| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / मज्झिमनिकाय (अट्ठकथा) • Majjhimanikāya (aṭṭhakathā) |
२. अनुपदवग्गो
2. Anupadavaggo
१. अनुपदसुत्तवण्णना
1. Anupadasuttavaṇṇanā
९३. एवं मे सुतन्ति अनुपदसुत्तं। तत्थ एतदवोचाति एतं (पटि॰ म॰ ३.४) ‘‘पण्डितो’’तिआदिना नयेन धम्मसेनापतिसारिपुत्तत्थेरस्स गुणकथं अवोच। कस्मा? अवसेसत्थेरेसु हि महामोग्गल्लानत्थेरस्स इद्धिमाति गुणो पाकटो, महाकस्सपस्स धुतवादोति, अनुरुद्धत्थेरस्स दिब्बचक्खुकोति, उपालित्थेरस्स विनयधरोति, रेवतत्थेरस्स झायी झानाभिरतोति, आनन्दत्थेरस्स बहुस्सुतोति। एवं तेसं तेसं थेरानं ते ते गुणा पाकटा, सारिपुत्तत्थेरस्स पन अपाकटा। कस्मा? पञ्ञवतो हि गुणा न सक्का अकथिता जानितुं। इति भगवा ‘‘सारिपुत्तस्स गुणे कथेस्सामी’’ति सभागपरिसाय सन्निपातं आगमेसि। विसभागपुग्गलानञ्हि सन्तिके वण्णं कथेतुं न वट्टति, ते वण्णे कथियमाने अवण्णमेव कथेन्ति। इमस्मिं पन दिवसे थेरस्स सभागपरिसा सन्निपति, तस्सा सन्निपतितभावं दिस्वा सत्था वण्णं कथेन्तो इमं देसनं आरभि।
93.Evaṃme sutanti anupadasuttaṃ. Tattha etadavocāti etaṃ (paṭi. ma. 3.4) ‘‘paṇḍito’’tiādinā nayena dhammasenāpatisāriputtattherassa guṇakathaṃ avoca. Kasmā? Avasesattheresu hi mahāmoggallānattherassa iddhimāti guṇo pākaṭo, mahākassapassa dhutavādoti, anuruddhattherassa dibbacakkhukoti, upālittherassa vinayadharoti, revatattherassa jhāyī jhānābhiratoti, ānandattherassa bahussutoti. Evaṃ tesaṃ tesaṃ therānaṃ te te guṇā pākaṭā, sāriputtattherassa pana apākaṭā. Kasmā? Paññavato hi guṇā na sakkā akathitā jānituṃ. Iti bhagavā ‘‘sāriputtassa guṇe kathessāmī’’ti sabhāgaparisāya sannipātaṃ āgamesi. Visabhāgapuggalānañhi santike vaṇṇaṃ kathetuṃ na vaṭṭati, te vaṇṇe kathiyamāne avaṇṇameva kathenti. Imasmiṃ pana divase therassa sabhāgaparisā sannipati, tassā sannipatitabhāvaṃ disvā satthā vaṇṇaṃ kathento imaṃ desanaṃ ārabhi.
तत्थ पण्डितोति धातुकुसलता आयतनकुसलता पटिच्चसमुप्पादकुसलता ठानाट्ठानकुसलताति इमेहि चतूहि कारणेहि पण्डितो। महापञ्ञोतिआदीसु महापञ्ञादीहि समन्नागतोति अत्थो।
Tattha paṇḍitoti dhātukusalatā āyatanakusalatā paṭiccasamuppādakusalatā ṭhānāṭṭhānakusalatāti imehi catūhi kāraṇehi paṇḍito. Mahāpaññotiādīsu mahāpaññādīhi samannāgatoti attho.
तत्रिदं महापञ्ञादीनं नानत्तं – तत्थ कतमा महापञ्ञा? महन्ते सीलक्खन्धे परिग्गण्हातीति महापञ्ञा, महन्ते समाधिक्खन्धे, पञ्ञाक्खन्धे, विमुत्तिक्खन्धे, विमुत्तिञाणदस्सनक्खन्धे परिग्गण्हातीति महापञ्ञा, महन्तानि ठानाट्ठानानि, महन्ता विहारसमापत्तियो , महन्तानि अरियसच्चानि, महन्ते सतिपट्ठाने, सम्मप्पधाने, इद्धिपादे, महन्तानि इन्द्रियानि, बलानि, बोज्झङ्गानि, महन्ते अरियमग्गे, महन्तानि सामञ्ञफलानि, महन्ता अभिञ्ञायो, महन्तं परमत्थं निब्बानं परिग्गण्हातीति महापञ्ञा।
Tatridaṃ mahāpaññādīnaṃ nānattaṃ – tattha katamā mahāpaññā? Mahante sīlakkhandhe pariggaṇhātīti mahāpaññā, mahante samādhikkhandhe, paññākkhandhe, vimuttikkhandhe, vimuttiñāṇadassanakkhandhe pariggaṇhātīti mahāpaññā, mahantāni ṭhānāṭṭhānāni, mahantā vihārasamāpattiyo , mahantāni ariyasaccāni, mahante satipaṭṭhāne, sammappadhāne, iddhipāde, mahantāni indriyāni, balāni, bojjhaṅgāni, mahante ariyamagge, mahantāni sāmaññaphalāni, mahantā abhiññāyo, mahantaṃ paramatthaṃ nibbānaṃ pariggaṇhātīti mahāpaññā.
