| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / इतिवुत्तक-अट्ठकथा • Itivuttaka-aṭṭhakathā |
९. अन्तरामलसुत्तवण्णना
9. Antarāmalasuttavaṇṇanā
८८. नवमे अन्तरामलाति एत्थ अन्तरासद्दो –
88. Navame antarāmalāti ettha antarāsaddo –
‘‘नदीतीरेसु सण्ठाने, सभासु रथियासु च।
‘‘Nadītīresu saṇṭhāne, sabhāsu rathiyāsu ca;
जना सङ्गम्म मन्तेन्ति, मञ्च तञ्च किमन्तर’’न्ति॥ –
Janā saṅgamma mantenti, mañca tañca kimantara’’nti. –
आदीसु (सं॰ नि॰ १.२२८) कारणे आगतो। ‘‘अद्दसा मं, भन्ते, अञ्ञतरा इत्थी विज्जन्तरिकाय भाजनं धोवन्ती’’तिआदीसु (म॰ नि॰ २.१४९) खणे। ‘‘अपिचायं तपोदा द्विन्नं महानिरयानं अन्तरिकाय आगच्छती’’तिआदीसु (पारा॰ २३१) विवरे।
Ādīsu (saṃ. ni. 1.228) kāraṇe āgato. ‘‘Addasā maṃ, bhante, aññatarā itthī vijjantarikāya bhājanaṃ dhovantī’’tiādīsu (ma. ni. 2.149) khaṇe. ‘‘Apicāyaṃ tapodā dvinnaṃ mahānirayānaṃ antarikāya āgacchatī’’tiādīsu (pārā. 231) vivare.
‘‘पीतवत्थे पीतधजे, पीतालङ्कारभूसिते।
‘‘Pītavatthe pītadhaje, pītālaṅkārabhūsite;
पीतन्तराहि वग्गूहि, अपिळन्धाव सोभसी’’ति॥ –
Pītantarāhi vaggūhi, apiḷandhāva sobhasī’’ti. –
आदीसु (वि॰ व॰ ६५८) उत्तरिसाटके। ‘‘यस्सन्तरतो न सन्ति कोपा’’तिआदीसु (उदा॰ २०) चित्ते। इधापि चित्ते एव दट्ठब्बो। तस्मा अन्तरे चित्ते भवा अन्तरा। यस्मिं सन्ताने उप्पन्ना, तस्स मलिनभावकरणतो मला। तत्थ मलं नाम दुविधं – सरीरमलं, चित्तमलन्ति। तेसु सरीरमलं सेदजल्लिकादि सरीरे निब्बत्तं, तत्थ लग्गं आगन्तुकरजञ्च, तं उदकेनपि नीहरणीयं, न तथा संकिलेसिकं। चित्तमलं पन रागादिसंकिलेसिकं, तं अरियमग्गेहेव नीहरणीयं। वुत्तञ्हेतं पोराणेहि –
Ādīsu (vi. va. 658) uttarisāṭake. ‘‘Yassantarato na santi kopā’’tiādīsu (udā. 20) citte. Idhāpi citte eva daṭṭhabbo. Tasmā antare citte bhavā antarā. Yasmiṃ santāne uppannā, tassa malinabhāvakaraṇato malā. Tattha malaṃ nāma duvidhaṃ – sarīramalaṃ, cittamalanti. Tesu sarīramalaṃ sedajallikādi sarīre nibbattaṃ, tattha laggaṃ āgantukarajañca, taṃ udakenapi nīharaṇīyaṃ, na tathā saṃkilesikaṃ. Cittamalaṃ pana rāgādisaṃkilesikaṃ, taṃ ariyamaggeheva nīharaṇīyaṃ. Vuttañhetaṃ porāṇehi –
‘‘रूपेन संकिलिट्ठेन, संकिलिस्सन्ति माणवा।
‘‘Rūpena saṃkiliṭṭhena, saṃkilissanti māṇavā;
रूपे सुद्धे विसुज्झन्ति, अनक्खातं महेसिना॥
Rūpe suddhe visujjhanti, anakkhātaṃ mahesinā.
