavokāre rūpārūpadhammānaṃ aññamaññaṃ sambandhattā. Vattamānehi tāva paccayehi vicchinnadese phalassa uppatti siddhā, kimaṅgaṃ pana atītehi pañcavokārabhavehi. Yattha vipākaviññāṇassa paccayo, tatthassa nissayabhūtassa vatthussa sahabhāvīnañca khandhānaṃ sambhavoti laddhokāsena kammunā nibbattiyamānassa avasesapaccayantarasahitassa vipākaviññāṇassa uppattiyaṃ nālaṃ vicchinnadesatā vibandhāya. Yathā ca anekakappasahassantarikāpi cutikkhandhā upapattikkhandhānaṃ anantarapaccayoti na kāladūratā, evaṃ anekayojanasahassantarikāpi te tesaṃ anantarapaccayo hontīti na desadūratā. Evaṃ cutikkhandhanirodhānantaraṃ upapattiṭṭhāne paccayantarasamavāyena paṭisandhikkhandhā pātubhavantīti nattheva antarābhavo. Asati ca tasmiṃ yaṃ tassa keci ‘‘bhāvibhavanibbattakakammuno tato eva bhāvipurimakālabhavākāro sajātisuddhadibbacakkhugocaro ahīnindriyo kenaci appaṭihatagamano gandhāhāro’’ti evamādikāraṇākārādiṃ vaṇṇenti, taṃ vañjhātanayassa rassadīghasāmatādivivādasadisanti veditabbaṃ.
अन्तराभवकथावण्णना निट्ठिता।
Antarābhavakathāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / कथावत्थुपाळि • Kathāvatthupāḷi / (७४) २. अन्तराभवकथा • (74) 2. Antarābhavakathā
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / अभिधम्मपिटक (अट्ठकथा) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / पञ्चपकरण-अट्ठकथा • Pañcapakaraṇa-aṭṭhakathā / २. अन्तराभवकथावण्णना • 2. Antarābhavakathāvaṇṇanā
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / पञ्चपकरण-मूलटीका • Pañcapakaraṇa-mūlaṭīkā / २. अन्तराभवकथावण्णना • 2. Antarābhavakathāvaṇṇanā
