| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / मिलिन्दपञ्हपाळि • Milindapañhapāḷi |
४. अनुमानवग्गो
4. Anumānavaggo
१. अनुमानपञ्हो
1. Anumānapañho
१. अथ खो मिलिन्दो राजा येनायस्मा नागसेनो तेनुपसङ्कमि, उपसङ्कमित्वा आयस्मन्तं नागसेनं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि, एकमन्तं निसिन्नो खो मिलिन्दो राजा ञातुकामो सोतुकामो धारेतुकामो ञाणालोकं दट्ठुकामो अञ्ञाणं भिन्दितुकामो ञाणालोकं उप्पादेतुकामो अविज्जन्धकारं नासेतुकामो अधिमत्तं धितिञ्च उस्साहञ्च सतिञ्च सम्पजञ्ञञ्च उपट्ठपेत्वा आयस्मन्तं नागसेनं एतदवोच ‘‘भन्ते नागसेन, किं पन बुद्धो तया दिट्ठो’’ति। ‘‘न हि, महाराजा’’ति। ‘‘किं पन ते आचरियेहि बुद्धो दिट्ठो’’ति? ‘‘न हि, महाराजा’’ति। ‘‘भन्ते नागसेन, न किर तया बुद्धो दिट्ठो, नापि किर ते आचरियेहि बुद्धो दिट्ठो, तेन हि, भन्ते नागसेन, नत्थि बुद्धो, न हेत्थ बुद्धो पञ्ञायती’’ति।
1. Atha kho milindo rājā yenāyasmā nāgaseno tenupasaṅkami, upasaṅkamitvā āyasmantaṃ nāgasenaṃ abhivādetvā ekamantaṃ nisīdi, ekamantaṃ nisinno kho milindo rājā ñātukāmo sotukāmo dhāretukāmo ñāṇālokaṃ daṭṭhukāmo aññāṇaṃ bhinditukāmo ñāṇālokaṃ uppādetukāmo avijjandhakāraṃ nāsetukāmo adhimattaṃ dhitiñca ussāhañca satiñca sampajaññañca upaṭṭhapetvā āyasmantaṃ nāgasenaṃ etadavoca ‘‘bhante nāgasena, kiṃ pana buddho tayā diṭṭho’’ti. ‘‘Na hi, mahārājā’’ti. ‘‘Kiṃ pana te ācariyehi buddho diṭṭho’’ti? ‘‘Na hi, mahārājā’’ti. ‘‘Bhante nāgasena, na kira tayā buddho diṭṭho, nāpi kira te ācariyehi buddho diṭṭho, tena hi, bhante nāgasena, natthi buddho, na hettha buddho paññāyatī’’ti.
‘‘अत्थि पन ते, महाराज, पुब्बका खत्तिया, ये ते तव खत्तियवंसस्स पुब्बङ्गमा’’ति? ‘‘आम, भन्ते। को संसयो, अत्थि पुब्बका खत्तिया, ये मम खत्तियवंसस्स पुब्बङ्गमा’’ति। ‘‘दिट्ठपुब्बा तया, महाराज, पुब्बका खत्तिया’’ति? ‘‘न हि भन्ते’’ति। ‘‘ये पन तं, महाराज, अनुसासन्ति पुरोहिता सेनापतिनो अक्खदस्सा महामत्ता, तेहि पुब्बका खत्तिया दिट्ठपुब्बा’’ति? ‘‘न हि भन्ते’’ति। ‘‘यदि पन ते, महाराज, पुब्बका खत्तिया न दिट्ठा, नापि किर ते अनुसासकेहि पुब्बका खत्तिया दिट्ठा, तेन हि नत्थि पुब्बका खत्तिया, न हेत्थ पुब्बका खत्तिया पञ्ञायन्ती’’ति।
‘‘Atthi pana te, mahārāja, pubbakā khattiyā, ye te tava khattiyavaṃsassa pubbaṅgamā’’ti? ‘‘Āma, bhante. Ko saṃsayo, atthi pubbakā khattiyā, ye mama khattiyavaṃsassa pubbaṅgamā’’ti. ‘‘Diṭṭhapubbā tayā, mahārāja, pubbakā khattiyā’’ti? ‘‘Na hi bhante’’ti. ‘‘Ye pana taṃ, mahārāja, anusāsanti purohitā senāpatino akkhadassā mahāmattā, tehi pubbakā khattiyā diṭṭhapubbā’’ti? ‘‘Na hi bhante’’ti. ‘‘Yadi pana te, mahārāja, pubbakā khattiyā na diṭṭhā, nāpi kira te anusāsakehi pubbakā khattiyā diṭṭhā, tena hi natthi pubbakā khattiyā, na hettha pubbakā khattiyā paññāyantī’’ti.
‘‘दिस्सन्ति, भन्ते नागसेन, पुब्बकानं खत्तियानं अनुभूतानि परिभोगभण्डानि। सेय्यथिदं, सेतच्छत्तं उण्हीसं पादुका वालबीजनी खग्गरतनं महारहानि च सयनानि। येहि मयं जानेय्याम सद्दहेय्याम ‘अत्थि पुब्बका खत्तिया’ति। ‘‘एवमेव खो, महाराज, मयम्पेतं भगवन्तं जानेय्याम सद्दहेय्याम। अत्थि तं कारणं, येन मयं कारणेन जानेय्याम सद्दहेय्याम ‘अत्थि सो भगवा’ति। कतमं तं कारणं? अत्थि खो, महाराज, तेन भगवता जानता पस्सता अरहता सम्मासम्बुद्धेन अनुभूतानि परिभोगभण्डानि। सेय्यथिदं, चत्तारो सतिपट्ठाना चत्तारो सम्मप्पधाना चत्तारो इद्धिपादा पञ्चिन्द्रियानि पञ्च बलानि सत्त बोज्झङ्गा अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो, येहि सदेवको लोको जानाति सद्दहति ‘अत्थि सो भगवा’ति। इमिना, महाराज, कारणेन इमिना हेतुना इमिना नयेन इमिना अनुमानेन ञातब्बो ‘अत्थि सो भगवा’ति।
‘‘Dissanti, bhante nāgasena, pubbakānaṃ khattiyānaṃ anubhūtāni paribhogabhaṇḍāni. Seyyathidaṃ, setacchattaṃ uṇhīsaṃ pādukā vālabījanī khaggaratanaṃ mahārahāni ca sayanāni. Yehi mayaṃ jāneyyāma saddaheyyāma ‘atthi pubbakā khattiyā’ti. ‘‘Evameva kho, mahārāja, mayampetaṃ bhagavantaṃ jāneyyāma saddaheyyāma. Atthi taṃ kāraṇaṃ, yena mayaṃ kāraṇena jāneyyāma saddaheyyāma ‘atthi so bhagavā’ti. Katamaṃ taṃ kāraṇaṃ? Atthi kho, mahārāja, tena bhagavatā jānatā passatā arahatā sammāsambuddhena anubhūtāni paribhogabhaṇḍāni. Seyyathidaṃ, cattāro satipaṭṭhānā cattāro sammappadhānā cattāro iddhipādā pañcindriyāni pañca balāni satta bojjhaṅgā ariyo aṭṭhaṅgiko maggo, yehi sadevako loko jānāti saddahati ‘atthi so bhagavā’ti. Iminā, mahārāja, kāraṇena iminā hetunā iminā nayena iminā anumānena ñātabbo ‘atthi so bhagavā’ti.
‘‘‘बहू जने तारयित्वा, निब्बुतो उपधिक्खये।
‘‘‘Bahū jane tārayitvā, nibbuto upadhikkhaye;
अनुमानेन ञातब्बं, अत्थि सो द्विपदुत्तमो’’’ति॥
Anumānena ñātabbaṃ, atthi so dvipaduttamo’’’ti.
‘‘भन्ते नागसेन, ओपम्मं करोही’’ति। ‘‘यथा, महाराज, नगरवड्ढकी नगरं मापेतुकामो पठमं ताव समं अनुन्नतमनोनतं असक्खरपासाणं निरुपद्दवमनवज्जं रमणीयं भूमिभागं अनुविलोकेत्वा यं तत्थ विसमं, तं समं कारापेत्वा खाणुकण्टकं विसोधापेत्वा तत्थ नगरं मापेय्य सोभनं विभत्तं भागसो मितं उक्किण्णपरिखापाकारं दळ्हगोपुरट्टालकोट्टकं पुथुचच्चरचतुक्कसन्धिसिङ्घाटकं सुचिसमतलराजमग्गं सुविभत्तअन्तरापणं आरामुय्यानतळाकपोक्खरणिउदपानसम्पन्नं बहुविधदेवट्ठानप्पटिमण्डितं सब्बदोसविरहितं, सो तस्मिं नगरे सब्बथा वेपुल्लत्तं पत्ते अञ्ञं देसं उपगच्छेय्य, अथ तं नगरं अपरेन समयेन इद्धं भवेय्य फीतं सुभिक्खं खेमं समिद्धं सिवं अनीतिकं निरुपद्दवं नानाजनसमाकुलं, पुथू खत्तिया ब्राह्मणा वेस्सा सुद्दा हत्थारोहा अस्सारोहा रथिका पत्तिका धनुग्गहा थरुग्गहा चेलका चलका पिण्डदायका उग्गा राजपुत्ता पक्खन्दिनो महानागा सूरा वम्मिनो योधिनो दासिकपुत्ता भटिपुत्ता 1 मल्लका गणका आळारिका सूदा कप्पका नहापका चुन्दा मालाकारा सुवण्णकारा सज्झुकारा सीसकारा तिपुकारा लोहकारा वट्टकारा अयोकारा मणिकारा पेसकारा कुम्भकारा वेणुकारा लोणकारा चम्मकारा रथकारा दन्तकारा रज्जुकारा कोच्छकारा सुत्तकारा विलीवकारा धनुकारा जियकारा उसुकारा चित्तकारा रङ्गकारा रजका तन्तवाया तुन्नवाया हेरञ्ञिका दुस्सिका गन्धिका तिणहारका कट्ठहारका भतका पण्णिका फलिका 2 मूलिका ओदनिका पूविका मच्छिका मंसिका मज्जिका नटका नच्चका लङ्घका इन्दजालिका वेतालिका मल्ला छवडाहका पुप्फछड्डका वेना नेसादा गणिका लासिका कुम्भदासियो सक्कयवनचीनविलाता उज्जेनका भारुकच्छका कासिकोसला परन्तका मागधका साकेतका सोरेय्यका 3 पावेय्यका कोटुम्बरमाथुरका अलसन्दकस्मीरगन्धारा तं नगरं वासाय उपगता नानाविसयिनो जना नवं सुविभत्तं अदोसमनवज्जं रमणीयं तं नगरं पस्सित्वा अनुमानेन जानन्ति ‘छेको वत भो सो नगरवड्ढकी, यो इमस्स नगरस्स मापेता’ति। एवमेव खो, महाराज, सो भगवा असमो असमसमो अप्पटिसमो असदिसो अतुलो असङ्ख्येयो अप्पमेय्यो अपरिमेय्यो अमितगुणो गुणपारमिप्पत्तो अनन्तधिति अनन्ततेजो अनन्तवीरियो अनन्तबलो बुद्धबलपारमिं गतो ससेनमारं पराजेत्वा दिट्ठिजालं पदालेत्वा अविज्जं खेपेत्वा विज्जं उप्पादेत्वा धम्मुक्कं धारयित्वा सब्बञ्ञुतं पापुणित्वा विजितसङ्गामो धम्मनगरं मापेसि।