‘‘चित्तेन संकिलिट्ठेन, संकिलिस्सन्ति माणवा।
‘‘Cittena saṃkiliṭṭhena, saṃkilissanti māṇavā;
चित्ते सुद्धे विसुज्झन्ति, इति वुत्तं महेसिना’’ति॥ (दी॰ नि॰ अट्ठ॰ २.३७३; म॰ नि॰ अट्ठ॰ १.१०६)।
Citte suddhe visujjhanti, iti vuttaṃ mahesinā’’ti. (dī. ni. aṭṭha. 2.373; ma. ni. aṭṭha. 1.106);
तेनाह भगवा ‘‘चित्तसंकिलेसा, भिक्खवे, सत्ता संकिलिस्सन्ति, चित्तवोदाना विसुज्झन्ती’’ति (सं॰ नि॰ ३.१००)। तस्मा भगवा इधापि चित्तमलविसोधनाय पटिपज्जितब्बन्ति दस्सेन्तो ‘‘तयोमे, भिक्खवे, अन्तरामला’’ति आह।
Tenāha bhagavā ‘‘cittasaṃkilesā, bhikkhave, sattā saṃkilissanti, cittavodānā visujjhantī’’ti (saṃ. ni. 3.100). Tasmā bhagavā idhāpi cittamalavisodhanāya paṭipajjitabbanti dassento ‘‘tayome, bhikkhave, antarāmalā’’ti āha.
यथा चेते लोभादयो सत्तानं चित्ते उप्पज्जित्वा मलिनभावकरा नानप्पकारसंकिलेसविधायकाति अन्तरामला, एवं एकतो भुञ्जित्वा, एकतो सयित्वा, ओतारगवेसी अमित्तसत्तु विय चित्ते एव उप्पज्जित्वा सत्तानं नानाविधअनत्थावहा, नानप्पकारदुक्खनिब्बत्तकाति दस्सेन्तो ‘‘अन्तराअमित्ता’’तिआदिमाह। तत्थ मित्तपटिपक्खतो अमित्ता, सपत्तकिच्चकरणतो सपत्ता, हिंसनतो वधका, उजुविपच्चनीकतो पच्चत्थिका।
Yathā cete lobhādayo sattānaṃ citte uppajjitvā malinabhāvakarā nānappakārasaṃkilesavidhāyakāti antarāmalā, evaṃ ekato bhuñjitvā, ekato sayitvā, otāragavesī amittasattu viya citte eva uppajjitvā sattānaṃ nānāvidhaanatthāvahā, nānappakāradukkhanibbattakāti dassento ‘‘antarāamittā’’tiādimāha. Tattha mittapaṭipakkhato amittā, sapattakiccakaraṇato sapattā, hiṃsanato vadhakā, ujuvipaccanīkato paccatthikā.
तत्थ द्वीहि आकारेहि लोभादीनं अमित्तादिभावो वेदितब्बो। वेरीपुग्गलो हि अन्तरं लभमानो अत्तनो वेरिस्स सत्थेन वा सीसं पातेति, उपायेन वा महन्तं अनत्थं उप्पादेति। इमे च लोभादयो पञ्ञासिरपातनेन योनिसम्पटिपादनेन च तादिसं ततो बलवतरं अनत्थं निब्बत्तेन्ति। कथं? चक्खुद्वारस्मिञ्हि इट्ठादीसु आरम्मणेसु आपाथगतेसु यथारहं तानि आरब्भ लोभादयो उप्पज्जन्ति, एत्तावतास्स पञ्ञासिरं पातितं नाम होति। सोतद्वारादीसुपि एसेव नयो। एवं ताव पञ्ञासिरपातनतो अमित्तादिसदिसता वेदितब्बा। लोभादयो पन कम्मनिदाना हुत्वा अण्डजादिभेदा चतस्सो योनियो उपनेन्ति। तस्स योनिउपगमनमूलकानि पञ्चवीसति महाभयानि द्वत्तिंस कम्मकरणानि च आगतानेव होन्ति। एवं योनिसम्पटिपादनतोपि नेसं अमित्तादिसदिसता वेदितब्बा। इति लोभादयो अमित्तादिसदिसताय चित्तसम्भूतताय च ‘‘अन्तराअमित्ता’’तिआदिना वुत्ता। अपिच अमित्तेहि कातुं असक्कुणेय्यं लोभादयो करोन्ति, अमित्तादिभावो च लोभादीहि जायतीति तेसं अमित्तादिभावो वेदितब्बो। वुत्तञ्हेतं –