कतमा पुथुपञ्ञा, पुथु नानाखन्धेसु ञाणं पवत्ततीति पुथुपञ्ञा। पुथु नानाधातूसु, पुथु नानाआयतनेसु, पुथु नानाअत्थेसु, पुथु नानापटिच्चसमुप्पादेसु, पुथु नानासुञ्ञतमनुपलब्भेसु, पुथु नानाअत्थेसु, धम्मेसु, निरुत्तीसु, पटिभानेसु, पुथु नानासीलक्खन्धेसु, पुथु नानासमाधि-पञ्ञा-विमुत्ति-विमुत्तिञाणदस्सनक्खन्धेसु, पुथु नानाठानाट्ठानेसु, पुथु नानाविहारसमापत्तीसु, पुथु नानाअरियसच्चेसु, पुथु नानासतिपट्ठानेसु, सम्मप्पधानेसु, इद्धिपादेसु, इन्द्रियेसु, बलेसु, बोज्झङ्गेसु, पुथु नानाअरियमग्गेसु, सामञ्ञफलेसु, अभिञ्ञासु, पुथु नानाजनसाधारणे धम्मे समतिक्कम्म परमत्थे निब्बाने ञाणं पवत्ततीति पुथुपञ्ञा।
Katamā puthupaññā, puthu nānākhandhesu ñāṇaṃ pavattatīti puthupaññā. Puthu nānādhātūsu, puthu nānāāyatanesu, puthu nānāatthesu, puthu nānāpaṭiccasamuppādesu, puthu nānāsuññatamanupalabbhesu, puthu nānāatthesu, dhammesu, niruttīsu, paṭibhānesu, puthu nānāsīlakkhandhesu, puthu nānāsamādhi-paññā-vimutti-vimuttiñāṇadassanakkhandhesu, puthu nānāṭhānāṭṭhānesu, puthu nānāvihārasamāpattīsu, puthu nānāariyasaccesu, puthu nānāsatipaṭṭhānesu, sammappadhānesu, iddhipādesu, indriyesu, balesu, bojjhaṅgesu, puthu nānāariyamaggesu, sāmaññaphalesu, abhiññāsu, puthu nānājanasādhāraṇe dhamme samatikkamma paramatthe nibbāne ñāṇaṃ pavattatīti puthupaññā.
कतमा हासपञ्ञा, इधेकच्चो हासबहुलो वेदबहुलो तुट्ठिबहुलो पामोज्जबहुलो सीलं परिपूरेति, इन्द्रियसंवरं परिपूरेति, भोजने मत्तञ्ञुतं, जागरियानुयोगं, सीलक्खन्धं, समाधिक्खन्धं, पञ्ञाक्खन्धं, विमुत्तिक्खन्धं, विमुत्तिञाणदस्सनक्खन्धं परिपूरेतीति हासपञ्ञा। हासबहुलो पामोज्जबहुलो ठानाट्ठानं पटिविज्झति, हासबहुलो विहारसमापत्तियो परिपूरेतीति हासपञ्ञा, हासबहुलो अरियसच्चानि पटिविज्झति। सतिपट्ठाने, सम्मप्पधाने, इद्धिपादे, इन्द्रियानि, बलानि, बोज्झङ्गानि, अरियमग्गं भावेतीति हासपञ्ञा, हासबहुलो सामञ्ञफलानि सच्छिकरोति, अभिञ्ञायो पटिविज्झतीति हासपञ्ञा, हासबहुलो वेदतुट्ठिपामोज्जबहुलो परमत्थं निब्बानं सच्छिकरोतीति हासपञ्ञा।
Katamā hāsapaññā, idhekacco hāsabahulo vedabahulo tuṭṭhibahulo pāmojjabahulo sīlaṃ paripūreti, indriyasaṃvaraṃ paripūreti, bhojane mattaññutaṃ, jāgariyānuyogaṃ, sīlakkhandhaṃ, samādhikkhandhaṃ, paññākkhandhaṃ, vimuttikkhandhaṃ, vimuttiñāṇadassanakkhandhaṃ paripūretīti hāsapaññā. Hāsabahulo pāmojjabahulo ṭhānāṭṭhānaṃ paṭivijjhati, hāsabahulo vihārasamāpattiyo paripūretīti hāsapaññā, hāsabahulo ariyasaccāni paṭivijjhati. Satipaṭṭhāne, sammappadhāne, iddhipāde, indriyāni, balāni, bojjhaṅgāni, ariyamaggaṃ bhāvetīti hāsapaññā, hāsabahulo sāmaññaphalāni sacchikaroti, abhiññāyo paṭivijjhatīti hāsapaññā, hāsabahulo vedatuṭṭhipāmojjabahulo paramatthaṃ nibbānaṃ sacchikarotīti hāsapaññā.
