| Library / Tipiṭaka / ತಿಪಿಟಕ • Tipiṭaka / ಮಜ್ಝಿಮನಿಕಾಯ (ಟೀಕಾ) • Majjhimanikāya (ṭīkā) |
೨. ಅನುಪದವಗ್ಗೋ
2. Anupadavaggo
೧. ಅನುಪದಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ
1. Anupadasuttavaṇṇanā
೯೩. ಇದ್ಧಿಮಾತಿ ಗುಣೋ ಪಾಕಟೋ ಪರತೋಘೋಸೇನ ವಿನಾ ಪಾಸಾದಕಮ್ಪನದೇವಚಾರಿಕಾದೀಹಿ ಸಯಮೇವ ಪಕಾಸಭಾವತೋ; ಧುತವಾದಾದಿಗುಣಾನಮ್ಪಿ ತಥಾಭಾವೇ ಏತೇನೇವ ನಯೇನ ತೇಸಂ ಗುಣಾನಂ ಪಾಕಟಯೋಗತೋ ಚ ಪರೇಸಂ ನಿಚ್ಛಿತಭಾವತೋ ಚ। ಪಞ್ಞವತೋ ಗುಣಾತಿ ಪಞ್ಞಾಪಭೇದಪಭಾವಿತೇ ಗುಣವಿಸೇಸೇ ಸನ್ಧಾಯ ವದತಿ। ತೇ ಹಿ ಯೇಭುಯ್ಯೇನ ಪರೇಸಂ ಅವಿಸಯಾ। ತೇನಾಹ – ‘‘ನ ಸಕ್ಕಾ ಅಕಥಿತಾ ಜಾನಿತು’’ನ್ತಿ। ವಿಸಭಾಗಾ ಸಭಾಗಾ ನಾಮ ಅಯೋನಿಸೋಮನಸಿಕಾರಬಹುಲೇಸು ಪುಥುಜ್ಜನೇಸು, ತೇ ಪನ ಅಪ್ಪಹೀನರಾಗದೋಸತಾಯ ಪರಸ್ಸ ವಿಜ್ಜಮಾನಮ್ಪಿ ಗುಣಂ ಮಕ್ಖೇತ್ವಾ ಅವಿಜ್ಜಮಾನಂ ಅವಣ್ಣಮೇವ ಘೋಸೇನ್ತೀತಿ ಆಹ – ‘‘ವಿಸಭಾಗ…ಪೇ॰… ಕಥೇನ್ತೀ’’ತಿ।
93.Iddhimātiguṇo pākaṭo paratoghosena vinā pāsādakampanadevacārikādīhi sayameva pakāsabhāvato; dhutavādādiguṇānampi tathābhāve eteneva nayena tesaṃ guṇānaṃ pākaṭayogato ca paresaṃ nicchitabhāvato ca. Paññavato guṇāti paññāpabhedapabhāvite guṇavisese sandhāya vadati. Te hi yebhuyyena paresaṃ avisayā. Tenāha – ‘‘na sakkā akathitā jānitu’’nti. Visabhāgā sabhāgā nāma ayonisomanasikārabahulesu puthujjanesu, te pana appahīnarāgadosatāya parassa vijjamānampi guṇaṃ makkhetvā avijjamānaṃ avaṇṇameva ghosentīti āha – ‘‘visabhāga…pe… kathentī’’ti.
ಯಾ ಅಟ್ಠಾರಸನ್ನಂ ಧಾತೂನಂ ಸಮುದಯತೋ ಅತ್ಥಙ್ಗಮತೋ ಅಸ್ಸಾದತೋ ಆದೀನವತೋ ಯಥಾಭೂತಂ ಪಜಾನನಾ, ಅಯಂ ಧಾತುಕುಸಲತಾ। ಆಯತನಕುಸಲತಾಯಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ। ಅವಿಜ್ಜಾದೀಸು ದ್ವಾದಸಸು ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದಙ್ಗೇಸು ಕೋಸಲ್ಲಂ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದಕುಸಲತಾ। ಇದಂ ಇಮಸ್ಸ ಫಲಸ್ಸ ಠಾನಂ ಕಾರಣಂ, ಇದಂ ಅಟ್ಠಾನಂ ಅಕಾರಣನ್ತಿ ಏವಂ ಠಾನಞ್ಚ ಠಾನತೋ, ಅಟ್ಠಾನಞ್ಚ ಅಟ್ಠಾನತೋ ಯಥಾಭೂತಂ ಪಜಾನನಾ, ಅಯಂ ಠಾನಾಟ್ಠಾನಕುಸಲತಾ। ಯೋ ಪನ ಇಮೇಸು ಧಾತುಆದೀಸು ಪರಿಞ್ಞಾಭಿಸಮಯಾದಿವಸೇನ ನಿಸ್ಸಙ್ಗಗತಿಯಾ ಪಣ್ಡಾತಿ ಲದ್ಧನಾಮೇನ ಞಾಣೇನ ಇತೋ ಗತೋ ಪವತ್ತೋ, ಅಯಂ ಪಣ್ಡಿತೋ ನಾಮಾತಿ ಆಹ – ‘‘ಇಮೇಹಿ ಚತೂಹಿ ಕಾರಣೇಹಿ ಪಣ್ಡಿತೋ’’ತಿ। ಮಹನ್ತಾನಂ ಅತ್ಥಾನಂ ಪರಿಗ್ಗಣ್ಹನತೋ ಮಹತೀ ಪಞ್ಞಾ ಏತಸ್ಸಾತಿ ಮಹಾಪಞ್ಞೋ। ಸೇಸಪದೇಸುಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋತಿ ಆಹ – ‘‘ಮಹಾಪಞ್ಞಾದೀಹಿ ಸಮನ್ನಾಗತೋತಿ ಅತ್ಥೋ’’ತಿ।
Yā aṭṭhārasannaṃ dhātūnaṃ samudayato atthaṅgamato assādato ādīnavato yathābhūtaṃ pajānanā, ayaṃ dhātukusalatā. Āyatanakusalatāyapi eseva nayo. Avijjādīsu dvādasasu paṭiccasamuppādaṅgesu kosallaṃ paṭiccasamuppādakusalatā. Idaṃ imassa phalassa ṭhānaṃ kāraṇaṃ, idaṃ aṭṭhānaṃ akāraṇanti evaṃ ṭhānañca ṭhānato, aṭṭhānañca aṭṭhānato yathābhūtaṃ pajānanā, ayaṃ ṭhānāṭṭhānakusalatā. Yo pana imesu dhātuādīsu pariññābhisamayādivasena nissaṅgagatiyā paṇḍāti laddhanāmena ñāṇena ito gato pavatto, ayaṃ paṇḍito nāmāti āha – ‘‘imehi catūhi kāraṇehi paṇḍito’’ti. Mahantānaṃ atthānaṃ pariggaṇhanato mahatī paññā etassāti mahāpañño. Sesapadesupi eseva nayoti āha – ‘‘mahāpaññādīhi samannāgatoti attho’’ti.
ನಾನತ್ತನ್ತಿ ಯಾಹಿ ಮಹಾಪಞ್ಞಾದೀಹಿ ಸಮನ್ನಾಗತತ್ತಾ ಥೇರೋ ‘‘ಮಹಾಪಞ್ಞೋ’’ತಿಆದಿನಾ ಕಿತ್ತೀಯತಿ, ತಾಸಂ ಮಹಾಪಞ್ಞಾದೀನಂ ಇದಂ ನಾನತ್ತಂ ಅಯಂ ವೇಮತ್ತತಾ। ಯಸ್ಸ ಕಸ್ಸಚಿ (ದೀ॰ ನಿ॰ ಟೀ॰ ೩.೨೧೬; ಸಂ॰ ನಿ॰ ಟೀ॰ ೧.೧.೧೧೦; ಅ॰ ನಿ॰ ಟೀ॰ ೧.೧.೫೮೪) ವಿಸೇಸತೋ ಅರೂಪಧಮ್ಮಸ್ಸ ಮಹತ್ತಂ ನಾಮ ಕಿಚ್ಚಸಿದ್ಧಿಯಾ ವೇದಿತಬ್ಬನ್ತಿ ತದಸ್ಸ ಕಿಚ್ಚಸಿದ್ಧಿಯಾ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ, ‘‘ಮಹನ್ತೇ ಸೀಲಕ್ಖನ್ಧೇ ಪರಿಗ್ಗಣ್ಹಾತೀತಿ ಮಹಾಪಞ್ಞಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ತತ್ಥ ಹೇತುಮಹನ್ತತಾಯ ಪಚ್ಚಯಮಹನ್ತತಾಯ ನಿಸ್ಸಯಮಹನ್ತತಾಯ ಪಭೇದಮಹನ್ತತಾಯ ಕಿಚ್ಚಮಹನ್ತತಾಯ ಫಲಮಹನ್ತತಾಯ ಆನಿಸಂಸಮಹನ್ತತಾಯ ಚ ಸೀಲಕ್ಖನ್ಧಸ್ಸ ಮಹನ್ತಭಾವೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ತತ್ಥ ಹೇತೂ ಅಲೋಭಾದಯೋ, ಪಚ್ಚಯಾ ಹಿರೋತ್ತಪ್ಪಸದ್ಧಾಸತಿವೀರಿಯಾದಯೋ। ನಿಸ್ಸಯಾ ಸಾವಕಬೋಧಿಪಚ್ಚೇಕಬೋಧಿಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬೋಧಿನಿಯತತಾ ತಂಸಮಙ್ಗಿನೋ ಚ ಪುರಿಸವಿಸೇಸಾ। ಪಭೇದೋ ಚಾರಿತ್ತಾದಿವಿಭಾಗೋ। ಕಿಚ್ಚಂ ತದಙ್ಗಾದಿವಸೇನ ಪಟಿಪಕ್ಖಸ್ಸ ವಿಧಮನಂ। ಫಲಂ ಸಗ್ಗಸಮ್ಪದಾ ನಿಬ್ಬಾನಸಮ್ಪದಾ ಚ। ಆನಿಸಂಸೋ ಪಿಯಮನಾಪತಾದಿ। ಅಯಮೇತ್ಥ ಸಙ್ಖೇಪೋ, ವಿತ್ಥಾರೋ ಪನ ವಿಸುದ್ಧಿಮಗ್ಗೇ (ವಿಸುದ್ಧಿ॰ ೧.೯) ಆಕಙ್ಖೇಯ್ಯಸುತ್ತಾದೀಸು (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೬೪ ಆದಯೋ) ಚ ಆಗತನಯೇನ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಇಮಿನಾ ನಯೇನ ಸಮಾಧಿಕ್ಖನ್ಧಾದೀನಮ್ಪಿ ಮಹನ್ತತಾ ಯಥಾರಹಂ ನಿದ್ಧಾರೇತ್ವಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ, ಠಾನಾಟ್ಠಾನಾದೀನಂ ಪನ ಮಹನ್ತಭಾವೋ ಮಹಾವಿಸಯತಾಯ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ತತ್ಥ ಠಾನಾಟ್ಠಾನಾನಂ ಮಹಾವಿಸಯತಾ ಬಹುಧಾತುಕಸುತ್ತೇ (ಮ॰ ನಿ॰ ೩.೧೨೪ ಆದಯೋ) ಸಯಮೇವ ಆಗಮಿಸ್ಸತಿ। ವಿಹಾರಸಮಾಪತ್ತೀನಂ ಸಮಾಧಿಕ್ಖನ್ಧೇ ನಿದ್ಧಾರಿತನಯೇನ ವೇದಿತಬ್ಬಾ, ಅರಿಯಸಚ್ಚಾನಂ ಸಕಲಸಾಸನಸಙ್ಗಹಣತೋ ಸಚ್ಚವಿಭಙ್ಗೇ (ವಿಭ॰ ೧೮೯ ಆದಯೋ) ತಂಸಂವಣ್ಣನಾಸು (ವಿಭ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೧೮೯ ಆದಯೋ) ಆಗತನಯೇನ। ಸತಿಪಟ್ಠಾನಾದೀನಂ ವಿಭಙ್ಗಾದೀಸು (ವಿಭ॰ ೩೫೫ ಆದಯೋ) ತಂಸಂವಣ್ಣನಾದೀಸು (ವಿಭ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೩೫೫ ಆದಯೋ) ಚ ಆಗತನಯೇನ। ಸಾಮಞ್ಞಫಲಾನಂ ಮಹತೋ ಹಿತಸ್ಸ ಮಹತೋ ಸುಖಸ್ಸ ಮಹತೋ ಅತ್ಥಸ್ಸ ಮಹತೋ ಯೋಗಕ್ಖೇಮಸ್ಸ ನಿಪ್ಫತ್ತಿಭಾವತೋ ಸನ್ತಪಣೀತನಿಪುಣಅತಕ್ಕಾವಚರಪಣ್ಡಿತವೇದನೀಯಭಾವತೋ ಚ। ಅಭಿಞ್ಞಾನಂ ಮಹಾಸಮ್ಭಾರತೋ ಮಹಾವಿಸಯತೋ ಮಹಾಕಿಚ್ಚತೋ ಮಹಾನುಭಾವತೋ ಮಹಾನಿಪ್ಫತ್ತಿತೋ ಚ। ನಿಬ್ಬಾನಸ್ಸ ಮದನಿಮ್ಮದನಾದಿಮಹತ್ಥಸಿದ್ಧಿತೋ ಮಹನ್ತತಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ।
Nānattanti yāhi mahāpaññādīhi samannāgatattā thero ‘‘mahāpañño’’tiādinā kittīyati, tāsaṃ mahāpaññādīnaṃ idaṃ nānattaṃ ayaṃ vemattatā. Yassa kassaci (dī. ni. ṭī. 3.216; saṃ. ni. ṭī. 1.1.110; a. ni. ṭī. 1.1.584) visesato arūpadhammassa mahattaṃ nāma kiccasiddhiyā veditabbanti tadassa kiccasiddhiyā dassento, ‘‘mahantesīlakkhandhe pariggaṇhātīti mahāpaññā’’tiādimāha. Tattha hetumahantatāya paccayamahantatāya nissayamahantatāya pabhedamahantatāya kiccamahantatāya phalamahantatāya ānisaṃsamahantatāya ca sīlakkhandhassa mahantabhāvo veditabbo. Tattha hetū alobhādayo, paccayā hirottappasaddhāsativīriyādayo. Nissayā sāvakabodhipaccekabodhisammāsambodhiniyatatā taṃsamaṅgino ca purisavisesā. Pabhedo cārittādivibhāgo. Kiccaṃ tadaṅgādivasena paṭipakkhassa vidhamanaṃ. Phalaṃ saggasampadā nibbānasampadā ca. Ānisaṃso piyamanāpatādi. Ayamettha saṅkhepo, vitthāro pana visuddhimagge (visuddhi. 1.9) ākaṅkheyyasuttādīsu (ma. ni. 1.64 ādayo) ca āgatanayena veditabbo. Iminā nayena samādhikkhandhādīnampi mahantatā yathārahaṃ niddhāretvā veditabbā, ṭhānāṭṭhānādīnaṃ pana mahantabhāvo mahāvisayatāya veditabbo. Tattha ṭhānāṭṭhānānaṃ mahāvisayatā bahudhātukasutte (ma. ni. 3.124 ādayo) sayameva āgamissati. Vihārasamāpattīnaṃ samādhikkhandhe niddhāritanayena veditabbā, ariyasaccānaṃ sakalasāsanasaṅgahaṇato saccavibhaṅge (vibha. 189 ādayo) taṃsaṃvaṇṇanāsu (vibha. aṭṭha. 189 ādayo) āgatanayena. Satipaṭṭhānādīnaṃ vibhaṅgādīsu (vibha. 355 ādayo) taṃsaṃvaṇṇanādīsu (vibha. aṭṭha. 355 ādayo) ca āgatanayena. Sāmaññaphalānaṃ mahato hitassa mahato sukhassa mahato atthassa mahato yogakkhemassa nipphattibhāvato santapaṇītanipuṇaatakkāvacarapaṇḍitavedanīyabhāvato ca. Abhiññānaṃ mahāsambhārato mahāvisayato mahākiccato mahānubhāvato mahānipphattito ca. Nibbānassa madanimmadanādimahatthasiddhito mahantatā veditabbā.