Tattha dvīhi ākārehi lobhādīnaṃ amittādibhāvo veditabbo. Verīpuggalo hi antaraṃ labhamāno attano verissa satthena vā sīsaṃ pāteti, upāyena vā mahantaṃ anatthaṃ uppādeti. Ime ca lobhādayo paññāsirapātanena yonisampaṭipādanena ca tādisaṃ tato balavataraṃ anatthaṃ nibbattenti. Kathaṃ? Cakkhudvārasmiñhi iṭṭhādīsu ārammaṇesu āpāthagatesu yathārahaṃ tāni ārabbha lobhādayo uppajjanti, ettāvatāssa paññāsiraṃ pātitaṃ nāma hoti. Sotadvārādīsupi eseva nayo. Evaṃ tāva paññāsirapātanato amittādisadisatā veditabbā. Lobhādayo pana kammanidānā hutvā aṇḍajādibhedā catasso yoniyo upanenti. Tassa yoniupagamanamūlakāni pañcavīsati mahābhayāni dvattiṃsa kammakaraṇāni ca āgatāneva honti. Evaṃ yonisampaṭipādanatopi nesaṃ amittādisadisatā veditabbā. Iti lobhādayo amittādisadisatāya cittasambhūtatāya ca ‘‘antarāamittā’’tiādinā vuttā. Apica amittehi kātuṃ asakkuṇeyyaṃ lobhādayo karonti, amittādibhāvo ca lobhādīhi jāyatīti tesaṃ amittādibhāvo veditabbo. Vuttañhetaṃ –
‘‘दिसो दिसं यन्तं कयिरा, वेरी वा पन वेरिनं।
‘‘Diso disaṃ yantaṃ kayirā, verī vā pana verinaṃ;
मिच्छापणिहितं चित्तं, पापियो नं ततो करे’’ति॥ (ध॰ प॰ ४२; उदा॰ ३३)।
Micchāpaṇihitaṃ cittaṃ, pāpiyo naṃ tato kare’’ti. (dha. pa. 42; udā. 33);
गाथासु अत्तनो परेसञ्च अनत्थं जनेतीति अनत्थजननो। वुत्तञ्हेतं –
Gāthāsu attano paresañca anatthaṃ janetīti anatthajanano. Vuttañhetaṃ –
‘‘यदपि लुद्धो अभिसङ्खरोति कायेन वाचाय मनसा तदपि अकुसलं; यदपि लुद्धो लोभेन अभिभूतो परियादिन्नचित्तो परस्स असता दुक्खं उप्पादेति वधेन वा बन्धेन वा जानिया वा गरहाय वा पब्बाजनाय वा बलवम्हि बलत्थो इति, तदपि अकुसलं, इतिस्समे लोभजा लोभनिदाना लोभसमुदया लोभपच्चया अनेके पापका अकुसला धम्मा सम्भवन्ती’’ति (अ॰ नि॰ ३.७०)।
‘‘Yadapi luddho abhisaṅkharoti kāyena vācāya manasā tadapi akusalaṃ; yadapi luddho lobhena abhibhūto pariyādinnacitto parassa asatā dukkhaṃ uppādeti vadhena vā bandhena vā jāniyā vā garahāya vā pabbājanāya vā balavamhi balattho iti, tadapi akusalaṃ, itissame lobhajā lobhanidānā lobhasamudayā lobhapaccayā aneke pāpakā akusalā dhammā sambhavantī’’ti (a. ni. 3.70).