कतमा जवनपञ्ञा, यंकिञ्चि रूपं अतीतानागतपच्चुप्पन्नं…पे॰… यं दूरे सन्तिके वा, सब्बं रूपं अनिच्चतो खिप्पं जवतीति जवनपञ्ञा। दुक्खतो खिप्पं… अनत्ततो खिप्पं जवतीति जवनपञ्ञा। या काचि वेदना…पे॰… यंकिञ्चि विञ्ञाणं अतीतानागतपच्चुप्पन्नं…पे॰… सब्बं विञ्ञाणं अनिच्चतो दुक्खतो अनत्ततो खिप्पं जवतीति जवनपञ्ञा। चक्खु…पे॰… जरामरणं अतीतानागतपच्चुप्पन्नं अनिच्चतो दुक्खतो अनत्ततो खिप्पं जवतीति जवनपञ्ञा। रूपं अतीतानागतपच्चुप्पन्नं अनिच्चं खयट्ठेन, दुक्खं भयट्ठेन, अनत्ता असारकट्ठेनाति तुलयित्वा तीरयित्वा विभावयित्वा विभूतं कत्वा रूपनिरोधे निब्बाने खिप्पं जवतीति जवनपञ्ञा। वेदना, सञ्ञा, सङ्खारा, विञ्ञाणं , चक्खु…पे॰… जरामरणं अतीतानागतपच्चुप्पन्नं अनिच्चं खयट्ठेन…पे॰… विभूतं कत्वा जरामरणनिरोधे निब्बाने खिप्पं जवतीति जवनपञ्ञा। रूपं अतीतानागतपच्चुप्पन्नं…पे॰… विञ्ञाणं। चक्खु…पे॰… जरामरणं अतीतानागतपच्चुप्पन्नं अनिच्चं सङ्खतं पटिच्चसमुप्पन्नं खयधम्मं वयधम्मं विरागधम्मं निरोधधम्मन्ति तुलयित्वा तीरयित्वा विभावयित्वा विभूतं कत्वा जरामरणनिरोधे निब्बाने खिप्पं जवतीति जवनपञ्ञा।
Katamā javanapaññā, yaṃkiñci rūpaṃ atītānāgatapaccuppannaṃ…pe… yaṃ dūre santike vā, sabbaṃ rūpaṃ aniccato khippaṃ javatīti javanapaññā. Dukkhato khippaṃ… anattato khippaṃ javatīti javanapaññā. Yā kāci vedanā…pe… yaṃkiñci viññāṇaṃ atītānāgatapaccuppannaṃ…pe… sabbaṃ viññāṇaṃ aniccato dukkhato anattato khippaṃ javatīti javanapaññā. Cakkhu…pe… jarāmaraṇaṃ atītānāgatapaccuppannaṃ aniccato dukkhato anattato khippaṃ javatīti javanapaññā. Rūpaṃ atītānāgatapaccuppannaṃ aniccaṃ khayaṭṭhena, dukkhaṃ bhayaṭṭhena, anattā asārakaṭṭhenāti tulayitvā tīrayitvā vibhāvayitvā vibhūtaṃ katvā rūpanirodhe nibbāne khippaṃ javatīti javanapaññā. Vedanā, saññā, saṅkhārā, viññāṇaṃ , cakkhu…pe… jarāmaraṇaṃ atītānāgatapaccuppannaṃ aniccaṃ khayaṭṭhena…pe… vibhūtaṃ katvā jarāmaraṇanirodhe nibbāne khippaṃ javatīti javanapaññā. Rūpaṃ atītānāgatapaccuppannaṃ…pe… viññāṇaṃ. Cakkhu…pe… jarāmaraṇaṃ atītānāgatapaccuppannaṃ aniccaṃ saṅkhataṃ paṭiccasamuppannaṃ khayadhammaṃ vayadhammaṃ virāgadhammaṃ nirodhadhammanti tulayitvā tīrayitvā vibhāvayitvā vibhūtaṃ katvā jarāmaraṇanirodhe nibbāne khippaṃ javatīti javanapaññā.
कतमा तिक्खपञ्ञा, खिप्पं किलेसे छिन्दतीति तिक्खपञ्ञा। उप्पन्नं कामवितक्कं नाधिवासेति, उप्पन्नं ब्यापादवितक्कं, उप्पन्नं विहिंसावितक्कं, उप्पन्नुप्पन्ने पापके अकुसले धम्मे, उप्पन्नं रागं, दोसं, मोहं, कोधं, उपनाहं, मक्खं, पळासं, इस्सं, मच्छरियं, मायं, साठेय्यं, थम्भं, सारम्भं, मानं, अतिमानं, मदं, पमादं, सब्बे किलेसे, सब्बे दुच्चरिते, सब्बे अभिसङ्खारे, सब्बे भवगामिकम्मे नाधिवासेति पजहति विनोदेति ब्यन्तीकरोति अनभावं गमेतीति तिक्खपञ्ञा। एकस्मिं आसने चत्तारो अरियमग्गा, चत्तारि सामञ्ञफलानि, चतस्सो पटिसम्भिदायो, छ च अभिञ्ञायो अधिगता होन्ति सच्छिकता पस्सिता पञ्ञायाति तिक्खपञ्ञा।
Katamā tikkhapaññā, khippaṃ kilese chindatīti tikkhapaññā. Uppannaṃ kāmavitakkaṃ nādhivāseti, uppannaṃ byāpādavitakkaṃ, uppannaṃ vihiṃsāvitakkaṃ, uppannuppanne pāpake akusale dhamme, uppannaṃ rāgaṃ, dosaṃ, mohaṃ, kodhaṃ, upanāhaṃ, makkhaṃ, paḷāsaṃ, issaṃ, macchariyaṃ, māyaṃ, sāṭheyyaṃ, thambhaṃ, sārambhaṃ, mānaṃ, atimānaṃ, madaṃ, pamādaṃ, sabbe kilese, sabbe duccarite, sabbe abhisaṅkhāre, sabbe bhavagāmikamme nādhivāseti pajahati vinodeti byantīkaroti anabhāvaṃ gametīti tikkhapaññā. Ekasmiṃ āsane cattāro ariyamaggā, cattāri sāmaññaphalāni, catasso paṭisambhidāyo, cha ca abhiññāyo adhigatā honti sacchikatā passitā paññāyāti tikkhapaññā.