ಪುಥುಪಞ್ಞಾತಿ ಏತ್ಥಾಪಿ ವುತ್ತನಯಾನುಸಾರೇನ ಅತ್ಥೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಅಯಂ ಪನ ವಿಸೇಸೋ – ನಾನಾಖನ್ಧೇಸು ಞಾಣಂ ಪವತ್ತತೀತಿ, ‘‘ಅಯಂ ರೂಪಕ್ಖನ್ಧೋ ನಾಮ…ಪೇ॰… ಅಯಂ ವಿಞ್ಞಾಣಕ್ಖನ್ಧೋ ನಾಮಾ’’ತಿ, ಏವಂ ಪಞ್ಚನ್ನಂ ಖನ್ಧಾನಂ ನಾನಾಕರಣಂ ಪಟಿಚ್ಚ ಞಾಣಂ ಪವತ್ತತಿ। ತೇಸುಪಿ ‘‘ಏಕವಿಧೇನ ರೂಪಕ್ಖನ್ಧೋ, ಏಕಾದಸವಿಧೇನ ರೂಪಕ್ಖನ್ಧೋ, ಏಕವಿಧೇನ ವೇದನಾಕ್ಖನ್ಧೋ, ಬಹುವಿಧೇನ ವೇದನಾಕ್ಖನ್ಧೋ, ಏಕವಿಧೇನ ಸಞ್ಞಾಕ್ಖನ್ಧೋ…ಪೇ॰… ಏಕವಿಧೇನ ವಿಞ್ಞಾಣಕ್ಖನ್ಧೋ, ಬಹುವಿಧೇನ ವಿಞ್ಞಾಣಕ್ಖನ್ಧೋ’’ತಿ ಏವಂ ಏಕೇಕಸ್ಸ ಖನ್ಧಸ್ಸ ಏಕವಿಧಾದಿವಸೇನ ಅತೀತಾದಿಭೇದವಸೇನಪಿ ನಾನಾಕರಣಂ ಪಟಿಚ್ಚ ಞಾಣಂ ಪವತ್ತತಿ। ತಥಾ ‘‘ಇದಂ ಚಕ್ಖಾಯತನಂ ನಾಮ…ಪೇ॰… ಇದಂ ಧಮ್ಮಾಯತನಂ ನಾಮ। ತತ್ಥ ದಸಾಯತನಾ ಕಾಮಾವಚರಾ, ದ್ವೇ ಚತುಭೂಮಕಾ’’ತಿ ಏವಂ ಆಯತನನಾನತ್ತಂ ಪಟಿಚ್ಚ ಞಾಣಂ ಪವತ್ತತಿ।
Puthupaññāti etthāpi vuttanayānusārena attho veditabbo. Ayaṃ pana viseso – nānākhandhesu ñāṇaṃ pavattatīti, ‘‘ayaṃ rūpakkhandho nāma…pe… ayaṃ viññāṇakkhandho nāmā’’ti, evaṃ pañcannaṃ khandhānaṃ nānākaraṇaṃ paṭicca ñāṇaṃ pavattati. Tesupi ‘‘ekavidhena rūpakkhandho, ekādasavidhena rūpakkhandho, ekavidhena vedanākkhandho, bahuvidhena vedanākkhandho, ekavidhena saññākkhandho…pe… ekavidhena viññāṇakkhandho, bahuvidhena viññāṇakkhandho’’ti evaṃ ekekassa khandhassa ekavidhādivasena atītādibhedavasenapi nānākaraṇaṃ paṭicca ñāṇaṃ pavattati. Tathā ‘‘idaṃ cakkhāyatanaṃ nāma…pe… idaṃ dhammāyatanaṃ nāma. Tattha dasāyatanā kāmāvacarā, dve catubhūmakā’’ti evaṃ āyatananānattaṃ paṭicca ñāṇaṃ pavattati.
ನಾನಾಧಾತೂಸೂತಿ ‘‘ಅಯಂ ಚಕ್ಖುಧಾತು ನಾಮ…ಪೇ॰… ಅಯಂ ಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಧಾತು ನಾಮ। ತತ್ಥ ಸೋಳಸ ಧಾತುಯೋ ಕಾಮಾವಚರಾ, ದ್ವೇ ಚತುಭೂಮಕಾ’’ತಿ ಏವಂ ನಾನಾಧಾತೂಸು ಪಟಿಚ್ಚ ಞಾಣಂ ಪವತ್ತತಿ। ತಯಿದಂ ಉಪಾದಿಣ್ಣಕಧಾತುವಸೇನ ವುತ್ತನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ಪಚ್ಚೇಕಬುದ್ಧಾನಞ್ಹಿ ದ್ವಿನ್ನಞ್ಚ ಅಗ್ಗಸಾವಕಾನಂ ಉಪಾದಿಣ್ಣಕಧಾತೂಸುಯೇವ ನಾನಾಕರಣಂ ಪಟಿಚ್ಚ ಞಾಣಂ ಪವತ್ತತಿ। ತಞ್ಚ ಖೋ ಏಕದೇಸತೋವ, ನೋ ನಿಪ್ಪದೇಸತೋ, ಅನುಪಾದಿಣ್ಣಕಧಾತೂನಂ ಪನ ನಾನಾಕರಣಂ ನ ಜಾನನ್ತಿಯೇವ। ಸಬ್ಬಞ್ಞುಬುದ್ಧಾನಂಯೇವ ಪನ, ‘‘ಇಮಾಯ ನಾಮ ಧಾತುಯಾ ಉಸ್ಸನ್ನತ್ತಾ ಇಮಸ್ಸ ರುಕ್ಖಸ್ಸ ಖನ್ಧೋ ಸೇತೋ ಹೋತಿ, ಇಮಸ್ಸ ಕಣ್ಹೋ, ಇಮಸ್ಸ ಬಹಲತ್ತಚೋ, ಇಮಸ್ಸ ತನುತ್ತಚೋ, ಇಮಸ್ಸ ಪತ್ತಂ ವಣ್ಣಸಣ್ಠಾನಾದಿವಸೇನ ಏವರೂಪಂ, ಇಮಸ್ಸ ಪುಪ್ಫಂ ನೀಲಂ ಪೀತಂ ಲೋಹಿತಂ ಓದಾತಂ ಸುಗನ್ಧಂ ದುಗ್ಗನ್ಧಂ, ಫಲಂ ಖುದ್ದಕಂ ಮಹನ್ತಂ ದೀಘಂ ವಟ್ಟಂ ಸುಸಣ್ಠಾನಂ ಮಟ್ಠಂ ಫರುಸಂ ಸುಗನ್ಧಂ ಮಧುರಂ ತಿತ್ತಕಂ ಅಮ್ಬಿಲಂ ಕಟುಕಂ ಕಸಾವಂ, ಕಣ್ಟಕೋ ತಿಖಿಣೋ ಅತಿಖಿಣೋ ಉಜುಕೋ ಕುಟಿಲೋ ಲೋಹಿತೋ ಓದಾತೋ ಹೋತೀ’’ತಿ ಧಾತುನಾನತ್ತಂ ಪಟಿಚ್ಚ ಞಾಣಂ ಪವತ್ತತಿ।
Nānādhātūsūti ‘‘ayaṃ cakkhudhātu nāma…pe… ayaṃ manoviññāṇadhātu nāma. Tattha soḷasa dhātuyo kāmāvacarā, dve catubhūmakā’’ti evaṃ nānādhātūsu paṭicca ñāṇaṃ pavattati. Tayidaṃ upādiṇṇakadhātuvasena vuttanti veditabbaṃ. Paccekabuddhānañhi dvinnañca aggasāvakānaṃ upādiṇṇakadhātūsuyeva nānākaraṇaṃ paṭicca ñāṇaṃ pavattati. Tañca kho ekadesatova, no nippadesato, anupādiṇṇakadhātūnaṃ pana nānākaraṇaṃ na jānantiyeva. Sabbaññubuddhānaṃyeva pana, ‘‘imāya nāma dhātuyā ussannattā imassa rukkhassa khandho seto hoti, imassa kaṇho, imassa bahalattaco, imassa tanuttaco, imassa pattaṃ vaṇṇasaṇṭhānādivasena evarūpaṃ, imassa pupphaṃ nīlaṃ pītaṃ lohitaṃ odātaṃ sugandhaṃ duggandhaṃ, phalaṃ khuddakaṃ mahantaṃ dīghaṃ vaṭṭaṃ susaṇṭhānaṃ maṭṭhaṃ pharusaṃ sugandhaṃ madhuraṃ tittakaṃ ambilaṃ kaṭukaṃ kasāvaṃ, kaṇṭako tikhiṇo atikhiṇo ujuko kuṭilo lohito odāto hotī’’ti dhātunānattaṃ paṭicca ñāṇaṃ pavattati.
ಅತ್ಥೇಸೂತಿ ರೂಪಾದೀಸು ಆರಮ್ಮಣೇಸು। ನಾನಾಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದೇಸೂತಿ ಅಜ್ಝತ್ತಬಹಿದ್ಧಾಭೇದತೋ ಸನ್ತಾನಭೇದತೋ ಚ ನಾನಪ್ಪಭೇದೇಸು ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದಙ್ಗೇಸು। ಅವಿಜ್ಜಾದಿಅಙ್ಗಾನಞ್ಹಿ ಪಚ್ಚೇಕಂ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದಸಞ್ಞಿತಾತಿ। ತೇನಾಹ – ಸಙ್ಖಾರಪಿಟಕೇ ‘‘ದ್ವಾದಸ ಪಚ್ಚಯಾ ದ್ವಾದಸ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದಾ’’ತಿ। ನಾನಾಸುಞ್ಞತಮನುಪಲಬ್ಭೇಸೂತಿ ನಾನಾಸಭಾವೇಸು ನಿಚ್ಚಸಾರಾದಿವಿರಹತೋ ಸುಞ್ಞಸಭಾವೇಸು, ತತೋ ಏವ ಇತ್ಥಿಪುರಿಸಅತ್ತಅತ್ತನಿಯಾದಿವಸೇನ ಅನುಪಲಬ್ಭೇಸು ಸಭಾವೇಸು। ಮ-ಕಾರೋ ಹೇತ್ಥ ಪದಸನ್ಧಿಕರೋ। ನಾನಾಅತ್ಥೇಸೂತಿ ಅತ್ಥಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾವಿಸಯೇಸು ಪಚ್ಚಯುಪ್ಪನ್ನಾದಿನಾನಾಅತ್ಥೇಸು। ಧಮ್ಮೇಸೂತಿ ಧಮ್ಮಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾವಿಸಯೇಸು ಪಚ್ಚಯಾದಿನಾನಾಧಮ್ಮೇಸು। ನಿರುತ್ತೀಸೂತಿ ತೇಸಂಯೇವ ಅತ್ಥಧಮ್ಮಾನಂ ನಿದ್ಧಾರಣವಚನಸಙ್ಖಾತಾಸು ನಾನಾನಿರುತ್ತೀಸು। ಪಟಿಭಾನೇಸೂತಿ ಏತ್ಥ ಅತ್ಥಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾದೀಸು ವಿಸಯಭೂತೇಸು, ‘‘ಇಮಾನಿ ಇದಮತ್ಥಜೋತಕಾನೀ’’ತಿ (ವಿಭ॰ ೭೨೫-೭೪೫) ತಥಾ ತಥಾ ಪಟಿಭಾನತೋ ಪಟಿಭಾನಾನೀತಿ ಲದ್ಧನಾಮೇಸು ಞಾಣೇಸು। ಪುಥು ನಾನಾಸೀಲಕ್ಖನ್ಧೇಸೂತಿಆದೀಸು ಸೀಲಸ್ಸ ಪುಥುತ್ತಂ ನಾನತ್ತಞ್ಚ ವುತ್ತಮೇವ। ಇತರೇಸಂ ಪನ ವುತ್ತನಯಾನುಸಾರೇನ ಸುವಿಞ್ಞೇಯ್ಯತ್ತಾ ಪಾಕಟಮೇವ। ಯಂ ಪನ ಅಭಿನ್ನಂ ಏಕಮೇವ ನಿಬ್ಬಾನಂ, ತತ್ಥ ಉಪಚಾರವಸೇನ ಪುಥುತ್ತಂ ಗಹೇತಬ್ಬನ್ತಿ ಆಹ – ‘‘ಪುಥು ನಾನಾಜನಸಾಧಾರಣೇ ಧಮ್ಮೇ ಸಮತಿಕ್ಕಮ್ಮಾ’’ತಿ। ತೇನಸ್ಸ ಮದನಿಮ್ಮದನಾದಿಪರಿಯಾಯೇನ ಪುಥುತ್ತಂ ಪರಿದೀಪಿತಂ ಹೋತಿ।
Atthesūti rūpādīsu ārammaṇesu. Nānāpaṭiccasamuppādesūti ajjhattabahiddhābhedato santānabhedato ca nānappabhedesu paṭiccasamuppādaṅgesu. Avijjādiaṅgānañhi paccekaṃ paṭiccasamuppādasaññitāti. Tenāha – saṅkhārapiṭake ‘‘dvādasa paccayā dvādasa paṭiccasamuppādā’’ti. Nānāsuññatamanupalabbhesūti nānāsabhāvesu niccasārādivirahato suññasabhāvesu, tato eva itthipurisaattaattaniyādivasena anupalabbhesu sabhāvesu. Ma-kāro hettha padasandhikaro. Nānāatthesūti atthapaṭisambhidāvisayesu paccayuppannādinānāatthesu. Dhammesūti dhammapaṭisambhidāvisayesu paccayādinānādhammesu. Niruttīsūti tesaṃyeva atthadhammānaṃ niddhāraṇavacanasaṅkhātāsu nānāniruttīsu. Paṭibhānesūti ettha atthapaṭisambhidādīsu visayabhūtesu, ‘‘imāni idamatthajotakānī’’ti (vibha. 725-745) tathā tathā paṭibhānato paṭibhānānīti laddhanāmesu ñāṇesu. Puthu nānāsīlakkhandhesūtiādīsu sīlassa puthuttaṃ nānattañca vuttameva. Itaresaṃ pana vuttanayānusārena suviññeyyattā pākaṭameva. Yaṃ pana abhinnaṃ ekameva nibbānaṃ, tattha upacāravasena puthuttaṃ gahetabbanti āha – ‘‘puthu nānājanasādhāraṇe dhamme samatikkammā’’ti. Tenassa madanimmadanādipariyāyena puthuttaṃ paridīpitaṃ hoti.