अपरम्पि वुत्तं –
Aparampi vuttaṃ –
‘‘रत्तो खो, ब्राह्मण, रागेन अभिभूतो परियादिन्नचित्तो अत्तब्याबाधायपि चेतेति, परब्याबाधायपि चेतेति, उभयब्याबाधायपि चेतेति, चेतसिकम्पि दुक्खं दोमनस्सं पटिसंवेदेती’’तिआदि (अ॰ नि॰ ३.५४)।
‘‘Ratto kho, brāhmaṇa, rāgena abhibhūto pariyādinnacitto attabyābādhāyapi ceteti, parabyābādhāyapi ceteti, ubhayabyābādhāyapi ceteti, cetasikampi dukkhaṃ domanassaṃ paṭisaṃvedetī’’tiādi (a. ni. 3.54).
चित्तप्पकोपनोति चित्तसङ्खोभनो। लोभो हि लोभनीये वत्थुस्मिं उप्पज्जमानो चित्तं खोभेन्तो पकोपेन्तो विपरिणामेन्तो विकारं आपादेन्तो उप्पज्जति, पसादादिवसेन पवत्तितुं न देति। भयमन्तरतो जातं, तं जनो नावबुज्झतीति तं लोभसङ्खातं अन्तरतो अब्भन्तरे अत्तनो चित्तेयेव जातं अनत्थजननचित्तप्पकोपनादिं भयं भयहेतुं अयं बालमहाजनो नावबुज्झति न जानातीति।
Cittappakopanoti cittasaṅkhobhano. Lobho hi lobhanīye vatthusmiṃ uppajjamāno cittaṃ khobhento pakopento vipariṇāmento vikāraṃ āpādento uppajjati, pasādādivasena pavattituṃ na deti. Bhayamantarato jātaṃ, taṃ jano nāvabujjhatīti taṃ lobhasaṅkhātaṃ antarato abbhantare attano citteyeva jātaṃ anatthajananacittappakopanādiṃ bhayaṃ bhayahetuṃ ayaṃ bālamahājano nāvabujjhati na jānātīti.
लुद्धो अत्थं न जानातीति अत्तत्थपरत्थादिभेदं अत्थं हितं लुद्धपुग्गलो यथाभूतं न जानाति। धम्मं न पस्सतीति दसकुसलकम्मपथधम्मम्पि लुद्धो लोभेन अभिभूतो परियादिन्नचित्तो न पस्सति पच्चक्खतो न जानाति, पगेव उत्तरिमनुस्सधम्मं। वुत्तम्पि चेतं –
Luddho atthaṃ na jānātīti attatthaparatthādibhedaṃ atthaṃ hitaṃ luddhapuggalo yathābhūtaṃ na jānāti. Dhammaṃ na passatīti dasakusalakammapathadhammampi luddho lobhena abhibhūto pariyādinnacitto na passati paccakkhato na jānāti, pageva uttarimanussadhammaṃ. Vuttampi cetaṃ –
‘‘रत्तो खो, ब्राह्मण, रागेन अभिभूतो परियादिन्नचित्तो अत्तत्थम्पि यथाभूतं न पजानाति, परत्थम्पि यथाभूतं न पजानाति, उभयत्थम्पि यथाभूतं न पजानाती’’तिआदि (अ॰ नि॰ ३.५५)।
‘‘Ratto kho, brāhmaṇa, rāgena abhibhūto pariyādinnacitto attatthampi yathābhūtaṃ na pajānāti, paratthampi yathābhūtaṃ na pajānāti, ubhayatthampi yathābhūtaṃ na pajānātī’’tiādi (a. ni. 3.55).