कतमा निब्बेधिकपञ्ञा, इधेकच्चो सब्बसङ्खारेसु उब्बेगबहुलो होति उत्तासबहुलो उक्कण्ठनबहुलो अरतिबहुलो अनभिरतिबहुलो बहिमुखो न रमति सब्बसङ्खारेसु, अनिब्बिद्धपुब्बं अप्पदालितपुब्बं लोभक्खन्धं निब्बिज्झति पदालेतीति निब्बेधिकपञ्ञा। अनिब्बिद्धपुब्बं अप्पदालितपुब्बं दोसक्खन्धं, मोहक्खन्धं, कोधं, उपनाहं…पे॰… सब्बे भवगामिकम्मे निब्बिज्झति पदालेतीति निब्बेधिकपञ्ञा।
Katamā nibbedhikapaññā, idhekacco sabbasaṅkhāresu ubbegabahulo hoti uttāsabahulo ukkaṇṭhanabahulo aratibahulo anabhiratibahulo bahimukho na ramati sabbasaṅkhāresu, anibbiddhapubbaṃ appadālitapubbaṃ lobhakkhandhaṃ nibbijjhati padāletīti nibbedhikapaññā. Anibbiddhapubbaṃ appadālitapubbaṃ dosakkhandhaṃ, mohakkhandhaṃ, kodhaṃ, upanāhaṃ…pe… sabbe bhavagāmikamme nibbijjhati padāletīti nibbedhikapaññā.
अनुपदधम्मविपस्सनन्ति समापत्तिवसेन वा झानङ्गवसेन वा अनुपटिपाटिया धम्मविपस्सनं विपस्सति, एवं विपस्सन्तो अद्धमासेन अरहत्तं पत्तो। महामोग्गल्लानत्थेरो पन सत्तहि दिवसेहि। एवं सन्तेपि सारिपुत्तत्थेरो महापञ्ञवन्ततरो। महामोग्गल्लानत्थेरो हि सावकानं सम्मसनचारं यट्ठिकोटिया उप्पीळेन्तो विय एकदेसमेव सम्मसन्तो सत्त दिवसे वायमित्वा अरहत्तं पत्तो। सारिपुत्तत्थेरो ठपेत्वा बुद्धानं पच्चेकबुद्धानञ्च सम्मसनचारं सावकानं सम्मसनचारं निप्पदेसं सम्मसि। एवं सम्मसन्तो अद्धमासं वायमि। अरहत्तञ्च किर पत्वा अञ्ञासि – ‘‘ठपेत्वा बुद्धे च पच्चेकबुद्धे च अञ्ञो सावको नाम पञ्ञाय मया पत्तब्बं पत्तुं समत्थो नाम न भविस्सती’’ति। यथा हि पुरिसो वेळुयट्ठिं गण्हिस्सामीति महाजटं वेळुं दिस्वा जटं छिन्दन्तस्स पपञ्चो भविस्सतीति अन्तरेन हत्थं पवेसेत्वा सम्पत्तमेव यट्ठिं मूले च अग्गे च छिन्दित्वा आदाय पक्कमेय्य, सो किञ्चापि पठमतरं गच्छति, यट्ठिं पन सारं वा उजुं वा न लभति। अपरो च तथारूपमेव वेणुं दिस्वा ‘‘सचे सम्पत्तं यट्ठिं गण्हिस्सामि, सारं वा उजुं वा न लभिस्सामी’’ति कच्छं बन्धित्वा महन्तेन सत्थेन वेणुजटं छिन्दित्वा सारा चेव उजू च यट्ठियो उच्चिनित्वा आदाय पक्कमेय्य। अयं किञ्चापि पच्छा गच्छति, यट्ठियो पन सारा चेव उजू च लभति। एवंसम्पदमिदं वेदितब्बं इमेसं द्विन्नं थेरानं पधानं।
Anupadadhammavipassananti samāpattivasena vā jhānaṅgavasena vā anupaṭipāṭiyā dhammavipassanaṃ vipassati, evaṃ vipassanto addhamāsena arahattaṃ patto. Mahāmoggallānatthero pana sattahi divasehi. Evaṃ santepi sāriputtatthero mahāpaññavantataro. Mahāmoggallānatthero hi sāvakānaṃ sammasanacāraṃ yaṭṭhikoṭiyā uppīḷento viya ekadesameva sammasanto satta divase vāyamitvā arahattaṃ patto. Sāriputtatthero ṭhapetvā buddhānaṃ paccekabuddhānañca sammasanacāraṃ sāvakānaṃ sammasanacāraṃ nippadesaṃ sammasi. Evaṃ sammasanto addhamāsaṃ vāyami. Arahattañca kira patvā aññāsi – ‘‘ṭhapetvā buddhe ca paccekabuddhe ca añño sāvako nāma paññāya mayā pattabbaṃ pattuṃ samattho nāma na bhavissatī’’ti. Yathā hi puriso veḷuyaṭṭhiṃ gaṇhissāmīti mahājaṭaṃ veḷuṃ disvā jaṭaṃ chindantassa papañco bhavissatīti antarena hatthaṃ pavesetvā sampattameva yaṭṭhiṃ mūle ca agge ca chinditvā ādāya pakkameyya, so kiñcāpi paṭhamataraṃ gacchati, yaṭṭhiṃ pana sāraṃ vā ujuṃ vā na labhati. Aparo ca tathārūpameva veṇuṃ disvā ‘‘sace sampattaṃ yaṭṭhiṃ gaṇhissāmi, sāraṃ vā ujuṃ vā na labhissāmī’’ti kacchaṃ bandhitvā mahantena satthena veṇujaṭaṃ chinditvā sārā ceva ujū ca yaṭṭhiyo uccinitvā ādāya pakkameyya. Ayaṃ kiñcāpi pacchā gacchati, yaṭṭhiyo pana sārā ceva ujū ca labhati. Evaṃsampadamidaṃ veditabbaṃ imesaṃ dvinnaṃ therānaṃ padhānaṃ.