ಏವಂ ವಿಸಯವಸೇನ ಪಞ್ಞಾಯ ಮಹತ್ತಂ ಪುಥುತ್ತಞ್ಚ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಇದಾನಿ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಧಮ್ಮವಸೇನ ಹಾಸಭಾವಂ, ಪವತ್ತಿಆಕಾರವಸೇನ ಜವನಭಾವಂ, ಕಿಚ್ಚವಸೇನ ತಿಕ್ಖಾದಿಭಾವಞ್ಚ ದಸ್ಸೇತುಂ, ‘‘ಕತಮಾ ಹಾಸಪಞ್ಞಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ತತ್ಥ ಹಾಸಬಹುಲೋತಿ ಪೀತಿಬಹುಲೋ। ಸೇಸಪದಾನಿ ತಸ್ಸೇವ ವೇವಚನಾನಿ। ಸೀಲಂ ಪರಿಪೂರೇತೀತಿ ಹಟ್ಠಪಹಟ್ಠೋ ಉದಗ್ಗುದಗ್ಗೋ ಹುತ್ವಾ ಪೀತಿಸಹಗತಾಯ ಪಞ್ಞಾಯ। ಪೀತಿಸೋಮನಸ್ಸಸಹಗತಾ ಹಿ ಪಞ್ಞಾ ಅಭಿರತಿವಸೇನ ಆರಮ್ಮಣೇ ಫುಲ್ಲಾ ವಿಕಸಿತಾ ವಿಯ ಪವತ್ತತಿ; ನ ಉಪೇಕ್ಖಾಸಹಗತಾತಿ ಪಾತಿಮೋಕ್ಖಸೀಲಂ ಠಪೇತ್ವಾ ಹಾಸನೀಯಂ ಪರಂ ತಿವಿಧಮ್ಪಿ ಸೀಲಂ ಪರಿಪೂರೇತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ವಿಸುಂ ವುತ್ತತ್ತಾ ಪುನ ಸೀಲಕ್ಖನ್ಧಮಾಹ। ಸಮಾಧಿಕ್ಖನ್ಧನ್ತಿಆದೀಸುಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ।
Evaṃ visayavasena paññāya mahattaṃ puthuttañca dassetvā idāni sampayuttadhammavasena hāsabhāvaṃ, pavattiākāravasena javanabhāvaṃ, kiccavasena tikkhādibhāvañca dassetuṃ, ‘‘katamā hāsapaññā’’tiādi vuttaṃ. Tattha hāsabahuloti pītibahulo. Sesapadāni tasseva vevacanāni. Sīlaṃ paripūretīti haṭṭhapahaṭṭho udaggudaggo hutvā pītisahagatāya paññāya. Pītisomanassasahagatā hi paññā abhirativasena ārammaṇe phullā vikasitā viya pavattati; na upekkhāsahagatāti pātimokkhasīlaṃ ṭhapetvā hāsanīyaṃ paraṃ tividhampi sīlaṃ paripūretīti attho. Visuṃ vuttattā puna sīlakkhandhamāha. Samādhikkhandhantiādīsupi eseva nayo.
ರೂಪಂ ಅನಿಚ್ಚತೋ ಖಿಪ್ಪಂ ಜವತೀತಿ ರೂಪಕ್ಖನ್ಧಂ ಅನಿಚ್ಚನ್ತಿ ಸೀಘಂ ವೇಗೇನ ಪವತ್ತಿಯಾ ಪಟಿಪಕ್ಖದೂರೀಭಾವೇನ ಪುಬ್ಬಾಭಿಸಙ್ಖಾರಸ್ಸ ಸಾತಿಸಯತ್ತಾ ಇನ್ದೇನ ವಿಸ್ಸಟ್ಠವಜಿರಂ ವಿಯ ಲಕ್ಖಣಂ ಪಟಿವಿಜ್ಝನ್ತೀ ಅದನ್ಧಾಯನ್ತೀ ರೂಪಕ್ಖನ್ಧೇ ಅನಿಚ್ಚಲಕ್ಖಣಂ ವೇಗಸಾ ಪಟಿವಿಜ್ಝತಿ, ತಸ್ಮಾ ಸಾ ಜವನಪಞ್ಞಾ ನಾಮಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಸೇಸಪದೇಸುಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ। ಏವಂ ಲಕ್ಖಣಾರಮ್ಮಣಿಕವಿಪಸ್ಸನಾವಸೇನ ಜವನಪಞ್ಞಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಬಲವವಿಪಸ್ಸನಾವಸೇನ ದಸ್ಸೇತುಂ, ‘‘ರೂಪ’’ನ್ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ತತ್ಥ ಖಯಟ್ಠೇನಾತಿ ಯತ್ಥ ಯತ್ಥ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ತತ್ಥ ತತ್ಥೇವ ಭಿಜ್ಜನತೋ ಖಯಸಭಾವತ್ತಾ। ಭಯಟ್ಠೇನಾತಿ ಭಯಾನಕಭಾವತೋ। ಅಸಾರಕಟ್ಠೇನಾತಿ ಅತ್ತಸಾರವಿರಹತೋ ನಿಚ್ಚಸಾರಾದಿವಿರಹತೋ ಚ। ತುಲಯಿತ್ವಾತಿ ತುಲಾಭೂತಾಯ ವಿಪಸ್ಸನಾಪಞ್ಞಾಯ ತುಲೇತ್ವಾ। ತೀರಯಿತ್ವಾತಿ ತಾಯ ಏವ ತೀರಣಭೂತಾಯ ತೀರೇತ್ವಾ। ವಿಭಾವಯಿತ್ವಾತಿ ಯಾಥಾವತೋ ಪಕಾಸೇತ್ವಾ ಪಞ್ಚಕ್ಖನ್ಧಂ ವಿಭೂತಂ ಕತ್ವಾ। ರೂಪನಿರೋಧೇತಿ ರೂಪಕ್ಖನ್ಧಸ್ಸ ನಿರೋಧಭೂತೇ ನಿಬ್ಬಾನೇ ನಿನ್ನಪೋಣಪಬ್ಭಾರವಸೇನ। ಇದಾನಿ ಸಿಖಾಪ್ಪತ್ತವಿಪಸ್ಸನಾವಸೇನ ಜವನಪಞ್ಞಂ ದಸ್ಸೇತುಂ, ಪುನ ‘‘ರೂಪ’’ನ್ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ವುಟ್ಠಾನಗಾಮಿನಿವಿಪಸ್ಸನಾವಸೇನಾತಿ ಕೇಚಿ।
Rūpaṃaniccato khippaṃ javatīti rūpakkhandhaṃ aniccanti sīghaṃ vegena pavattiyā paṭipakkhadūrībhāvena pubbābhisaṅkhārassa sātisayattā indena vissaṭṭhavajiraṃ viya lakkhaṇaṃ paṭivijjhantī adandhāyantī rūpakkhandhe aniccalakkhaṇaṃ vegasā paṭivijjhati, tasmā sā javanapaññā nāmāti attho. Sesapadesupi eseva nayo. Evaṃ lakkhaṇārammaṇikavipassanāvasena javanapaññaṃ dassetvā balavavipassanāvasena dassetuṃ, ‘‘rūpa’’ntiādi vuttaṃ. Tattha khayaṭṭhenāti yattha yattha uppajjati, tattha tattheva bhijjanato khayasabhāvattā. Bhayaṭṭhenāti bhayānakabhāvato. Asārakaṭṭhenāti attasāravirahato niccasārādivirahato ca. Tulayitvāti tulābhūtāya vipassanāpaññāya tuletvā. Tīrayitvāti tāya eva tīraṇabhūtāya tīretvā. Vibhāvayitvāti yāthāvato pakāsetvā pañcakkhandhaṃ vibhūtaṃ katvā. Rūpanirodheti rūpakkhandhassa nirodhabhūte nibbāne ninnapoṇapabbhāravasena. Idāni sikhāppattavipassanāvasena javanapaññaṃ dassetuṃ, puna ‘‘rūpa’’ntiādi vuttaṃ. Vuṭṭhānagāminivipassanāvasenāti keci.
ಞಾಣಸ್ಸ ತಿಕ್ಖಭಾವೋ ನಾಮ ಸವಿಸೇಸಂ ಪಟಿಪಕ್ಖಸಮುಚ್ಛಿನ್ದನೇನ ವೇದಿತಬ್ಬೋತಿ, ‘‘ಖಿಪ್ಪಂ ಕಿಲೇಸೇ ಛಿನ್ದತೀತಿ ತಿಕ್ಖಪಞ್ಞಾ’’ತಿ ವತ್ವಾ ತೇ ಪನ ಕಿಲೇಸೇ ವಿಭಾಗೇನ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ, ‘‘ಉಪ್ಪನ್ನಂ ಕಾಮವಿತಕ್ಕ’’ನ್ತಿಆದಿಮಾಹ। ತಿಕ್ಖಪಞ್ಞೋ ಹಿ ಖಿಪ್ಪಾಭಿಞ್ಞೋ ಹೋತಿ, ಪಟಿಪದಾ ಚಸ್ಸ ನ ಚಲತೀತಿ ಆಹ – ‘‘ಏಕಸ್ಮಿಂ ಆಸನೇ ಚತ್ತಾರೋ ಅರಿಯಮಗ್ಗಾ ಅಧಿಗತಾ ಹೋನ್ತೀ’’ತಿಆದಿ।
Ñāṇassa tikkhabhāvo nāma savisesaṃ paṭipakkhasamucchindanena veditabboti, ‘‘khippaṃ kilese chindatīti tikkhapaññā’’ti vatvā te pana kilese vibhāgena dassento, ‘‘uppannaṃ kāmavitakka’’ntiādimāha. Tikkhapañño hi khippābhiñño hoti, paṭipadā cassa na calatīti āha – ‘‘ekasmiṃ āsane cattāro ariyamaggā adhigatā hontī’’tiādi.
‘‘ಸಬ್ಬೇ ಸಙ್ಖಾರಾ ಅನಿಚ್ಚಾ ದುಕ್ಖಾ ವಿಪರಿಣಾಮಧಮ್ಮಾ ಸಙ್ಖತಾ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪನ್ನಾ ಖಯಧಮ್ಮಾ ವಯಧಮ್ಮಾ ನಿರೋಧಧಮ್ಮಾ’’ತಿ ಯಾಥಾವತೋ ದಸ್ಸನೇನ ಸಚ್ಚಸಮ್ಪಟಿವೇಧೋ ಇಜ್ಝತಿ, ನ ಅಞ್ಞಥಾತಿ ಕಾರಣಮುಖೇನ ನಿಬ್ಬೇಧಿಕಪಞ್ಞಂ ದಸ್ಸೇತುಂ, ‘‘ಸಬ್ಬಸಙ್ಖಾರೇಸು ಉಬ್ಬೇಗಬಹುಲೋ ಹೋತೀ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ತತ್ಥ ಉಬ್ಬೇಗಬಹುಲೋತಿ ವುತ್ತನಯೇನ ಸಬ್ಬಸಙ್ಖಾರೇಸು ಅಭಿಣ್ಹಂ ಪವತ್ತಸಂವೇಗೋ। ಉತ್ತಾಸಬಹುಲೋತಿ ಞಾಣುತ್ರಾಸವಸೇನ ಸಬ್ಬಸಙ್ಖಾರೇಸು ಬಹುಸೋ ಉತ್ರಸ್ತಮಾನಸೋ। ತೇನ ಆದೀನವಾನುಪಸ್ಸನಮಾಹ। ಉಕ್ಕಣ್ಠನಬಹುಲೋತಿ ಪನ ಇಮಿನಾ ನಿಬ್ಬಿದಾನುಪಸ್ಸನಂ ಆಹ – ಅರತಿಬಹುಲೋತಿಆದಿನಾ ತಸ್ಸಾ ಏವ ಅಪರಾಪರುಪ್ಪತ್ತಿಂ। ಬಹಿಮುಖೋತಿ ಸಬ್ಬಸಙ್ಖಾರತೋ ಬಹಿಭೂತಂ ನಿಬ್ಬಾನಂ ಉದ್ದಿಸ್ಸ ಪವತ್ತಞಾಣಮುಖೋ, ತಥಾ ವಾ ಪವತ್ತಿತವಿಮೋಕ್ಖಮುಖೋ। ನಿಬ್ಬಿಜ್ಝನಂ ನಿಬ್ಬೇಧೋ, ಸೋ ಏತಿಸ್ಸಾ ಅತ್ಥಿ, ನಿಬ್ಬಿಜ್ಝತೀತಿ ವಾ ನಿಬ್ಬೇಧಾ, ಸಾವ ಪಞ್ಞಾ ನಿಬ್ಬೇಧಿಕಾ। ಯಂ ಪನೇತ್ಥ ಅತ್ಥತೋ ಅವಿಭತ್ತಂ, ತಂ ಹೇಟ್ಠಾ ವುತ್ತನಯತ್ತಾ ಸುವಿಞ್ಞೇಯ್ಯಮೇವ।
‘‘Sabbe saṅkhārā aniccā dukkhā vipariṇāmadhammā saṅkhatā paṭiccasamuppannā khayadhammā vayadhammā nirodhadhammā’’ti yāthāvato dassanena saccasampaṭivedho ijjhati, na aññathāti kāraṇamukhena nibbedhikapaññaṃ dassetuṃ, ‘‘sabbasaṅkhāresuubbegabahulo hotī’’tiādi vuttaṃ. Tattha ubbegabahuloti vuttanayena sabbasaṅkhāresu abhiṇhaṃ pavattasaṃvego. Uttāsabahuloti ñāṇutrāsavasena sabbasaṅkhāresu bahuso utrastamānaso. Tena ādīnavānupassanamāha. Ukkaṇṭhanabahuloti pana iminā nibbidānupassanaṃ āha – aratibahulotiādinā tassā eva aparāparuppattiṃ. Bahimukhoti sabbasaṅkhārato bahibhūtaṃ nibbānaṃ uddissa pavattañāṇamukho, tathā vā pavattitavimokkhamukho. Nibbijjhanaṃ nibbedho, so etissā atthi, nibbijjhatīti vā nibbedhā, sāva paññā nibbedhikā. Yaṃ panettha atthato avibhattaṃ, taṃ heṭṭhā vuttanayattā suviññeyyameva.