‘‘Bhante nāgasena, opammaṃ karohī’’ti. ‘‘Yathā, mahārāja, nagaravaḍḍhakī nagaraṃ māpetukāmo paṭhamaṃ tāva samaṃ anunnatamanonataṃ asakkharapāsāṇaṃ nirupaddavamanavajjaṃ ramaṇīyaṃ bhūmibhāgaṃ anuviloketvā yaṃ tattha visamaṃ, taṃ samaṃ kārāpetvā khāṇukaṇṭakaṃ visodhāpetvā tattha nagaraṃ māpeyya sobhanaṃ vibhattaṃ bhāgaso mitaṃ ukkiṇṇaparikhāpākāraṃ daḷhagopuraṭṭālakoṭṭakaṃ puthucaccaracatukkasandhisiṅghāṭakaṃ sucisamatalarājamaggaṃ suvibhattaantarāpaṇaṃ ārāmuyyānataḷākapokkharaṇiudapānasampannaṃ bahuvidhadevaṭṭhānappaṭimaṇḍitaṃ sabbadosavirahitaṃ, so tasmiṃ nagare sabbathā vepullattaṃ patte aññaṃ desaṃ upagaccheyya, atha taṃ nagaraṃ aparena samayena iddhaṃ bhaveyya phītaṃ subhikkhaṃ khemaṃ samiddhaṃ sivaṃ anītikaṃ nirupaddavaṃ nānājanasamākulaṃ, puthū khattiyā brāhmaṇā vessā suddā hatthārohā assārohā rathikā pattikā dhanuggahā tharuggahā celakā calakā piṇḍadāyakā uggā rājaputtā pakkhandino mahānāgā sūrā vammino yodhino dāsikaputtā bhaṭiputtā 4 mallakā gaṇakā āḷārikā sūdā kappakā nahāpakā cundā mālākārā suvaṇṇakārā sajjhukārā sīsakārā tipukārā lohakārā vaṭṭakārā ayokārā maṇikārā pesakārā kumbhakārā veṇukārā loṇakārā cammakārā rathakārā dantakārā rajjukārā kocchakārā suttakārā vilīvakārā dhanukārā jiyakārā usukārā cittakārā raṅgakārā rajakā tantavāyā tunnavāyā heraññikā dussikā gandhikā tiṇahārakā kaṭṭhahārakā bhatakā paṇṇikā phalikā 5 mūlikā odanikā pūvikā macchikā maṃsikā majjikā naṭakā naccakā laṅghakā indajālikā vetālikā mallā chavaḍāhakā pupphachaḍḍakā venā nesādā gaṇikā lāsikā kumbhadāsiyo sakkayavanacīnavilātā ujjenakā bhārukacchakā kāsikosalā parantakā māgadhakā sāketakā soreyyakā 6 pāveyyakā koṭumbaramāthurakā alasandakasmīragandhārā taṃ nagaraṃ vāsāya upagatā nānāvisayino janā navaṃ suvibhattaṃ adosamanavajjaṃ ramaṇīyaṃ taṃ nagaraṃ passitvā anumānena jānanti ‘cheko vata bho so nagaravaḍḍhakī, yo imassa nagarassa māpetā’ti. Evameva kho, mahārāja, so bhagavā asamo asamasamo appaṭisamo asadiso atulo asaṅkhyeyo appameyyo aparimeyyo amitaguṇo guṇapāramippatto anantadhiti anantatejo anantavīriyo anantabalo buddhabalapāramiṃ gato sasenamāraṃ parājetvā diṭṭhijālaṃ padāletvā avijjaṃ khepetvā vijjaṃ uppādetvā dhammukkaṃ dhārayitvā sabbaññutaṃ pāpuṇitvā vijitasaṅgāmo dhammanagaraṃ māpesi.
‘‘भगवतो खो, महाराज, धम्मनगरं सीलपाकारं हिरिपरिखं ञाणद्वारकोट्ठकं वीरियअट्टालकं सद्धाएसिकं सतिदोवारिकं पञ्ञापासादं सुत्तन्तचच्चरं अभिधम्मसिङ्घाटकं विनयविनिच्छयं सतिपट्ठानवीथिकं, तस्स खो पन, महाराज, सतिपट्ठानवीथियं एवरूपा आपणा पसारिता होन्ति। सेय्यथीदं, पुप्फापणं गन्धापणं फलापणं अगदापणं ओसधापणं अमतापणं रतनापणं सब्बापण’’न्ति।
‘‘Bhagavato kho, mahārāja, dhammanagaraṃ sīlapākāraṃ hiriparikhaṃ ñāṇadvārakoṭṭhakaṃ vīriyaaṭṭālakaṃ saddhāesikaṃ satidovārikaṃ paññāpāsādaṃ suttantacaccaraṃ abhidhammasiṅghāṭakaṃ vinayavinicchayaṃ satipaṭṭhānavīthikaṃ, tassa kho pana, mahārāja, satipaṭṭhānavīthiyaṃ evarūpā āpaṇā pasāritā honti. Seyyathīdaṃ, pupphāpaṇaṃ gandhāpaṇaṃ phalāpaṇaṃ agadāpaṇaṃ osadhāpaṇaṃ amatāpaṇaṃ ratanāpaṇaṃ sabbāpaṇa’’nti.
‘‘भन्ते नागसेन, कतमं बुद्धस्स भगवतो पुप्फापण’’न्ति? ‘‘अत्थि खो पन, महाराज, तेन भगवता जानता पस्सता अरहता सम्मासम्बुद्धेन आरम्मणविभत्तियो अक्खाता। सेय्यथीदं, अनिच्चसञ्ञा दुक्खसञ्ञा अनत्तसञ्ञा असुभसञ्ञा आदीनवसञ्ञा पहानसञ्ञा विरागसञ्ञा निरोधसञ्ञा सब्बलोके अनभिरतिसञ्ञा सब्बसङ्खारेसु अनिच्चसञ्ञा आनापानस्सति उद्धुमातकसञ्ञा विनीलकसञ्ञा विपुब्बकसञ्ञा विच्छिद्दकसञ्ञा विक्खायितकसञ्ञा विक्खित्तकसञ्ञा हतविक्खित्तकसञ्ञा लोहितकसञ्ञा पुळवकसञ्ञा अट्ठिकसञ्ञा मेत्तासञ्ञा करुणासञ्ञा मुदितासञ्ञा उपेक्खासञ्ञा मरणानुस्सति कायगतासति, इमे खो, महाराज, बुद्धेन भगवता आरम्मणविभत्तियो अक्खाता। तत्थ यो कोचि जरामरणा मुच्चितुकामो, सो तेसु अञ्ञतरं आरम्मणं गण्हाति, तेन आरम्मणेन रागा विमुच्चति, दोसा विमुच्चति, मोहा विमुच्चति, मानतो विमुच्चति, दिट्ठितो विमुच्चति, संसारं तरति, तण्हासोतं निवारेति, तिविधं मलं विसोधेति, सब्बकिलेसे उपहन्त्वा अमलं विरजं सुद्धं पण्डरं अजातिं अजरं अमरं सुखं सीतिभूतं अभयं नगरुत्तमं निब्बाननगरं पविसित्वा अरहत्ते चित्तं विमोचेति, इदं वुच्चति महाराज ‘भगवतो पुप्फापण’न्ति।
‘‘Bhante nāgasena, katamaṃ buddhassa bhagavato pupphāpaṇa’’nti? ‘‘Atthi kho pana, mahārāja, tena bhagavatā jānatā passatā arahatā sammāsambuddhena ārammaṇavibhattiyo akkhātā. Seyyathīdaṃ, aniccasaññā dukkhasaññā anattasaññā asubhasaññā ādīnavasaññā pahānasaññā virāgasaññā nirodhasaññā sabbaloke anabhiratisaññā sabbasaṅkhāresu aniccasaññā ānāpānassati uddhumātakasaññā vinīlakasaññā vipubbakasaññā vicchiddakasaññā vikkhāyitakasaññā vikkhittakasaññā hatavikkhittakasaññā lohitakasaññā puḷavakasaññā aṭṭhikasaññā mettāsaññā karuṇāsaññā muditāsaññā upekkhāsaññā maraṇānussati kāyagatāsati, ime kho, mahārāja, buddhena bhagavatā ārammaṇavibhattiyo akkhātā. Tattha yo koci jarāmaraṇā muccitukāmo, so tesu aññataraṃ ārammaṇaṃ gaṇhāti, tena ārammaṇena rāgā vimuccati, dosā vimuccati, mohā vimuccati, mānato vimuccati, diṭṭhito vimuccati, saṃsāraṃ tarati, taṇhāsotaṃ nivāreti, tividhaṃ malaṃ visodheti, sabbakilese upahantvā amalaṃ virajaṃ suddhaṃ paṇḍaraṃ ajātiṃ ajaraṃ amaraṃ sukhaṃ sītibhūtaṃ abhayaṃ nagaruttamaṃ nibbānanagaraṃ pavisitvā arahatte cittaṃ vimoceti, idaṃ vuccati mahārāja ‘bhagavato pupphāpaṇa’nti.
‘‘‘कम्ममूलं गहेत्वान, आपणं उपगच्छथ।
‘‘‘Kammamūlaṃ gahetvāna, āpaṇaṃ upagacchatha;
आरम्मणं किणित्वान, ततो मुच्चथ मुत्तिया’’’ति॥
Ārammaṇaṃ kiṇitvāna, tato muccatha muttiyā’’’ti.
‘‘भन्ते नागसेन, कतमं बुद्धस्स भगवतो गन्धापण’’न्ति? ‘‘अत्थि खो पन, महाराज, तेन भगवता सीलविभत्तियो अक्खाता, येन सीलगन्धेन अनुलित्ता भगवतो पुत्ता सदेवकं लोकं सीलगन्धेन धूपेन्ति सम्पधूपेन्ति, दिसम्पि अनुदिसम्पि अनुवातम्पि पटिवातम्पि वायन्ति अतिवायन्ति, फरित्वा तिट्ठन्ति। कतमा ता सीलविभत्तियो? सरणसीलं पञ्चङ्गसीलं अट्ठङ्गसीलं दसङ्गसीलं पञ्चुद्देसपरियापन्नं पातिमोक्खसंवरसीलं। इदं वुच्चति, महाराज, ‘भगवतो गन्धापण’न्ति। भासितम्पेतं, महाराज, भगवता देवातिदेवेन –
‘‘Bhante nāgasena, katamaṃ buddhassa bhagavato gandhāpaṇa’’nti? ‘‘Atthi kho pana, mahārāja, tena bhagavatā sīlavibhattiyo akkhātā, yena sīlagandhena anulittā bhagavato puttā sadevakaṃ lokaṃ sīlagandhena dhūpenti sampadhūpenti, disampi anudisampi anuvātampi paṭivātampi vāyanti ativāyanti, pharitvā tiṭṭhanti. Katamā tā sīlavibhattiyo? Saraṇasīlaṃ pañcaṅgasīlaṃ aṭṭhaṅgasīlaṃ dasaṅgasīlaṃ pañcuddesapariyāpannaṃ pātimokkhasaṃvarasīlaṃ. Idaṃ vuccati, mahārāja, ‘bhagavato gandhāpaṇa’nti. Bhāsitampetaṃ, mahārāja, bhagavatā devātidevena –
‘‘‘न पुप्फगन्धो पटिवातमेति, न चन्दनं तग्गरमल्लिका वा।
‘‘‘Na pupphagandho paṭivātameti, na candanaṃ taggaramallikā vā;
सतञ्च गन्धो पटिवातमेति, सब्बा दिसा सप्पुरिसो पवायति 7॥
Satañca gandho paṭivātameti, sabbā disā sappuriso pavāyati 8.