अन्धतमन्ति अन्धभावकरं तमं। यन्ति यत्थ। भुम्मत्थे हि एतं पच्चत्तवचनं। यस्मिं काले लोभो सहते अभिभवति नरं, अन्धतमं तदा होतीति। यन्ति वा कारणवचनं। यस्मा लोभो उप्पज्जमानो नरं सहते अभिभवति, तस्मा अन्धतमं तदा होतीति योजना, य-त-सद्दानं एकन्तसम्बन्धभावतो। अथ वा यन्ति किरियापरामसनं, ‘‘लोभो सहते’’ति एत्थ यदेतं लोभस्स सहनं अभिभवनं वुत्तं। एतं अन्धभावकरस्स तमस्स गमनं उप्पादोति अत्थो। अथ वा यं नरं लोभो सहते अभिभवति, तस्स अन्धतमं तदा होति, ततो च लुद्धो अत्थं न जानाति, लुद्धो धम्मं न पस्सतीति एवमेत्थ अत्थो दट्ठब्बो।
Andhatamanti andhabhāvakaraṃ tamaṃ. Yanti yattha. Bhummatthe hi etaṃ paccattavacanaṃ. Yasmiṃ kāle lobho sahate abhibhavati naraṃ, andhatamaṃ tadā hotīti. Yanti vā kāraṇavacanaṃ. Yasmā lobho uppajjamāno naraṃ sahate abhibhavati, tasmā andhatamaṃ tadā hotīti yojanā, ya-ta-saddānaṃ ekantasambandhabhāvato. Atha vā yanti kiriyāparāmasanaṃ, ‘‘lobho sahate’’ti ettha yadetaṃ lobhassa sahanaṃ abhibhavanaṃ vuttaṃ. Etaṃ andhabhāvakarassa tamassa gamanaṃ uppādoti attho. Atha vā yaṃ naraṃ lobho sahate abhibhavati, tassa andhatamaṃ tadā hoti, tato ca luddho atthaṃ na jānāti, luddho dhammaṃ na passatīti evamettha attho daṭṭhabbo.
यो च लोभं पहन्त्वानाति यो पुब्बभागे तदङ्गवसेन विक्खम्भनवसेन च यथारहं समथविपस्सनाहि लोभं पजहित्वा तथा पजहनहेतु लोभनेय्ये दिब्बेपि रूपादिके उपट्ठिते न लुब्भति, बलवविपस्सनानुभावेन लोभो पहीयते तम्हाति तस्मा अरियपुग्गला अरियमग्गेन लोभो पहीयति पजहीयति, अच्चन्तमेव परिच्चजीयति। यथा किं? उदबिन्दूव पोक्खराति पदुमिनिपण्णतो उदकबिन्दु विय। सेसगाथानम्पि इमिना नयेन अत्थो वेदितब्बो।
Yo ca lobhaṃ pahantvānāti yo pubbabhāge tadaṅgavasena vikkhambhanavasena ca yathārahaṃ samathavipassanāhi lobhaṃ pajahitvā tathā pajahanahetu lobhaneyye dibbepi rūpādike upaṭṭhite na lubbhati, balavavipassanānubhāvena lobho pahīyate tamhāti tasmā ariyapuggalā ariyamaggena lobho pahīyati pajahīyati, accantameva pariccajīyati. Yathā kiṃ? Udabindūva pokkharāti paduminipaṇṇato udakabindu viya. Sesagāthānampi iminā nayena attho veditabbo.
तथा दोसस्स –
Tathā dosassa –
‘‘यदपि दुट्ठो अभिसङ्खरोति कायेन वाचाय मनसा तदपि अकुसलं; यदपि दुट्ठो दोसेन अभिभूतो परियादिन्नचित्तो परस्स असता दुक्खं उप्पादेति वधेन वा बन्धेन वा जानिया वा गरहाय वा पब्बाजनाय वा बलवम्हि बलत्थो इति, तदपि अकुसलं। इतिस्समे दोसजा दोसनिदाना दोससमुदया दोसपच्चया अनेके पापका अकुसला धम्मा सम्भवन्ती’’ति (अ॰ नि॰ ३.७०)।
‘‘Yadapi duṭṭho abhisaṅkharoti kāyena vācāya manasā tadapi akusalaṃ; yadapi duṭṭho dosena abhibhūto pariyādinnacitto parassa asatā dukkhaṃ uppādeti vadhena vā bandhena vā jāniyā vā garahāya vā pabbājanāya vā balavamhi balattho iti, tadapi akusalaṃ. Itissame dosajā dosanidānā dosasamudayā dosapaccayā aneke pāpakā akusalā dhammā sambhavantī’’ti (a. ni. 3.70).