ಪಜ್ಜತಿ ಏತೇನ ವಿಪಸ್ಸನಾದಿಕೋತಿ ಪದಂ, ಸಮಾಪತ್ತಿ, ತಸ್ಮಾ ಅನುಪದನ್ತಿ ಅನುಸಮಾಪತ್ತಿಯೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ಪದಂ ವಾ ಸಮ್ಮಸನುಪಗಾ ಧಮ್ಮಾ ವಿಪಸ್ಸನಾಯ ಪವತ್ತಿಟ್ಠಾನಭಾವತೋ। ತೇನಾಹ ‘‘ಸಮಾಪತ್ತಿವಸೇನ ವಾ’’ತಿ । ಝಾನಙ್ಗವಸೇನ ವಾತಿ ಝಾನಙ್ಗವಸೇನಾತಿ ಚ ಅತ್ಥೋ। ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ಪನ ಕಮತ್ಥೋ ಇಧ ಪದಸದ್ದೋ, ತಸ್ಮಾ ಅನುಪದಂ ಅನುಕ್ಕಮೇನಾತಿ ಅಯಮೇತ್ಥ ಅತ್ಥೋತಿ ಆಹ ‘‘ಅನುಪಟಿಪಾಟಿಯಾ’’ತಿ। ಧಮ್ಮವಿಪಸ್ಸನನ್ತಿ ತಂತಂಸಮಾಪತ್ತಿಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದಪರಿಯಾಪನ್ನಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ವಿಪಸ್ಸನಂ। ವಿಪಸ್ಸತೀತಿ ಸಮಾಪತ್ತಿಯೋ ಝಾನಮುಖೇನ ತೇ ತೇ ಧಮ್ಮೇ ಯಾಥಾವತೋ ಪರಿಗ್ಗಹೇತ್ವಾ, ‘‘ಇತಿಪಿ ದುಕ್ಖಾ’’ತಿಆದಿನಾ ಸಮ್ಮಸತಿ। ಅದ್ಧಮಾಸೇನ ಅರಹತ್ತಂ ಪತ್ತೋ ಉಕ್ಕಂಸಗತಸ್ಸ ಸಾವಕಾನಂ ಸಮ್ಮಸನಚಾರಸ್ಸ ನಿಪ್ಪದೇಸೇನ ಪವತ್ತಿಯಮಾನತ್ತಾ, ಸಾವಕಪಾರಮೀಞಾಣಸ್ಸ ಚ ತಥಾ ಪಟಿಪಾದೇತಬ್ಬತ್ತಾ। ಏವಂ ಸನ್ತೇಪೀತಿ ಯದಿಪಿ ಮಹಾಮೋಗ್ಗಲ್ಲಾನತ್ಥೇರೋ ನ ಚಿರಸ್ಸೇವ ಅರಹತ್ತಂ ಪತ್ತೋ; ಧಮ್ಮಸೇನಾಪತಿ ಪನ ತತೋ ಚಿರೇನ, ಏವಂ ಸನ್ತೇಪಿ ಯಸ್ಮಾ ಮೋಗ್ಗಲ್ಲಾನತ್ಥೇರೋಪಿ ಮಹಾಪಞ್ಞೋವ, ತಸ್ಮಾ ಸಾರಿಪುತ್ತತ್ಥೇರೋವ ಮಹಾಪಞ್ಞತರೋತಿ। ಇದಾನಿ ತಮತ್ಥಂ ಪಾಕಟತರಂ ಕಾತುಂ, ‘‘ಮಹಾಮೋಗ್ಗಲ್ಲಾನತ್ಥೇರೋ ಹೀ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ಸಮ್ಮಸನಂ ಚರತಿ ಏತ್ಥಾತಿ ಸಮ್ಮಸನಚಾರೋ, ವಿಪಸ್ಸನಾಭೂಮಿ, ತಂ ಸಮ್ಮಸನಚಾರಂ। ಏಕದೇಸಮೇವಾತಿ ಸಕಅತ್ತಭಾವೇ ಸಙ್ಖಾರೇ ಅನವಸೇಸತೋ ಪರಿಗ್ಗಹೇತುಞ್ಚ ಸಮ್ಮಸಿತುಞ್ಚ ಅಸಕ್ಕೋನ್ತಂ ಅತ್ತನೋ ಅಭಿನೀಹಾರಸಮುದಾಗತಞಾಣಬಲಾನುರೂಪಂ ಏಕದೇಸಮೇವ ಪರಿಗ್ಗಹೇತ್ವಾ ಸಮ್ಮಸನ್ತೋ। ನನು ಚ ‘‘ಸಬ್ಬಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಅನಭಿಜಾನಂ ಅಪರಿಜಾನಂ ಅವಿರಾಜಯಂ ಅಪ್ಪಜಹಂ ಅಭಬ್ಬೋ ದುಕ್ಖಕ್ಖಯಾಯಾ’’ತಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೪.೨೬) ವಚನತೋ ವಟ್ಟದುಕ್ಖತೋ ಮುಚ್ಚಿತುಕಾಮೇನ ಸಬ್ಬಂ ಪರಿಞ್ಞೇಯ್ಯಂ ಪರಿಜಾನಿತಬ್ಬಮೇವ? ಸಚ್ಚಮೇತಂ, ತಞ್ಚ ಖೋ ಸಮ್ಮಸನುಪಗಧಮ್ಮವಸೇನ ವುತ್ತಂ। ತಸ್ಮಾ ಸಸನ್ತಾನಗತೇ ಸಬ್ಬಧಮ್ಮೇ , ಪರಸನ್ತಾನಗತೇ ಚ ತೇಸಂ ಸನ್ತಾನವಿಭಾಗಂ ಅಕತ್ವಾ ಬಹಿದ್ಧಾಭಾವಸಾಮಞ್ಞತೋ ಸಮ್ಮಸನಂ, ಅಯಂ ಸಾವಕಾನಂ ಸಮ್ಮಸನಚಾರೋ। ಥೇರೋ ಪನ ಬಹಿದ್ಧಾಧಮ್ಮೇಪಿ ಸನ್ತಾನವಿಭಾಗೇನ ಕೇಚಿ ಕೇಚಿ ಉದ್ಧರಿತ್ವಾ ಸಮ್ಮಸಿ, ತಞ್ಚ ಖೋ ಞಾಣೇನ ಫುಟ್ಠಮತ್ತಂ ಕತ್ವಾ। ತೇನ ವುತ್ತಂ – ‘‘ಯಟ್ಠಿಕೋಟಿಯಾ ಉಪ್ಪೀಳೇನ್ತೋ ವಿಯ ಏಕದೇಸಮೇವ ಸಮ್ಮಸನ್ತೋ’’ತಿ। ತತ್ಥ ಞಾಣೇನ ನಾಮ ಯಾವತಾ ನೇಯ್ಯಂ ಪವತ್ತಿತಬ್ಬಂ, ತಥಾ ಅಪವತ್ತನತೋ ‘‘ಯಟ್ಠಿಕೋಟಿಯಾ ಉಪ್ಪೀಳೇನ್ತೋ ವಿಯಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ಅನುಪದಧಮ್ಮವಿಪಸ್ಸನಾಯ ಅಭಾವತೋ ‘‘ಏಕದೇಸಮೇವ ಸಮ್ಮಸನ್ತೋ’’ತಿ ವುತ್ತಂ।
Pajjati etena vipassanādikoti padaṃ, samāpatti, tasmā anupadanti anusamāpattiyoti attho. Padaṃ vā sammasanupagā dhammā vipassanāya pavattiṭṭhānabhāvato. Tenāha ‘‘samāpattivasena vā’’ti . Jhānaṅgavasena vāti jhānaṅgavasenāti ca attho. Aṭṭhakathāyaṃ pana kamattho idha padasaddo, tasmā anupadaṃ anukkamenāti ayamettha atthoti āha ‘‘anupaṭipāṭiyā’’ti. Dhammavipassananti taṃtaṃsamāpatticittuppādapariyāpannānaṃ dhammānaṃ vipassanaṃ. Vipassatīti samāpattiyo jhānamukhena te te dhamme yāthāvato pariggahetvā, ‘‘itipi dukkhā’’tiādinā sammasati. Addhamāsena arahattaṃ patto ukkaṃsagatassa sāvakānaṃ sammasanacārassa nippadesena pavattiyamānattā, sāvakapāramīñāṇassa ca tathā paṭipādetabbattā. Evaṃ santepīti yadipi mahāmoggallānatthero na cirasseva arahattaṃ patto; dhammasenāpati pana tato cirena, evaṃ santepi yasmā moggallānattheropi mahāpaññova, tasmā sāriputtattherova mahāpaññataroti. Idāni tamatthaṃ pākaṭataraṃ kātuṃ, ‘‘mahāmoggallānatthero hī’’tiādi vuttaṃ. Sammasanaṃ carati etthāti sammasanacāro, vipassanābhūmi, taṃ sammasanacāraṃ. Ekadesamevāti sakaattabhāve saṅkhāre anavasesato pariggahetuñca sammasituñca asakkontaṃ attano abhinīhārasamudāgatañāṇabalānurūpaṃ ekadesameva pariggahetvā sammasanto. Nanu ca ‘‘sabbaṃ, bhikkhave, anabhijānaṃ aparijānaṃ avirājayaṃ appajahaṃ abhabbo dukkhakkhayāyā’’ti (saṃ. ni. 4.26) vacanato vaṭṭadukkhato muccitukāmena sabbaṃ pariññeyyaṃ parijānitabbameva? Saccametaṃ, tañca kho sammasanupagadhammavasena vuttaṃ. Tasmā sasantānagate sabbadhamme , parasantānagate ca tesaṃ santānavibhāgaṃ akatvā bahiddhābhāvasāmaññato sammasanaṃ, ayaṃ sāvakānaṃ sammasanacāro. Thero pana bahiddhādhammepi santānavibhāgena keci keci uddharitvā sammasi, tañca kho ñāṇena phuṭṭhamattaṃ katvā. Tena vuttaṃ – ‘‘yaṭṭhikoṭiyā uppīḷento viya ekadesameva sammasanto’’ti. Tattha ñāṇena nāma yāvatā neyyaṃ pavattitabbaṃ, tathā apavattanato ‘‘yaṭṭhikoṭiyā uppīḷento viyā’’tiādi vuttaṃ. Anupadadhammavipassanāya abhāvato ‘‘ekadesameva sammasanto’’ti vuttaṃ.
ಬುದ್ಧಾನಂ ಸಮ್ಮಸನಚಾರೋ ದಸಸಹಸ್ಸಿಲೋಕಧಾತುಯಂ ಸತ್ತಸನ್ತಾನಗತಾ, ಅನಿನ್ದ್ರಿಯಬದ್ಧಾ ಚ ಸಙ್ಖಾರಾತಿ ವದನ್ತಿ, ಕೋಟಿಸತಸಹಸ್ಸಚಕ್ಕವಾಳೇಸೂತಿ ಅಪರೇ। ತಥಾ ಹಿ ಅದ್ಧತ್ತಯವಸೇನ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದನಯಂ ಓಸರಿತ್ವಾ ಛತ್ತಿಂಸಕೋಟಿಸತಸಹಸ್ಸಮುಖೇನ ಬುದ್ಧಾನಂ ಮಹಾವಜಿರಞಾಣಂ ಪವತ್ತಂ। ಪಚ್ಚೇಕಬುದ್ಧಾನಂ ಸಸನ್ತಾನಗತೇಹಿ ಸದ್ಧಿಂ ಮಜ್ಝಿಮದೇಸವಾಸಿಸತ್ತಸನ್ತಾನಗತಾ ಅನಿನ್ದ್ರಿಯಬದ್ಧಾ ಚ ಸಮ್ಮಸನಚಾರೋತಿ ವದನ್ತಿ, ಜಮ್ಬುದೀಪವಾಸಿಸತ್ತಸನ್ತಾನಗತಾತಿ ಕೇಚಿ। ಧಮ್ಮಸೇನಾಪತಿನೋಪಿ ಯಥಾವುತ್ತಸಾವಕಾನಂ ವಿಪಸ್ಸನಾಭೂಮಿಯೇವ ಸಮ್ಮಸನಚಾರೋ। ತತ್ಥ ಪನ ಥೇರೋ ಸಾತಿಸಯಂ ನಿರವಸೇಸಂ ಅನುಪದಧಮ್ಮಂ ವಿಪಸ್ಸಿ। ತೇನ ವುತ್ತಂ – ‘‘ಸಾವಕಾನಂ ಸಮ್ಮಸನಚಾರಂ ನಿಪ್ಪದೇಸಂ ಸಮ್ಮಸೀ’’ತಿ।
Buddhānaṃ sammasanacāro dasasahassilokadhātuyaṃ sattasantānagatā, anindriyabaddhā ca saṅkhārāti vadanti, koṭisatasahassacakkavāḷesūti apare. Tathā hi addhattayavasena paṭiccasamuppādanayaṃ osaritvā chattiṃsakoṭisatasahassamukhena buddhānaṃ mahāvajirañāṇaṃ pavattaṃ. Paccekabuddhānaṃ sasantānagatehi saddhiṃ majjhimadesavāsisattasantānagatā anindriyabaddhā ca sammasanacāroti vadanti, jambudīpavāsisattasantānagatāti keci. Dhammasenāpatinopi yathāvuttasāvakānaṃ vipassanābhūmiyeva sammasanacāro. Tattha pana thero sātisayaṃ niravasesaṃ anupadadhammaṃ vipassi. Tena vuttaṃ – ‘‘sāvakānaṃ sammasanacāraṃ nippadesaṃ sammasī’’ti.