‘‘‘चन्दनं तगरं वापि, उप्पलं अथ वस्सिकी।
‘‘‘Candanaṃ tagaraṃ vāpi, uppalaṃ atha vassikī;
एतेसं गन्धजातानं, सीलगन्धो अनुत्तरो॥
Etesaṃ gandhajātānaṃ, sīlagandho anuttaro.
‘‘‘अप्पमत्तो अयं गन्धो, य्वायं तगरचन्दनं।
‘‘‘Appamatto ayaṃ gandho, yvāyaṃ tagaracandanaṃ;
यो च सीलवतं गन्धो, वाति देवेसु उत्तमो’’’ति॥
Yo ca sīlavataṃ gandho, vāti devesu uttamo’’’ti.
‘‘भन्ते नागसेन, कतमं बुद्धस्स भगवतो फलापण’’न्ति? ‘‘फलानि खो, महाराज, भगवता अक्खातानि। सेय्यथीदं, सोतापत्तिफलं सकदागामिफलं अनागामिफलं अरहत्तफलं सुञ्ञतफलसमापत्ति अनिमित्तफलसमापत्ति अप्पणिहितफलसमापत्ति । तत्थ यो कोचि यं फलं इच्छति, सो कम्ममूलं दत्वा पत्थितं फलं किणाति। यदि सोतापत्तिफलं, यदि सकदागामिफलं, यदि अनागामिफलं, यदि अरहत्तफलं, यदि सुञ्ञतफलसमापत्तिं, यदि अनिमित्तफलसमापत्तिं, यदि अप्पणिहितफलसमापत्तिं। यथा, महाराज, कस्सचि पुरिसस्स धुवफलो अम्बो भवेय्य, सो न ताव ततो फलानि पातेति, याव कयिका न आगच्छन्ति, अनुप्पत्ते पन कयिके मूलं गहेत्वा एवं आचिक्खति ‘अम्भो पुरिस एसो खो धुवफलो अम्बो, ततो यं इच्छसि, एत्तकं फलं गण्हाहि सलाटुकं वा दोविलं वा केसिकं वा आमं वा पक्कं वा’ति, सो तेन अत्तना दिन्नमूलेन यदि सलाटुकं इच्छति, सलाटुकं गण्हाति, यदि दोविलं इच्छति, दोविलं गण्हाति, यदि केसिकं इच्छति, केसिकं गण्हाति, यदि आमकं इच्छति, आमकं गण्हाति, यदि पक्कं इच्छति, पक्कं गण्हाति। एवमेव खो, महाराज, यो यं फलं इच्छति, सो कम्ममूलं दत्वा पत्थितं फलं गण्हाति, यदि सोतापत्तिफलं…पे॰… यदि अप्पणिहितफलसमापत्तिं, इदं वुच्चति, महाराज, ‘भगवतो फलापण’न्ति।
‘‘Bhante nāgasena, katamaṃ buddhassa bhagavato phalāpaṇa’’nti? ‘‘Phalāni kho, mahārāja, bhagavatā akkhātāni. Seyyathīdaṃ, sotāpattiphalaṃ sakadāgāmiphalaṃ anāgāmiphalaṃ arahattaphalaṃ suññataphalasamāpatti animittaphalasamāpatti appaṇihitaphalasamāpatti . Tattha yo koci yaṃ phalaṃ icchati, so kammamūlaṃ datvā patthitaṃ phalaṃ kiṇāti. Yadi sotāpattiphalaṃ, yadi sakadāgāmiphalaṃ, yadi anāgāmiphalaṃ, yadi arahattaphalaṃ, yadi suññataphalasamāpattiṃ, yadi animittaphalasamāpattiṃ, yadi appaṇihitaphalasamāpattiṃ. Yathā, mahārāja, kassaci purisassa dhuvaphalo ambo bhaveyya, so na tāva tato phalāni pāteti, yāva kayikā na āgacchanti, anuppatte pana kayike mūlaṃ gahetvā evaṃ ācikkhati ‘ambho purisa eso kho dhuvaphalo ambo, tato yaṃ icchasi, ettakaṃ phalaṃ gaṇhāhi salāṭukaṃ vā dovilaṃ vā kesikaṃ vā āmaṃ vā pakkaṃ vā’ti, so tena attanā dinnamūlena yadi salāṭukaṃ icchati, salāṭukaṃ gaṇhāti, yadi dovilaṃ icchati, dovilaṃ gaṇhāti, yadi kesikaṃ icchati, kesikaṃ gaṇhāti, yadi āmakaṃ icchati, āmakaṃ gaṇhāti, yadi pakkaṃ icchati, pakkaṃ gaṇhāti. Evameva kho, mahārāja, yo yaṃ phalaṃ icchati, so kammamūlaṃ datvā patthitaṃ phalaṃ gaṇhāti, yadi sotāpattiphalaṃ…pe… yadi appaṇihitaphalasamāpattiṃ, idaṃ vuccati, mahārāja, ‘bhagavato phalāpaṇa’nti.
‘‘‘कम्ममूलं जना दत्वा, गण्हन्ति अमतम्फलं।
‘‘‘Kammamūlaṃ janā datvā, gaṇhanti amatamphalaṃ;
तेन ते सुखिता होन्ति, ये कीता अमतप्फल’’’न्ति॥
Tena te sukhitā honti, ye kītā amatapphala’’’nti.
‘‘भन्ते नागसेन, कतमं बुद्धस्स भगवतो अगदापण’’न्ति? ‘‘अगदानि खो, महाराज, भगवता अक्खातानि, येहि अगदेहि सो भगवा सदेवकं लोकं किलेसविसतो परिमोचेति। कतमानि पन तानि अगदानि? यानिमानि, महाराज, भगवता चत्तारि अरियसच्चानि अक्खातानि। सेय्यथीदं, दुक्खं अरियसच्चं दुक्खसमुदयं अरियसच्चं दुक्खनिरोधं अरियसच्चं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा अरियसच्चं, तत्थ ये केचि अञ्ञापेक्खा चतुसच्चं धम्मं सुणन्ति, ते जातिया परिमुच्चन्ति , जराय परिमुच्चन्ति, मरणा परिमुच्चन्ति, सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासेहि परिमुच्चन्ति, इदं वुच्चति महाराज ‘भगवतो अगदापण’न्ति।
‘‘Bhante nāgasena, katamaṃ buddhassa bhagavato agadāpaṇa’’nti? ‘‘Agadāni kho, mahārāja, bhagavatā akkhātāni, yehi agadehi so bhagavā sadevakaṃ lokaṃ kilesavisato parimoceti. Katamāni pana tāni agadāni? Yānimāni, mahārāja, bhagavatā cattāri ariyasaccāni akkhātāni. Seyyathīdaṃ, dukkhaṃ ariyasaccaṃ dukkhasamudayaṃ ariyasaccaṃ dukkhanirodhaṃ ariyasaccaṃ dukkhanirodhagāminī paṭipadā ariyasaccaṃ, tattha ye keci aññāpekkhā catusaccaṃ dhammaṃ suṇanti, te jātiyā parimuccanti , jarāya parimuccanti, maraṇā parimuccanti, sokaparidevadukkhadomanassupāyāsehi parimuccanti, idaṃ vuccati mahārāja ‘bhagavato agadāpaṇa’nti.
धम्मागदसमं नत्थि, एतं पिवथ भिक्खवो’’’ति॥
Dhammāgadasamaṃ natthi, etaṃ pivatha bhikkhavo’’’ti.
‘‘भन्ते नागसेन, कतमं बुद्धस्स भगवतो ओसधापण’’न्ति? ‘‘ओसधानि खो, महाराज, भगवता अक्खातानि, येहि ओसधेहि सो भगवा देवमनुस्से तिकिच्छति। सेय्यथीदं, चत्तारो सतिपट्ठाना चत्तारो सम्मप्पधाना चत्तारो इद्धिपादा पञ्चिन्द्रियानि पञ्च बलानि सत्त बोज्झङ्गा अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो, एतेहि ओसधेहि भगवा मिच्छादिट्ठिं विरेचेति, मिच्छासङ्कप्पं विरेचेति, मिच्छावाचं विरेचेति, मिच्छाकम्मन्तं विरेचेति, मिच्छाआजीवं विरेचेति, मिच्छावायामं विरेचेति, मिच्छासतिं विरेचेति, मिच्छासमाधिं विरेचेति, लोभवमनं कारेति, दोसवमनं कारेति, मोहवमनं कारेति, मानवमनं कारेति, दिट्ठिवमनं कारेति, विचिकिच्छावमनं कारेति, उद्धच्चवमनं कारेति, थिनमिद्धवमनं कारेति, अहिरिकानोत्तप्पवमनं कारेति, सब्बकिलेसवमनं कारेति, इदं वुच्चति, महाराज, ‘भगवतो ओसधापण’न्ति।
‘‘Bhante nāgasena, katamaṃ buddhassa bhagavato osadhāpaṇa’’nti? ‘‘Osadhāni kho, mahārāja, bhagavatā akkhātāni, yehi osadhehi so bhagavā devamanusse tikicchati. Seyyathīdaṃ, cattāro satipaṭṭhānā cattāro sammappadhānā cattāro iddhipādā pañcindriyāni pañca balāni satta bojjhaṅgā ariyo aṭṭhaṅgiko maggo, etehi osadhehi bhagavā micchādiṭṭhiṃ vireceti, micchāsaṅkappaṃ vireceti, micchāvācaṃ vireceti, micchākammantaṃ vireceti, micchāājīvaṃ vireceti, micchāvāyāmaṃ vireceti, micchāsatiṃ vireceti, micchāsamādhiṃ vireceti, lobhavamanaṃ kāreti, dosavamanaṃ kāreti, mohavamanaṃ kāreti, mānavamanaṃ kāreti, diṭṭhivamanaṃ kāreti, vicikicchāvamanaṃ kāreti, uddhaccavamanaṃ kāreti, thinamiddhavamanaṃ kāreti, ahirikānottappavamanaṃ kāreti, sabbakilesavamanaṃ kāreti, idaṃ vuccati, mahārāja, ‘bhagavato osadhāpaṇa’nti.
‘‘‘ये केचि ओसधा लोके, विज्जन्ति विविधा बहू।
‘‘‘Ye keci osadhā loke, vijjanti vividhā bahū;
धम्मोसधसमं नत्थि, एतं पिवथ भिक्खवो॥
Dhammosadhasamaṃ natthi, etaṃ pivatha bhikkhavo.
‘‘‘धम्मोसधं पिवित्वान, अजरामरणा सियुं।
‘‘‘Dhammosadhaṃ pivitvāna, ajarāmaraṇā siyuṃ;
भावयित्वा च पस्सित्वा, निब्बुता उपधिक्खये’’’ति॥
Bhāvayitvā ca passitvā, nibbutā upadhikkhaye’’’ti.