एवं पन अद्धमासं वायमित्वा धम्मसेनापति सारिपुत्तत्थेरो सूकरखतलेणद्वारे भागिनेय्यस्स दीघनखपरिब्बाजकस्स वेदनापरिग्गहसुत्तन्ते देसियमाने दसबलं बीजयमानो ठितो देसनानुसारेन ञाणं पेसेत्वा पब्बजितदिवसतो पन्नरसमे दिवसे सावकपारमिञाणस्स मत्थकं पत्वा सत्तसट्ठि ञाणानि पटिविज्झित्वा सोळसविधं पञ्ञं अनुप्पत्तो।
Evaṃ pana addhamāsaṃ vāyamitvā dhammasenāpati sāriputtatthero sūkarakhataleṇadvāre bhāgineyyassa dīghanakhaparibbājakassa vedanāpariggahasuttante desiyamāne dasabalaṃ bījayamāno ṭhito desanānusārena ñāṇaṃ pesetvā pabbajitadivasato pannarasame divase sāvakapāramiñāṇassa matthakaṃ patvā sattasaṭṭhi ñāṇāni paṭivijjhitvā soḷasavidhaṃ paññaṃ anuppatto.
तत्रिदं, भिक्खवे, सारिपुत्तस्स अनुपदधम्मविपस्सनायाति या अनुपदधम्मविपस्सनं विपस्सतीति अनुपदधम्मविपस्सना वुत्ता, तत्र अनुपदधम्मविपस्सनाय सारिपुत्तस्स इदं होति। इदानि वत्तब्बं तं तं विपस्सनाकोट्ठासं सन्धायेतं वुत्तं।
Tatridaṃ, bhikkhave, sāriputtassa anupadadhammavipassanāyāti yā anupadadhammavipassanaṃ vipassatīti anupadadhammavipassanā vuttā, tatra anupadadhammavipassanāya sāriputtassa idaṃ hoti. Idāni vattabbaṃ taṃ taṃ vipassanākoṭṭhāsaṃ sandhāyetaṃ vuttaṃ.
९४. पठमे झानेति ये पठमे झाने अन्तोसमापत्तियं धम्मा। त्यास्साति ते अस्स। अनुपदववत्थिता होन्तीति अनुपटिपाटिया ववत्थिता परिच्छिन्ना ञाता विदिता होन्ति। कथं? थेरो हि ते धम्मे ओलोकेन्तो अभिनिरोपनलक्खणो वितक्को वत्ततीति जानाति। तथा अनुमज्जनलक्खणो विचारो, फरणलक्खणा पीति, सातलक्खणं सुखं, अविक्खेपलक्खणा चित्तेकग्गता, फुसनलक्खणो फस्सो वेदयितलक्खणा वेदना, सञ्जाननलक्खणा सञ्ञा, चेतयितलक्खणा चेतना, विजाननलक्खणं विञ्ञाणं, कत्तुकम्यतालक्खणो छन्दो, अधिमोक्खलक्खणो अधिमोक्खो, पग्गाहलक्खणं वीरियं उपट्ठानलक्खणा सति, मज्झत्तलक्खणा उपेक्खा, अनुनयमनसिकारलक्खणो मनसिकारो वत्ततीति जानाति। एवं जानं अभिनिरोपनट्ठेन वितक्कं सभावतो ववत्थपेति…पे॰… अनुनयमनसिकारणट्ठेन मनसिकारं सभावभावतो ववत्थपेति। तेन वुत्तं ‘‘त्यास्स धम्मा अनुपदववत्थिता होन्ती’’ति।
94.Paṭhame jhāneti ye paṭhame jhāne antosamāpattiyaṃ dhammā. Tyāssāti te assa. Anupadavavatthitā hontīti anupaṭipāṭiyā vavatthitā paricchinnā ñātā viditā honti. Kathaṃ? Thero hi te dhamme olokento abhiniropanalakkhaṇo vitakko vattatīti jānāti. Tathā anumajjanalakkhaṇo vicāro, pharaṇalakkhaṇā pīti, sātalakkhaṇaṃ sukhaṃ, avikkhepalakkhaṇā cittekaggatā, phusanalakkhaṇo phasso vedayitalakkhaṇā vedanā, sañjānanalakkhaṇā saññā, cetayitalakkhaṇā cetanā, vijānanalakkhaṇaṃ viññāṇaṃ, kattukamyatālakkhaṇo chando, adhimokkhalakkhaṇo adhimokkho, paggāhalakkhaṇaṃ vīriyaṃ upaṭṭhānalakkhaṇā sati, majjhattalakkhaṇā upekkhā, anunayamanasikāralakkhaṇo manasikāro vattatīti jānāti. Evaṃ jānaṃ abhiniropanaṭṭhena vitakkaṃ sabhāvato vavatthapeti…pe… anunayamanasikāraṇaṭṭhena manasikāraṃ sabhāvabhāvato vavatthapeti. Tena vuttaṃ ‘‘tyāssa dhammā anupadavavatthitā hontī’’ti.