ತತ್ಥ ‘‘ಸಾವಕಾನಂ ವಿಪಸ್ಸನಾಭೂಮೀ’’ತಿ ಏತ್ಥ ಸುಕ್ಖವಿಪಸ್ಸಕಾ ಲೋಕಿಯಾಭಿಞ್ಞಪ್ಪತ್ತಾ ಪಕತಿಸಾವಕಾ ಅಗ್ಗಸಾವಕಾ ಪಚ್ಚೇಕಬುದ್ಧಾ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧಾತಿ ಛಸು ಜನೇಸು ಸುಕ್ಖವಿಪಸ್ಸಕಾನಂ ಝಾನಾಭಿಞ್ಞಾಹಿ ಅನಧಿಗತಪಞ್ಞಾನೇಪುಞ್ಞತ್ತಾ ಅನ್ಧಾನಂ ವಿಯ ಇಚ್ಛಿತಪದೇಸೋಕ್ಕಮನಂ ವಿಪಸ್ಸನಾಕಾಲೇ ಇಚ್ಛಿಕಿಚ್ಛಿತಧಮ್ಮವಿಪಸ್ಸನಾ ನತ್ಥಿ। ತೇ ಯಥಾಪರಿಗ್ಗಹಿತಧಮ್ಮಮತ್ತೇಯೇವ ಠತ್ವಾ ವಿಪಸ್ಸನಂ ವಡ್ಢೇನ್ತಿ। ಲೋಕಿಯಾಭಿಞ್ಞಪ್ಪತ್ತಾ ಪನ ಪಕತಿಸಾವಕಾ ಯೇನ ಮುಖೇನ ವಿಪಸ್ಸನಂ ಆರಭನ್ತಿ; ತತೋ ಅಞ್ಞೇನ ವಿಪಸ್ಸನಂ ವಿತ್ಥಾರಿಕಂ ಕಾತುಂ ಸಕ್ಕೋನ್ತಿ ವಿಪುಲಞಾಣತ್ತಾ। ಮಹಾಸಾವಕಾ ಅಭಿನೀಹಾರಸಮ್ಪನ್ನತ್ತಾ ತತೋ ಸಾತಿಸಯಂ ವಿಪಸ್ಸನಂ ವಿತ್ಥಾರಿಕಂ ಕಾತುಂ ಸಕ್ಕೋನ್ತಿ। ಅಗ್ಗಸಾವಕೇಸು ದುತಿಯೋ ಅಭಿನೀಹಾರಸಮ್ಪತ್ತಿಯಾ ಸಮಾಧಾನಸ್ಸ ಸಾತಿಸಯತ್ತಾ ವಿಪಸ್ಸನಂ ತತೋಪಿ ವಿತ್ಥಾರಿಕಂ ಕರೋತಿ। ಪಠಮೋ ಪನ ತತೋ ಮಹಾಪಞ್ಞತಾಯ ಸಾವಕೇಹಿ ಅಸಾಧಾರಣಂ ವಿತ್ಥಾರಿಕಂ ಕರೋತಿ। ಪಚ್ಚೇಕಬುದ್ಧೋ ತೇಹಿಪಿ ಮಹಾಭಿನೀಹಾರತಾಯ ಅತ್ತನೋ ಅಭಿನೀಹಾರಾನುರೂಪಂ ತತೋಪಿ ವಿತ್ಥಾರಿಕವಿಪಸ್ಸನಂ ಕರೋನ್ತಿ। ಬುದ್ಧಾನಂ, ಸಮ್ಮದೇವ, ಪರಿಪೂರಿತಪಞ್ಞಾಪಾರಮಿಪಭಾವಿತ-ಸಬ್ಬಞ್ಞುತಞ್ಞಾಣಾಧಿಗಮನಸ್ಸ ಅನುರೂಪಾಯಾತಿ। ಯಥಾ ನಾಮ ಕತವಾಲವೇಧಪರಿಚಯೇನ ಸರಭಙ್ಗಸದಿಸೇನ ಧನುಗ್ಗಹೇನ ಖಿತ್ತೋ ಸರೋ ಅನ್ತರಾ ರುಕ್ಖಲತಾದೀಸು ಅಸಜ್ಜಮಾನೋ ಲಕ್ಖಣೇಯೇವ ಪತತಿ; ನ ಸಜ್ಜತಿ ನ ವಿರಜ್ಝತಿ, ಏವಂ ಅನ್ತರಾ ಅಸಜ್ಜಮಾನಾ ಅವಿರಜ್ಝಮಾನಾ ವಿಪಸ್ಸನಾ ಸಮ್ಮಸನೀಯಧಮ್ಮೇಸು ಯಾಥಾವತೋ ನಾನಾನಯೇಹಿ ಪವತ್ತತಿ। ಯಂ ಮಹಾಞಾಣನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ, ತಸ್ಸ ಪವತ್ತಿಆಕಾರಭೇದೋ ಗಣತೋ ವುತ್ತೋಯೇವ।
Tattha ‘‘sāvakānaṃ vipassanābhūmī’’ti ettha sukkhavipassakā lokiyābhiññappattā pakatisāvakā aggasāvakā paccekabuddhā sammāsambuddhāti chasu janesu sukkhavipassakānaṃ jhānābhiññāhi anadhigatapaññānepuññattā andhānaṃ viya icchitapadesokkamanaṃ vipassanākāle icchikicchitadhammavipassanā natthi. Te yathāpariggahitadhammamatteyeva ṭhatvā vipassanaṃ vaḍḍhenti. Lokiyābhiññappattā pana pakatisāvakā yena mukhena vipassanaṃ ārabhanti; tato aññena vipassanaṃ vitthārikaṃ kātuṃ sakkonti vipulañāṇattā. Mahāsāvakā abhinīhārasampannattā tato sātisayaṃ vipassanaṃ vitthārikaṃ kātuṃ sakkonti. Aggasāvakesu dutiyo abhinīhārasampattiyā samādhānassa sātisayattā vipassanaṃ tatopi vitthārikaṃ karoti. Paṭhamo pana tato mahāpaññatāya sāvakehi asādhāraṇaṃ vitthārikaṃ karoti. Paccekabuddho tehipi mahābhinīhāratāya attano abhinīhārānurūpaṃ tatopi vitthārikavipassanaṃ karonti. Buddhānaṃ, sammadeva, paripūritapaññāpāramipabhāvita-sabbaññutaññāṇādhigamanassa anurūpāyāti. Yathā nāma katavālavedhaparicayena sarabhaṅgasadisena dhanuggahena khitto saro antarā rukkhalatādīsu asajjamāno lakkhaṇeyeva patati; na sajjati na virajjhati, evaṃ antarā asajjamānā avirajjhamānā vipassanā sammasanīyadhammesu yāthāvato nānānayehi pavattati. Yaṃ mahāñāṇanti vuccati, tassa pavattiākārabhedo gaṇato vuttoyeva.
ಏತೇಸು ಚ ಸುಕ್ಖವಿಪಸ್ಸಕಾನಂ ವಿಪಸ್ಸನಾಚಾರೋ ಖಜ್ಜೋತಪಭಾಸದಿಸೋ, ಅಭಿಞ್ಞಪ್ಪತ್ತಪಕತಿಸಾವಕಾನಂ ದೀಪಪಭಾಸದಿಸೋ, ಮಹಾಸಾವಕಾನಂ ಓಕ್ಕಾಪಭಾಸದಿಸೋ, ಅಗ್ಗಸಾವಕಾನಂ ಓಸಧಿತಾರಕಾಪಭಾಸದಿಸೋ, ಪಚ್ಚೇಕಬುದ್ಧಾನಂ ಚನ್ದಪಭಾಸದಿಸೋ, ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧಾನಂ ರಸ್ಮಿಸಹಸ್ಸಪಟಿಮಣ್ಡಿತಸರದಸೂರಿಯಮಣ್ಡಲಸದಿಸೋ ಉಪಟ್ಠಾಸಿ। ತಥಾ ಸುಕ್ಖವಿಪಸ್ಸಕಾನಂ ವಿಪಸ್ಸನಾಚಾರೋ ಅನ್ಧಾನಂ ಯಟ್ಠಿಕೋಟಿಯಾ ಗಮನಸದಿಸೋ, ಲೋಕಿಯಾಭಿಞ್ಞಪ್ಪತ್ತಪಕತಿಸಾವಕಾನಂ ದಣ್ಡಕಸೇತುಗಮನಸದಿಸೋ, ಮಹಾಸಾವಕಾನಂ ಜಙ್ಘಸೇತುಗಮನಸದಿಸೋ, ಅಗ್ಗಸಾವಕಾನಂ ಸಕಟಸೇತುಗಮನಸದಿಸೋ, ಪಚ್ಚೇಕಬುದ್ಧಾನಂ ಮಹಾಜಙ್ಘಮಗ್ಗಗಮನಸದಿಸೋ, ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧಾನಂ ಮಹಾಸಕಮಗ್ಗಗಮನಸದಿಸೋತಿ ವೇದಿತಬ್ಬೋ।
Etesu ca sukkhavipassakānaṃ vipassanācāro khajjotapabhāsadiso, abhiññappattapakatisāvakānaṃ dīpapabhāsadiso, mahāsāvakānaṃ okkāpabhāsadiso, aggasāvakānaṃ osadhitārakāpabhāsadiso, paccekabuddhānaṃ candapabhāsadiso, sammāsambuddhānaṃ rasmisahassapaṭimaṇḍitasaradasūriyamaṇḍalasadiso upaṭṭhāsi. Tathā sukkhavipassakānaṃ vipassanācāro andhānaṃ yaṭṭhikoṭiyā gamanasadiso, lokiyābhiññappattapakatisāvakānaṃ daṇḍakasetugamanasadiso, mahāsāvakānaṃ jaṅghasetugamanasadiso, aggasāvakānaṃ sakaṭasetugamanasadiso, paccekabuddhānaṃ mahājaṅghamaggagamanasadiso, sammāsambuddhānaṃ mahāsakamaggagamanasadisoti veditabbo.
ಅರಹತ್ತಞ್ಚ ಕಿರ ಪತ್ವಾತಿ ಏತ್ಥ ಕಿರ-ಸದ್ದೋ ಅನುಸ್ಸವಲದ್ಧೋಯಮತ್ಥೋತಿ ದೀಪೇತುಂ ವುತ್ತೋ। ಪತ್ವಾ ಅಞ್ಞಾಸಿ ಅತ್ತನೋ ವಿಪಸ್ಸನಾಚಾರಸ್ಸ ಮಹಾವಿಸಯತ್ತಾ ತಿಕ್ಖವಿಸದಸೂರಭಾವಸ್ಸ ಚ ಸಲ್ಲಕ್ಖಣೇನ। ಕಥಂ ಪನಾಯಂ ಮಹಾಥೇರೋ ದನ್ಧಂ ಅರಹತ್ತಂ ಪಾಪುಣನ್ತೋ ಸೀಘಂ ಅರಹತ್ತಂ ಪತ್ತತೋ ಪಞ್ಞಾಯ ಅತ್ತಾನಂ ಸಾತಿಸಯಂ ಕತ್ವಾ ಅಞ್ಞಾಸೀತಿ ಆಹ – ‘‘ಯಥಾ ಹೀ’’ತಿಆದಿ। ಮಹಾಜಟನ್ತಿ ಮಹಾಜಾಲಸಾಖಂ ಅತಿವಿಯ ಸಿಬ್ಬಿತಜಾಲಂ। ಯಟ್ಠಿಂ ಪನ ಸಾರಂ ವಾ ಉಜುಂ ವಾ ನ ಲಭತಿ ವೇಣುಗ್ಗಹಣೇ ಅನುಚ್ಚಿನಿತ್ವಾ ವೇಣುಸ್ಸ ಗಹಿತತ್ತಾ। ಏವಂಸಮ್ಪದನ್ತಿ ಯಥಾ ತೇಸು ಪುರಿಸೇಸು ಏಕೋ ವೇಳುಗ್ಗಹಣೇ ಅನುಚ್ಚಿನಿತ್ವಾ ವೇಳುಯಟ್ಠಿಂ ಗಣ್ಹಾತಿ, ಏಕೋ ಉಚ್ಚಿನಿತ್ವಾ, ಏವಂ ನಿಪ್ಫತ್ತಿಕಂ। ಪಧಾನನ್ತಿ ಭಾವನಾನುಯುಞ್ಜನಂ।
Arahattañca kira patvāti ettha kira-saddo anussavaladdhoyamatthoti dīpetuṃ vutto. Patvā aññāsi attano vipassanācārassa mahāvisayattā tikkhavisadasūrabhāvassa ca sallakkhaṇena. Kathaṃ panāyaṃ mahāthero dandhaṃ arahattaṃ pāpuṇanto sīghaṃ arahattaṃ pattato paññāya attānaṃ sātisayaṃ katvā aññāsīti āha – ‘‘yathā hī’’tiādi. Mahājaṭanti mahājālasākhaṃ ativiya sibbitajālaṃ. Yaṭṭhiṃ pana sāraṃ vā ujuṃ vā na labhati veṇuggahaṇe anuccinitvā veṇussa gahitattā. Evaṃsampadanti yathā tesu purisesu eko veḷuggahaṇe anuccinitvā veḷuyaṭṭhiṃ gaṇhāti, eko uccinitvā, evaṃ nipphattikaṃ. Padhānanti bhāvanānuyuñjanaṃ.
ಸತ್ತಸಟ್ಠಿ ಞಾಣಾನೀತಿ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಮಗ್ಗೇ (ಪಟಿ॰ ಮ॰ ೧.೭೩ ಮಾತಿಕಾ) ಆಗತೇಸು ತೇಸತ್ತತಿಯಾ ಞಾಣೇಸು ಠಪೇತ್ವಾ ಛ ಅಸಾಧಾರಣಞಾಣಾನಿ ಸುತಮಯಞಾಣಾದೀನಿ ಪಟಿಭಾನಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಞಾಣಪರಿಯೋಸಾನಾನಿ ಸತ್ತಸಟ್ಠಿ ಞಾಣಾನಿ। ತಾನಿ ಹಿ ಸಾವಕೇಹಿ ಪವಿಚಿತಬ್ಬಾನಿ, ನ ಇತರಾನಿ। ಸೋಳಸವಿಧಂ ಪಞ್ಞನ್ತಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೩.೫.೩೭೯; ಸಂ॰ ನಿ॰ ಟೀ॰ ೩.೫.೩೭೯) ಮಹಾಪಞ್ಞಾದಿಕಾ, ನವಾನುಪುಬ್ಬವಿಹಾರಸಮಾಪತ್ತಿಪಞ್ಞಾತಿ ಇದಂ ಸೋಳಸವಿಧಂ ಪಞ್ಞಂ।
Sattasaṭṭhiñāṇānīti paṭisambhidāmagge (paṭi. ma. 1.73 mātikā) āgatesu tesattatiyā ñāṇesu ṭhapetvā cha asādhāraṇañāṇāni sutamayañāṇādīni paṭibhānapaṭisambhidāñāṇapariyosānāni sattasaṭṭhi ñāṇāni. Tāni hi sāvakehi pavicitabbāni, na itarāni. Soḷasavidhaṃ paññanti (saṃ. ni. aṭṭha. 3.5.379; saṃ. ni. ṭī. 3.5.379) mahāpaññādikā, navānupubbavihārasamāpattipaññāti idaṃ soḷasavidhaṃ paññaṃ.
ತತ್ರಾತಿ ತಸ್ಸ। ಇದಂ ಹೋತೀತಿ ಇದಂ ದಾನಿ ವುಚ್ಚಮಾನಂ ಅನುಪುಬ್ಬಸಮ್ಮಸನಂ ಹೋತಿ। ವಿಪಸ್ಸನಾಕೋಟ್ಠಾಸನ್ತಿ ವಿತಕ್ಕಾದಿಸಮ್ಮಸಿತಬ್ಬಧಮ್ಮವಿಭಾಗೇನ ವಿಭತ್ತವಿಪಸ್ಸನಾಭಾಗಂ।
Tatrāti tassa. Idaṃ hotīti idaṃ dāni vuccamānaṃ anupubbasammasanaṃ hoti. Vipassanākoṭṭhāsanti vitakkādisammasitabbadhammavibhāgena vibhattavipassanābhāgaṃ.