‘‘भन्ते नागसेन, कतमं बुद्धस्स भगवतो अमतापण’’न्ति? ‘‘अमतं खो, महाराज, भगवता अक्खातं, येन अमतेन सो भगवा सदेवकं लोकं अभिसिञ्चि , येन अमतेन अभिसित्ता देवमनुस्सा जातिजराब्याधिमरणसोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासेहि परिमुच्चिंसु। कतमं तं अमतं? यदिदं कायगतासति। भासितम्पेतं, महाराज, भगवता देवातिदेवेन ‘अमतं ते, भिक्खवे, परिभुञ्जन्ति, ये कायगतासतिं परिभुञ्जन्ती’ति। इदं वुच्चति, महाराज, ‘भगवतो अमतापण’न्ति।
‘‘Bhante nāgasena, katamaṃ buddhassa bhagavato amatāpaṇa’’nti? ‘‘Amataṃ kho, mahārāja, bhagavatā akkhātaṃ, yena amatena so bhagavā sadevakaṃ lokaṃ abhisiñci , yena amatena abhisittā devamanussā jātijarābyādhimaraṇasokaparidevadukkhadomanassupāyāsehi parimucciṃsu. Katamaṃ taṃ amataṃ? Yadidaṃ kāyagatāsati. Bhāsitampetaṃ, mahārāja, bhagavatā devātidevena ‘amataṃ te, bhikkhave, paribhuñjanti, ye kāyagatāsatiṃ paribhuñjantī’ti. Idaṃ vuccati, mahārāja, ‘bhagavato amatāpaṇa’nti.
‘‘‘ब्याधितं जनतं दिस्वा, अमतापणं पसारयि।
‘‘‘Byādhitaṃ janataṃ disvā, amatāpaṇaṃ pasārayi;
कम्मेन तं किणित्वान, अमतं आदेथ भिक्खवो’’’ति॥
Kammena taṃ kiṇitvāna, amataṃ ādetha bhikkhavo’’’ti.
‘‘भन्ते नागसेन, कतमं बुद्धस्स भगवतो रतनापण’’न्ति? ‘‘रतनानि खो, महाराज, भगवता अक्खातानि, येहि रतनेहि विभूसिता भगवतो पुत्ता सदेवकं लोकं विरोचन्ति ओभासेन्ति पभासेन्ति जलन्ति पज्जलन्ति उद्धं अधो तिरियं आलोकं दस्सेन्ति। कतमानि तानि रतनानि? सीलरतनं समाधिरतनं पञ्ञारतनं विमुत्तिरतनं विमुत्तिञाणदस्सनरतनं पटिसम्भिदारतनं बोज्झङ्गरतनं।
‘‘Bhante nāgasena, katamaṃ buddhassa bhagavato ratanāpaṇa’’nti? ‘‘Ratanāni kho, mahārāja, bhagavatā akkhātāni, yehi ratanehi vibhūsitā bhagavato puttā sadevakaṃ lokaṃ virocanti obhāsenti pabhāsenti jalanti pajjalanti uddhaṃ adho tiriyaṃ ālokaṃ dassenti. Katamāni tāni ratanāni? Sīlaratanaṃ samādhiratanaṃ paññāratanaṃ vimuttiratanaṃ vimuttiñāṇadassanaratanaṃ paṭisambhidāratanaṃ bojjhaṅgaratanaṃ.
‘‘कतमं, महाराज, भगवतो सीलरतनं? पातिमोक्खसंवरसीलं इन्द्रियसंवरसीलं आजीवपारिसुद्धिसीलं पच्चयसन्निस्सितसीलं चूळसीलं मज्झिमसीलं महासीलं मग्गसीलं फलसीलं। सीलरतनेन खो, महाराज, विभूसितस्स पुग्गलस्स सदेवको लोको समारको सब्रह्मको सस्समणब्राह्मणी पजा पिहयति पत्थेति, सीलरतनपिळन्धो खो, महाराज, भिक्खु दिसम्पि अनुदिसम्पि उद्धम्पि अधोपि तिरियम्पि विरोचति अतिविरोचति 11, हेट्ठतो अवीचिं उपरितो भवग्गं उपादाय एत्थन्तरे सब्बरतनानि अतिक्कमित्वा 12 अभिभवित्वा अज्झोत्थरित्वा तिट्ठति, एवरूपानि खो, महाराज, सीलरतनानि भगवतो रतनापणे पसारितानि, इदं वुच्चति महाराज ‘भगवतो सीलरतन’न्ति।
‘‘Katamaṃ, mahārāja, bhagavato sīlaratanaṃ? Pātimokkhasaṃvarasīlaṃ indriyasaṃvarasīlaṃ ājīvapārisuddhisīlaṃ paccayasannissitasīlaṃ cūḷasīlaṃ majjhimasīlaṃ mahāsīlaṃ maggasīlaṃ phalasīlaṃ. Sīlaratanena kho, mahārāja, vibhūsitassa puggalassa sadevako loko samārako sabrahmako sassamaṇabrāhmaṇī pajā pihayati pattheti, sīlaratanapiḷandho kho, mahārāja, bhikkhu disampi anudisampi uddhampi adhopi tiriyampi virocati ativirocati 13, heṭṭhato avīciṃ uparito bhavaggaṃ upādāya etthantare sabbaratanāni atikkamitvā 14 abhibhavitvā ajjhottharitvā tiṭṭhati, evarūpāni kho, mahārāja, sīlaratanāni bhagavato ratanāpaṇe pasāritāni, idaṃ vuccati mahārāja ‘bhagavato sīlaratana’nti.
‘‘‘एवरूपानि सीलानि, सन्ति बुद्धस्स आपणे।
‘‘‘Evarūpāni sīlāni, santi buddhassa āpaṇe;
कम्मेन तं किणित्वान, रतनं वो पिळन्धथा’ति॥
Kammena taṃ kiṇitvāna, ratanaṃ vo piḷandhathā’ti.
‘‘कतमं, महाराज, भगवतो समाधिरतनं? सवितक्कसविचारो समाधि, अवितक्कविचारमत्तो समाधि, अवितक्कअविचारो समाधि, सुञ्ञतो समाधि, अनिमित्तो समाधि, अप्पणिहितो समाधि। समाधिरतनं खो, महाराज, पिळन्धस्स भिक्खुनो ये ते कामवितक्कब्यापादवितक्कविहिंसावितक्कमानुद्धच्चदिट्ठिविचिकिच्छाकिलेसवत्थूनि विविधानि च कुवितक्कानि, ते सब्बे समाधिं आसज्ज विकिरन्ति विधमन्ति विद्धंसन्ति न सण्ठन्ति 15 न उपलिम्पन्ति 16। यथा, महाराज, वारि पोक्खरपत्ते विकिरति विधमति विद्धंसति न सण्ठाति न उपलिम्पति। तं किस्स हेतु? परिसुद्धत्ता पदुमस्स। एवमेव खो, महाराज, समाधिरतनं पिळन्धस्स भिक्खुनो ये ते कामवितक्कब्यापादवितक्कविहिंसावितक्कमानुद्धच्च दिट्ठिविचिकिच्छाकिलेसवत्थूनि विविधानि च कुवितक्कानि, ते सब्बे समाधिं आसज्ज विकिरन्ति विधमन्ति विद्धंसन्ति न सण्ठन्ति न उपलिम्पन्ति। तं किस्स हेतु? परिसुद्धत्ता समाधिस्स। इदं वुच्चति, महाराज, ‘भगवतो समाधिरतन’न्ति, एवरूपानि खो, महाराज, समाधिरतनानि भगवतो रतनापणे पसारितानि।
‘‘Katamaṃ, mahārāja, bhagavato samādhiratanaṃ? Savitakkasavicāro samādhi, avitakkavicāramatto samādhi, avitakkaavicāro samādhi, suññato samādhi, animitto samādhi, appaṇihito samādhi. Samādhiratanaṃ kho, mahārāja, piḷandhassa bhikkhuno ye te kāmavitakkabyāpādavitakkavihiṃsāvitakkamānuddhaccadiṭṭhivicikicchākilesavatthūni vividhāni ca kuvitakkāni, te sabbe samādhiṃ āsajja vikiranti vidhamanti viddhaṃsanti na saṇṭhanti 17 na upalimpanti 18. Yathā, mahārāja, vāri pokkharapatte vikirati vidhamati viddhaṃsati na saṇṭhāti na upalimpati. Taṃ kissa hetu? Parisuddhattā padumassa. Evameva kho, mahārāja, samādhiratanaṃ piḷandhassa bhikkhuno ye te kāmavitakkabyāpādavitakkavihiṃsāvitakkamānuddhacca diṭṭhivicikicchākilesavatthūni vividhāni ca kuvitakkāni, te sabbe samādhiṃ āsajja vikiranti vidhamanti viddhaṃsanti na saṇṭhanti na upalimpanti. Taṃ kissa hetu? Parisuddhattā samādhissa. Idaṃ vuccati, mahārāja, ‘bhagavato samādhiratana’nti, evarūpāni kho, mahārāja, samādhiratanāni bhagavato ratanāpaṇe pasāritāni.
‘‘‘समाधिरतनमालस्स , कुवितक्का न जायरे।
‘‘‘Samādhiratanamālassa , kuvitakkā na jāyare;
न च विक्खिपते चित्तं, एतं तुम्हे पिळन्धथा’ति॥
Na ca vikkhipate cittaṃ, etaṃ tumhe piḷandhathā’ti.
‘‘कतमं, महाराज, भगवतो पञ्ञारतनं? याय, महाराज, पञ्ञाय अरियसावको ‘इदं कुसल’न्ति यथाभूतं पजानाति, ‘इदं अकुसल’न्ति यथाभूतं पजानाति, ‘इदं सावज्जं, इदं अनवज्जं, इदं सेवितब्बं, इदं न सेवितब्बं, इदं हीनं, इदं पणीतं, इदं कण्हं, इदं सुक्कं, इदं कण्हसुक्कसप्पटिभाग’न्ति यथाभूतं पजानाति, ‘इदं दुक्ख’न्ति यथाभूतं पजानाति, ‘अयं दुक्खसमुदयो’ति यथाभूतं पजानाति, ‘अयं दुक्खनिरोधो’ति यथाभूतं पजानाति, ‘अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा’ति यथाभूतं पजानाति। इदं वुच्चति महाराज ‘भगवतो पञ्ञारतन’न्ति।
‘‘Katamaṃ, mahārāja, bhagavato paññāratanaṃ? Yāya, mahārāja, paññāya ariyasāvako ‘idaṃ kusala’nti yathābhūtaṃ pajānāti, ‘idaṃ akusala’nti yathābhūtaṃ pajānāti, ‘idaṃ sāvajjaṃ, idaṃ anavajjaṃ, idaṃ sevitabbaṃ, idaṃ na sevitabbaṃ, idaṃ hīnaṃ, idaṃ paṇītaṃ, idaṃ kaṇhaṃ, idaṃ sukkaṃ, idaṃ kaṇhasukkasappaṭibhāga’nti yathābhūtaṃ pajānāti, ‘idaṃ dukkha’nti yathābhūtaṃ pajānāti, ‘ayaṃ dukkhasamudayo’ti yathābhūtaṃ pajānāti, ‘ayaṃ dukkhanirodho’ti yathābhūtaṃ pajānāti, ‘ayaṃ dukkhanirodhagāminī paṭipadā’ti yathābhūtaṃ pajānāti. Idaṃ vuccati mahārāja ‘bhagavato paññāratana’nti.