विदिता उप्पज्जन्तीति उप्पज्जमाना विदिता पाकटाव हुत्वा उप्पज्जन्ति। विदिता उपट्ठहन्तीति तिट्ठमानापि विदिता पाकटाव हुत्वा तिट्ठन्ति। विदिता अब्भत्थं गच्छन्तीति निरुज्झमानापि विदिता पाकटाव हुत्वा निरुज्झन्ति। एत्थ पन तंञाणता चेव ञाणबहुता च मोचेतब्बा। यथा हि तेनेव अङ्गुलग्गेन तं अङ्गुलग्गं न सक्का फुसितुं, एवमेव तेनेव चित्तेन तस्स चित्तस्स उप्पादो वा ठिति वा भङ्गो वा न सक्का जानितुन्ति। एवं ताव तंञाणता मोचेतब्बा। यदि पन द्वे चित्तानि एकतो उप्पज्जेय्युं, एकेन चित्तेन एकस्स उप्पादो वा ठिति वा भङ्गो वा सक्का भवेय्य जानितुं। द्वे पन फस्सा वा वेदना वा सञ्ञा वा चेतना वा चित्तानि वा एकतो उप्पज्जनकानि नाम नत्थि, एकेकमेव उप्पज्जति। एवं ञाणबहुता मोचेतब्बा। एवं सन्ते कथं? महाथेरस्स अन्तोसमापत्तियं सोळस धम्मा विदिता पाकटा होन्तीति। वत्थारम्मणानं परिग्गहितताय। थेरेन हि वत्थु चेव आरम्मणञ्च परिग्गहितं, तेनस्स तेसं धम्मानं उप्पादं आवज्जन्तस्स उप्पादो पाकटो होति, ठानं आवज्जन्तस्स ठानं पाकटं होति, भेदं आवज्जन्तस्स भेदो पाकटो होति। तेन वुत्तं ‘‘विदिता उप्पज्जन्ति विदिता उपट्ठहन्ति विदिता अब्भत्थं गच्छन्ती’’ति। अहुत्वा सम्भोन्तीति इमिना उदयं पस्सति। हुत्वा पटिवेन्तीति इमिना वयं पस्सति।
Viditā uppajjantīti uppajjamānā viditā pākaṭāva hutvā uppajjanti. Viditā upaṭṭhahantīti tiṭṭhamānāpi viditā pākaṭāva hutvā tiṭṭhanti. Viditā abbhatthaṃ gacchantīti nirujjhamānāpi viditā pākaṭāva hutvā nirujjhanti. Ettha pana taṃñāṇatā ceva ñāṇabahutā ca mocetabbā. Yathā hi teneva aṅgulaggena taṃ aṅgulaggaṃ na sakkā phusituṃ, evameva teneva cittena tassa cittassa uppādo vā ṭhiti vā bhaṅgo vā na sakkā jānitunti. Evaṃ tāva taṃñāṇatā mocetabbā. Yadi pana dve cittāni ekato uppajjeyyuṃ, ekena cittena ekassa uppādo vā ṭhiti vā bhaṅgo vā sakkā bhaveyya jānituṃ. Dve pana phassā vā vedanā vā saññā vā cetanā vā cittāni vā ekato uppajjanakāni nāma natthi, ekekameva uppajjati. Evaṃ ñāṇabahutā mocetabbā. Evaṃ sante kathaṃ? Mahātherassa antosamāpattiyaṃ soḷasa dhammā viditā pākaṭā hontīti. Vatthārammaṇānaṃ pariggahitatāya. Therena hi vatthu ceva ārammaṇañca pariggahitaṃ, tenassa tesaṃ dhammānaṃ uppādaṃ āvajjantassa uppādo pākaṭo hoti, ṭhānaṃ āvajjantassa ṭhānaṃ pākaṭaṃ hoti, bhedaṃ āvajjantassa bhedo pākaṭo hoti. Tena vuttaṃ ‘‘viditā uppajjanti viditā upaṭṭhahanti viditā abbhatthaṃ gacchantī’’ti. Ahutvā sambhontīti iminā udayaṃ passati. Hutvā paṭiventīti iminā vayaṃ passati.
अनुपायोति रागवसेन अनुपगमनो हुत्वा। अनपायोति पटिघवसेन अनपगतो। अनिस्सितोति तण्हादिट्ठिनिस्सयेहि अनिस्सितो। अप्पटिबद्धोति छन्दरागेन अबद्धो। विप्पमुत्तोति कामरागतो विप्पमुत्तो। विसंयुत्तोति चतूहि योगेहि सब्बकिलेसेहि वा विसंयुत्तो। विमरियादीकतेनाति निम्मरियादीकतेन। चेतसाति एवंविधेन चित्तेन विहरति।
Anupāyoti rāgavasena anupagamano hutvā. Anapāyoti paṭighavasena anapagato. Anissitoti taṇhādiṭṭhinissayehi anissito. Appaṭibaddhoti chandarāgena abaddho. Vippamuttoti kāmarāgato vippamutto. Visaṃyuttoti catūhi yogehi sabbakilesehi vā visaṃyutto. Vimariyādīkatenāti nimmariyādīkatena. Cetasāti evaṃvidhena cittena viharati.
तत्थ द्वे मरियादा किलेसमरियादा च आरम्मणमरियादा च। सचे हिस्स अन्तोसमापत्तियं पवत्ते सोळस धम्मे आरब्भ रागादयो उप्पज्जेय्युं, किलेसमरियादा तेन कता भवेय्य, तेसु पनस्स एकोपि न उप्पन्नोति किलेसमरियादा नत्थि। सचे पनस्स अन्तोसमापत्तियं पवत्ते सोळस धम्मे आवज्जन्तस्स एकच्चे आपाथं नागच्छेय्युं। एवमस्स आरम्मणमरियादा भवेय्युं। ते पनस्स सोळस धम्मे आवज्जन्तस्स आपाथं अनागतधम्मो नाम नत्थीति आरम्मणमरियादापि नत्थि।
Tattha dve mariyādā kilesamariyādā ca ārammaṇamariyādā ca. Sace hissa antosamāpattiyaṃ pavatte soḷasa dhamme ārabbha rāgādayo uppajjeyyuṃ, kilesamariyādā tena katā bhaveyya, tesu panassa ekopi na uppannoti kilesamariyādā natthi. Sace panassa antosamāpattiyaṃ pavatte soḷasa dhamme āvajjantassa ekacce āpāthaṃ nāgaccheyyuṃ. Evamassa ārammaṇamariyādā bhaveyyuṃ. Te panassa soḷasa dhamme āvajjantassa āpāthaṃ anāgatadhammo nāma natthīti ārammaṇamariyādāpi natthi.
अपरापि द्वे मरियादा विक्खम्भनमरियादा च समुच्छेदमरियादा च। तासु समुच्छेदमरियादा उपरि आगमिस्सति, इमस्मिं पन ठाने विक्खम्भनमरियादा अधिप्पेता। तस्स विक्खम्भितपच्चनीकत्ता नत्थीति विमरियादिकतेन चेतसा विहरति।
Aparāpi dve mariyādā vikkhambhanamariyādā ca samucchedamariyādā ca. Tāsu samucchedamariyādā upari āgamissati, imasmiṃ pana ṭhāne vikkhambhanamariyādā adhippetā. Tassa vikkhambhitapaccanīkattā natthīti vimariyādikatena cetasā viharati.
उत्तरि निस्सरणन्ति इतो उत्तरि निस्सरणं। अञ्ञेसु च सुत्तेसु ‘‘उत्तरि निस्सरण’’न्ति निब्बानं वुत्तं, इध पन अनन्तरो विसेसो अधिप्पेतोति वेदितब्बो। तब्बहुलीकाराति तस्स पजाननस्स बहुलीकरणेन। अत्थित्वेवस्स होतीति तस्स थेरस्स अत्थीतियेव दळ्हतरं होति। इमिना नयेन सेसवारेसुपि अत्थो वेदितब्बो।
Uttarinissaraṇanti ito uttari nissaraṇaṃ. Aññesu ca suttesu ‘‘uttari nissaraṇa’’nti nibbānaṃ vuttaṃ, idha pana anantaro viseso adhippetoti veditabbo. Tabbahulīkārāti tassa pajānanassa bahulīkaraṇena. Atthitvevassa hotīti tassa therassa atthītiyeva daḷhataraṃ hoti. Iminā nayena sesavāresupi attho veditabbo.
दुतियवारे पन सम्पसादनट्ठेन सम्पसादो। सभावतो ववत्थपेति।
Dutiyavāre pana sampasādanaṭṭhena sampasādo. Sabhāvato vavatthapeti.
चतुत्थवारे उपेक्खाति सुखट्ठाने वेदनुपेक्खाव। पस्सद्धत्ता चेतसो अनाभोगोति यो सो ‘‘यदेव तत्थ सुख’’न्ति चेतसो आभोगो, एतेनेतं ओळारिकमक्खायतीति एवं पस्सद्धत्ता चेतसो अनाभोगो वुत्तो, तस्स अभावाति अत्थो। सतिपारिसुद्धीति परिसुद्धासतियेव। उपेक्खापि पारिसुद्धिउपेक्खा।
Catutthavāre upekkhāti sukhaṭṭhāne vedanupekkhāva. Passaddhattā cetaso anābhogoti yo so ‘‘yadeva tattha sukha’’nti cetaso ābhogo, etenetaṃ oḷārikamakkhāyatīti evaṃ passaddhattā cetaso anābhogo vutto, tassa abhāvāti attho. Satipārisuddhīti parisuddhāsatiyeva. Upekkhāpi pārisuddhiupekkhā.
९५. सतो वुट्ठहतीति सतिया समन्नागतो ञाणेन सम्पजानो हुत्वा वुट्ठाति। ते धम्मे समनुपस्सतीति यस्मा नेवसञ्ञानासञ्ञायतने बुद्धानंयेव अनुपदधम्मविपस्सना होति, न सावकानं, तस्मा एत्थ कलापविपस्सनं दस्सेन्तो एवमाह।
95.Sato vuṭṭhahatīti satiyā samannāgato ñāṇena sampajāno hutvā vuṭṭhāti. Te dhamme samanupassatīti yasmā nevasaññānāsaññāyatane buddhānaṃyeva anupadadhammavipassanā hoti, na sāvakānaṃ, tasmā ettha kalāpavipassanaṃ dassento evamāha.
पञ्ञाय चस्स दिस्वा आसवा परिक्खीणा होन्तीति मग्गपञ्ञाय चत्तारि सच्चानि दिस्वा चत्तारो आसवा खीणा होन्ति। सारिपुत्तत्थेरस्स समथविपस्सनं युगनद्धं आहरित्वा अरहत्तं पत्तवारोपि अत्थि, निरोधसमापत्तिसमापन्नवारोपि। अरहत्तं पत्तवारो इध गहितो, निरोधं पन चिण्णवसिताय अपरापरं समापज्जिस्सतीति वदन्ति।
Paññāyacassa disvā āsavā parikkhīṇā hontīti maggapaññāya cattāri saccāni disvā cattāro āsavā khīṇā honti. Sāriputtattherassa samathavipassanaṃ yuganaddhaṃ āharitvā arahattaṃ pattavāropi atthi, nirodhasamāpattisamāpannavāropi. Arahattaṃ pattavāro idha gahito, nirodhaṃ pana ciṇṇavasitāya aparāparaṃ samāpajjissatīti vadanti.
तत्थस्स यस्मिं काले निरोधसमापत्ति सीसं होति, निरोधस्स वारो आगच्छति, फलसमापत्ति गूळ्हा होति। यस्मिं काले फलसमापत्ति सीसं होति, फलसमापत्तिया वारो आगच्छति, निरोधसमापत्ति गूळ्हा होति। जम्बुदीपवासिनो थेरा पन वदन्ति ‘‘सारिपुत्तत्थेरो समथविपस्सनं युगनद्धं आहरित्वा अनागामिफलं सच्छिकत्वा निरोधं समापज्जि, निरोधा वुट्ठाय अरहत्तं पत्तो’’ति। ते धम्मेति अन्तोसमापत्तियं पवत्ते तिसमुट्ठानिकरूपधम्मे, हेट्ठा नेवसञ्ञानासञ्ञायतनसमापत्तियं पवत्तधम्मे वा। तेपि हि इमस्मिं वारे विपस्सितब्बधम्माव, तस्मा ते वा विपस्सतीति दस्सेतुं इदं वुत्तन्ति वेदितब्बं।
Tatthassa yasmiṃ kāle nirodhasamāpatti sīsaṃ hoti, nirodhassa vāro āgacchati, phalasamāpatti gūḷhā hoti. Yasmiṃ kāle phalasamāpatti sīsaṃ hoti, phalasamāpattiyā vāro āgacchati, nirodhasamāpatti gūḷhā hoti. Jambudīpavāsino therā pana vadanti ‘‘sāriputtatthero samathavipassanaṃ yuganaddhaṃ āharitvā anāgāmiphalaṃ sacchikatvā nirodhaṃ samāpajji, nirodhā vuṭṭhāya arahattaṃ patto’’ti. Te dhammeti antosamāpattiyaṃ pavatte tisamuṭṭhānikarūpadhamme, heṭṭhā nevasaññānāsaññāyatanasamāpattiyaṃ pavattadhamme vā. Tepi hi imasmiṃ vāre vipassitabbadhammāva, tasmā te vā vipassatīti dassetuṃ idaṃ vuttanti veditabbaṃ.
९७. वसिप्पतोति चिण्णवसितं पत्तो। पारमिप्पत्तोति निप्फत्तिं पत्तो। ओरसोतिआदीसु थेरो भगवतो उरे निब्बत्तसद्दं सुत्वा जातोति ओरसो, मुखेन पभावितं सद्दं सुत्वा जातोति मुखतो जातो, धम्मेन पन जातत्ता निम्मितत्ता धम्मजो धम्मनिम्मितो, धम्मदायस्स आदियनतो धम्मदायादो, आमिसदायस्स अनादियनतो नो आमिसदायादोति वेदितब्बो। सेसं सब्बत्थ उत्तानमेवाति।
97.Vasippatoti ciṇṇavasitaṃ patto. Pāramippattoti nipphattiṃ patto. Orasotiādīsu thero bhagavato ure nibbattasaddaṃ sutvā jātoti oraso, mukhena pabhāvitaṃ saddaṃ sutvā jātoti mukhato jāto, dhammena pana jātattā nimmitattā dhammajo dhammanimmito, dhammadāyassa ādiyanato dhammadāyādo, āmisadāyassa anādiyanato no āmisadāyādoti veditabbo. Sesaṃ sabbattha uttānamevāti.
पपञ्चसूदनिया मज्झिमनिकायट्ठकथाय
Papañcasūdaniyā majjhimanikāyaṭṭhakathāya
अनुपदसुत्तवण्णना निट्ठिता।
Anupadasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / मज्झिमनिकाय • Majjhimanikāya / १. अनुपदसुत्तं • 1. Anupadasuttaṃ
टीका • Tīkā / सुत्तपिटक (टीका) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / मज्झिमनिकाय (टीका) • Majjhimanikāya (ṭīkā) / १. अनुपदसुत्तवण्णना • 1. Anupadasuttavaṇṇanā