೯೪. ಪಠಮೇ ಝಾನೇತಿ ಉಪಸಿಲೇಸೇ ಭುಮ್ಮಂ, ತಸ್ಮಾ ಯೇ ಪಠಮೇ ಝಾನೇ ಧಮ್ಮಾತಿ ಯೇ ಪಠಮಜ್ಝಾನಸಂಸಟ್ಠಾ ಧಮ್ಮಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಅನ್ತೋಸಮಾಪತ್ತಿಯನ್ತಿ ಚ ಸಮಾಪತ್ತಿಸಹಗತೇ ಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದೇ ಸಮಾಪತ್ತಿಸಮಞ್ಞಂ ಆರೋಪೇತ್ವಾ ವುತ್ತಂ। ವವತ್ಥಿತಾತಿ ಕತವವತ್ಥನಾ ನಿಚ್ಛಿತಾ। ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಾತಿ ಞಾಣೇನ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಾ ಸಲಕ್ಖಣತೋ ಪರಿಚ್ಛಿಜ್ಜ ಞಾತಾ। ಓಲೋಕೇನ್ತೋತಿ ಞಾಣಚಕ್ಖುನಾ ಪಚ್ಚಕ್ಖತೋ ಪಸ್ಸನ್ತೋ। ಅಭಿನಿರೋಪನಂ ಆರಮ್ಮಣೇ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಆರೋಪನಂ। ಅನುಮಜ್ಜನಂ ಆರಮ್ಮಣೇ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಅನುವಿಚಾರಣಂ। ಫರಣಂ ಪಣೀತರೂಪೇಹಿ ಕಾಯಸ್ಸ ಬ್ಯಾಪನಂ, ವಿಪ್ಫಾರಿಕಭಾವೋ ವಾ। ಸಾತನ್ತಿ ಸಾತಮಧುರತಾ। ಅಧಿಕ್ಖೇಪೋ ವಿಕ್ಖೇಪಸ್ಸ ಪಟಿಪಕ್ಖಭೂತಂ ಸಮಾಧಾನಂ। ಫುಸನಂ ಇನ್ದ್ರಿಯವಿಸಯವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ ತತೋ ಉಪ್ಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ಆರಮ್ಮಣೇ ಫುಸನಾಕಾರೇನ ವಿಯ ಪವತ್ತಿ। ವೇದಯಿತಂ ಆರಮ್ಮಣಾನುಭವನಂ। ಸಞ್ಜಾನನಂ ನೀಲಾದಿವಸೇನ ಆರಮ್ಮಣಸ್ಸ ಸಲ್ಲಕ್ಖಣಂ। ಚೇತಯಿತಂ ಚೇತಸೋ ಬ್ಯಾಪಾರೋ। ವಿಜಾನನಂ ಆರಮ್ಮಣೂಪಲದ್ಧಿ। ಕತ್ತುಕಮ್ಯತಾ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಆರಮ್ಮಣೇನ ಅತ್ಥಿಕತಾ। ತಸ್ಮಿಂ ಆರಮ್ಮಣೇ ಅಧಿಮುಚ್ಚನಂ, ಸನ್ನಿಟ್ಠಾನಂ ವಾ ಅಧಿಮೋಕ್ಖೋ। ಕೋಸಜ್ಜಪಕ್ಖೇ ಪತಿತುಂ ಅದತ್ವಾ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಪಗ್ಗಣ್ಹನಂ ಪಗ್ಗಾಹೋ, ಅಧಿಗ್ಗಹೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ಆರಮ್ಮಣಂ ಉಪಗನ್ತ್ವಾ ಠಾನಂ, ಅನಿಸ್ಸಜ್ಜನಂ ವಾ ಉಪಟ್ಠಾನಂ। ಸಮಪ್ಪವತ್ತೇಸು ಅಸ್ಸೇಸು ಸಾರಥಿ ವಿಯ ಸಕಿಚ್ಚಪಸುತೇಸು ಸಮ್ಪಯುತ್ತೇಸು ಅಜ್ಝುಪೇಕ್ಖನಂ ಮಜ್ಝತ್ತತಾ। ಸಮ್ಪಯುತ್ತಧಮ್ಮಾನಂ ಆರಮ್ಮಣೇ ಅನುನಯನಂ ಸಂಚರಣಂ ಅನುನಯೋ। ಸಭಾವತೋತಿ ಯಥಾಭೂತಸಭಾವತೋ। ಸೋಳಸನ್ನಂ ಏವ ಚೇತ್ಥ ಧಮ್ಮಾನಂ ಗಹಣಂ ತೇಸಂಯೇವ ಥೇರೇನ ವವತ್ಥಾಪಿತಭಾವತೋ, ತೇ ಏವಸ್ಸ ತದಾ ಉಪಟ್ಠಹಿಂಸು, ನ ಇತರೇತಿ ವದನ್ತಿ। ವೀರಿಯಸತಿಗ್ಗಹಣೇನ ಚೇತ್ಥ ಇನ್ದ್ರಿಯಭಾವಸಾಮಞ್ಞತೋ ಸದ್ಧಾಪಞ್ಞಾ; ಸತಿಗ್ಗಹಣೇನೇವ ಏಕನ್ತಾನವಜ್ಜಭಾವಸಾಮಞ್ಞತೋ ಪಸ್ಸದ್ಧಿಆದಯೋ ಛ ಯುಗಳಾ; ಅಲೋಭಾದೋಸಾ ಚ ಸಙ್ಗಹಿತಾ ಝಾನಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದಪರಿಯಾಪನ್ನತ್ತಾ ತೇಸಂ ಧಮ್ಮಾನಂ। ಥೇರೇನ ಚ ಧಮ್ಮಾ ವವತ್ಥಾನಸಾಮಞ್ಞತೋ ಆರದ್ಧಾ। ತೇ ನ ಉಪಟ್ಠಹಿಂಸೂತಿ ನ ಸಕ್ಕಾ ವತ್ತುನ್ತಿ ಅಪರೇ।
94.Paṭhame jhāneti upasilese bhummaṃ, tasmā ye paṭhame jhāne dhammāti ye paṭhamajjhānasaṃsaṭṭhā dhammāti attho. Antosamāpattiyanti ca samāpattisahagate cittuppāde samāpattisamaññaṃ āropetvā vuttaṃ. Vavatthitāti katavavatthanā nicchitā. Paricchinnāti ñāṇena paricchinnā salakkhaṇato paricchijja ñātā. Olokentoti ñāṇacakkhunā paccakkhato passanto. Abhiniropanaṃ ārammaṇe cittassa āropanaṃ. Anumajjanaṃ ārammaṇe cittassa anuvicāraṇaṃ. Pharaṇaṃ paṇītarūpehi kāyassa byāpanaṃ, vipphārikabhāvo vā. Sātanti sātamadhuratā. Adhikkhepo vikkhepassa paṭipakkhabhūtaṃ samādhānaṃ. Phusanaṃ indriyavisayaviññāṇassa tato uppajjitvā ārammaṇe phusanākārena viya pavatti. Vedayitaṃ ārammaṇānubhavanaṃ. Sañjānanaṃ nīlādivasena ārammaṇassa sallakkhaṇaṃ. Cetayitaṃ cetaso byāpāro. Vijānanaṃ ārammaṇūpaladdhi. Kattukamyatā cittassa ārammaṇena atthikatā. Tasmiṃ ārammaṇe adhimuccanaṃ, sanniṭṭhānaṃ vā adhimokkho. Kosajjapakkhe patituṃ adatvā cittassa paggaṇhanaṃ paggāho, adhiggahoti attho. Ārammaṇaṃ upagantvā ṭhānaṃ, anissajjanaṃ vā upaṭṭhānaṃ. Samappavattesu assesu sārathi viya sakiccapasutesu sampayuttesu ajjhupekkhanaṃ majjhattatā. Sampayuttadhammānaṃ ārammaṇe anunayanaṃ saṃcaraṇaṃ anunayo. Sabhāvatoti yathābhūtasabhāvato. Soḷasannaṃ eva cettha dhammānaṃ gahaṇaṃ tesaṃyeva therena vavatthāpitabhāvato, te evassa tadā upaṭṭhahiṃsu, na itareti vadanti. Vīriyasatiggahaṇena cettha indriyabhāvasāmaññato saddhāpaññā; satiggahaṇeneva ekantānavajjabhāvasāmaññato passaddhiādayo cha yugaḷā; alobhādosā ca saṅgahitā jhānacittuppādapariyāpannattā tesaṃ dhammānaṃ. Therena ca dhammā vavatthānasāmaññato āraddhā. Te na upaṭṭhahiṃsūti na sakkā vattunti apare.
ವಿದಿತಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತೀತಿ ಉಪ್ಪಾದೇಪಿ ನೇಸಂ ವೇದನಾನಂ ಪಜಾನನಂ ಹೋತಿಯೇವಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಸೇಸಪದದ್ವಯೇಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ। ತಂ ಜಾನಾತೀತಿ ತಂಞಾಣೋ, ತಸ್ಸ ಭಾವೋ ತಂಞಾಣತಾ, ಞಾಣಸ್ಸ ಅತ್ತಸಂವೇದನನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ತಂಸಮಾನಯೋಗಕ್ಖಮಾಹಿ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಧಮ್ಮಾ। ಞಾಣಬಹುತಾತಿ ಞಾಣಸ್ಸ ಬಹುಭಾವೋ, ಏಕಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದೇ ಅನೇಕಞಾಣತಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಇದಾನಿ ತಮೇವತ್ಥಂ ವಿವರಿತುಂ, ‘‘ಯಥಾ ಹೀ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ನ ಸಕ್ಕಾ ಜಾನಿತುಂ ಆರಮ್ಮಣಕರಣಸ್ಸ ಅಭಾವತೋ। ಅಸಮ್ಮೋಹಾವಬೋಧೋ ಚ ಈದಿಸಸ್ಸ ಞಾಣಸ್ಸ ನತ್ಥಿ। ಏಕೇಕಮೇವ ಞಾಣಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ ತಸ್ಮಿಂ ಖಣೇ ಏಕಸ್ಸೇವ ಆವಜ್ಜನಸ್ಸ ಉಪ್ಪಜ್ಜನತೋ, ನ ಚ ಆವಜ್ಜನೇನ ವಿನಾ ಚಿತ್ತುಪ್ಪತ್ತಿ ಅತ್ಥಿ। ವುತ್ತಞ್ಹೇತಂ –
Viditā uppajjantīti uppādepi nesaṃ vedanānaṃ pajānanaṃ hotiyevāti attho. Sesapadadvayepi eseva nayo. Taṃ jānātīti taṃñāṇo, tassa bhāvo taṃñāṇatā, ñāṇassa attasaṃvedananti attho. Taṃsamānayogakkhamāhi sampayuttadhammā. Ñāṇabahutāti ñāṇassa bahubhāvo, ekacittuppāde anekañāṇatāti attho. Idāni tamevatthaṃ vivarituṃ, ‘‘yathā hī’’tiādi vuttaṃ. Na sakkā jānituṃ ārammaṇakaraṇassa abhāvato. Asammohāvabodho ca īdisassa ñāṇassa natthi. Ekekameva ñāṇaṃ uppajjati tasmiṃ khaṇe ekasseva āvajjanassa uppajjanato, na ca āvajjanena vinā cittuppatti atthi. Vuttañhetaṃ –
‘‘ಚುಲ್ಲಾಸೀತಿಸಹಸ್ಸಾನಿ, ಕಪ್ಪಾ ತಿಟ್ಠನ್ತಿ ಯೇ ಮರೂ।
‘‘Cullāsītisahassāni, kappā tiṭṭhanti ye marū;
ನ ತ್ವೇವ ತೇಪಿ ಜೀವನ್ತಿ, ದ್ವೀಹಿ ಚಿತ್ತೇಹಿ ಸಂಯುತಾ’’ತಿ॥ (ಮಹಾನಿ॰ ೧೦, ೩೯) ಚ,
Na tveva tepi jīvanti, dvīhi cittehi saṃyutā’’ti. (mahāni. 10, 39) ca,
‘‘ನತ್ಥಿ ಚಿತ್ತೇ ಯುಗಾ ಗಹೀ’’ತಿ ಚ –
‘‘Natthi citte yugā gahī’’ti ca –
ವತ್ಥಾರಮ್ಮಣಾನಂ ಪರಿಗ್ಗಹಿತತಾಯಾತಿ ಯಸ್ಮಿಞ್ಚ ಆರಮ್ಮಣೇ ಯೇ ಝಾನಧಮ್ಮಾ ಪವತ್ತನ್ತಿ, ತೇಸಂ ವತ್ಥಾರಮ್ಮಣಾನಂ ಪಗೇವ ಞಾಣೇನ ಪರಿಚ್ಛಿಜ್ಜ ಗಹಿತತ್ತಾ। ಯಥಾ ನಾಮ ಮಿಗಸೂಕರಾದೀನಂ ಆಸಯೇಪರಿಗ್ಗಹಿತೇ ತತ್ರ ಠಿತಾ ಮಿಗಾ ವಾ ಸೂಕರಾ ವಾ ತತೋ ಉಟ್ಠಾನತೋಪಿ ಆಗಮನತೋಪಿ ನೇಸಾದಸ್ಸ ಸುಖಗ್ಗಹಣಾ ಹೋನ್ತಿ, ಏವಂಸಮ್ಪದಮಿದಂ। ತೇನಾಹ ‘‘ಥೇರೇನ ಹೀ’’ತಿಆದಿ। ತೇನಾತಿ ವತ್ಥಾರಮ್ಮಣಾನಂ ಪರಿಗ್ಗಹಿತಭಾವೇನ। ಅಸ್ಸಾತಿ ಥೇರಸ್ಸ। ತೇಸಂ ಧಮ್ಮಾನನ್ತಿ ಝಾನಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದಪರಿಯಾಪನ್ನಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ। ಉಪ್ಪಾದಂ ಆವಜ್ಜನ್ತಸ್ಸಾತಿಆದಿನಾ ಉಪ್ಪಾದಾದೀಸು ಯಂ ಯದೇವ ಆರಬ್ಭ ಞಾಣಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ; ತಸ್ಮಿಂ ತಸ್ಮಿಂ ಖಣೇ ತಸ್ಸ ತಸ್ಸೇವ ಚಸ್ಸ ಪಾಕಟಭಾವೋ ದೀಪಿತೋ। ನ ಹಿ ಆವಜ್ಜನೇನ ವಿನಾ ಞಾಣಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ। ಅಹುತ್ವಾ ಸಮ್ಭೋನ್ತೀತಿ ಪುಬ್ಬೇ ಅವಿಜ್ಜಮಾನಾ ಹುತ್ವಾ ಸಮ್ಭವನ್ತಿ, ಅನುಪ್ಪನ್ನಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಉದಯಂ ಪಸ್ಸತಿ ತೇಸಂ ಧಮ್ಮಾನಂ, ‘‘ಅಹುತ್ವಾ ಸಮ್ಭೋನ್ತೀ’’ತಿ ಉಪ್ಪಾದಕ್ಖಣಸಮಙ್ಗಿಭಾವದಸ್ಸನತೋ। ಪುಬ್ಬೇ ಅಭಾವಬೋಧಕೋ ಹಿ ಅತ್ತಲಾಭೋ ಧಮ್ಮಾನಂ ಉದಯೋ। ಹುತ್ವಾತಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜಿತ್ವಾ। ಪಟಿವೇನ್ತೀತಿ ಪಟಿ ಖಣೇ ಖಣೇ ವಿನಸ್ಸನ್ತಿ। ವಯಂ ಪಸ್ಸತಿ, ‘‘ಹುತ್ವಾ ಪಟಿವೇನ್ತೀ’’ತಿ ತೇಸಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಭಙ್ಗಕ್ಖಣಸಮಙ್ಗಿಭಾವದಸ್ಸನತೋ। ವಿದ್ಧಂಸಭಾವಬೋಧಕೋ ಹಿ ಧಮ್ಮಾನಂ ವಿಜ್ಜಮಾನತೋ ವಯೋ।
Vatthārammaṇānaṃ pariggahitatāyāti yasmiñca ārammaṇe ye jhānadhammā pavattanti, tesaṃ vatthārammaṇānaṃ pageva ñāṇena paricchijja gahitattā. Yathā nāma migasūkarādīnaṃ āsayepariggahite tatra ṭhitā migā vā sūkarā vā tato uṭṭhānatopi āgamanatopi nesādassa sukhaggahaṇā honti, evaṃsampadamidaṃ. Tenāha ‘‘therena hī’’tiādi. Tenāti vatthārammaṇānaṃ pariggahitabhāvena. Assāti therassa. Tesaṃ dhammānanti jhānacittuppādapariyāpannānaṃ dhammānaṃ. Uppādaṃ āvajjantassātiādinā uppādādīsu yaṃ yadeva ārabbha ñāṇaṃ uppajjati; tasmiṃ tasmiṃ khaṇe tassa tasseva cassa pākaṭabhāvo dīpito. Na hi āvajjanena vinā ñāṇaṃ uppajjati. Ahutvā sambhontīti pubbe avijjamānā hutvā sambhavanti, anuppannā uppajjantīti attho. Udayaṃ passati tesaṃ dhammānaṃ, ‘‘ahutvā sambhontī’’ti uppādakkhaṇasamaṅgibhāvadassanato. Pubbe abhāvabodhako hi attalābho dhammānaṃ udayo. Hutvāti uppajjitvā. Paṭiventīti paṭi khaṇe khaṇe vinassanti. Vayaṃ passati, ‘‘hutvā paṭiventī’’ti tesaṃ dhammānaṃ bhaṅgakkhaṇasamaṅgibhāvadassanato. Viddhaṃsabhāvabodhako hi dhammānaṃ vijjamānato vayo.
ತೇಸು ಧಮ್ಮೇಸು ನತ್ಥಿ ಏತಸ್ಸ ಉಪಯೋ ರಾಗವಸೇನ ಉಪಗಮನನ್ತಿ ಅನುಪಯೋ, ಅನನುರೋಧೋ। ಹುತ್ವಾ ವಿಹರತೀತಿ ಯೋಜನಾ। ತಥಾ ನತ್ಥಿ ಏತಸ್ಸ ಅಪಾಯೋ ಪಟಿಘವಸೇನ ಅಪಗಮನನ್ತಿ ಅನಪಾಯೋ, ಅವಿರೋಧೋ। ‘‘ಏತಂ ಮಮ, ಏಸೋ ಮೇ ಅತ್ಥಾ’’ತಿ ತಸ್ಸ ತಣ್ಹಾದಿಟ್ಠಿಅಭಿನಿವೇಸಾಭಾವತೋ ತಣ್ಹಾದಿಟ್ಠಿನಿಸ್ಸಯೇಹಿ ಅನಿಸ್ಸಿತೋ। ಅಪ್ಪಟಿಬದ್ಧೋತಿ ಅನುಪಯಾನಿಸ್ಸಿತಭಾವತೋ ವಿಪಸ್ಸನಾಯ ಪರಿಬನ್ಧವಸೇನ ಛನ್ದರಾಗೇನ ನ ಪಟಿಬದ್ಧೋ ನ ವಿಬನ್ಧಿತೋ। ವಿಪ್ಪಮುತ್ತೋತಿ ತತೋ ಏವ ವಿಕ್ಖಮ್ಭನವಿಮುತ್ತಿವಸೇನ ಕಾಮರಾಗತೋ ವಿಮುತ್ತೋ। ವಿಸಂಯುತ್ತೋ ವಿಕ್ಖಮ್ಭನವಸೇನೇವ ಪಟಿಪಕ್ಖಧಮ್ಮೇಹಿ ವಿಸಂಯುತ್ತೋ।
Tesu dhammesu natthi etassa upayo rāgavasena upagamananti anupayo, ananurodho. Hutvā viharatīti yojanā. Tathā natthi etassa apāyo paṭighavasena apagamananti anapāyo, avirodho. ‘‘Etaṃ mama, eso me atthā’’ti tassa taṇhādiṭṭhiabhinivesābhāvato taṇhādiṭṭhinissayehi anissito. Appaṭibaddhoti anupayānissitabhāvato vipassanāya paribandhavasena chandarāgena na paṭibaddho na vibandhito. Vippamuttoti tato eva vikkhambhanavimuttivasena kāmarāgato vimutto. Visaṃyutto vikkhambhanavaseneva paṭipakkhadhammehi visaṃyutto.
ಕಿಲೇಸಮರಿಯಾದಾ ತೇನ ಕತಾ ಭವೇಯ್ಯಾತಿ ಅನ್ತೋಸಮಾಪತ್ತಿಯಂ ಪವತ್ತೇ ಸೋಳಸ ಧಮ್ಮೇ ಆರಬ್ಭ ಪವತ್ತಮಾನಂ ವಿಪಸ್ಸನಾವೀಥಿಂ ಭಿನ್ದಿತ್ವಾ ಸಚೇ ರಾಗಾದಯೋ ಉಪ್ಪಜ್ಜೇಯ್ಯುಂ; ತಸ್ಸ ವಿಪಸ್ಸನಾವೀಥಿಯಾ ಕಿಲೇಸಮರಿಯಾದಾ ತೇನ ಚಿತ್ತೇನ, ಚಿತ್ತಸಮಙ್ಗಿನಾ ವಾ ಕತಾ ಭವೇಯ್ಯ। ತೇಸೂತಿ ತೇಸು ಧಮ್ಮೇಸು। ಅಸ್ಸಾತಿ ಥೇರಸ್ಸ। ಏಕೋಪೀತಿ ರಾಗಾದೀಸು ಏಕೋಪೀತಿ ಚ ವದನ್ತಿ। ವುತ್ತಾಕಾರೇನ ಏಕಚ್ಚಾನಂ ಅನಾಪಾಥಗಮನೇ ಸತಿ ವಿಪಸ್ಸನಾ ನ ತೇಸು ಧಮ್ಮೇಸು ನಿರನ್ತರಪ್ಪವತ್ತಾತಿ ಆರಮ್ಮಣಮರಿಯಾದಾ ಭವೇಯ್ಯ। ವಿಕ್ಖಮ್ಭಿತಪಚ್ಚನೀಕತ್ತಾತಿ ವಿಪಸ್ಸನಾಯ ಪಟಿಪಕ್ಖಧಮ್ಮಾನಂ ಪಗೇವ ವಿಕ್ಖಮ್ಭಿತತ್ತಾ ಇದಾನಿಪಿ ವಿಕ್ಖಮ್ಭೇತಬ್ಬಾ ಕಿಲೇಸಾ ನತ್ಥೀತಿ ವುತ್ತಂ।
Kilesamariyādā tena katā bhaveyyāti antosamāpattiyaṃ pavatte soḷasa dhamme ārabbha pavattamānaṃ vipassanāvīthiṃ bhinditvā sace rāgādayo uppajjeyyuṃ; tassa vipassanāvīthiyā kilesamariyādā tena cittena, cittasamaṅginā vā katā bhaveyya. Tesūti tesu dhammesu. Assāti therassa. Ekopīti rāgādīsu ekopīti ca vadanti. Vuttākārena ekaccānaṃ anāpāthagamane sati vipassanā na tesu dhammesu nirantarappavattāti ārammaṇamariyādā bhaveyya. Vikkhambhitapaccanīkattāti vipassanāya paṭipakkhadhammānaṃ pageva vikkhambhitattā idānipi vikkhambhetabbā kilesā natthīti vuttaṃ.
ಇತೋತಿ ಪಠಮಜ್ಝಾನತೋ। ಅನನ್ತರೋತಿ ಉಪರಿಮೋ ಝಾನಾದಿವಿಸೇಸೋ। ತಸ್ಸ ಪಜಾನನಸ್ಸಾತಿ, ‘‘ಅತ್ಥಿ ಉತ್ತರಿ ನಿಸ್ಸರಣ’’ನ್ತಿ ಏವಂ ಪವತ್ತಜಾನನಸ್ಸ। ಬಹುಲೀಕರಣೇನಾತಿ ಪುನಪ್ಪುನಂ ಉಪ್ಪಾದನೇನ।
Itoti paṭhamajjhānato. Anantaroti uparimo jhānādiviseso. Tassa pajānanassāti, ‘‘atthi uttari nissaraṇa’’nti evaṃ pavattajānanassa. Bahulīkaraṇenāti punappunaṃ uppādanena.
ಸಮ್ಪಸಾದನಟ್ಠೇನಾತಿ ಕಿಲೇಸಕಾಲುಸಿಯಾಪಗಮನೇನ, ತಸ್ಸ ವಿಚಾರಕ್ಖೋಭವಿಗಮೇನ ವಾ ಚೇತಸೋ ಸಮ್ಮದೇವ ಪಾಸಾದಿಕಭಾವೇನ।
Sampasādanaṭṭhenāti kilesakālusiyāpagamanena, tassa vicārakkhobhavigamena vā cetaso sammadeva pāsādikabhāvena.
ವೀರಿಯಂ ಸತಿ ಉಪೇಕ್ಖಾತಿ ಆಗತಟ್ಠಾನೇ ಪಾರಿಸುದ್ಧಿಉಪೇಕ್ಖಾ, ಅದುಕ್ಖಮಸುಖಾವೇದನಾತಿ ಏತ್ಥ ಝಾನುಪೇಕ್ಖಾತಿ, ‘‘ಸುಖಟ್ಠಾನೇ ವೇದನುಪೇಕ್ಖಾವಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಸುಖಟ್ಠಾನೇತಿ ಚ ಪಠಮಜ್ಝಾನಾದೀಸು ಸುಖಸ್ಸ ವುತ್ತಟ್ಠಾನೇ। ಪಸ್ಸದ್ಧತ್ತಾತಿ ಸಮಧುರಚೇತಯಿತಭಾವೇನ ಆರಮ್ಮಣೇ ವಿಸಟವಿತ್ಥತಭಾವತೋ ಯೋ ಸೋ ಚೇತಸೋ ಆಭೋಗೋ ವುತ್ತೋ। ಸಾಮಞ್ಞಫಲಾದೀಸು ಸತಿಯಾ ಪಾರಿಸುದ್ಧಿ, ಸಾ ಥನ ಅತ್ಥತೋ ಸತಿವಿನಿಮುತ್ತಾ ನತ್ಥೀತಿ ಆಹ ‘‘ಪರಿಸುದ್ಧಾಸತಿಯೇವಾ’’ತಿ। ಪಾರಿಸುದ್ಧಿಉಪೇಕ್ಖಾ, ನ ಝಾನುಪೇಕ್ಖಾದಯೋ।
Vīriyaṃ sati upekkhāti āgataṭṭhāne pārisuddhiupekkhā, adukkhamasukhāvedanāti ettha jhānupekkhāti, ‘‘sukhaṭṭhāne vedanupekkhāvā’’ti vuttaṃ. Sukhaṭṭhāneti ca paṭhamajjhānādīsu sukhassa vuttaṭṭhāne. Passaddhattāti samadhuracetayitabhāvena ārammaṇe visaṭavitthatabhāvato yo so cetaso ābhogo vutto. Sāmaññaphalādīsu satiyā pārisuddhi, sā thana atthato sativinimuttā natthīti āha ‘‘parisuddhāsatiyevā’’ti. Pārisuddhiupekkhā, na jhānupekkhādayo.
೯೫. ಈದಿಸೇಸು ಠಾನೇಸು ಸತಿಯಾ ನ ಕದಾಚಿಪಿ ಞಾಣವಿರಹೋ ಅತ್ಥೀತಿ ಆಹ – ‘‘ಞಾಣೇನ ಸಮ್ಪಜಾನೋ ಹುತ್ವಾ’’ತಿ। ತಥಾ ಹಿ ತತಿಯಜ್ಝಾನೇ, ‘‘ಸತಿಮಾ ಸುಖವಿಹಾರೀ’’ತಿ ಏತ್ಥ ಸಮ್ಪಜಾನೋತಿ ಅಯಮತ್ಥೋ ವುತ್ತೋ ಏವ ಹೋತಿ । ನ ಸಾವಕಾನಂ ಅನುಪದಧಮ್ಮವಿಪಸ್ಸನಾ ಹೋತಿ ಸಙ್ಖಾರಾವಸೇಸಸುಖುಮಪ್ಪವತ್ತಿಯಾ ದುವಿಞ್ಞೇಯ್ಯತ್ತಾ ವಿನಿಬ್ಭುಜಿತ್ವಾ ಗಹೇತುಂ ಅಸಕ್ಕುಣೇಯ್ಯಭಾವತೋ। ತೇನಾಹ – ‘‘ಕಲಾಪವಿಪಸ್ಸನಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಏವಮಾಹಾ’’ತಿ।
95. Īdisesu ṭhānesu satiyā na kadācipi ñāṇaviraho atthīti āha – ‘‘ñāṇena sampajāno hutvā’’ti. Tathā hi tatiyajjhāne, ‘‘satimā sukhavihārī’’ti ettha sampajānoti ayamattho vutto eva hoti . Na sāvakānaṃ anupadadhammavipassanā hoti saṅkhārāvasesasukhumappavattiyā duviññeyyattā vinibbhujitvā gahetuṃ asakkuṇeyyabhāvato. Tenāha – ‘‘kalāpavipassanaṃ dassento evamāhā’’ti.