‘‘‘पञ्ञारतनमालस्स, न चिरं वत्तते भवो।
‘‘‘Paññāratanamālassa, na ciraṃ vattate bhavo;
‘‘कतमं , महाराज, भगवतो विमुत्तिरतनं’’? ‘‘विमुत्तिरतनं 21 खो, महाराज, अरहत्तं वुच्चति, अरहत्तं पत्तो खो, महाराज, भिक्खु ‘विमुत्तिरतनं पिळन्धो’ति वुच्चति। यथा, महाराज, पुरिसो मुत्ताकलापमणिकलापपवाळकलापाभरणप्पटिमण्डितो 22 अगलुतगरतालीसकलोहितचन्दनानुलित्तगत्तो नागपुन्नागसालसलळचम्पकयूथिकातिमुत्तकपाटलुप्पलवस्सिकमल्लिकाविचित्तो सेसजने अतिक्कमित्वा विरोचति अतिविरोचति ओभासति पभासति सम्पभासति जलति पज्जलति अभिभवति अज्झोत्थरति मालागन्धरतनाभरणेहि, एवमेव खो, महाराज, अरहत्तं पत्तो खीणासवो विमुत्तिरतनपिळन्धो उपादायुपादाय विमुत्तानं भिक्खूनं अतिक्कमित्वा समतिक्कमित्वा विरोचति अतिविरोचति ओभासति पभासति सम्पभासति जलति पज्जलति अभिभवति अज्झोत्थरति विमुत्तिया। तं किस्स हेतु? अग्गं, महाराज, एतं पिळन्धनं सब्बपिळन्धनानं, यदिदं विमुत्तिपिळन्धनं। इदं वुच्चति, महाराज, ‘भगवतो विमुत्तिरतन’न्ति।
‘‘Katamaṃ , mahārāja, bhagavato vimuttiratanaṃ’’? ‘‘Vimuttiratanaṃ 23 kho, mahārāja, arahattaṃ vuccati, arahattaṃ patto kho, mahārāja, bhikkhu ‘vimuttiratanaṃ piḷandho’ti vuccati. Yathā, mahārāja, puriso muttākalāpamaṇikalāpapavāḷakalāpābharaṇappaṭimaṇḍito 24 agalutagaratālīsakalohitacandanānulittagatto nāgapunnāgasālasalaḷacampakayūthikātimuttakapāṭaluppalavassikamallikāvicitto sesajane atikkamitvā virocati ativirocati obhāsati pabhāsati sampabhāsati jalati pajjalati abhibhavati ajjhottharati mālāgandharatanābharaṇehi, evameva kho, mahārāja, arahattaṃ patto khīṇāsavo vimuttiratanapiḷandho upādāyupādāya vimuttānaṃ bhikkhūnaṃ atikkamitvā samatikkamitvā virocati ativirocati obhāsati pabhāsati sampabhāsati jalati pajjalati abhibhavati ajjhottharati vimuttiyā. Taṃ kissa hetu? Aggaṃ, mahārāja, etaṃ piḷandhanaṃ sabbapiḷandhanānaṃ, yadidaṃ vimuttipiḷandhanaṃ. Idaṃ vuccati, mahārāja, ‘bhagavato vimuttiratana’nti.
विमुत्तिरतनमालन्तु, उदिक्खन्ति सदेवका’ति॥
Vimuttiratanamālantu, udikkhanti sadevakā’ti.
‘‘कतमं महाराज, भगवतो विमुत्तिञाणदस्सनरतनं? पच्चवेक्खणञाणं, महाराज, भगवतो विमुत्तिञाणदस्सनरतनन्ति वुच्चति, येन ञाणेन अरियसावको मग्गफलनिब्बानानि पहीनकिलेसावसिट्ठकिलेसे च पच्चवेक्खति।
‘‘Katamaṃ mahārāja, bhagavato vimuttiñāṇadassanaratanaṃ? Paccavekkhaṇañāṇaṃ, mahārāja, bhagavato vimuttiñāṇadassanaratananti vuccati, yena ñāṇena ariyasāvako maggaphalanibbānāni pahīnakilesāvasiṭṭhakilese ca paccavekkhati.
‘‘‘ये ञाणेन बुज्झन्ति, अरिया कतकिच्चतं।
‘‘‘Ye ñāṇena bujjhanti, ariyā katakiccataṃ;
तं ञाणरतनं लद्धुं, वायमेथ जिनोरसा’ति॥
Taṃ ñāṇaratanaṃ laddhuṃ, vāyametha jinorasā’ti.
‘‘कतमं, महाराज, भगवतो पटिसम्भिदारतनं? चतस्सो खो, महाराज, पटिसम्भिदायो अत्थपटिसम्भिदा धम्मपटिसम्भिदा निरुत्तिपटिसम्भिदा पटिभानपटिसम्भिदाति। इमेहि खो, महाराज, चतूहि पटिसम्भिदारतनेहि समलङ्कतो भिक्खु यं यं परिसं उपसङ्कमति, यदि खत्तियपरिसं, यदि ब्राह्मणपरिसं, यदि गहपतिपरिसं, यदि समणपरिसं, विसारदो उपसङ्कमति अमङ्कुभूतो अभीरु अच्छम्भी अनुत्रासी विगतलोमहंसो परिसं उपसङ्कमति।
‘‘Katamaṃ, mahārāja, bhagavato paṭisambhidāratanaṃ? Catasso kho, mahārāja, paṭisambhidāyo atthapaṭisambhidā dhammapaṭisambhidā niruttipaṭisambhidā paṭibhānapaṭisambhidāti. Imehi kho, mahārāja, catūhi paṭisambhidāratanehi samalaṅkato bhikkhu yaṃ yaṃ parisaṃ upasaṅkamati, yadi khattiyaparisaṃ, yadi brāhmaṇaparisaṃ, yadi gahapatiparisaṃ, yadi samaṇaparisaṃ, visārado upasaṅkamati amaṅkubhūto abhīru acchambhī anutrāsī vigatalomahaṃso parisaṃ upasaṅkamati.
‘‘यथा, महाराज, योधो सङ्गामसूरो सन्नद्धपञ्चावुधो अच्छम्भितो 27 सङ्गामं ओतरति, ‘सचे अमित्ता दूरे भविस्सन्ति उसुना पातयिस्सामि, ततो ओरतो भविस्सन्ति सत्तिया पहरिस्सामि, ततो ओरतो भविस्सन्ति कणयेन पहरिस्सामि, उपगतं सन्तं मण्डलग्गेन द्विधा छिन्दिस्सामि, कायूपगतं छुरिकाय विनिविज्झिस्सामी’ति 28, एवमेव खो, महाराज, चतुपटिसम्भिदारतनमण्डितो भिक्खु अच्छम्भितो परिसं उपसङ्कमति। यो कोचि मं अत्थपटिसम्भिदे पञ्हं पुच्छिस्सति, तस्स अत्थेन अत्थं कथयिस्सामि, कारणेन कारणं कथयिस्सामि, हेतुना हेतुं कथयिस्सामि, नयेन नयं कथयिस्सामि, निस्संसयं करिस्सामि, विमतिं विवेचेस्सामि, तोसयिस्सामि पञ्हवेय्याकरणेन।
‘‘Yathā, mahārāja, yodho saṅgāmasūro sannaddhapañcāvudho acchambhito 29 saṅgāmaṃ otarati, ‘sace amittā dūre bhavissanti usunā pātayissāmi, tato orato bhavissanti sattiyā paharissāmi, tato orato bhavissanti kaṇayena paharissāmi, upagataṃ santaṃ maṇḍalaggena dvidhā chindissāmi, kāyūpagataṃ churikāya vinivijjhissāmī’ti 30, evameva kho, mahārāja, catupaṭisambhidāratanamaṇḍito bhikkhu acchambhito parisaṃ upasaṅkamati. Yo koci maṃ atthapaṭisambhide pañhaṃ pucchissati, tassa atthena atthaṃ kathayissāmi, kāraṇena kāraṇaṃ kathayissāmi, hetunā hetuṃ kathayissāmi, nayena nayaṃ kathayissāmi, nissaṃsayaṃ karissāmi, vimatiṃ vivecessāmi, tosayissāmi pañhaveyyākaraṇena.
‘‘यो कोचि मं धम्मपटिसम्भिदे पञ्हं पुच्छिस्सति, तस्स धम्मेन धम्मं कथयिस्सामि, अमतेन अमतं कथयिस्सामि, असङ्खतेन असङ्खतं कथयिस्सामि, निब्बानेन निब्बानं कथयिस्सामि, सुञ्ञतेन सुञ्ञतं कथयिस्सामि , अनिमित्तेन अनिमित्तं कथयिस्सामि, अप्पणिहितेन अप्पणिहितं कथयिस्सामि, अनेजेन अनेजं कथयिस्सामि, निस्संसयं करिस्सामि, विमतिं विवेचेस्सामि, तोसयिस्सामि पञ्हावेय्याकरणेन।
‘‘Yo koci maṃ dhammapaṭisambhide pañhaṃ pucchissati, tassa dhammena dhammaṃ kathayissāmi, amatena amataṃ kathayissāmi, asaṅkhatena asaṅkhataṃ kathayissāmi, nibbānena nibbānaṃ kathayissāmi, suññatena suññataṃ kathayissāmi , animittena animittaṃ kathayissāmi, appaṇihitena appaṇihitaṃ kathayissāmi, anejena anejaṃ kathayissāmi, nissaṃsayaṃ karissāmi, vimatiṃ vivecessāmi, tosayissāmi pañhāveyyākaraṇena.
‘‘यो कोचि मं निरुत्तिपटिसम्भिदे पञ्हं पुच्छिस्सति, तस्स निरुत्तिया निरुत्तिं कथयिस्सामि, पदेन पदं कथयिस्सामि, अनुपदेन अनुपदं कथयिस्सामि, अक्खरेन अक्खरं कथयिस्सामि, सन्धिया सन्धिं कथयिस्सामि, ब्यञ्जनेन ब्यञ्जनं कथयिस्सामि, अनुब्यञ्जनेन अनुब्यञ्जनं कथयिस्सामि, वण्णेन वण्णं कथयिस्सामि, सरेन सरं कथयिस्सामि, पञ्ञत्तिया पञ्ञत्तिं कथयिस्सामि, वोहारेन वोहारं कथयिस्सामि, निस्संसयं करिस्सामि, विमतिं विवेचेस्सामि, तोसयिस्सामि पञ्हवेय्याकरणेन।
‘‘Yo koci maṃ niruttipaṭisambhide pañhaṃ pucchissati, tassa niruttiyā niruttiṃ kathayissāmi, padena padaṃ kathayissāmi, anupadena anupadaṃ kathayissāmi, akkharena akkharaṃ kathayissāmi, sandhiyā sandhiṃ kathayissāmi, byañjanena byañjanaṃ kathayissāmi, anubyañjanena anubyañjanaṃ kathayissāmi, vaṇṇena vaṇṇaṃ kathayissāmi, sarena saraṃ kathayissāmi, paññattiyā paññattiṃ kathayissāmi, vohārena vohāraṃ kathayissāmi, nissaṃsayaṃ karissāmi, vimatiṃ vivecessāmi, tosayissāmi pañhaveyyākaraṇena.
‘‘यो कोचि मं पटिभानपटिसम्भिदे पञ्हं पुच्छिस्सति, तस्स पटिभानेन पटिभानं कथयिस्सामि, ओपम्मेन ओपम्मं कथयिस्सामि, लक्खणेन लक्खणं कथयिस्सामि, रसेन रसं कथयिस्सामि, निस्संसयं करिस्सामि, विमतिं विवेचेस्सामि, तोसयिस्सामि पञ्हवेय्याकरणेनाति, इदं वुच्चति, महाराज, ‘भगवतो पटिसम्भिदारतन’न्ति।
‘‘Yo koci maṃ paṭibhānapaṭisambhide pañhaṃ pucchissati, tassa paṭibhānena paṭibhānaṃ kathayissāmi, opammena opammaṃ kathayissāmi, lakkhaṇena lakkhaṇaṃ kathayissāmi, rasena rasaṃ kathayissāmi, nissaṃsayaṃ karissāmi, vimatiṃ vivecessāmi, tosayissāmi pañhaveyyākaraṇenāti, idaṃ vuccati, mahārāja, ‘bhagavato paṭisambhidāratana’nti.