तथा –
Tathā –
‘‘दुट्ठो खो, ब्राह्मण, दोसेन अभिभूतो परियादिन्नचित्तो अत्तब्याबाधायपि चेतेति, परब्याबाधायपि चेतेति, उभयब्याबाधायपि चेतेति चेतसिकम्पि दुक्खं दोमनस्सं पटिसंवेदेती’’ति (अ॰ नि॰ ३.५५)।
‘‘Duṭṭho kho, brāhmaṇa, dosena abhibhūto pariyādinnacitto attabyābādhāyapi ceteti, parabyābādhāyapi ceteti, ubhayabyābādhāyapi ceteti cetasikampi dukkhaṃ domanassaṃ paṭisaṃvedetī’’ti (a. ni. 3.55).
तथा –
Tathā –
‘‘दुट्ठो खो, ब्राह्मण, दोसेन अभिभूतो परियादिन्नचित्तो अत्तत्थम्पि यथाभूतं न पजानाति , परत्थम्पि यथाभूतं न पजानाति, उभयत्थम्पि यथा भूतं न पजानाती’’ति (अ॰ नि॰ ३.५५) –
‘‘Duṭṭho kho, brāhmaṇa, dosena abhibhūto pariyādinnacitto attatthampi yathābhūtaṃ na pajānāti , paratthampi yathābhūtaṃ na pajānāti, ubhayatthampi yathā bhūtaṃ na pajānātī’’ti (a. ni. 3.55) –
आदिसुत्तपदानुसारेन अनत्थजननता अत्थहानिहेतुता च वेदितब्बा।
Ādisuttapadānusārena anatthajananatā atthahānihetutā ca veditabbā.
तथा मोहस्स ‘‘यदपि मूळ्हो अभिसङ्खरोति कायेन वाचाय मनसा’’तिआदिना (अ॰ नि॰ ३.७०), ‘‘मूळ्हो खो, ब्राह्मण, मोहेन अभिभूतो परियादिन्नचित्तो अत्तब्याबाधायपि चेतेती’’तिआदिना(अ॰ नि॰ ३.५५), ‘‘अत्तत्थम्पि यथाभूतं न पजानाती’’तिआदिना (अ॰ नि॰ ३.५५) च आगतसुत्तपदानुसारेन वेदितब्बा।
Tathā mohassa ‘‘yadapi mūḷho abhisaṅkharoti kāyena vācāya manasā’’tiādinā (a. ni. 3.70), ‘‘mūḷho kho, brāhmaṇa, mohena abhibhūto pariyādinnacitto attabyābādhāyapi cetetī’’tiādinā(a. ni. 3.55), ‘‘attatthampi yathābhūtaṃ na pajānātī’’tiādinā (a. ni. 3.55) ca āgatasuttapadānusārena veditabbā.
तालपक्कंव बन्धनाति तालफलं विय उसुमुप्पादेन वण्टतो, ततियमग्गञाणुप्पादेन तस्स चित्ततो दोसो पहीयति, परिच्चजीयतीति अत्थो। मोहं विहन्ति सो सब्बन्ति सो अरियपुग्गलो सब्बं अनवसेसं मोहं चतुत्थमग्गेन विहन्ति विधमति समुच्छिन्दति। आदिच्चोवुदयं तमन्ति आदिच्चो विय उदयं उग्गच्छन्तो तमं अन्धकारं।
Tālapakkaṃvabandhanāti tālaphalaṃ viya usumuppādena vaṇṭato, tatiyamaggañāṇuppādena tassa cittato doso pahīyati, pariccajīyatīti attho. Mohaṃ vihanti so sabbanti so ariyapuggalo sabbaṃ anavasesaṃ mohaṃ catutthamaggena vihanti vidhamati samucchindati. Ādiccovudayaṃ tamanti ādicco viya udayaṃ uggacchanto tamaṃ andhakāraṃ.
नवमसुत्तवण्णना निट्ठिता।
Navamasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / इतिवुत्तकपाळि • Itivuttakapāḷi / ९. अन्तरामलसुत्तं • 9. Antarāmalasuttaṃ