೯೬. ಪಞ್ಞಾಯ ಚಸ್ಸದಿಸ್ವಾ ಆಸವಾ ಪರಿಕ್ಖೀಣಾ ಹೋನ್ತೀತಿ ದಸ್ಸನಸಮಕಾಲಂ ಖೀಯಮಾನಾ ಆಸವಾ, ‘‘ದಿಸ್ವಾ ಪರಿಕ್ಖೀಣಾ ಹೋನ್ತೀ’’ತಿ ವುತ್ತಾ। ಸಮಾನಕಾಲೇಪಿ ಹಿ ಏದಿಸೋ ಸದ್ದಪ್ಪಯೋಗೋ ದಿಸ್ಸತಿ –
96.Paññāyacassadisvā āsavā parikkhīṇā hontīti dassanasamakālaṃ khīyamānā āsavā, ‘‘disvā parikkhīṇā hontī’’ti vuttā. Samānakālepi hi ediso saddappayogo dissati –
‘‘ಚಕ್ಖುಞ್ಚ ಪಟಿಚ್ಚ ರೂಪೇ ಚ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣ’’ನ್ತಿ (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೨೦೪, ೪೦೦; ೩.೪೨೧, ೪೨೫, ೪೨೬; ಸಂ॰ ನಿ॰ ೨.೪೩-೪೫; ೨.೪.೬೦; ಕಥಾ॰ ೪೬೫, ೪೬೭)।
‘‘Cakkhuñca paṭicca rūpe ca uppajjati cakkhuviññāṇa’’nti (ma. ni. 1.204, 400; 3.421, 425, 426; saṃ. ni. 2.43-45; 2.4.60; kathā. 465, 467).
‘‘ನಿಹನ್ತ್ವಾ ತಿಮಿರಂ ಸಬ್ಬಂ, ಉಗ್ಗತೇಜೋ ಸಮುಗ್ಗತೋ।
‘‘Nihantvā timiraṃ sabbaṃ, uggatejo samuggato;
ವೇರೋಚನೋ ರಸ್ಮಿಮಾಲೀ, ಲೋಕಚಕ್ಖುಪಭಙ್ಕರೋ’’ತಿ॥ (ಪಟ್ಠಾ॰ ಅನುಟೀ॰ ೧.೨೫-೩೪; ವಿಸುದ್ಧಿ॰ ಮಹಾಟೀ॰ ೨.೫೮೦) ಚ –
Verocano rasmimālī, lokacakkhupabhaṅkaro’’ti. (paṭṭhā. anuṭī. 1.25-34; visuddhi. mahāṭī. 2.580) ca –
ಏವಮಾದೀಸು। ಹೇತುಅತ್ಥೋ ವಾ ಅಯಂ ದಿಸ್ವಾಸದ್ದೋ ಅಸಮಾನಕತ್ತುಕೋ ಯಥಾ – ‘‘ಘತಂ ಪಿವಿತ್ವಾ ಬಲಂ ಹೋತಿ, ಸೀಹಂ ದಿಸ್ವಾ ಭಯಂ ಹೋತೀ’’ತಿ (ವಿಸುದ್ಧಿ॰ ಮಹಾಟೀ॰ ೨.೮೦೨)। ದಸ್ಸನಹೇತುಕೋ ಹಿ ಆಸವಾನಂ ಪರಿಕ್ಖಯೋ ಪರಿಞ್ಞಾಸಚ್ಛಿಕಿರಿಯಾಭಾವನಾಭಿಸಮಯೇ ಸತಿ ಪಹಾನಾಭಿಸಮಯಸ್ಸ ಲಬ್ಭನತೋ। ಯುಗನದ್ಧಂ ಆಹರಿತ್ವಾತಿ ಪಠಮಜ್ಝಾನಂ ಸಮಾಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ವುಟ್ಠಾಯ ತತ್ಥ ಝಾನಧಮ್ಮೇ ಸಮ್ಮಸನ್ತೋ ಸಮಥವಿಪಸ್ಸನಂ ಯುಗನದ್ಧಂ ಭಾವೇತಿ। ಏವಂ ಯಾವ ನೇವಸಞ್ಞಾನಾಸಞ್ಞಾಯತನಂ ಸಮಾಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ವುಟ್ಠಾಯ ತತ್ಥ ಸಮ್ಮಸನ್ತೋ ಸಮಥವಿಪಸ್ಸನಂ ಯುಗನದ್ಧಂ ಕತ್ವಾ ಯಥಾ ಥೇರೋ ಅರಹತ್ತಂ ಪಾಪುಣಿ। ತಂ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತಂ – ‘‘ಅರಹತ್ತಂ ಪತ್ತವಾರೋ ಇಧ ಗಹಿತೋ’’ತಿ। ಇಧಾತಿ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಸುತ್ತೇ। ದೀಘನಖಸುತ್ತದೇಸನಾಯ (ಮ॰ ನಿ॰ ೨.೨೦೫-೨೦೬) ಹಿ ಥೇರೋ ಅರಹತ್ತಂ ಪತ್ತೋ। ತದಾ ಚ ಅನಾಗಾಮೀ ಹುತ್ವಾ ನಿರೋಧಂ ಸಮಾಪಜ್ಜತೀತಿ ವಚನಅವಸರೋ ನತ್ಥಿ, ತಸ್ಮಾ ವುತ್ತಂ – ‘‘ಅರಹತ್ತಂ ಪತ್ತವಾರೋ ಇಧ ಗಹಿತೋ’’ತಿ। ಯದಿ ಏವಂ – ‘‘ಸಬ್ಬಸೋ ನೇವಸಞ್ಞಾನಾಸಞ್ಞಾಯತನಂ ಸಮತಿಕ್ಕಮ್ಮ ಸಞ್ಞಾವೇದಯಿತನಿರೋಧಂ ಉಪಸಮ್ಪಜ್ಜ ವಿಹರತೀ’’ತಿ ಇದಂ ಕಸ್ಮಾ ವುತ್ತನ್ತಿ? ಥೇರೇ ವಿಜ್ಜಮಾನೇ ಪಣ್ಡಿತಗುಣೇ ಅನವಸೇಸತೋ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಅರಹತ್ತನಿಕೂಟೇನ ದೇಸನಂ ನಿಟ್ಠಾಪೇತುಂ। ನಿರೋಧಸಮಾಪಜ್ಜನಂ ಪನ ಥೇರಸ್ಸ ಆಚಿಣ್ಣಸಮಾಚಿಣ್ಣಂ। ತೇನಾಹ ‘‘ನಿರೋಧಂ ಪನ…ಪೇ॰… ವದನ್ತೀ’’ತಿ। ತೇನ ಫಲಸಮಾಪತ್ತಿಮ್ಪಿ ಅನ್ತರಾ ಸಮಾಪಜ್ಜತಿಯೇವಾತಿ ದಸ್ಸೇತಿ।
Evamādīsu. Hetuattho vā ayaṃ disvāsaddo asamānakattuko yathā – ‘‘ghataṃ pivitvā balaṃ hoti, sīhaṃ disvā bhayaṃ hotī’’ti (visuddhi. mahāṭī. 2.802). Dassanahetuko hi āsavānaṃ parikkhayo pariññāsacchikiriyābhāvanābhisamaye sati pahānābhisamayassa labbhanato. Yuganaddhaṃ āharitvāti paṭhamajjhānaṃ samāpajjitvā vuṭṭhāya tattha jhānadhamme sammasanto samathavipassanaṃ yuganaddhaṃ bhāveti. Evaṃ yāva nevasaññānāsaññāyatanaṃ samāpajjitvā vuṭṭhāya tattha sammasanto samathavipassanaṃ yuganaddhaṃ katvā yathā thero arahattaṃ pāpuṇi. Taṃ sandhāya vuttaṃ – ‘‘arahattaṃ pattavāro idha gahito’’ti. Idhāti imasmiṃ sutte. Dīghanakhasuttadesanāya (ma. ni. 2.205-206) hi thero arahattaṃ patto. Tadā ca anāgāmī hutvā nirodhaṃ samāpajjatīti vacanaavasaro natthi, tasmā vuttaṃ – ‘‘arahattaṃ pattavāro idha gahito’’ti. Yadi evaṃ – ‘‘sabbaso nevasaññānāsaññāyatanaṃ samatikkamma saññāvedayitanirodhaṃ upasampajja viharatī’’ti idaṃ kasmā vuttanti? There vijjamāne paṇḍitaguṇe anavasesato dassetvā arahattanikūṭena desanaṃ niṭṭhāpetuṃ. Nirodhasamāpajjanaṃ pana therassa āciṇṇasamāciṇṇaṃ. Tenāha ‘‘nirodhaṃ pana…pe… vadantī’’ti. Tena phalasamāpattimpi antarā samāpajjatiyevāti dasseti.
ವೋಮಿಸ್ಸಂ ವಿವರಿತುಂ ‘‘ತತ್ಥಸ್ಸಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ತತ್ಥ ‘‘ನಿರೋಧಂ ಸಮಾಪಜ್ಜಿಸ್ಸಾಮೀ’’ತಿ ಆಭೋಗೇನ ಸಮಥವಿಪಸ್ಸನಂ ಯುಗನದ್ಧಂ ಆಹರಿತ್ವಾ ಠಿತಸ್ಸ ನಿರೋಧಸಮಾಪತ್ತಿ ಸೀಸಂ ನಾಮ ಹೋತಿ, ತಸ್ಸ ಆಭೋಗವಸೇನ ನಿರೋಧಸ್ಸ ವಾರೋ ಆಗಚ್ಛತಿ। ಫಲಸಮಾಪತ್ತಿ ಗೂಳ್ಹೋ ಹೋತಿ, ‘‘ಫಲಸಮಾಪತ್ತಿಂ ಸಮಾಪಜ್ಜಿಸ್ಸಾಮೀ’’ತಿ ಆಭೋಗಸ್ಸ ಅಭಾವತೋ। ಫಲಸಮಾಪತ್ತಿ ಸೀಸಂ ಹೋತೀತಿ ಏತ್ಥಾಪಿ ವುತ್ತನಯೇನ ಅತ್ಥೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಏತೇನ ಆಭೋಗಪಟಿಬದ್ಧಮೇತೇಸಂ ಆಗಮನನ್ತಿ ದೀಪಿತನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ಜಮ್ಬುದೀಪವಾಸಿನೋ ಥೇರಾ ಪನಾತಿಆದಿ ಅಟ್ಠಕಥಾರುಳ್ಹಮೇವ ತಂ ವಚನಂ। ಅನ್ತೋಸಮಾಪತ್ತಿಯನ್ತಿ ನಿರೋಧಂ ಸಮಾಪನ್ನಕಾಲೇ। ತಿಸಮುಟ್ಠಾನಿಕರೂಪಧಮ್ಮೇತಿ ಉತುಕಮ್ಮಾಹಾರವಸೇನ ತಿಸಮುಟ್ಠಾನಿಕರೂಪಧಮ್ಮೇ।
Vomissaṃ vivarituṃ ‘‘tatthassā’’tiādi vuttaṃ. Tattha ‘‘nirodhaṃ samāpajjissāmī’’ti ābhogena samathavipassanaṃ yuganaddhaṃ āharitvā ṭhitassa nirodhasamāpatti sīsaṃ nāma hoti, tassa ābhogavasena nirodhassa vāro āgacchati. Phalasamāpatti gūḷho hoti, ‘‘phalasamāpattiṃ samāpajjissāmī’’ti ābhogassa abhāvato. Phalasamāpatti sīsaṃ hotīti etthāpi vuttanayena attho veditabbo. Etena ābhogapaṭibaddhametesaṃ āgamananti dīpitanti veditabbaṃ. Jambudīpavāsino therā panātiādi aṭṭhakathāruḷhameva taṃ vacanaṃ. Antosamāpattiyanti nirodhaṃ samāpannakāle. Tisamuṭṭhānikarūpadhammeti utukammāhāravasena tisamuṭṭhānikarūpadhamme.
೯೭. ಚಿಣ್ಣವಸಿತನ್ತಿ ಪಟಿಪಕ್ಖದೂರಿಭಾವೇನ ಸುಭಾವಿತವಸೀಭಾವಂ। ನಿಪ್ಫತ್ತಿಂ ಪತ್ತೋತಿ ಉಕ್ಕಂಸಪರಿನಿಪ್ಫತ್ತಿಂ ಪತ್ತೋ। ಉರೇ ವಾಯಾಮಜನಿತಾಯ ಓರಸೋ। ಪಭಾವಿತನ್ತಿ ಉಪ್ಪಾದಿತಂ। ಧಮ್ಮೇನಾತಿ ಅರಿಯಮಗ್ಗಧಮ್ಮೇನ। ತಸ್ಸ ಹಿ ಅಧಿಗಮೇನ ಅರಿಯಾಯ ಜಾತಿಯಾ ಜಾತೋ ನಿಬ್ಬತ್ತೋತಿ ಕತ್ವಾ, ‘‘ಧಮ್ಮಜೋ ಧಮ್ಮನಿಮ್ಮಿತೋ’’ತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ಧಮ್ಮದಾಯಸ್ಸಾತಿ ನವವಿಧಸ್ಸ ಲೋಕುತ್ತರಧಮ್ಮದಾಯಸ್ಸ। ಆದಿಯನತೋತಿ ಗಣ್ಹನತೋ, ಸಸನ್ತಾನೇ ಉಪ್ಪಾದನತೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ಸೇಸಂ ಸುವಿಞ್ಞೇಯ್ಯಮೇವ।
97.Ciṇṇavasitanti paṭipakkhadūribhāvena subhāvitavasībhāvaṃ. Nipphattiṃ pattoti ukkaṃsaparinipphattiṃ patto. Ure vāyāmajanitāya oraso. Pabhāvitanti uppāditaṃ. Dhammenāti ariyamaggadhammena. Tassa hi adhigamena ariyāya jātiyā jāto nibbattoti katvā, ‘‘dhammajo dhammanimmito’’ti vuccati. Dhammadāyassāti navavidhassa lokuttaradhammadāyassa. Ādiyanatoti gaṇhanato, sasantāne uppādanatoti attho. Sesaṃ suviññeyyameva.
ಅನುಪದಸುತ್ತವಣ್ಣನಾಯ ಲೀನತ್ಥಪ್ಪಕಾಸನಾ ಸಮತ್ತಾ।
Anupadasuttavaṇṇanāya līnatthappakāsanā samattā.
Related texts:
ತಿಪಿಟಕ (ಮೂಲ) • Tipiṭaka (Mūla) / ಸುತ್ತಪಿಟಕ • Suttapiṭaka / ಮಜ್ಝಿಮನಿಕಾಯ • Majjhimanikāya / ೧. ಅನುಪದಸುತ್ತಂ • 1. Anupadasuttaṃ
ಅಟ್ಠಕಥಾ • Aṭṭhakathā / ಸುತ್ತಪಿಟಕ (ಅಟ್ಠಕಥಾ) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / ಮಜ್ಝಿಮನಿಕಾಯ (ಅಟ್ಠಕಥಾ) • Majjhimanikāya (aṭṭhakathā) / ೧. ಅನುಪದಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ • 1. Anupadasuttavaṇṇanā