‘‘‘पटिसम्भिदा किणित्वान, ञाणेन फस्सयेय्य यो।
‘‘‘Paṭisambhidā kiṇitvāna, ñāṇena phassayeyya yo;
अच्छम्भितो अनुब्बिग्गो, अतिरोचति सदेवके’ति॥
Acchambhito anubbiggo, atirocati sadevake’ti.
‘‘कतमं, महाराज, भगवतो बोज्झङ्गरतनं? सत्तिमे, महाराज, बोज्झङ्गा, सतिसम्बोज्झङ्गो धम्मविचयसम्बोज्झङ्गो वीरियसम्बोज्झङ्गो पीतिसम्बोज्झङ्गो पस्सद्धिसम्बोज्झङ्गो समाधिसम्बोज्झङ्गो उपेक्खासम्बोज्झङ्गो। इमेहि खो, महाराज, सत्तहि बोज्झङ्गरतनेहि पटिमण्डितो भिक्खु सब्बं तमं अभिभुय्य सदेवकं लोकं ओभासेति पभासेति आलोकं जनेति। इदं वुच्चति, महाराज, ‘भगवतो बोज्झङ्गरतन’न्ति।
‘‘Katamaṃ, mahārāja, bhagavato bojjhaṅgaratanaṃ? Sattime, mahārāja, bojjhaṅgā, satisambojjhaṅgo dhammavicayasambojjhaṅgo vīriyasambojjhaṅgo pītisambojjhaṅgo passaddhisambojjhaṅgo samādhisambojjhaṅgo upekkhāsambojjhaṅgo. Imehi kho, mahārāja, sattahi bojjhaṅgaratanehi paṭimaṇḍito bhikkhu sabbaṃ tamaṃ abhibhuyya sadevakaṃ lokaṃ obhāseti pabhāseti ālokaṃ janeti. Idaṃ vuccati, mahārāja, ‘bhagavato bojjhaṅgaratana’nti.
कम्मेन तं किणित्वान, रतनं वो पिळन्धथा’’’ति॥
Kammena taṃ kiṇitvāna, ratanaṃ vo piḷandhathā’’’ti.
‘‘भन्ते नागसेन, कतमं बुद्धस्स भगवतो सब्बापण’’न्ति? ‘‘सब्बापणं खो, महाराज, भगवतो नवङ्गं बुद्धवचनं सारीरिकानि पारिभोगिकानि चेतियानि सङ्घरतनञ्च। सब्बापणे, महाराज, भगवता जातिसम्पत्ति पसारिता, भोगसम्पत्ति पसारिता, आयुसम्पत्ति पसारिता, आरोग्यसम्पत्ति पसारिता, वण्णसम्पत्ति पसारिता, पञ्ञासम्पत्ति पसारिता, मानुसिकसम्पत्ति पसारिता, दिब्बसम्पत्ति पसारिता, निब्बानसम्पत्ति पसारिता। तत्थ ये तं तं सम्पत्तिं इच्छन्ति, ते कम्ममूलं दत्वा पत्थितपत्थितं सम्पत्तिं किणन्ति, केचि सीलसमादानेन किणन्ति, केचि उपोसथकम्मेन किणन्ति, अप्पमत्तकेनपि कम्ममूलेन उपादायुपादाय सम्पत्तियो पटिलभन्ति। यथा, महाराज, आपणिकस्स आपणे तिलमुग्गमासे परित्तकेनपि तण्डुलमुग्गमासेन अप्पकेनपि मूलेन उपादायुपादाय गण्हन्ति, एवमेव खो, महाराज, भगवतो सब्बापणे अप्पमत्तकेनपि कम्ममूलेन उपादायुपादाय सम्पत्तियो पटिलभन्ति। इदं वुच्चति, महाराज, ‘भगवतो सब्बापण’न्ति।
‘‘Bhante nāgasena, katamaṃ buddhassa bhagavato sabbāpaṇa’’nti? ‘‘Sabbāpaṇaṃ kho, mahārāja, bhagavato navaṅgaṃ buddhavacanaṃ sārīrikāni pāribhogikāni cetiyāni saṅgharatanañca. Sabbāpaṇe, mahārāja, bhagavatā jātisampatti pasāritā, bhogasampatti pasāritā, āyusampatti pasāritā, ārogyasampatti pasāritā, vaṇṇasampatti pasāritā, paññāsampatti pasāritā, mānusikasampatti pasāritā, dibbasampatti pasāritā, nibbānasampatti pasāritā. Tattha ye taṃ taṃ sampattiṃ icchanti, te kammamūlaṃ datvā patthitapatthitaṃ sampattiṃ kiṇanti, keci sīlasamādānena kiṇanti, keci uposathakammena kiṇanti, appamattakenapi kammamūlena upādāyupādāya sampattiyo paṭilabhanti. Yathā, mahārāja, āpaṇikassa āpaṇe tilamuggamāse parittakenapi taṇḍulamuggamāsena appakenapi mūlena upādāyupādāya gaṇhanti, evameva kho, mahārāja, bhagavato sabbāpaṇe appamattakenapi kammamūlena upādāyupādāya sampattiyo paṭilabhanti. Idaṃ vuccati, mahārāja, ‘bhagavato sabbāpaṇa’nti.
‘‘‘आयु अरोगता वण्णं, सग्गं उच्चाकुलीनता।
‘‘‘Āyu arogatā vaṇṇaṃ, saggaṃ uccākulīnatā;
असङ्खतञ्च अमतं, अत्थि सब्बापणे जिने॥
Asaṅkhatañca amataṃ, atthi sabbāpaṇe jine.
‘‘‘अप्पेन बहुकेनापि, कम्ममूलेन गय्हति।
‘‘‘Appena bahukenāpi, kammamūlena gayhati;
किणित्वा सद्धामूलेन, समिद्धा होथ भिक्खवो’ति॥
Kiṇitvā saddhāmūlena, samiddhā hotha bhikkhavo’ti.
‘‘भगवतो खो, महाराज, धम्मनगरे एवरूपा जना पटिवसन्ति, सुत्तन्तिका वेनयिका आभिधम्मिका धम्मकथिका जातकभाणका दीघभाणका मज्झिमभाणका संयुत्तभाणका अङ्गुत्तरभाणका खुद्दकभाणका सीलसम्पन्ना समाधिसम्पन्ना पञ्ञासम्पन्ना बोज्झङ्गभावनारता विपस्सका सदत्थमनुयुत्ता आरञ्ञिका रुक्खमूलिका अब्भोकासिका पलालपुञ्जिका सोसानिका नेसज्जिका पटिपन्नका फलट्ठा सेक्खा फलसमङ्गिनो सोतापन्ना सकदागामिनो अनागामिनो अरहन्तो तेविज्जा छळभिञ्ञा इद्धिमन्तो पञ्ञाय पारमिंगता सतिपट्ठानसम्मप्पधानइद्धिपादइन्द्रियबलबोज्झङ्गमग्गवरझानविमोक्खरू पारूपसन्तसुखसमापत्तिकुसला, तेहि अरहन्तेहि आकुलं समाकुलं आकिण्णं समाकिण्णं नळवनसरवनमिव धम्मनगरं अहोसि। भवतीह –
‘‘Bhagavato kho, mahārāja, dhammanagare evarūpā janā paṭivasanti, suttantikā venayikā ābhidhammikā dhammakathikā jātakabhāṇakā dīghabhāṇakā majjhimabhāṇakā saṃyuttabhāṇakā aṅguttarabhāṇakā khuddakabhāṇakā sīlasampannā samādhisampannā paññāsampannā bojjhaṅgabhāvanāratā vipassakā sadatthamanuyuttā āraññikā rukkhamūlikā abbhokāsikā palālapuñjikā sosānikā nesajjikā paṭipannakā phalaṭṭhā sekkhā phalasamaṅgino sotāpannā sakadāgāmino anāgāmino arahanto tevijjā chaḷabhiññā iddhimanto paññāya pāramiṃgatā satipaṭṭhānasammappadhānaiddhipādaindriyabalabojjhaṅgamaggavarajhānavimokkharū pārūpasantasukhasamāpattikusalā, tehi arahantehi ākulaṃ samākulaṃ ākiṇṇaṃ samākiṇṇaṃ naḷavanasaravanamiva dhammanagaraṃ ahosi. Bhavatīha –
‘‘‘वीतरागा वीतदोसा, वीतमोहा अनासवा।
‘‘‘Vītarāgā vītadosā, vītamohā anāsavā;
वीततण्हा अनादाना, धम्मनगरे वसन्ति ते॥
Vītataṇhā anādānā, dhammanagare vasanti te.
‘‘‘आरञ्ञिका धुतधरा, झायिनो लूखचीवरा।
‘‘‘Āraññikā dhutadharā, jhāyino lūkhacīvarā;
विवेकाभिरता धीरा, धम्मनगरे वसन्ति ते॥
Vivekābhiratā dhīrā, dhammanagare vasanti te.
‘‘‘नेसज्जिका सन्थतिका, अथोपि ठानचङ्कमा।
‘‘‘Nesajjikā santhatikā, athopi ṭhānacaṅkamā;
पंसुकूलधरा सब्बे, धम्मनगरे वसन्ति ते॥
Paṃsukūladharā sabbe, dhammanagare vasanti te.
‘‘‘तिचीवरधरा सन्ता, चम्मखण्डचतुत्थका।
‘‘‘Ticīvaradharā santā, cammakhaṇḍacatutthakā;
रता एकासने विञ्ञू, धम्मनगरे वसन्ति ते॥
Ratā ekāsane viññū, dhammanagare vasanti te.
‘‘‘अप्पिच्छा निपका धीरा, अप्पाहारा अलोलुपा।
‘‘‘Appicchā nipakā dhīrā, appāhārā alolupā;
लाभालाभेन सन्तुट्ठा, धम्मनगरे वसन्ति ते॥
Lābhālābhena santuṭṭhā, dhammanagare vasanti te.
‘‘‘झायी झानरता धीरा, सन्तचित्ता समाहिता।
‘‘‘Jhāyī jhānaratā dhīrā, santacittā samāhitā;
आकिञ्चञ्ञं पत्थयाना, धम्मनगरे वसन्ति ते॥
Ākiñcaññaṃ patthayānā, dhammanagare vasanti te.
‘‘‘पटिपन्ना फलट्ठा च, सेक्खा फलसमङ्गिनो।
‘‘‘Paṭipannā phalaṭṭhā ca, sekkhā phalasamaṅgino;
‘‘‘सोतापन्ना च विमला, सकदागामिनो च ये।
‘‘‘Sotāpannā ca vimalā, sakadāgāmino ca ye;
अनागामी च अरहन्तो, धम्मनगरे वसन्ति ते॥
Anāgāmī ca arahanto, dhammanagare vasanti te.
‘‘‘सतिपट्ठानकुसला , बोज्झङ्गभावनारता।
‘‘‘Satipaṭṭhānakusalā , bojjhaṅgabhāvanāratā;
विपस्सका धम्मधरा, धम्मनगरे वसन्ति ते॥
Vipassakā dhammadharā, dhammanagare vasanti te.
‘‘‘इद्धिपादेसु कुसला, समाधिभावनारता।
‘‘‘Iddhipādesu kusalā, samādhibhāvanāratā;
सम्मप्पधानानुयुत्ता, धम्मनगरे वसन्ति ते॥
Sammappadhānānuyuttā, dhammanagare vasanti te.
‘‘‘अभिञ्ञापारमिप्पत्ता, पेत्तिके गोचरे रता।
‘‘‘Abhiññāpāramippattā, pettike gocare ratā;
अन्तलिक्खम्हि चरणा, धम्मनगरे वसन्ति ते॥
Antalikkhamhi caraṇā, dhammanagare vasanti te.
‘‘‘ओक्खित्तचक्खू मितभाणी, गुत्तद्वारा सुसंवुता।
‘‘‘Okkhittacakkhū mitabhāṇī, guttadvārā susaṃvutā;
‘‘‘तेविज्जा छळभिञ्ञा च, इद्धिया पारमिं गता।
‘‘‘Tevijjā chaḷabhiññā ca, iddhiyā pāramiṃ gatā;
पञ्ञाय पारमिप्पत्ता, धम्मनगरे वसन्ति ते’ति॥
Paññāya pāramippattā, dhammanagare vasanti te’ti.
‘‘ये खो ते, महाराज, भिक्खू अपरिमितञाणवरधरा असङ्गा अतुलगुणा 37 अतुलयसा अतुलबला अतुलतेजा धम्मचक्कानुप्पवत्तका पञ्ञापारमिं गता, एवरूपा खो, महाराज, भिक्खू भगवतो धम्मनगरे ‘धम्मसेनापतिनो’ति वुच्चन्ति।
‘‘Ye kho te, mahārāja, bhikkhū aparimitañāṇavaradharā asaṅgā atulaguṇā 38 atulayasā atulabalā atulatejā dhammacakkānuppavattakā paññāpāramiṃ gatā, evarūpā kho, mahārāja, bhikkhū bhagavato dhammanagare ‘dhammasenāpatino’ti vuccanti.
‘‘ये पन ते, महाराज, भिक्खू इद्धिमन्तो अधिगतप्पटिसम्भिदापत्तवेसारज्जा गगनचरा दुरासदा दुप्पसहा अनालम्बचरा ससागरमहिधरपथविकम्पको चन्दसूरियपरिमज्जका विकुब्बनाधिट्ठानाभिनीहारकुसला इद्धिया पारमिं गता, एवरूपा खो, महाराज, भिक्खू भगवतो धम्मनगरे ‘पुरोहिता’ति वुच्चन्ति।
‘‘Ye pana te, mahārāja, bhikkhū iddhimanto adhigatappaṭisambhidāpattavesārajjā gaganacarā durāsadā duppasahā anālambacarā sasāgaramahidharapathavikampako candasūriyaparimajjakā vikubbanādhiṭṭhānābhinīhārakusalā iddhiyā pāramiṃ gatā, evarūpā kho, mahārāja, bhikkhū bhagavato dhammanagare ‘purohitā’ti vuccanti.
‘‘ये पन ते, महाराज, भिक्खू धुतङ्गमनुगता अप्पिच्छा सन्तुट्ठा विञ्ञत्तिमनेसनजिगुच्छका पिण्डाय सपदानचारिनो भमराव गन्धमनुघायित्वा पविसन्ति विवित्तकाननं, काये च जीविते च निरपेक्खा अरहत्तमनुप्पत्ता धुतङ्गगुणे अग्गनिक्खित्ता, एवरूपा खो, महाराज, भिक्खू भगवतो धम्मनगरे ‘अक्खदस्सा’ति वुच्चन्ति।
‘‘Ye pana te, mahārāja, bhikkhū dhutaṅgamanugatā appicchā santuṭṭhā viññattimanesanajigucchakā piṇḍāya sapadānacārino bhamarāva gandhamanughāyitvā pavisanti vivittakānanaṃ, kāye ca jīvite ca nirapekkhā arahattamanuppattā dhutaṅgaguṇe agganikkhittā, evarūpā kho, mahārāja, bhikkhū bhagavato dhammanagare ‘akkhadassā’ti vuccanti.
‘‘ये पन ते, महाराज, भिक्खू परिसुद्धा विमला निक्किलेसा चुतूपपातकुसला दिब्बचक्खुम्हि पारमिं गता, एवरूपा खो, महाराज, भिक्खू भगवतो धम्मनगरे ‘नगरजोतका’ति वुच्चन्ति।
‘‘Ye pana te, mahārāja, bhikkhū parisuddhā vimalā nikkilesā cutūpapātakusalā dibbacakkhumhi pāramiṃ gatā, evarūpā kho, mahārāja, bhikkhū bhagavato dhammanagare ‘nagarajotakā’ti vuccanti.
‘‘ये पन ते, महाराज, भिक्खू बहुस्सुता आगतागमा धम्मधरा विनयधरा मातिकाधरा सिथिलधनितदीघरस्सगरुकलहुकक्खरपरिच्छेदकुसला नवङ्गसासनधरा, एवरूपा खो, महाराज, भिक्खू भगवतो धम्मनगरे ‘धम्मरक्खा’ति वुच्चन्ति।
‘‘Ye pana te, mahārāja, bhikkhū bahussutā āgatāgamā dhammadharā vinayadharā mātikādharā sithiladhanitadīgharassagarukalahukakkharaparicchedakusalā navaṅgasāsanadharā, evarūpā kho, mahārāja, bhikkhū bhagavato dhammanagare ‘dhammarakkhā’ti vuccanti.
‘‘ये पन ते, महाराज, भिक्खू विमुत्तिवरकुसुममालबद्धा वरपवरमहग्घसेट्ठभावमनुप्पत्ता बहुजनकन्तमभिपत्थिता, एवरूपा खो, महाराज, भिक्खू भगवतो धम्मनगरे ‘पुप्फापणिका’ति वुच्चन्ति।
‘‘Ye pana te, mahārāja, bhikkhū vimuttivarakusumamālabaddhā varapavaramahagghaseṭṭhabhāvamanuppattā bahujanakantamabhipatthitā, evarūpā kho, mahārāja, bhikkhū bhagavato dhammanagare ‘pupphāpaṇikā’ti vuccanti.
‘‘ये पन ते, महाराज, भिक्खू चतुसच्चाभिसमयप्पटिविद्धा दिट्ठसच्चा विञ्ञातसासना चतूसु सामञ्ञफलेसु तिण्णविचिकिच्छा पटिलद्धफलसुखा अञ्ञेसम्पि पटिपन्नानं ते फले संविभजन्ति, एवरूपा खो, महाराज, भिक्खू भगवतो धम्मनगरे ‘फलापणिका’ति वुच्चन्ति।
‘‘Ye pana te, mahārāja, bhikkhū catusaccābhisamayappaṭividdhā diṭṭhasaccā viññātasāsanā catūsu sāmaññaphalesu tiṇṇavicikicchā paṭiladdhaphalasukhā aññesampi paṭipannānaṃ te phale saṃvibhajanti, evarūpā kho, mahārāja, bhikkhū bhagavato dhammanagare ‘phalāpaṇikā’ti vuccanti.
‘‘ये पन ते, महाराज, भिक्खू सीलसंवरगन्धमनुलित्ता 43 अनेकविधबहुगुणधरा किलेसमलदुग्गन्धविधमका, एवरूपा खो, महाराज, भिक्खू भगवतो धम्मनगरे ‘गन्धापणिका’ति वुच्चन्ति।
‘‘Ye pana te, mahārāja, bhikkhū sīlasaṃvaragandhamanulittā 44 anekavidhabahuguṇadharā kilesamaladuggandhavidhamakā, evarūpā kho, mahārāja, bhikkhū bhagavato dhammanagare ‘gandhāpaṇikā’ti vuccanti.
‘‘ये पन ते, महाराज, भिक्खू धम्मकामा पियसमुदाहारा अभिधम्मे अभिविनये उळारपामोज्जा अरञ्ञगतापि रुक्खमूलगतापि सुञ्ञागारगतापि धम्मवररसं पिवन्ति, कायेन वाचाय मनसा धम्मवररसमोगाळ्हा अधिमत्तपटिभाना धम्मेसु धम्मेसनप्पटिपन्ना इतो वा ततो वा यत्थ यत्थ अप्पिच्छकथा सन्तुट्ठिकथा पविवेककथा असंसग्गकथा वीरियारम्भकथा सीलकथा समाधिकथा पञ्ञाकथा विमुत्तिकथा विमुत्तिञाणदस्सनकथा , तत्थ तत्थ गन्त्वा तं तं कथारसं पिवन्ति, एवरूपा खो, महाराज, भिक्खू भगवतो धम्मनगरे ‘सोण्डा पिपासा’ति वुच्चन्ति।
‘‘Ye pana te, mahārāja, bhikkhū dhammakāmā piyasamudāhārā abhidhamme abhivinaye uḷārapāmojjā araññagatāpi rukkhamūlagatāpi suññāgāragatāpi dhammavararasaṃ pivanti, kāyena vācāya manasā dhammavararasamogāḷhā adhimattapaṭibhānā dhammesu dhammesanappaṭipannā ito vā tato vā yattha yattha appicchakathā santuṭṭhikathā pavivekakathā asaṃsaggakathā vīriyārambhakathā sīlakathā samādhikathā paññākathā vimuttikathā vimuttiñāṇadassanakathā , tattha tattha gantvā taṃ taṃ kathārasaṃ pivanti, evarūpā kho, mahārāja, bhikkhū bhagavato dhammanagare ‘soṇḍā pipāsā’ti vuccanti.
‘‘ये पन ते, महाराज, भिक्खू पुब्बरत्तापररत्तं जागरियानुयोगमनुयुत्ता निसज्जट्ठानचङ्कमेहि रत्तिन्दिवं वीतिनामेन्ति, भावनानुयोगमनुयुत्ता किलेसपटिबाहनाय सदत्थप्पसुता, एवरूपा खो, महाराज, भिक्खू भगवतो धम्मनगरे ‘नगरगुत्तिका’ति वुच्चन्ति।
‘‘Ye pana te, mahārāja, bhikkhū pubbarattāpararattaṃ jāgariyānuyogamanuyuttā nisajjaṭṭhānacaṅkamehi rattindivaṃ vītināmenti, bhāvanānuyogamanuyuttā kilesapaṭibāhanāya sadatthappasutā, evarūpā kho, mahārāja, bhikkhū bhagavato dhammanagare ‘nagaraguttikā’ti vuccanti.
‘‘ये पन ते, महाराज, भिक्खू नवङ्गं बुद्धवचनं अत्थतो च ब्यञ्जनतो च नयतो च कारणतो च हेतुतो च उदाहरणतो च वाचेन्ति अनुवाचेन्ति भासन्ति अनुभासन्ति, एवरूपा खो, महाराज, भिक्खू भगवतो धम्मनगरे ‘धम्मापणिका’ति वुच्चन्ति।
‘‘Ye pana te, mahārāja, bhikkhū navaṅgaṃ buddhavacanaṃ atthato ca byañjanato ca nayato ca kāraṇato ca hetuto ca udāharaṇato ca vācenti anuvācenti bhāsanti anubhāsanti, evarūpā kho, mahārāja, bhikkhū bhagavato dhammanagare ‘dhammāpaṇikā’ti vuccanti.
‘‘ये पन ते, महाराज, भिक्खू धम्मरतनभोगेन आगमपरियत्तिसुतभोगेन भोगिनो धनिनो निद्दिट्ठसरब्यञ्जनलक्खणप्पटिवेधा विञ्ञू फरणा, एवरूपा खो, महाराज, भिक्खू भगवतो धम्मनगरे ‘धम्मसेट्ठिनो’ति वुच्चन्ति।
‘‘Ye pana te, mahārāja, bhikkhū dhammaratanabhogena āgamapariyattisutabhogena bhogino dhanino niddiṭṭhasarabyañjanalakkhaṇappaṭivedhā viññū pharaṇā, evarūpā kho, mahārāja, bhikkhū bhagavato dhammanagare ‘dhammaseṭṭhino’ti vuccanti.
‘‘ये पन ते, महाराज, भिक्खू उळारदेसनापटिवेधा परिचिण्णारम्मणविभत्तिनिद्देसा सिक्खागुणपारमिप्पत्ता, एवरूपा खो, महाराज, भिक्खू भगवतो धम्मनगरे ‘विस्सुतधम्मिका’ति वुच्चन्ति।
‘‘Ye pana te, mahārāja, bhikkhū uḷāradesanāpaṭivedhā pariciṇṇārammaṇavibhattiniddesā sikkhāguṇapāramippattā, evarūpā kho, mahārāja, bhikkhū bhagavato dhammanagare ‘vissutadhammikā’ti vuccanti.
‘‘एवं सुविभत्तं खो, महाराज, भगवतो धम्मनगरं एवं सुमापितं एवं सुविहितं एवं सुपरिपूरितं एवं सुववत्थापितं एवं सुरक्खितं एवं सुगोपितं एवं दुप्पसय्हं पच्चत्थिकेहि पच्चामित्तेहि, इमिना, महाराज, कारणेन इमिना हेतुना इमिना नयेन इमिना अनुमानेन ञातब्बं अत्थि सो भगवाति।
‘‘Evaṃ suvibhattaṃ kho, mahārāja, bhagavato dhammanagaraṃ evaṃ sumāpitaṃ evaṃ suvihitaṃ evaṃ suparipūritaṃ evaṃ suvavatthāpitaṃ evaṃ surakkhitaṃ evaṃ sugopitaṃ evaṃ duppasayhaṃ paccatthikehi paccāmittehi, iminā, mahārāja, kāraṇena iminā hetunā iminā nayena iminā anumānena ñātabbaṃ atthi so bhagavāti.
‘‘‘यथापि नगरं दिस्वा, सुविभत्तं मनोरमं।
‘‘‘Yathāpi nagaraṃ disvā, suvibhattaṃ manoramaṃ;
अनुमानेन जानन्ति, वड्ढकिस्स महत्तनं॥
Anumānena jānanti, vaḍḍhakissa mahattanaṃ.
‘‘‘तथेव लोकनाथस्स, दिस्वा धम्मपुरं वरं।
‘‘‘Tatheva lokanāthassa, disvā dhammapuraṃ varaṃ;
अनुमानेन जानन्ति, अत्थि सो भगवा इति॥
Anumānena jānanti, atthi so bhagavā iti.
‘‘‘अनुमानेन जानन्ति, ऊमिं दिस्वान सागरे।
‘‘‘Anumānena jānanti, ūmiṃ disvāna sāgare;
यथायं दिस्सते ऊमि, महन्तो सो भविस्सति॥
Yathāyaṃ dissate ūmi, mahanto so bhavissati.
‘‘‘तथा बुद्धं सोकनुदं, सब्बत्थमपराजितं।
‘‘‘Tathā buddhaṃ sokanudaṃ, sabbatthamaparājitaṃ;
तण्हक्खयमनुप्पत्तं, भवसंसारमोचनं॥
Taṇhakkhayamanuppattaṃ, bhavasaṃsāramocanaṃ.
‘‘‘अनुमानेन ञातब्बं, ऊमिं दिस्वा सदेवके।
‘‘‘Anumānena ñātabbaṃ, ūmiṃ disvā sadevake;
यथा धम्मूमिविप्फारो, अग्गो बुद्धो भविस्सति॥
Yathā dhammūmivipphāro, aggo buddho bhavissati.
‘‘‘अनुमानेन जानन्ति, दिस्वा अच्चुग्गतं गिरिं।
‘‘‘Anumānena jānanti, disvā accuggataṃ giriṃ;
यथा अच्चुग्गतो एसो, हिमवा सो भविस्सति॥
Yathā accuggato eso, himavā so bhavissati.
‘‘‘तथा दिस्वा धम्मगिरिं, सीतीभूतं निरूपधिं।
‘‘‘Tathā disvā dhammagiriṃ, sītībhūtaṃ nirūpadhiṃ;
अच्चुग्गतं भगवतो, अचलं सुप्पतिट्ठितं॥
Accuggataṃ bhagavato, acalaṃ suppatiṭṭhitaṃ.
‘‘‘अनुमानेन ञातब्बं, दिस्वान धम्मपब्बतं।
‘‘‘Anumānena ñātabbaṃ, disvāna dhammapabbataṃ;
तथा हि सो महावीरो, अग्गो बुद्धो भविस्सति॥
Tathā hi so mahāvīro, aggo buddho bhavissati.
‘‘‘यथापि गजराजस्स, पदं दिस्वान मानुसा।
‘‘‘Yathāpi gajarājassa, padaṃ disvāna mānusā;
अनुमानेन जानन्ति, महा एसो गजो इति॥
Anumānena jānanti, mahā eso gajo iti.
‘‘‘तथेव बुद्धनागस्स, पदं दिस्वा विभाविनो।
‘‘‘Tatheva buddhanāgassa, padaṃ disvā vibhāvino;
अनुमानेन जानन्ति, उळारो सो भविस्सति॥
Anumānena jānanti, uḷāro so bhavissati.
‘‘‘अनुमानेन जानन्ति, भीते दिस्वान कुम्मिगे।
‘‘‘Anumānena jānanti, bhīte disvāna kummige;
मिगराजस्स सद्देन, भीतामे कुम्मिगा इति॥
Migarājassa saddena, bhītāme kummigā iti.
‘‘‘तथेव तित्थिये दिस्वा, वित्थते भीतमानसे।
‘‘‘Tatheva titthiye disvā, vitthate bhītamānase;
अनुमानेन ञातब्बं, धम्मराजेन गज्जितं॥
Anumānena ñātabbaṃ, dhammarājena gajjitaṃ.
‘‘‘निब्बुतं पथविं दिस्वा, हरितपत्तं महोदिकं।
‘‘‘Nibbutaṃ pathaviṃ disvā, haritapattaṃ mahodikaṃ;
अनुमानेन जानन्ति, महामेघेन निब्बुतं॥
Anumānena jānanti, mahāmeghena nibbutaṃ.
‘‘‘तथेविमं जनं दिस्वा, आमोदितपमोदितं।
‘‘‘Tathevimaṃ janaṃ disvā, āmoditapamoditaṃ;
अनुमानेन ञातब्बं, धम्ममेघेन तप्पितं॥
Anumānena ñātabbaṃ, dhammameghena tappitaṃ.
‘‘‘लग्गं दिस्वा भुसं पङ्कं, कललद्दगतं महिं।
‘‘‘Laggaṃ disvā bhusaṃ paṅkaṃ, kalaladdagataṃ mahiṃ;
अनुमानेन जानन्ति, वारिक्खन्धो महा गतो॥
Anumānena jānanti, vārikkhandho mahā gato.
‘‘‘तथेविमं जनं दिस्वा, रजपङ्कसमोहितं।
‘‘‘Tathevimaṃ janaṃ disvā, rajapaṅkasamohitaṃ;
वहितं धम्मनदिया, विसट्ठं धम्मसागरे॥
Vahitaṃ dhammanadiyā, visaṭṭhaṃ dhammasāgare.
‘‘‘धम्मामतगतं दिस्वा, सदेवकमिमं महिं।
‘‘‘Dhammāmatagataṃ disvā, sadevakamimaṃ mahiṃ;
अनुमानेन ञातब्बं, धम्मक्खन्धो महा गतो॥
Anumānena ñātabbaṃ, dhammakkhandho mahā gato.
‘‘‘अनुमानेन जानन्ति, घायित्वा गन्धमुत्तमं।
‘‘‘Anumānena jānanti, ghāyitvā gandhamuttamaṃ;
यथायं वायते गन्धो, हेस्सन्ति पुप्फिता दुमा॥
Yathāyaṃ vāyate gandho, hessanti pupphitā dumā.
‘‘‘तथेवायं सीलगन्धो, पवायति सदेवके।
‘‘‘Tathevāyaṃ sīlagandho, pavāyati sadevake;
अनुमानेन ञातब्बं, अत्थि बुद्धो अनुत्तरो’ति॥
Anumānena ñātabbaṃ, atthi buddho anuttaro’ti.
‘‘एवरूपेन खो, महाराज, कारणसतेन कारणसहस्सेन हेतुसतेन हेतुसहस्सेन नयसतेन नयसहस्सेन ओपम्मसतेन ओपम्मसहस्सेन सक्का बुद्धबलं उपदस्सयितुं। यथा, महाराज, दक्खो मालाकारो नानापुप्फरासिम्हा आचरियानुसिट्ठिया पच्चत्तपुरिसकारेन विचित्तं मालागुणरासिं करेय्य, एवमेव खो, महाराज, सो भगवा विचित्तपुप्फरासि विय अनन्तगुणो अप्पमेय्यगुणो, अहमेतरहि जिनसासने मालाकारो विय पुप्फगन्थको पुब्बकानं आचरियानं मग्गेनपि मय्हं बुद्धिबलेनपि असङ्ख्येय्येनपि कारणेन अनुमानेन बुद्धबलं दीपयिस्सामि, त्वं पनेत्थ छन्दं जनेहि सवनाया’’ति।
‘‘Evarūpena kho, mahārāja, kāraṇasatena kāraṇasahassena hetusatena hetusahassena nayasatena nayasahassena opammasatena opammasahassena sakkā buddhabalaṃ upadassayituṃ. Yathā, mahārāja, dakkho mālākāro nānāpuppharāsimhā ācariyānusiṭṭhiyā paccattapurisakārena vicittaṃ mālāguṇarāsiṃ kareyya, evameva kho, mahārāja, so bhagavā vicittapuppharāsi viya anantaguṇo appameyyaguṇo, ahametarahi jinasāsane mālākāro viya pupphaganthako pubbakānaṃ ācariyānaṃ maggenapi mayhaṃ buddhibalenapi asaṅkhyeyyenapi kāraṇena anumānena buddhabalaṃ dīpayissāmi, tvaṃ panettha chandaṃ janehi savanāyā’’ti.
‘‘दुक्करं , भन्ते नागसेन, अञ्ञेसं एवरूपेन कारणेन अनुमानेन बुद्धबलं उपदस्सयितुं, निब्बुतोस्मि, भन्ते नागसेन, तुम्हाकं परमविचित्तेन पञ्हवेय्याकरणेना’’ति।
‘‘Dukkaraṃ , bhante nāgasena, aññesaṃ evarūpena kāraṇena anumānena buddhabalaṃ upadassayituṃ, nibbutosmi, bhante nāgasena, tumhākaṃ paramavicittena pañhaveyyākaraṇenā’’ti.
अनुमानपञ्हो पठमो।
Anumānapañho paṭhamo.
Footnotes:
