Library / Tipiṭaka / തിപിടക • Tipiṭaka / മജ്ഝിമനികായ (ടീകാ) • Majjhimanikāya (ṭīkā)

    ൨. അനുപദവഗ്ഗോ

    2. Anupadavaggo

    ൧. അനുപദസുത്തവണ്ണനാ

    1. Anupadasuttavaṇṇanā

    ൯൩. ഇദ്ധിമാതി ഗുണോ പാകടോ പരതോഘോസേന വിനാ പാസാദകമ്പനദേവചാരികാദീഹി സയമേവ പകാസഭാവതോ; ധുതവാദാദിഗുണാനമ്പി തഥാഭാവേ ഏതേനേവ നയേന തേസം ഗുണാനം പാകടയോഗതോ ച പരേസം നിച്ഛിതഭാവതോ ച. പഞ്ഞവതോ ഗുണാതി പഞ്ഞാപഭേദപഭാവിതേ ഗുണവിസേസേ സന്ധായ വദതി. തേ ഹി യേഭുയ്യേന പരേസം അവിസയാ. തേനാഹ – ‘‘ന സക്കാ അകഥിതാ ജാനിതു’’ന്തി. വിസഭാഗാ സഭാഗാ നാമ അയോനിസോമനസികാരബഹുലേസു പുഥുജ്ജനേസു, തേ പന അപ്പഹീനരാഗദോസതായ പരസ്സ വിജ്ജമാനമ്പി ഗുണം മക്ഖേത്വാ അവിജ്ജമാനം അവണ്ണമേവ ഘോസേന്തീതി ആഹ – ‘‘വിസഭാഗ…പേ॰… കഥേന്തീ’’തി.

    93.Iddhimātiguṇo pākaṭo paratoghosena vinā pāsādakampanadevacārikādīhi sayameva pakāsabhāvato; dhutavādādiguṇānampi tathābhāve eteneva nayena tesaṃ guṇānaṃ pākaṭayogato ca paresaṃ nicchitabhāvato ca. Paññavato guṇāti paññāpabhedapabhāvite guṇavisese sandhāya vadati. Te hi yebhuyyena paresaṃ avisayā. Tenāha – ‘‘na sakkā akathitā jānitu’’nti. Visabhāgā sabhāgā nāma ayonisomanasikārabahulesu puthujjanesu, te pana appahīnarāgadosatāya parassa vijjamānampi guṇaṃ makkhetvā avijjamānaṃ avaṇṇameva ghosentīti āha – ‘‘visabhāga…pe… kathentī’’ti.

    യാ അട്ഠാരസന്നം ധാതൂനം സമുദയതോ അത്ഥങ്ഗമതോ അസ്സാദതോ ആദീനവതോ യഥാഭൂതം പജാനനാ, അയം ധാതുകുസലതാ. ആയതനകുസലതായപി ഏസേവ നയോ. അവിജ്ജാദീസു ദ്വാദസസു പടിച്ചസമുപ്പാദങ്ഗേസു കോസല്ലം പടിച്ചസമുപ്പാദകുസലതാ. ഇദം ഇമസ്സ ഫലസ്സ ഠാനം കാരണം, ഇദം അട്ഠാനം അകാരണന്തി ഏവം ഠാനഞ്ച ഠാനതോ, അട്ഠാനഞ്ച അട്ഠാനതോ യഥാഭൂതം പജാനനാ, അയം ഠാനാട്ഠാനകുസലതാ. യോ പന ഇമേസു ധാതുആദീസു പരിഞ്ഞാഭിസമയാദിവസേന നിസ്സങ്ഗഗതിയാ പണ്ഡാതി ലദ്ധനാമേന ഞാണേന ഇതോ ഗതോ പവത്തോ, അയം പണ്ഡിതോ നാമാതി ആഹ – ‘‘ഇമേഹി ചതൂഹി കാരണേഹി പണ്ഡിതോ’’തി. മഹന്താനം അത്ഥാനം പരിഗ്ഗണ്ഹനതോ മഹതീ പഞ്ഞാ ഏതസ്സാതി മഹാപഞ്ഞോ. സേസപദേസുപി ഏസേവ നയോതി ആഹ – ‘‘മഹാപഞ്ഞാദീഹി സമന്നാഗതോതി അത്ഥോ’’തി.

    Yā aṭṭhārasannaṃ dhātūnaṃ samudayato atthaṅgamato assādato ādīnavato yathābhūtaṃ pajānanā, ayaṃ dhātukusalatā. Āyatanakusalatāyapi eseva nayo. Avijjādīsu dvādasasu paṭiccasamuppādaṅgesu kosallaṃ paṭiccasamuppādakusalatā. Idaṃ imassa phalassa ṭhānaṃ kāraṇaṃ, idaṃ aṭṭhānaṃ akāraṇanti evaṃ ṭhānañca ṭhānato, aṭṭhānañca aṭṭhānato yathābhūtaṃ pajānanā, ayaṃ ṭhānāṭṭhānakusalatā. Yo pana imesu dhātuādīsu pariññābhisamayādivasena nissaṅgagatiyā paṇḍāti laddhanāmena ñāṇena ito gato pavatto, ayaṃ paṇḍito nāmāti āha – ‘‘imehi catūhi kāraṇehi paṇḍito’’ti. Mahantānaṃ atthānaṃ pariggaṇhanato mahatī paññā etassāti mahāpañño. Sesapadesupi eseva nayoti āha – ‘‘mahāpaññādīhi samannāgatoti attho’’ti.

    നാനത്തന്തി യാഹി മഹാപഞ്ഞാദീഹി സമന്നാഗതത്താ ഥേരോ ‘‘മഹാപഞ്ഞോ’’തിആദിനാ കിത്തീയതി, താസം മഹാപഞ്ഞാദീനം ഇദം നാനത്തം അയം വേമത്തതാ. യസ്സ കസ്സചി (ദീ॰ നി॰ ടീ॰ ൩.൨൧൬; സം॰ നി॰ ടീ॰ ൧.൧.൧൧൦; അ॰ നി॰ ടീ॰ ൧.൧.൫൮൪) വിസേസതോ അരൂപധമ്മസ്സ മഹത്തം നാമ കിച്ചസിദ്ധിയാ വേദിതബ്ബന്തി തദസ്സ കിച്ചസിദ്ധിയാ ദസ്സേന്തോ, ‘‘മഹന്തേ സീലക്ഖന്ധേ പരിഗ്ഗണ്ഹാതീതി മഹാപഞ്ഞാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ ഹേതുമഹന്തതായ പച്ചയമഹന്തതായ നിസ്സയമഹന്തതായ പഭേദമഹന്തതായ കിച്ചമഹന്തതായ ഫലമഹന്തതായ ആനിസംസമഹന്തതായ ച സീലക്ഖന്ധസ്സ മഹന്തഭാവോ വേദിതബ്ബോ. തത്ഥ ഹേതൂ അലോഭാദയോ, പച്ചയാ ഹിരോത്തപ്പസദ്ധാസതിവീരിയാദയോ. നിസ്സയാ സാവകബോധിപച്ചേകബോധിസമ്മാസമ്ബോധിനിയതതാ തംസമങ്ഗിനോ ച പുരിസവിസേസാ. പഭേദോ ചാരിത്താദിവിഭാഗോ. കിച്ചം തദങ്ഗാദിവസേന പടിപക്ഖസ്സ വിധമനം. ഫലം സഗ്ഗസമ്പദാ നിബ്ബാനസമ്പദാ ച. ആനിസംസോ പിയമനാപതാദി. അയമേത്ഥ സങ്ഖേപോ, വിത്ഥാരോ പന വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ (വിസുദ്ധി॰ ൧.൯) ആകങ്ഖേയ്യസുത്താദീസു (മ॰ നി॰ ൧.൬൪ ആദയോ) ച ആഗതനയേന വേദിതബ്ബോ. ഇമിനാ നയേന സമാധിക്ഖന്ധാദീനമ്പി മഹന്തതാ യഥാരഹം നിദ്ധാരേത്വാ വേദിതബ്ബാ, ഠാനാട്ഠാനാദീനം പന മഹന്തഭാവോ മഹാവിസയതായ വേദിതബ്ബോ. തത്ഥ ഠാനാട്ഠാനാനം മഹാവിസയതാ ബഹുധാതുകസുത്തേ (മ॰ നി॰ ൩.൧൨൪ ആദയോ) സയമേവ ആഗമിസ്സതി. വിഹാരസമാപത്തീനം സമാധിക്ഖന്ധേ നിദ്ധാരിതനയേന വേദിതബ്ബാ, അരിയസച്ചാനം സകലസാസനസങ്ഗഹണതോ സച്ചവിഭങ്ഗേ (വിഭ॰ ൧൮൯ ആദയോ) തംസംവണ്ണനാസു (വിഭ॰ അട്ഠ॰ ൧൮൯ ആദയോ) ആഗതനയേന. സതിപട്ഠാനാദീനം വിഭങ്ഗാദീസു (വിഭ॰ ൩൫൫ ആദയോ) തംസംവണ്ണനാദീസു (വിഭ॰ അട്ഠ॰ ൩൫൫ ആദയോ) ച ആഗതനയേന. സാമഞ്ഞഫലാനം മഹതോ ഹിതസ്സ മഹതോ സുഖസ്സ മഹതോ അത്ഥസ്സ മഹതോ യോഗക്ഖേമസ്സ നിപ്ഫത്തിഭാവതോ സന്തപണീതനിപുണഅതക്കാവചരപണ്ഡിതവേദനീയഭാവതോ ച. അഭിഞ്ഞാനം മഹാസമ്ഭാരതോ മഹാവിസയതോ മഹാകിച്ചതോ മഹാനുഭാവതോ മഹാനിപ്ഫത്തിതോ ച. നിബ്ബാനസ്സ മദനിമ്മദനാദിമഹത്ഥസിദ്ധിതോ മഹന്തതാ വേദിതബ്ബാ.

    Nānattanti yāhi mahāpaññādīhi samannāgatattā thero ‘‘mahāpañño’’tiādinā kittīyati, tāsaṃ mahāpaññādīnaṃ idaṃ nānattaṃ ayaṃ vemattatā. Yassa kassaci (dī. ni. ṭī. 3.216; saṃ. ni. ṭī. 1.1.110; a. ni. ṭī. 1.1.584) visesato arūpadhammassa mahattaṃ nāma kiccasiddhiyā veditabbanti tadassa kiccasiddhiyā dassento, ‘‘mahantesīlakkhandhe pariggaṇhātīti mahāpaññā’’tiādimāha. Tattha hetumahantatāya paccayamahantatāya nissayamahantatāya pabhedamahantatāya kiccamahantatāya phalamahantatāya ānisaṃsamahantatāya ca sīlakkhandhassa mahantabhāvo veditabbo. Tattha hetū alobhādayo, paccayā hirottappasaddhāsativīriyādayo. Nissayā sāvakabodhipaccekabodhisammāsambodhiniyatatā taṃsamaṅgino ca purisavisesā. Pabhedo cārittādivibhāgo. Kiccaṃ tadaṅgādivasena paṭipakkhassa vidhamanaṃ. Phalaṃ saggasampadā nibbānasampadā ca. Ānisaṃso piyamanāpatādi. Ayamettha saṅkhepo, vitthāro pana visuddhimagge (visuddhi. 1.9) ākaṅkheyyasuttādīsu (ma. ni. 1.64 ādayo) ca āgatanayena veditabbo. Iminā nayena samādhikkhandhādīnampi mahantatā yathārahaṃ niddhāretvā veditabbā, ṭhānāṭṭhānādīnaṃ pana mahantabhāvo mahāvisayatāya veditabbo. Tattha ṭhānāṭṭhānānaṃ mahāvisayatā bahudhātukasutte (ma. ni. 3.124 ādayo) sayameva āgamissati. Vihārasamāpattīnaṃ samādhikkhandhe niddhāritanayena veditabbā, ariyasaccānaṃ sakalasāsanasaṅgahaṇato saccavibhaṅge (vibha. 189 ādayo) taṃsaṃvaṇṇanāsu (vibha. aṭṭha. 189 ādayo) āgatanayena. Satipaṭṭhānādīnaṃ vibhaṅgādīsu (vibha. 355 ādayo) taṃsaṃvaṇṇanādīsu (vibha. aṭṭha. 355 ādayo) ca āgatanayena. Sāmaññaphalānaṃ mahato hitassa mahato sukhassa mahato atthassa mahato yogakkhemassa nipphattibhāvato santapaṇītanipuṇaatakkāvacarapaṇḍitavedanīyabhāvato ca. Abhiññānaṃ mahāsambhārato mahāvisayato mahākiccato mahānubhāvato mahānipphattito ca. Nibbānassa madanimmadanādimahatthasiddhito mahantatā veditabbā.

    പുഥുപഞ്ഞാതി ഏത്ഥാപി വുത്തനയാനുസാരേന അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. അയം പന വിസേസോ – നാനാഖന്ധേസു ഞാണം പവത്തതീതി, ‘‘അയം രൂപക്ഖന്ധോ നാമ…പേ॰… അയം വിഞ്ഞാണക്ഖന്ധോ നാമാ’’തി, ഏവം പഞ്ചന്നം ഖന്ധാനം നാനാകരണം പടിച്ച ഞാണം പവത്തതി. തേസുപി ‘‘ഏകവിധേന രൂപക്ഖന്ധോ, ഏകാദസവിധേന രൂപക്ഖന്ധോ, ഏകവിധേന വേദനാക്ഖന്ധോ, ബഹുവിധേന വേദനാക്ഖന്ധോ, ഏകവിധേന സഞ്ഞാക്ഖന്ധോ…പേ॰… ഏകവിധേന വിഞ്ഞാണക്ഖന്ധോ, ബഹുവിധേന വിഞ്ഞാണക്ഖന്ധോ’’തി ഏവം ഏകേകസ്സ ഖന്ധസ്സ ഏകവിധാദിവസേന അതീതാദിഭേദവസേനപി നാനാകരണം പടിച്ച ഞാണം പവത്തതി. തഥാ ‘‘ഇദം ചക്ഖായതനം നാമ…പേ॰… ഇദം ധമ്മായതനം നാമ. തത്ഥ ദസായതനാ കാമാവചരാ, ദ്വേ ചതുഭൂമകാ’’തി ഏവം ആയതനനാനത്തം പടിച്ച ഞാണം പവത്തതി.

    Puthupaññāti etthāpi vuttanayānusārena attho veditabbo. Ayaṃ pana viseso – nānākhandhesu ñāṇaṃ pavattatīti, ‘‘ayaṃ rūpakkhandho nāma…pe… ayaṃ viññāṇakkhandho nāmā’’ti, evaṃ pañcannaṃ khandhānaṃ nānākaraṇaṃ paṭicca ñāṇaṃ pavattati. Tesupi ‘‘ekavidhena rūpakkhandho, ekādasavidhena rūpakkhandho, ekavidhena vedanākkhandho, bahuvidhena vedanākkhandho, ekavidhena saññākkhandho…pe… ekavidhena viññāṇakkhandho, bahuvidhena viññāṇakkhandho’’ti evaṃ ekekassa khandhassa ekavidhādivasena atītādibhedavasenapi nānākaraṇaṃ paṭicca ñāṇaṃ pavattati. Tathā ‘‘idaṃ cakkhāyatanaṃ nāma…pe… idaṃ dhammāyatanaṃ nāma. Tattha dasāyatanā kāmāvacarā, dve catubhūmakā’’ti evaṃ āyatananānattaṃ paṭicca ñāṇaṃ pavattati.

    നാനാധാതൂസൂതി ‘‘അയം ചക്ഖുധാതു നാമ…പേ॰… അയം മനോവിഞ്ഞാണധാതു നാമ. തത്ഥ സോളസ ധാതുയോ കാമാവചരാ, ദ്വേ ചതുഭൂമകാ’’തി ഏവം നാനാധാതൂസു പടിച്ച ഞാണം പവത്തതി. തയിദം ഉപാദിണ്ണകധാതുവസേന വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. പച്ചേകബുദ്ധാനഞ്ഹി ദ്വിന്നഞ്ച അഗ്ഗസാവകാനം ഉപാദിണ്ണകധാതൂസുയേവ നാനാകരണം പടിച്ച ഞാണം പവത്തതി. തഞ്ച ഖോ ഏകദേസതോവ, നോ നിപ്പദേസതോ, അനുപാദിണ്ണകധാതൂനം പന നാനാകരണം ന ജാനന്തിയേവ. സബ്ബഞ്ഞുബുദ്ധാനംയേവ പന, ‘‘ഇമായ നാമ ധാതുയാ ഉസ്സന്നത്താ ഇമസ്സ രുക്ഖസ്സ ഖന്ധോ സേതോ ഹോതി, ഇമസ്സ കണ്ഹോ, ഇമസ്സ ബഹലത്തചോ, ഇമസ്സ തനുത്തചോ, ഇമസ്സ പത്തം വണ്ണസണ്ഠാനാദിവസേന ഏവരൂപം, ഇമസ്സ പുപ്ഫം നീലം പീതം ലോഹിതം ഓദാതം സുഗന്ധം ദുഗ്ഗന്ധം, ഫലം ഖുദ്ദകം മഹന്തം ദീഘം വട്ടം സുസണ്ഠാനം മട്ഠം ഫരുസം സുഗന്ധം മധുരം തിത്തകം അമ്ബിലം കടുകം കസാവം, കണ്ടകോ തിഖിണോ അതിഖിണോ ഉജുകോ കുടിലോ ലോഹിതോ ഓദാതോ ഹോതീ’’തി ധാതുനാനത്തം പടിച്ച ഞാണം പവത്തതി.

    Nānādhātūsūti ‘‘ayaṃ cakkhudhātu nāma…pe… ayaṃ manoviññāṇadhātu nāma. Tattha soḷasa dhātuyo kāmāvacarā, dve catubhūmakā’’ti evaṃ nānādhātūsu paṭicca ñāṇaṃ pavattati. Tayidaṃ upādiṇṇakadhātuvasena vuttanti veditabbaṃ. Paccekabuddhānañhi dvinnañca aggasāvakānaṃ upādiṇṇakadhātūsuyeva nānākaraṇaṃ paṭicca ñāṇaṃ pavattati. Tañca kho ekadesatova, no nippadesato, anupādiṇṇakadhātūnaṃ pana nānākaraṇaṃ na jānantiyeva. Sabbaññubuddhānaṃyeva pana, ‘‘imāya nāma dhātuyā ussannattā imassa rukkhassa khandho seto hoti, imassa kaṇho, imassa bahalattaco, imassa tanuttaco, imassa pattaṃ vaṇṇasaṇṭhānādivasena evarūpaṃ, imassa pupphaṃ nīlaṃ pītaṃ lohitaṃ odātaṃ sugandhaṃ duggandhaṃ, phalaṃ khuddakaṃ mahantaṃ dīghaṃ vaṭṭaṃ susaṇṭhānaṃ maṭṭhaṃ pharusaṃ sugandhaṃ madhuraṃ tittakaṃ ambilaṃ kaṭukaṃ kasāvaṃ, kaṇṭako tikhiṇo atikhiṇo ujuko kuṭilo lohito odāto hotī’’ti dhātunānattaṃ paṭicca ñāṇaṃ pavattati.

    അത്ഥേസൂതി രൂപാദീസു ആരമ്മണേസു. നാനാപടിച്ചസമുപ്പാദേസൂതി അജ്ഝത്തബഹിദ്ധാഭേദതോ സന്താനഭേദതോ ച നാനപ്പഭേദേസു പടിച്ചസമുപ്പാദങ്ഗേസു. അവിജ്ജാദിഅങ്ഗാനഞ്ഹി പച്ചേകം പടിച്ചസമുപ്പാദസഞ്ഞിതാതി. തേനാഹ – സങ്ഖാരപിടകേ ‘‘ദ്വാദസ പച്ചയാ ദ്വാദസ പടിച്ചസമുപ്പാദാ’’തി. നാനാസുഞ്ഞതമനുപലബ്ഭേസൂതി നാനാസഭാവേസു നിച്ചസാരാദിവിരഹതോ സുഞ്ഞസഭാവേസു, തതോ ഏവ ഇത്ഥിപുരിസഅത്തഅത്തനിയാദിവസേന അനുപലബ്ഭേസു സഭാവേസു. മ-കാരോ ഹേത്ഥ പദസന്ധികരോ. നാനാഅത്ഥേസൂതി അത്ഥപടിസമ്ഭിദാവിസയേസു പച്ചയുപ്പന്നാദിനാനാഅത്ഥേസു. ധമ്മേസൂതി ധമ്മപടിസമ്ഭിദാവിസയേസു പച്ചയാദിനാനാധമ്മേസു. നിരുത്തീസൂതി തേസംയേവ അത്ഥധമ്മാനം നിദ്ധാരണവചനസങ്ഖാതാസു നാനാനിരുത്തീസു. പടിഭാനേസൂതി ഏത്ഥ അത്ഥപടിസമ്ഭിദാദീസു വിസയഭൂതേസു, ‘‘ഇമാനി ഇദമത്ഥജോതകാനീ’’തി (വിഭ॰ ൭൨൫-൭൪൫) തഥാ തഥാ പടിഭാനതോ പടിഭാനാനീതി ലദ്ധനാമേസു ഞാണേസു. പുഥു നാനാസീലക്ഖന്ധേസൂതിആദീസു സീലസ്സ പുഥുത്തം നാനത്തഞ്ച വുത്തമേവ. ഇതരേസം പന വുത്തനയാനുസാരേന സുവിഞ്ഞേയ്യത്താ പാകടമേവ. യം പന അഭിന്നം ഏകമേവ നിബ്ബാനം, തത്ഥ ഉപചാരവസേന പുഥുത്തം ഗഹേതബ്ബന്തി ആഹ – ‘‘പുഥു നാനാജനസാധാരണേ ധമ്മേ സമതിക്കമ്മാ’’തി. തേനസ്സ മദനിമ്മദനാദിപരിയായേന പുഥുത്തം പരിദീപിതം ഹോതി.

    Atthesūti rūpādīsu ārammaṇesu. Nānāpaṭiccasamuppādesūti ajjhattabahiddhābhedato santānabhedato ca nānappabhedesu paṭiccasamuppādaṅgesu. Avijjādiaṅgānañhi paccekaṃ paṭiccasamuppādasaññitāti. Tenāha – saṅkhārapiṭake ‘‘dvādasa paccayā dvādasa paṭiccasamuppādā’’ti. Nānāsuññatamanupalabbhesūti nānāsabhāvesu niccasārādivirahato suññasabhāvesu, tato eva itthipurisaattaattaniyādivasena anupalabbhesu sabhāvesu. Ma-kāro hettha padasandhikaro. Nānāatthesūti atthapaṭisambhidāvisayesu paccayuppannādinānāatthesu. Dhammesūti dhammapaṭisambhidāvisayesu paccayādinānādhammesu. Niruttīsūti tesaṃyeva atthadhammānaṃ niddhāraṇavacanasaṅkhātāsu nānāniruttīsu. Paṭibhānesūti ettha atthapaṭisambhidādīsu visayabhūtesu, ‘‘imāni idamatthajotakānī’’ti (vibha. 725-745) tathā tathā paṭibhānato paṭibhānānīti laddhanāmesu ñāṇesu. Puthu nānāsīlakkhandhesūtiādīsu sīlassa puthuttaṃ nānattañca vuttameva. Itaresaṃ pana vuttanayānusārena suviññeyyattā pākaṭameva. Yaṃ pana abhinnaṃ ekameva nibbānaṃ, tattha upacāravasena puthuttaṃ gahetabbanti āha – ‘‘puthu nānājanasādhāraṇe dhamme samatikkammā’’ti. Tenassa madanimmadanādipariyāyena puthuttaṃ paridīpitaṃ hoti.

    ഏവം വിസയവസേന പഞ്ഞായ മഹത്തം പുഥുത്തഞ്ച ദസ്സേത്വാ ഇദാനി സമ്പയുത്തധമ്മവസേന ഹാസഭാവം, പവത്തിആകാരവസേന ജവനഭാവം, കിച്ചവസേന തിക്ഖാദിഭാവഞ്ച ദസ്സേതും, ‘‘കതമാ ഹാസപഞ്ഞാ’’തിആദി വുത്തം. തത്ഥ ഹാസബഹുലോതി പീതിബഹുലോ. സേസപദാനി തസ്സേവ വേവചനാനി. സീലം പരിപൂരേതീതി ഹട്ഠപഹട്ഠോ ഉദഗ്ഗുദഗ്ഗോ ഹുത്വാ പീതിസഹഗതായ പഞ്ഞായ. പീതിസോമനസ്സസഹഗതാ ഹി പഞ്ഞാ അഭിരതിവസേന ആരമ്മണേ ഫുല്ലാ വികസിതാ വിയ പവത്തതി; ന ഉപേക്ഖാസഹഗതാതി പാതിമോക്ഖസീലം ഠപേത്വാ ഹാസനീയം പരം തിവിധമ്പി സീലം പരിപൂരേതീതി അത്ഥോ. വിസും വുത്തത്താ പുന സീലക്ഖന്ധമാഹ. സമാധിക്ഖന്ധന്തിആദീസുപി ഏസേവ നയോ.

    Evaṃ visayavasena paññāya mahattaṃ puthuttañca dassetvā idāni sampayuttadhammavasena hāsabhāvaṃ, pavattiākāravasena javanabhāvaṃ, kiccavasena tikkhādibhāvañca dassetuṃ, ‘‘katamā hāsapaññā’’tiādi vuttaṃ. Tattha hāsabahuloti pītibahulo. Sesapadāni tasseva vevacanāni. Sīlaṃ paripūretīti haṭṭhapahaṭṭho udaggudaggo hutvā pītisahagatāya paññāya. Pītisomanassasahagatā hi paññā abhirativasena ārammaṇe phullā vikasitā viya pavattati; na upekkhāsahagatāti pātimokkhasīlaṃ ṭhapetvā hāsanīyaṃ paraṃ tividhampi sīlaṃ paripūretīti attho. Visuṃ vuttattā puna sīlakkhandhamāha. Samādhikkhandhantiādīsupi eseva nayo.

    രൂപം അനിച്ചതോ ഖിപ്പം ജവതീതി രൂപക്ഖന്ധം അനിച്ചന്തി സീഘം വേഗേന പവത്തിയാ പടിപക്ഖദൂരീഭാവേന പുബ്ബാഭിസങ്ഖാരസ്സ സാതിസയത്താ ഇന്ദേന വിസ്സട്ഠവജിരം വിയ ലക്ഖണം പടിവിജ്ഝന്തീ അദന്ധായന്തീ രൂപക്ഖന്ധേ അനിച്ചലക്ഖണം വേഗസാ പടിവിജ്ഝതി, തസ്മാ സാ ജവനപഞ്ഞാ നാമാതി അത്ഥോ. സേസപദേസുപി ഏസേവ നയോ. ഏവം ലക്ഖണാരമ്മണികവിപസ്സനാവസേന ജവനപഞ്ഞം ദസ്സേത്വാ ബലവവിപസ്സനാവസേന ദസ്സേതും, ‘‘രൂപ’’ന്തിആദി വുത്തം. തത്ഥ ഖയട്ഠേനാതി യത്ഥ യത്ഥ ഉപ്പജ്ജതി, തത്ഥ തത്ഥേവ ഭിജ്ജനതോ ഖയസഭാവത്താ. ഭയട്ഠേനാതി ഭയാനകഭാവതോ. അസാരകട്ഠേനാതി അത്തസാരവിരഹതോ നിച്ചസാരാദിവിരഹതോ ച. തുലയിത്വാതി തുലാഭൂതായ വിപസ്സനാപഞ്ഞായ തുലേത്വാ. തീരയിത്വാതി തായ ഏവ തീരണഭൂതായ തീരേത്വാ. വിഭാവയിത്വാതി യാഥാവതോ പകാസേത്വാ പഞ്ചക്ഖന്ധം വിഭൂതം കത്വാ. രൂപനിരോധേതി രൂപക്ഖന്ധസ്സ നിരോധഭൂതേ നിബ്ബാനേ നിന്നപോണപബ്ഭാരവസേന. ഇദാനി സിഖാപ്പത്തവിപസ്സനാവസേന ജവനപഞ്ഞം ദസ്സേതും, പുന ‘‘രൂപ’’ന്തിആദി വുത്തം. വുട്ഠാനഗാമിനിവിപസ്സനാവസേനാതി കേചി.

    Rūpaṃaniccato khippaṃ javatīti rūpakkhandhaṃ aniccanti sīghaṃ vegena pavattiyā paṭipakkhadūrībhāvena pubbābhisaṅkhārassa sātisayattā indena vissaṭṭhavajiraṃ viya lakkhaṇaṃ paṭivijjhantī adandhāyantī rūpakkhandhe aniccalakkhaṇaṃ vegasā paṭivijjhati, tasmā sā javanapaññā nāmāti attho. Sesapadesupi eseva nayo. Evaṃ lakkhaṇārammaṇikavipassanāvasena javanapaññaṃ dassetvā balavavipassanāvasena dassetuṃ, ‘‘rūpa’’ntiādi vuttaṃ. Tattha khayaṭṭhenāti yattha yattha uppajjati, tattha tattheva bhijjanato khayasabhāvattā. Bhayaṭṭhenāti bhayānakabhāvato. Asārakaṭṭhenāti attasāravirahato niccasārādivirahato ca. Tulayitvāti tulābhūtāya vipassanāpaññāya tuletvā. Tīrayitvāti tāya eva tīraṇabhūtāya tīretvā. Vibhāvayitvāti yāthāvato pakāsetvā pañcakkhandhaṃ vibhūtaṃ katvā. Rūpanirodheti rūpakkhandhassa nirodhabhūte nibbāne ninnapoṇapabbhāravasena. Idāni sikhāppattavipassanāvasena javanapaññaṃ dassetuṃ, puna ‘‘rūpa’’ntiādi vuttaṃ. Vuṭṭhānagāminivipassanāvasenāti keci.

    ഞാണസ്സ തിക്ഖഭാവോ നാമ സവിസേസം പടിപക്ഖസമുച്ഛിന്ദനേന വേദിതബ്ബോതി, ‘‘ഖിപ്പം കിലേസേ ഛിന്ദതീതി തിക്ഖപഞ്ഞാ’’തി വത്വാ തേ പന കിലേസേ വിഭാഗേന ദസ്സേന്തോ, ‘‘ഉപ്പന്നം കാമവിതക്ക’’ന്തിആദിമാഹ. തിക്ഖപഞ്ഞോ ഹി ഖിപ്പാഭിഞ്ഞോ ഹോതി, പടിപദാ ചസ്സ ന ചലതീതി ആഹ – ‘‘ഏകസ്മിം ആസനേ ചത്താരോ അരിയമഗ്ഗാ അധിഗതാ ഹോന്തീ’’തിആദി.

    Ñāṇassa tikkhabhāvo nāma savisesaṃ paṭipakkhasamucchindanena veditabboti, ‘‘khippaṃ kilese chindatīti tikkhapaññā’’ti vatvā te pana kilese vibhāgena dassento, ‘‘uppannaṃ kāmavitakka’’ntiādimāha. Tikkhapañño hi khippābhiñño hoti, paṭipadā cassa na calatīti āha – ‘‘ekasmiṃ āsane cattāro ariyamaggā adhigatā hontī’’tiādi.

    ‘‘സബ്ബേ സങ്ഖാരാ അനിച്ചാ ദുക്ഖാ വിപരിണാമധമ്മാ സങ്ഖതാ പടിച്ചസമുപ്പന്നാ ഖയധമ്മാ വയധമ്മാ നിരോധധമ്മാ’’തി യാഥാവതോ ദസ്സനേന സച്ചസമ്പടിവേധോ ഇജ്ഝതി, ന അഞ്ഞഥാതി കാരണമുഖേന നിബ്ബേധികപഞ്ഞം ദസ്സേതും, ‘‘സബ്ബസങ്ഖാരേസു ഉബ്ബേഗബഹുലോ ഹോതീ’’തിആദി വുത്തം. തത്ഥ ഉബ്ബേഗബഹുലോതി വുത്തനയേന സബ്ബസങ്ഖാരേസു അഭിണ്ഹം പവത്തസംവേഗോ. ഉത്താസബഹുലോതി ഞാണുത്രാസവസേന സബ്ബസങ്ഖാരേസു ബഹുസോ ഉത്രസ്തമാനസോ. തേന ആദീനവാനുപസ്സനമാഹ. ഉക്കണ്ഠനബഹുലോതി പന ഇമിനാ നിബ്ബിദാനുപസ്സനം ആഹ – അരതിബഹുലോതിആദിനാ തസ്സാ ഏവ അപരാപരുപ്പത്തിം. ബഹിമുഖോതി സബ്ബസങ്ഖാരതോ ബഹിഭൂതം നിബ്ബാനം ഉദ്ദിസ്സ പവത്തഞാണമുഖോ, തഥാ വാ പവത്തിതവിമോക്ഖമുഖോ. നിബ്ബിജ്ഝനം നിബ്ബേധോ, സോ ഏതിസ്സാ അത്ഥി, നിബ്ബിജ്ഝതീതി വാ നിബ്ബേധാ, സാവ പഞ്ഞാ നിബ്ബേധികാ. യം പനേത്ഥ അത്ഥതോ അവിഭത്തം, തം ഹേട്ഠാ വുത്തനയത്താ സുവിഞ്ഞേയ്യമേവ.

    ‘‘Sabbe saṅkhārā aniccā dukkhā vipariṇāmadhammā saṅkhatā paṭiccasamuppannā khayadhammā vayadhammā nirodhadhammā’’ti yāthāvato dassanena saccasampaṭivedho ijjhati, na aññathāti kāraṇamukhena nibbedhikapaññaṃ dassetuṃ, ‘‘sabbasaṅkhāresuubbegabahulo hotī’’tiādi vuttaṃ. Tattha ubbegabahuloti vuttanayena sabbasaṅkhāresu abhiṇhaṃ pavattasaṃvego. Uttāsabahuloti ñāṇutrāsavasena sabbasaṅkhāresu bahuso utrastamānaso. Tena ādīnavānupassanamāha. Ukkaṇṭhanabahuloti pana iminā nibbidānupassanaṃ āha – aratibahulotiādinā tassā eva aparāparuppattiṃ. Bahimukhoti sabbasaṅkhārato bahibhūtaṃ nibbānaṃ uddissa pavattañāṇamukho, tathā vā pavattitavimokkhamukho. Nibbijjhanaṃ nibbedho, so etissā atthi, nibbijjhatīti vā nibbedhā, sāva paññā nibbedhikā. Yaṃ panettha atthato avibhattaṃ, taṃ heṭṭhā vuttanayattā suviññeyyameva.

    പജ്ജതി ഏതേന വിപസ്സനാദികോതി പദം, സമാപത്തി, തസ്മാ അനുപദന്തി അനുസമാപത്തിയോതി അത്ഥോ. പദം വാ സമ്മസനുപഗാ ധമ്മാ വിപസ്സനായ പവത്തിട്ഠാനഭാവതോ. തേനാഹ ‘‘സമാപത്തിവസേന വാ’’തി . ഝാനങ്ഗവസേന വാതി ഝാനങ്ഗവസേനാതി ച അത്ഥോ. അട്ഠകഥായം പന കമത്ഥോ ഇധ പദസദ്ദോ, തസ്മാ അനുപദം അനുക്കമേനാതി അയമേത്ഥ അത്ഥോതി ആഹ ‘‘അനുപടിപാടിയാ’’തി. ധമ്മവിപസ്സനന്തി തംതംസമാപത്തിചിത്തുപ്പാദപരിയാപന്നാനം ധമ്മാനം വിപസ്സനം. വിപസ്സതീതി സമാപത്തിയോ ഝാനമുഖേന തേ തേ ധമ്മേ യാഥാവതോ പരിഗ്ഗഹേത്വാ, ‘‘ഇതിപി ദുക്ഖാ’’തിആദിനാ സമ്മസതി. അദ്ധമാസേന അരഹത്തം പത്തോ ഉക്കംസഗതസ്സ സാവകാനം സമ്മസനചാരസ്സ നിപ്പദേസേന പവത്തിയമാനത്താ, സാവകപാരമീഞാണസ്സ ച തഥാ പടിപാദേതബ്ബത്താ. ഏവം സന്തേപീതി യദിപി മഹാമോഗ്ഗല്ലാനത്ഥേരോ ന ചിരസ്സേവ അരഹത്തം പത്തോ; ധമ്മസേനാപതി പന തതോ ചിരേന, ഏവം സന്തേപി യസ്മാ മോഗ്ഗല്ലാനത്ഥേരോപി മഹാപഞ്ഞോവ, തസ്മാ സാരിപുത്തത്ഥേരോവ മഹാപഞ്ഞതരോതി. ഇദാനി തമത്ഥം പാകടതരം കാതും, ‘‘മഹാമോഗ്ഗല്ലാനത്ഥേരോ ഹീ’’തിആദി വുത്തം. സമ്മസനം ചരതി ഏത്ഥാതി സമ്മസനചാരോ, വിപസ്സനാഭൂമി, തം സമ്മസനചാരം. ഏകദേസമേവാതി സകഅത്തഭാവേ സങ്ഖാരേ അനവസേസതോ പരിഗ്ഗഹേതുഞ്ച സമ്മസിതുഞ്ച അസക്കോന്തം അത്തനോ അഭിനീഹാരസമുദാഗതഞാണബലാനുരൂപം ഏകദേസമേവ പരിഗ്ഗഹേത്വാ സമ്മസന്തോ. നനു ച ‘‘സബ്ബം, ഭിക്ഖവേ, അനഭിജാനം അപരിജാനം അവിരാജയം അപ്പജഹം അഭബ്ബോ ദുക്ഖക്ഖയായാ’’തി (സം॰ നി॰ ൪.൨൬) വചനതോ വട്ടദുക്ഖതോ മുച്ചിതുകാമേന സബ്ബം പരിഞ്ഞേയ്യം പരിജാനിതബ്ബമേവ? സച്ചമേതം, തഞ്ച ഖോ സമ്മസനുപഗധമ്മവസേന വുത്തം. തസ്മാ സസന്താനഗതേ സബ്ബധമ്മേ , പരസന്താനഗതേ ച തേസം സന്താനവിഭാഗം അകത്വാ ബഹിദ്ധാഭാവസാമഞ്ഞതോ സമ്മസനം, അയം സാവകാനം സമ്മസനചാരോ. ഥേരോ പന ബഹിദ്ധാധമ്മേപി സന്താനവിഭാഗേന കേചി കേചി ഉദ്ധരിത്വാ സമ്മസി, തഞ്ച ഖോ ഞാണേന ഫുട്ഠമത്തം കത്വാ. തേന വുത്തം – ‘‘യട്ഠികോടിയാ ഉപ്പീളേന്തോ വിയ ഏകദേസമേവ സമ്മസന്തോ’’തി. തത്ഥ ഞാണേന നാമ യാവതാ നേയ്യം പവത്തിതബ്ബം, തഥാ അപവത്തനതോ ‘‘യട്ഠികോടിയാ ഉപ്പീളേന്തോ വിയാ’’തിആദി വുത്തം. അനുപദധമ്മവിപസ്സനായ അഭാവതോ ‘‘ഏകദേസമേവ സമ്മസന്തോ’’തി വുത്തം.

    Pajjati etena vipassanādikoti padaṃ, samāpatti, tasmā anupadanti anusamāpattiyoti attho. Padaṃ vā sammasanupagā dhammā vipassanāya pavattiṭṭhānabhāvato. Tenāha ‘‘samāpattivasena vā’’ti . Jhānaṅgavasena vāti jhānaṅgavasenāti ca attho. Aṭṭhakathāyaṃ pana kamattho idha padasaddo, tasmā anupadaṃ anukkamenāti ayamettha atthoti āha ‘‘anupaṭipāṭiyā’’ti. Dhammavipassananti taṃtaṃsamāpatticittuppādapariyāpannānaṃ dhammānaṃ vipassanaṃ. Vipassatīti samāpattiyo jhānamukhena te te dhamme yāthāvato pariggahetvā, ‘‘itipi dukkhā’’tiādinā sammasati. Addhamāsena arahattaṃ patto ukkaṃsagatassa sāvakānaṃ sammasanacārassa nippadesena pavattiyamānattā, sāvakapāramīñāṇassa ca tathā paṭipādetabbattā. Evaṃ santepīti yadipi mahāmoggallānatthero na cirasseva arahattaṃ patto; dhammasenāpati pana tato cirena, evaṃ santepi yasmā moggallānattheropi mahāpaññova, tasmā sāriputtattherova mahāpaññataroti. Idāni tamatthaṃ pākaṭataraṃ kātuṃ, ‘‘mahāmoggallānatthero hī’’tiādi vuttaṃ. Sammasanaṃ carati etthāti sammasanacāro, vipassanābhūmi, taṃ sammasanacāraṃ. Ekadesamevāti sakaattabhāve saṅkhāre anavasesato pariggahetuñca sammasituñca asakkontaṃ attano abhinīhārasamudāgatañāṇabalānurūpaṃ ekadesameva pariggahetvā sammasanto. Nanu ca ‘‘sabbaṃ, bhikkhave, anabhijānaṃ aparijānaṃ avirājayaṃ appajahaṃ abhabbo dukkhakkhayāyā’’ti (saṃ. ni. 4.26) vacanato vaṭṭadukkhato muccitukāmena sabbaṃ pariññeyyaṃ parijānitabbameva? Saccametaṃ, tañca kho sammasanupagadhammavasena vuttaṃ. Tasmā sasantānagate sabbadhamme , parasantānagate ca tesaṃ santānavibhāgaṃ akatvā bahiddhābhāvasāmaññato sammasanaṃ, ayaṃ sāvakānaṃ sammasanacāro. Thero pana bahiddhādhammepi santānavibhāgena keci keci uddharitvā sammasi, tañca kho ñāṇena phuṭṭhamattaṃ katvā. Tena vuttaṃ – ‘‘yaṭṭhikoṭiyā uppīḷento viya ekadesameva sammasanto’’ti. Tattha ñāṇena nāma yāvatā neyyaṃ pavattitabbaṃ, tathā apavattanato ‘‘yaṭṭhikoṭiyā uppīḷento viyā’’tiādi vuttaṃ. Anupadadhammavipassanāya abhāvato ‘‘ekadesameva sammasanto’’ti vuttaṃ.

    ബുദ്ധാനം സമ്മസനചാരോ ദസസഹസ്സിലോകധാതുയം സത്തസന്താനഗതാ, അനിന്ദ്രിയബദ്ധാ ച സങ്ഖാരാതി വദന്തി, കോടിസതസഹസ്സചക്കവാളേസൂതി അപരേ. തഥാ ഹി അദ്ധത്തയവസേന പടിച്ചസമുപ്പാദനയം ഓസരിത്വാ ഛത്തിംസകോടിസതസഹസ്സമുഖേന ബുദ്ധാനം മഹാവജിരഞാണം പവത്തം. പച്ചേകബുദ്ധാനം സസന്താനഗതേഹി സദ്ധിം മജ്ഝിമദേസവാസിസത്തസന്താനഗതാ അനിന്ദ്രിയബദ്ധാ ച സമ്മസനചാരോതി വദന്തി, ജമ്ബുദീപവാസിസത്തസന്താനഗതാതി കേചി. ധമ്മസേനാപതിനോപി യഥാവുത്തസാവകാനം വിപസ്സനാഭൂമിയേവ സമ്മസനചാരോ. തത്ഥ പന ഥേരോ സാതിസയം നിരവസേസം അനുപദധമ്മം വിപസ്സി. തേന വുത്തം – ‘‘സാവകാനം സമ്മസനചാരം നിപ്പദേസം സമ്മസീ’’തി.

    Buddhānaṃ sammasanacāro dasasahassilokadhātuyaṃ sattasantānagatā, anindriyabaddhā ca saṅkhārāti vadanti, koṭisatasahassacakkavāḷesūti apare. Tathā hi addhattayavasena paṭiccasamuppādanayaṃ osaritvā chattiṃsakoṭisatasahassamukhena buddhānaṃ mahāvajirañāṇaṃ pavattaṃ. Paccekabuddhānaṃ sasantānagatehi saddhiṃ majjhimadesavāsisattasantānagatā anindriyabaddhā ca sammasanacāroti vadanti, jambudīpavāsisattasantānagatāti keci. Dhammasenāpatinopi yathāvuttasāvakānaṃ vipassanābhūmiyeva sammasanacāro. Tattha pana thero sātisayaṃ niravasesaṃ anupadadhammaṃ vipassi. Tena vuttaṃ – ‘‘sāvakānaṃ sammasanacāraṃ nippadesaṃ sammasī’’ti.

    തത്ഥ ‘‘സാവകാനം വിപസ്സനാഭൂമീ’’തി ഏത്ഥ സുക്ഖവിപസ്സകാ ലോകിയാഭിഞ്ഞപ്പത്താ പകതിസാവകാ അഗ്ഗസാവകാ പച്ചേകബുദ്ധാ സമ്മാസമ്ബുദ്ധാതി ഛസു ജനേസു സുക്ഖവിപസ്സകാനം ഝാനാഭിഞ്ഞാഹി അനധിഗതപഞ്ഞാനേപുഞ്ഞത്താ അന്ധാനം വിയ ഇച്ഛിതപദേസോക്കമനം വിപസ്സനാകാലേ ഇച്ഛികിച്ഛിതധമ്മവിപസ്സനാ നത്ഥി. തേ യഥാപരിഗ്ഗഹിതധമ്മമത്തേയേവ ഠത്വാ വിപസ്സനം വഡ്ഢേന്തി. ലോകിയാഭിഞ്ഞപ്പത്താ പന പകതിസാവകാ യേന മുഖേന വിപസ്സനം ആരഭന്തി; തതോ അഞ്ഞേന വിപസ്സനം വിത്ഥാരികം കാതും സക്കോന്തി വിപുലഞാണത്താ. മഹാസാവകാ അഭിനീഹാരസമ്പന്നത്താ തതോ സാതിസയം വിപസ്സനം വിത്ഥാരികം കാതും സക്കോന്തി. അഗ്ഗസാവകേസു ദുതിയോ അഭിനീഹാരസമ്പത്തിയാ സമാധാനസ്സ സാതിസയത്താ വിപസ്സനം തതോപി വിത്ഥാരികം കരോതി. പഠമോ പന തതോ മഹാപഞ്ഞതായ സാവകേഹി അസാധാരണം വിത്ഥാരികം കരോതി. പച്ചേകബുദ്ധോ തേഹിപി മഹാഭിനീഹാരതായ അത്തനോ അഭിനീഹാരാനുരൂപം തതോപി വിത്ഥാരികവിപസ്സനം കരോന്തി. ബുദ്ധാനം, സമ്മദേവ, പരിപൂരിതപഞ്ഞാപാരമിപഭാവിത-സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണാധിഗമനസ്സ അനുരൂപായാതി. യഥാ നാമ കതവാലവേധപരിചയേന സരഭങ്ഗസദിസേന ധനുഗ്ഗഹേന ഖിത്തോ സരോ അന്തരാ രുക്ഖലതാദീസു അസജ്ജമാനോ ലക്ഖണേയേവ പതതി; ന സജ്ജതി ന വിരജ്ഝതി, ഏവം അന്തരാ അസജ്ജമാനാ അവിരജ്ഝമാനാ വിപസ്സനാ സമ്മസനീയധമ്മേസു യാഥാവതോ നാനാനയേഹി പവത്തതി. യം മഹാഞാണന്തി വുച്ചതി, തസ്സ പവത്തിആകാരഭേദോ ഗണതോ വുത്തോയേവ.

    Tattha ‘‘sāvakānaṃ vipassanābhūmī’’ti ettha sukkhavipassakā lokiyābhiññappattā pakatisāvakā aggasāvakā paccekabuddhā sammāsambuddhāti chasu janesu sukkhavipassakānaṃ jhānābhiññāhi anadhigatapaññānepuññattā andhānaṃ viya icchitapadesokkamanaṃ vipassanākāle icchikicchitadhammavipassanā natthi. Te yathāpariggahitadhammamatteyeva ṭhatvā vipassanaṃ vaḍḍhenti. Lokiyābhiññappattā pana pakatisāvakā yena mukhena vipassanaṃ ārabhanti; tato aññena vipassanaṃ vitthārikaṃ kātuṃ sakkonti vipulañāṇattā. Mahāsāvakā abhinīhārasampannattā tato sātisayaṃ vipassanaṃ vitthārikaṃ kātuṃ sakkonti. Aggasāvakesu dutiyo abhinīhārasampattiyā samādhānassa sātisayattā vipassanaṃ tatopi vitthārikaṃ karoti. Paṭhamo pana tato mahāpaññatāya sāvakehi asādhāraṇaṃ vitthārikaṃ karoti. Paccekabuddho tehipi mahābhinīhāratāya attano abhinīhārānurūpaṃ tatopi vitthārikavipassanaṃ karonti. Buddhānaṃ, sammadeva, paripūritapaññāpāramipabhāvita-sabbaññutaññāṇādhigamanassa anurūpāyāti. Yathā nāma katavālavedhaparicayena sarabhaṅgasadisena dhanuggahena khitto saro antarā rukkhalatādīsu asajjamāno lakkhaṇeyeva patati; na sajjati na virajjhati, evaṃ antarā asajjamānā avirajjhamānā vipassanā sammasanīyadhammesu yāthāvato nānānayehi pavattati. Yaṃ mahāñāṇanti vuccati, tassa pavattiākārabhedo gaṇato vuttoyeva.

    ഏതേസു ച സുക്ഖവിപസ്സകാനം വിപസ്സനാചാരോ ഖജ്ജോതപഭാസദിസോ, അഭിഞ്ഞപ്പത്തപകതിസാവകാനം ദീപപഭാസദിസോ, മഹാസാവകാനം ഓക്കാപഭാസദിസോ, അഗ്ഗസാവകാനം ഓസധിതാരകാപഭാസദിസോ, പച്ചേകബുദ്ധാനം ചന്ദപഭാസദിസോ, സമ്മാസമ്ബുദ്ധാനം രസ്മിസഹസ്സപടിമണ്ഡിതസരദസൂരിയമണ്ഡലസദിസോ ഉപട്ഠാസി. തഥാ സുക്ഖവിപസ്സകാനം വിപസ്സനാചാരോ അന്ധാനം യട്ഠികോടിയാ ഗമനസദിസോ, ലോകിയാഭിഞ്ഞപ്പത്തപകതിസാവകാനം ദണ്ഡകസേതുഗമനസദിസോ, മഹാസാവകാനം ജങ്ഘസേതുഗമനസദിസോ, അഗ്ഗസാവകാനം സകടസേതുഗമനസദിസോ, പച്ചേകബുദ്ധാനം മഹാജങ്ഘമഗ്ഗഗമനസദിസോ, സമ്മാസമ്ബുദ്ധാനം മഹാസകമഗ്ഗഗമനസദിസോതി വേദിതബ്ബോ.

    Etesu ca sukkhavipassakānaṃ vipassanācāro khajjotapabhāsadiso, abhiññappattapakatisāvakānaṃ dīpapabhāsadiso, mahāsāvakānaṃ okkāpabhāsadiso, aggasāvakānaṃ osadhitārakāpabhāsadiso, paccekabuddhānaṃ candapabhāsadiso, sammāsambuddhānaṃ rasmisahassapaṭimaṇḍitasaradasūriyamaṇḍalasadiso upaṭṭhāsi. Tathā sukkhavipassakānaṃ vipassanācāro andhānaṃ yaṭṭhikoṭiyā gamanasadiso, lokiyābhiññappattapakatisāvakānaṃ daṇḍakasetugamanasadiso, mahāsāvakānaṃ jaṅghasetugamanasadiso, aggasāvakānaṃ sakaṭasetugamanasadiso, paccekabuddhānaṃ mahājaṅghamaggagamanasadiso, sammāsambuddhānaṃ mahāsakamaggagamanasadisoti veditabbo.

    അരഹത്തഞ്ച കിര പത്വാതി ഏത്ഥ കിര-സദ്ദോ അനുസ്സവലദ്ധോയമത്ഥോതി ദീപേതും വുത്തോ. പത്വാ അഞ്ഞാസി അത്തനോ വിപസ്സനാചാരസ്സ മഹാവിസയത്താ തിക്ഖവിസദസൂരഭാവസ്സ ച സല്ലക്ഖണേന. കഥം പനായം മഹാഥേരോ ദന്ധം അരഹത്തം പാപുണന്തോ സീഘം അരഹത്തം പത്തതോ പഞ്ഞായ അത്താനം സാതിസയം കത്വാ അഞ്ഞാസീതി ആഹ – ‘‘യഥാ ഹീ’’തിആദി. മഹാജടന്തി മഹാജാലസാഖം അതിവിയ സിബ്ബിതജാലം. യട്ഠിം പന സാരം വാ ഉജും വാ ന ലഭതി വേണുഗ്ഗഹണേ അനുച്ചിനിത്വാ വേണുസ്സ ഗഹിതത്താ. ഏവംസമ്പദന്തി യഥാ തേസു പുരിസേസു ഏകോ വേളുഗ്ഗഹണേ അനുച്ചിനിത്വാ വേളുയട്ഠിം ഗണ്ഹാതി, ഏകോ ഉച്ചിനിത്വാ, ഏവം നിപ്ഫത്തികം. പധാനന്തി ഭാവനാനുയുഞ്ജനം.

    Arahattañca kira patvāti ettha kira-saddo anussavaladdhoyamatthoti dīpetuṃ vutto. Patvā aññāsi attano vipassanācārassa mahāvisayattā tikkhavisadasūrabhāvassa ca sallakkhaṇena. Kathaṃ panāyaṃ mahāthero dandhaṃ arahattaṃ pāpuṇanto sīghaṃ arahattaṃ pattato paññāya attānaṃ sātisayaṃ katvā aññāsīti āha – ‘‘yathā hī’’tiādi. Mahājaṭanti mahājālasākhaṃ ativiya sibbitajālaṃ. Yaṭṭhiṃ pana sāraṃ vā ujuṃ vā na labhati veṇuggahaṇe anuccinitvā veṇussa gahitattā. Evaṃsampadanti yathā tesu purisesu eko veḷuggahaṇe anuccinitvā veḷuyaṭṭhiṃ gaṇhāti, eko uccinitvā, evaṃ nipphattikaṃ. Padhānanti bhāvanānuyuñjanaṃ.

    സത്തസട്ഠി ഞാണാനീതി പടിസമ്ഭിദാമഗ്ഗേ (പടി॰ മ॰ ൧.൭൩ മാതികാ) ആഗതേസു തേസത്തതിയാ ഞാണേസു ഠപേത്വാ ഛ അസാധാരണഞാണാനി സുതമയഞാണാദീനി പടിഭാനപടിസമ്ഭിദാഞാണപരിയോസാനാനി സത്തസട്ഠി ഞാണാനി. താനി ഹി സാവകേഹി പവിചിതബ്ബാനി, ന ഇതരാനി. സോളസവിധം പഞ്ഞന്തി (സം॰ നി॰ അട്ഠ॰ ൩.൫.൩൭൯; സം॰ നി॰ ടീ॰ ൩.൫.൩൭൯) മഹാപഞ്ഞാദികാ, നവാനുപുബ്ബവിഹാരസമാപത്തിപഞ്ഞാതി ഇദം സോളസവിധം പഞ്ഞം.

    Sattasaṭṭhiñāṇānīti paṭisambhidāmagge (paṭi. ma. 1.73 mātikā) āgatesu tesattatiyā ñāṇesu ṭhapetvā cha asādhāraṇañāṇāni sutamayañāṇādīni paṭibhānapaṭisambhidāñāṇapariyosānāni sattasaṭṭhi ñāṇāni. Tāni hi sāvakehi pavicitabbāni, na itarāni. Soḷasavidhaṃ paññanti (saṃ. ni. aṭṭha. 3.5.379; saṃ. ni. ṭī. 3.5.379) mahāpaññādikā, navānupubbavihārasamāpattipaññāti idaṃ soḷasavidhaṃ paññaṃ.

    തത്രാതി തസ്സ. ഇദം ഹോതീതി ഇദം ദാനി വുച്ചമാനം അനുപുബ്ബസമ്മസനം ഹോതി. വിപസ്സനാകോട്ഠാസന്തി വിതക്കാദിസമ്മസിതബ്ബധമ്മവിഭാഗേന വിഭത്തവിപസ്സനാഭാഗം.

    Tatrāti tassa. Idaṃ hotīti idaṃ dāni vuccamānaṃ anupubbasammasanaṃ hoti. Vipassanākoṭṭhāsanti vitakkādisammasitabbadhammavibhāgena vibhattavipassanābhāgaṃ.

    ൯൪. പഠമേ ഝാനേതി ഉപസിലേസേ ഭുമ്മം, തസ്മാ യേ പഠമേ ഝാനേ ധമ്മാതി യേ പഠമജ്ഝാനസംസട്ഠാ ധമ്മാതി അത്ഥോ. അന്തോസമാപത്തിയന്തി ച സമാപത്തിസഹഗതേ ചിത്തുപ്പാദേ സമാപത്തിസമഞ്ഞം ആരോപേത്വാ വുത്തം. വവത്ഥിതാതി കതവവത്ഥനാ നിച്ഛിതാ. പരിച്ഛിന്നാതി ഞാണേന പരിച്ഛിന്നാ സലക്ഖണതോ പരിച്ഛിജ്ജ ഞാതാ. ഓലോകേന്തോതി ഞാണചക്ഖുനാ പച്ചക്ഖതോ പസ്സന്തോ. അഭിനിരോപനം ആരമ്മണേ ചിത്തസ്സ ആരോപനം. അനുമജ്ജനം ആരമ്മണേ ചിത്തസ്സ അനുവിചാരണം. ഫരണം പണീതരൂപേഹി കായസ്സ ബ്യാപനം, വിപ്ഫാരികഭാവോ വാ. സാതന്തി സാതമധുരതാ. അധിക്ഖേപോ വിക്ഖേപസ്സ പടിപക്ഖഭൂതം സമാധാനം. ഫുസനം ഇന്ദ്രിയവിസയവിഞ്ഞാണസ്സ തതോ ഉപ്പജ്ജിത്വാ ആരമ്മണേ ഫുസനാകാരേന വിയ പവത്തി. വേദയിതം ആരമ്മണാനുഭവനം. സഞ്ജാനനം നീലാദിവസേന ആരമ്മണസ്സ സല്ലക്ഖണം. ചേതയിതം ചേതസോ ബ്യാപാരോ. വിജാനനം ആരമ്മണൂപലദ്ധി. കത്തുകമ്യതാ ചിത്തസ്സ ആരമ്മണേന അത്ഥികതാ. തസ്മിം ആരമ്മണേ അധിമുച്ചനം, സന്നിട്ഠാനം വാ അധിമോക്ഖോ. കോസജ്ജപക്ഖേ പതിതും അദത്വാ ചിത്തസ്സ പഗ്ഗണ്ഹനം പഗ്ഗാഹോ, അധിഗ്ഗഹോതി അത്ഥോ. ആരമ്മണം ഉപഗന്ത്വാ ഠാനം, അനിസ്സജ്ജനം വാ ഉപട്ഠാനം. സമപ്പവത്തേസു അസ്സേസു സാരഥി വിയ സകിച്ചപസുതേസു സമ്പയുത്തേസു അജ്ഝുപേക്ഖനം മജ്ഝത്തതാ. സമ്പയുത്തധമ്മാനം ആരമ്മണേ അനുനയനം സംചരണം അനുനയോ. സഭാവതോതി യഥാഭൂതസഭാവതോ. സോളസന്നം ഏവ ചേത്ഥ ധമ്മാനം ഗഹണം തേസംയേവ ഥേരേന വവത്ഥാപിതഭാവതോ, തേ ഏവസ്സ തദാ ഉപട്ഠഹിംസു, ന ഇതരേതി വദന്തി. വീരിയസതിഗ്ഗഹണേന ചേത്ഥ ഇന്ദ്രിയഭാവസാമഞ്ഞതോ സദ്ധാപഞ്ഞാ; സതിഗ്ഗഹണേനേവ ഏകന്താനവജ്ജഭാവസാമഞ്ഞതോ പസ്സദ്ധിആദയോ ഛ യുഗളാ; അലോഭാദോസാ ച സങ്ഗഹിതാ ഝാനചിത്തുപ്പാദപരിയാപന്നത്താ തേസം ധമ്മാനം. ഥേരേന ച ധമ്മാ വവത്ഥാനസാമഞ്ഞതോ ആരദ്ധാ. തേ ന ഉപട്ഠഹിംസൂതി ന സക്കാ വത്തുന്തി അപരേ.

    94.Paṭhame jhāneti upasilese bhummaṃ, tasmā ye paṭhame jhāne dhammāti ye paṭhamajjhānasaṃsaṭṭhā dhammāti attho. Antosamāpattiyanti ca samāpattisahagate cittuppāde samāpattisamaññaṃ āropetvā vuttaṃ. Vavatthitāti katavavatthanā nicchitā. Paricchinnāti ñāṇena paricchinnā salakkhaṇato paricchijja ñātā. Olokentoti ñāṇacakkhunā paccakkhato passanto. Abhiniropanaṃ ārammaṇe cittassa āropanaṃ. Anumajjanaṃ ārammaṇe cittassa anuvicāraṇaṃ. Pharaṇaṃ paṇītarūpehi kāyassa byāpanaṃ, vipphārikabhāvo vā. Sātanti sātamadhuratā. Adhikkhepo vikkhepassa paṭipakkhabhūtaṃ samādhānaṃ. Phusanaṃ indriyavisayaviññāṇassa tato uppajjitvā ārammaṇe phusanākārena viya pavatti. Vedayitaṃ ārammaṇānubhavanaṃ. Sañjānanaṃ nīlādivasena ārammaṇassa sallakkhaṇaṃ. Cetayitaṃ cetaso byāpāro. Vijānanaṃ ārammaṇūpaladdhi. Kattukamyatā cittassa ārammaṇena atthikatā. Tasmiṃ ārammaṇe adhimuccanaṃ, sanniṭṭhānaṃ vā adhimokkho. Kosajjapakkhe patituṃ adatvā cittassa paggaṇhanaṃ paggāho, adhiggahoti attho. Ārammaṇaṃ upagantvā ṭhānaṃ, anissajjanaṃ vā upaṭṭhānaṃ. Samappavattesu assesu sārathi viya sakiccapasutesu sampayuttesu ajjhupekkhanaṃ majjhattatā. Sampayuttadhammānaṃ ārammaṇe anunayanaṃ saṃcaraṇaṃ anunayo. Sabhāvatoti yathābhūtasabhāvato. Soḷasannaṃ eva cettha dhammānaṃ gahaṇaṃ tesaṃyeva therena vavatthāpitabhāvato, te evassa tadā upaṭṭhahiṃsu, na itareti vadanti. Vīriyasatiggahaṇena cettha indriyabhāvasāmaññato saddhāpaññā; satiggahaṇeneva ekantānavajjabhāvasāmaññato passaddhiādayo cha yugaḷā; alobhādosā ca saṅgahitā jhānacittuppādapariyāpannattā tesaṃ dhammānaṃ. Therena ca dhammā vavatthānasāmaññato āraddhā. Te na upaṭṭhahiṃsūti na sakkā vattunti apare.

    വിദിതാ ഉപ്പജ്ജന്തീതി ഉപ്പാദേപി നേസം വേദനാനം പജാനനം ഹോതിയേവാതി അത്ഥോ. സേസപദദ്വയേപി ഏസേവ നയോ. തം ജാനാതീതി തംഞാണോ, തസ്സ ഭാവോ തംഞാണതാ, ഞാണസ്സ അത്തസംവേദനന്തി അത്ഥോ. തംസമാനയോഗക്ഖമാഹി സമ്പയുത്തധമ്മാ. ഞാണബഹുതാതി ഞാണസ്സ ബഹുഭാവോ, ഏകചിത്തുപ്പാദേ അനേകഞാണതാതി അത്ഥോ. ഇദാനി തമേവത്ഥം വിവരിതും, ‘‘യഥാ ഹീ’’തിആദി വുത്തം. ന സക്കാ ജാനിതും ആരമ്മണകരണസ്സ അഭാവതോ. അസമ്മോഹാവബോധോ ച ഈദിസസ്സ ഞാണസ്സ നത്ഥി. ഏകേകമേവ ഞാണം ഉപ്പജ്ജതി തസ്മിം ഖണേ ഏകസ്സേവ ആവജ്ജനസ്സ ഉപ്പജ്ജനതോ, ന ച ആവജ്ജനേന വിനാ ചിത്തുപ്പത്തി അത്ഥി. വുത്തഞ്ഹേതം –

    Viditā uppajjantīti uppādepi nesaṃ vedanānaṃ pajānanaṃ hotiyevāti attho. Sesapadadvayepi eseva nayo. Taṃ jānātīti taṃñāṇo, tassa bhāvo taṃñāṇatā, ñāṇassa attasaṃvedananti attho. Taṃsamānayogakkhamāhi sampayuttadhammā. Ñāṇabahutāti ñāṇassa bahubhāvo, ekacittuppāde anekañāṇatāti attho. Idāni tamevatthaṃ vivarituṃ, ‘‘yathā hī’’tiādi vuttaṃ. Na sakkā jānituṃ ārammaṇakaraṇassa abhāvato. Asammohāvabodho ca īdisassa ñāṇassa natthi. Ekekameva ñāṇaṃ uppajjati tasmiṃ khaṇe ekasseva āvajjanassa uppajjanato, na ca āvajjanena vinā cittuppatti atthi. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘ചുല്ലാസീതിസഹസ്സാനി, കപ്പാ തിട്ഠന്തി യേ മരൂ;

    ‘‘Cullāsītisahassāni, kappā tiṭṭhanti ye marū;

    ന ത്വേവ തേപി ജീവന്തി, ദ്വീഹി ചിത്തേഹി സംയുതാ’’തി. (മഹാനി॰ ൧൦, ൩൯) ച,

    Na tveva tepi jīvanti, dvīhi cittehi saṃyutā’’ti. (mahāni. 10, 39) ca,

    ‘‘നത്ഥി ചിത്തേ യുഗാ ഗഹീ’’തി ച –

    ‘‘Natthi citte yugā gahī’’ti ca –

    വത്ഥാരമ്മണാനം പരിഗ്ഗഹിതതായാതി യസ്മിഞ്ച ആരമ്മണേ യേ ഝാനധമ്മാ പവത്തന്തി, തേസം വത്ഥാരമ്മണാനം പഗേവ ഞാണേന പരിച്ഛിജ്ജ ഗഹിതത്താ. യഥാ നാമ മിഗസൂകരാദീനം ആസയേപരിഗ്ഗഹിതേ തത്ര ഠിതാ മിഗാ വാ സൂകരാ വാ തതോ ഉട്ഠാനതോപി ആഗമനതോപി നേസാദസ്സ സുഖഗ്ഗഹണാ ഹോന്തി, ഏവംസമ്പദമിദം. തേനാഹ ‘‘ഥേരേന ഹീ’’തിആദി. തേനാതി വത്ഥാരമ്മണാനം പരിഗ്ഗഹിതഭാവേന. അസ്സാതി ഥേരസ്സ. തേസം ധമ്മാനന്തി ഝാനചിത്തുപ്പാദപരിയാപന്നാനം ധമ്മാനം. ഉപ്പാദം ആവജ്ജന്തസ്സാതിആദിനാ ഉപ്പാദാദീസു യം യദേവ ആരബ്ഭ ഞാണം ഉപ്പജ്ജതി; തസ്മിം തസ്മിം ഖണേ തസ്സ തസ്സേവ ചസ്സ പാകടഭാവോ ദീപിതോ. ന ഹി ആവജ്ജനേന വിനാ ഞാണം ഉപ്പജ്ജതി. അഹുത്വാ സമ്ഭോന്തീതി പുബ്ബേ അവിജ്ജമാനാ ഹുത്വാ സമ്ഭവന്തി, അനുപ്പന്നാ ഉപ്പജ്ജന്തീതി അത്ഥോ. ഉദയം പസ്സതി തേസം ധമ്മാനം, ‘‘അഹുത്വാ സമ്ഭോന്തീ’’തി ഉപ്പാദക്ഖണസമങ്ഗിഭാവദസ്സനതോ. പുബ്ബേ അഭാവബോധകോ ഹി അത്തലാഭോ ധമ്മാനം ഉദയോ. ഹുത്വാതി ഉപ്പജ്ജിത്വാ. പടിവേന്തീതി പടി ഖണേ ഖണേ വിനസ്സന്തി. വയം പസ്സതി, ‘‘ഹുത്വാ പടിവേന്തീ’’തി തേസം ധമ്മാനം ഭങ്ഗക്ഖണസമങ്ഗിഭാവദസ്സനതോ. വിദ്ധംസഭാവബോധകോ ഹി ധമ്മാനം വിജ്ജമാനതോ വയോ.

    Vatthārammaṇānaṃ pariggahitatāyāti yasmiñca ārammaṇe ye jhānadhammā pavattanti, tesaṃ vatthārammaṇānaṃ pageva ñāṇena paricchijja gahitattā. Yathā nāma migasūkarādīnaṃ āsayepariggahite tatra ṭhitā migā vā sūkarā vā tato uṭṭhānatopi āgamanatopi nesādassa sukhaggahaṇā honti, evaṃsampadamidaṃ. Tenāha ‘‘therena hī’’tiādi. Tenāti vatthārammaṇānaṃ pariggahitabhāvena. Assāti therassa. Tesaṃ dhammānanti jhānacittuppādapariyāpannānaṃ dhammānaṃ. Uppādaṃ āvajjantassātiādinā uppādādīsu yaṃ yadeva ārabbha ñāṇaṃ uppajjati; tasmiṃ tasmiṃ khaṇe tassa tasseva cassa pākaṭabhāvo dīpito. Na hi āvajjanena vinā ñāṇaṃ uppajjati. Ahutvā sambhontīti pubbe avijjamānā hutvā sambhavanti, anuppannā uppajjantīti attho. Udayaṃ passati tesaṃ dhammānaṃ, ‘‘ahutvā sambhontī’’ti uppādakkhaṇasamaṅgibhāvadassanato. Pubbe abhāvabodhako hi attalābho dhammānaṃ udayo. Hutvāti uppajjitvā. Paṭiventīti paṭi khaṇe khaṇe vinassanti. Vayaṃ passati, ‘‘hutvā paṭiventī’’ti tesaṃ dhammānaṃ bhaṅgakkhaṇasamaṅgibhāvadassanato. Viddhaṃsabhāvabodhako hi dhammānaṃ vijjamānato vayo.

    തേസു ധമ്മേസു നത്ഥി ഏതസ്സ ഉപയോ രാഗവസേന ഉപഗമനന്തി അനുപയോ, അനനുരോധോ. ഹുത്വാ വിഹരതീതി യോജനാ. തഥാ നത്ഥി ഏതസ്സ അപായോ പടിഘവസേന അപഗമനന്തി അനപായോ, അവിരോധോ. ‘‘ഏതം മമ, ഏസോ മേ അത്ഥാ’’തി തസ്സ തണ്ഹാദിട്ഠിഅഭിനിവേസാഭാവതോ തണ്ഹാദിട്ഠിനിസ്സയേഹി അനിസ്സിതോ. അപ്പടിബദ്ധോതി അനുപയാനിസ്സിതഭാവതോ വിപസ്സനായ പരിബന്ധവസേന ഛന്ദരാഗേന ന പടിബദ്ധോ ന വിബന്ധിതോ. വിപ്പമുത്തോതി തതോ ഏവ വിക്ഖമ്ഭനവിമുത്തിവസേന കാമരാഗതോ വിമുത്തോ. വിസംയുത്തോ വിക്ഖമ്ഭനവസേനേവ പടിപക്ഖധമ്മേഹി വിസംയുത്തോ.

    Tesu dhammesu natthi etassa upayo rāgavasena upagamananti anupayo, ananurodho. Hutvā viharatīti yojanā. Tathā natthi etassa apāyo paṭighavasena apagamananti anapāyo, avirodho. ‘‘Etaṃ mama, eso me atthā’’ti tassa taṇhādiṭṭhiabhinivesābhāvato taṇhādiṭṭhinissayehi anissito. Appaṭibaddhoti anupayānissitabhāvato vipassanāya paribandhavasena chandarāgena na paṭibaddho na vibandhito. Vippamuttoti tato eva vikkhambhanavimuttivasena kāmarāgato vimutto. Visaṃyutto vikkhambhanavaseneva paṭipakkhadhammehi visaṃyutto.

    കിലേസമരിയാദാ തേന കതാ ഭവേയ്യാതി അന്തോസമാപത്തിയം പവത്തേ സോളസ ധമ്മേ ആരബ്ഭ പവത്തമാനം വിപസ്സനാവീഥിം ഭിന്ദിത്വാ സചേ രാഗാദയോ ഉപ്പജ്ജേയ്യും; തസ്സ വിപസ്സനാവീഥിയാ കിലേസമരിയാദാ തേന ചിത്തേന, ചിത്തസമങ്ഗിനാ വാ കതാ ഭവേയ്യ. തേസൂതി തേസു ധമ്മേസു. അസ്സാതി ഥേരസ്സ. ഏകോപീതി രാഗാദീസു ഏകോപീതി ച വദന്തി. വുത്താകാരേന ഏകച്ചാനം അനാപാഥഗമനേ സതി വിപസ്സനാ ന തേസു ധമ്മേസു നിരന്തരപ്പവത്താതി ആരമ്മണമരിയാദാ ഭവേയ്യ. വിക്ഖമ്ഭിതപച്ചനീകത്താതി വിപസ്സനായ പടിപക്ഖധമ്മാനം പഗേവ വിക്ഖമ്ഭിതത്താ ഇദാനിപി വിക്ഖമ്ഭേതബ്ബാ കിലേസാ നത്ഥീതി വുത്തം.

    Kilesamariyādā tena katā bhaveyyāti antosamāpattiyaṃ pavatte soḷasa dhamme ārabbha pavattamānaṃ vipassanāvīthiṃ bhinditvā sace rāgādayo uppajjeyyuṃ; tassa vipassanāvīthiyā kilesamariyādā tena cittena, cittasamaṅginā vā katā bhaveyya. Tesūti tesu dhammesu. Assāti therassa. Ekopīti rāgādīsu ekopīti ca vadanti. Vuttākārena ekaccānaṃ anāpāthagamane sati vipassanā na tesu dhammesu nirantarappavattāti ārammaṇamariyādā bhaveyya. Vikkhambhitapaccanīkattāti vipassanāya paṭipakkhadhammānaṃ pageva vikkhambhitattā idānipi vikkhambhetabbā kilesā natthīti vuttaṃ.

    ഇതോതി പഠമജ്ഝാനതോ. അനന്തരോതി ഉപരിമോ ഝാനാദിവിസേസോ. തസ്സ പജാനനസ്സാതി, ‘‘അത്ഥി ഉത്തരി നിസ്സരണ’’ന്തി ഏവം പവത്തജാനനസ്സ. ബഹുലീകരണേനാതി പുനപ്പുനം ഉപ്പാദനേന.

    Itoti paṭhamajjhānato. Anantaroti uparimo jhānādiviseso. Tassa pajānanassāti, ‘‘atthi uttari nissaraṇa’’nti evaṃ pavattajānanassa. Bahulīkaraṇenāti punappunaṃ uppādanena.

    സമ്പസാദനട്ഠേനാതി കിലേസകാലുസിയാപഗമനേന, തസ്സ വിചാരക്ഖോഭവിഗമേന വാ ചേതസോ സമ്മദേവ പാസാദികഭാവേന.

    Sampasādanaṭṭhenāti kilesakālusiyāpagamanena, tassa vicārakkhobhavigamena vā cetaso sammadeva pāsādikabhāvena.

    വീരിയം സതി ഉപേക്ഖാതി ആഗതട്ഠാനേ പാരിസുദ്ധിഉപേക്ഖാ, അദുക്ഖമസുഖാവേദനാതി ഏത്ഥ ഝാനുപേക്ഖാതി, ‘‘സുഖട്ഠാനേ വേദനുപേക്ഖാവാ’’തി വുത്തം. സുഖട്ഠാനേതി ച പഠമജ്ഝാനാദീസു സുഖസ്സ വുത്തട്ഠാനേ. പസ്സദ്ധത്താതി സമധുരചേതയിതഭാവേന ആരമ്മണേ വിസടവിത്ഥതഭാവതോ യോ സോ ചേതസോ ആഭോഗോ വുത്തോ. സാമഞ്ഞഫലാദീസു സതിയാ പാരിസുദ്ധി, സാ ഥന അത്ഥതോ സതിവിനിമുത്താ നത്ഥീതി ആഹ ‘‘പരിസുദ്ധാസതിയേവാ’’തി. പാരിസുദ്ധിഉപേക്ഖാ, ന ഝാനുപേക്ഖാദയോ.

    Vīriyaṃ sati upekkhāti āgataṭṭhāne pārisuddhiupekkhā, adukkhamasukhāvedanāti ettha jhānupekkhāti, ‘‘sukhaṭṭhāne vedanupekkhāvā’’ti vuttaṃ. Sukhaṭṭhāneti ca paṭhamajjhānādīsu sukhassa vuttaṭṭhāne. Passaddhattāti samadhuracetayitabhāvena ārammaṇe visaṭavitthatabhāvato yo so cetaso ābhogo vutto. Sāmaññaphalādīsu satiyā pārisuddhi, sā thana atthato sativinimuttā natthīti āha ‘‘parisuddhāsatiyevā’’ti. Pārisuddhiupekkhā, na jhānupekkhādayo.

    ൯൫. ഈദിസേസു ഠാനേസു സതിയാ ന കദാചിപി ഞാണവിരഹോ അത്ഥീതി ആഹ – ‘‘ഞാണേന സമ്പജാനോ ഹുത്വാ’’തി. തഥാ ഹി തതിയജ്ഝാനേ, ‘‘സതിമാ സുഖവിഹാരീ’’തി ഏത്ഥ സമ്പജാനോതി അയമത്ഥോ വുത്തോ ഏവ ഹോതി . ന സാവകാനം അനുപദധമ്മവിപസ്സനാ ഹോതി സങ്ഖാരാവസേസസുഖുമപ്പവത്തിയാ ദുവിഞ്ഞേയ്യത്താ വിനിബ്ഭുജിത്വാ ഗഹേതും അസക്കുണേയ്യഭാവതോ. തേനാഹ – ‘‘കലാപവിപസ്സനം ദസ്സേന്തോ ഏവമാഹാ’’തി.

    95. Īdisesu ṭhānesu satiyā na kadācipi ñāṇaviraho atthīti āha – ‘‘ñāṇena sampajāno hutvā’’ti. Tathā hi tatiyajjhāne, ‘‘satimā sukhavihārī’’ti ettha sampajānoti ayamattho vutto eva hoti . Na sāvakānaṃ anupadadhammavipassanā hoti saṅkhārāvasesasukhumappavattiyā duviññeyyattā vinibbhujitvā gahetuṃ asakkuṇeyyabhāvato. Tenāha – ‘‘kalāpavipassanaṃ dassento evamāhā’’ti.

    ൯൬. പഞ്ഞായ ചസ്സദിസ്വാ ആസവാ പരിക്ഖീണാ ഹോന്തീതി ദസ്സനസമകാലം ഖീയമാനാ ആസവാ, ‘‘ദിസ്വാ പരിക്ഖീണാ ഹോന്തീ’’തി വുത്താ. സമാനകാലേപി ഹി ഏദിസോ സദ്ദപ്പയോഗോ ദിസ്സതി –

    96.Paññāyacassadisvā āsavā parikkhīṇā hontīti dassanasamakālaṃ khīyamānā āsavā, ‘‘disvā parikkhīṇā hontī’’ti vuttā. Samānakālepi hi ediso saddappayogo dissati –

    ‘‘ചക്ഖുഞ്ച പടിച്ച രൂപേ ച ഉപ്പജ്ജതി ചക്ഖുവിഞ്ഞാണ’’ന്തി (മ॰ നി॰ ൧.൨൦൪, ൪൦൦; ൩.൪൨൧, ൪൨൫, ൪൨൬; സം॰ നി॰ ൨.൪൩-൪൫; ൨.൪.൬൦; കഥാ॰ ൪൬൫, ൪൬൭).

    ‘‘Cakkhuñca paṭicca rūpe ca uppajjati cakkhuviññāṇa’’nti (ma. ni. 1.204, 400; 3.421, 425, 426; saṃ. ni. 2.43-45; 2.4.60; kathā. 465, 467).

    ‘‘നിഹന്ത്വാ തിമിരം സബ്ബം, ഉഗ്ഗതേജോ സമുഗ്ഗതോ;

    ‘‘Nihantvā timiraṃ sabbaṃ, uggatejo samuggato;

    വേരോചനോ രസ്മിമാലീ, ലോകചക്ഖുപഭങ്കരോ’’തി. (പട്ഠാ॰ അനുടീ॰ ൧.൨൫-൩൪; വിസുദ്ധി॰ മഹാടീ॰ ൨.൫൮൦) ച –

    Verocano rasmimālī, lokacakkhupabhaṅkaro’’ti. (paṭṭhā. anuṭī. 1.25-34; visuddhi. mahāṭī. 2.580) ca –

    ഏവമാദീസു. ഹേതുഅത്ഥോ വാ അയം ദിസ്വാസദ്ദോ അസമാനകത്തുകോ യഥാ – ‘‘ഘതം പിവിത്വാ ബലം ഹോതി, സീഹം ദിസ്വാ ഭയം ഹോതീ’’തി (വിസുദ്ധി॰ മഹാടീ॰ ൨.൮൦൨). ദസ്സനഹേതുകോ ഹി ആസവാനം പരിക്ഖയോ പരിഞ്ഞാസച്ഛികിരിയാഭാവനാഭിസമയേ സതി പഹാനാഭിസമയസ്സ ലബ്ഭനതോ. യുഗനദ്ധം ആഹരിത്വാതി പഠമജ്ഝാനം സമാപജ്ജിത്വാ വുട്ഠായ തത്ഥ ഝാനധമ്മേ സമ്മസന്തോ സമഥവിപസ്സനം യുഗനദ്ധം ഭാവേതി. ഏവം യാവ നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനം സമാപജ്ജിത്വാ വുട്ഠായ തത്ഥ സമ്മസന്തോ സമഥവിപസ്സനം യുഗനദ്ധം കത്വാ യഥാ ഥേരോ അരഹത്തം പാപുണി. തം സന്ധായ വുത്തം – ‘‘അരഹത്തം പത്തവാരോ ഇധ ഗഹിതോ’’തി. ഇധാതി ഇമസ്മിം സുത്തേ. ദീഘനഖസുത്തദേസനായ (മ॰ നി॰ ൨.൨൦൫-൨൦൬) ഹി ഥേരോ അരഹത്തം പത്തോ. തദാ ച അനാഗാമീ ഹുത്വാ നിരോധം സമാപജ്ജതീതി വചനഅവസരോ നത്ഥി, തസ്മാ വുത്തം – ‘‘അരഹത്തം പത്തവാരോ ഇധ ഗഹിതോ’’തി. യദി ഏവം – ‘‘സബ്ബസോ നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനം സമതിക്കമ്മ സഞ്ഞാവേദയിതനിരോധം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരതീ’’തി ഇദം കസ്മാ വുത്തന്തി? ഥേരേ വിജ്ജമാനേ പണ്ഡിതഗുണേ അനവസേസതോ ദസ്സേത്വാ അരഹത്തനികൂടേന ദേസനം നിട്ഠാപേതും. നിരോധസമാപജ്ജനം പന ഥേരസ്സ ആചിണ്ണസമാചിണ്ണം. തേനാഹ ‘‘നിരോധം പന…പേ॰… വദന്തീ’’തി. തേന ഫലസമാപത്തിമ്പി അന്തരാ സമാപജ്ജതിയേവാതി ദസ്സേതി.

    Evamādīsu. Hetuattho vā ayaṃ disvāsaddo asamānakattuko yathā – ‘‘ghataṃ pivitvā balaṃ hoti, sīhaṃ disvā bhayaṃ hotī’’ti (visuddhi. mahāṭī. 2.802). Dassanahetuko hi āsavānaṃ parikkhayo pariññāsacchikiriyābhāvanābhisamaye sati pahānābhisamayassa labbhanato. Yuganaddhaṃ āharitvāti paṭhamajjhānaṃ samāpajjitvā vuṭṭhāya tattha jhānadhamme sammasanto samathavipassanaṃ yuganaddhaṃ bhāveti. Evaṃ yāva nevasaññānāsaññāyatanaṃ samāpajjitvā vuṭṭhāya tattha sammasanto samathavipassanaṃ yuganaddhaṃ katvā yathā thero arahattaṃ pāpuṇi. Taṃ sandhāya vuttaṃ – ‘‘arahattaṃ pattavāro idha gahito’’ti. Idhāti imasmiṃ sutte. Dīghanakhasuttadesanāya (ma. ni. 2.205-206) hi thero arahattaṃ patto. Tadā ca anāgāmī hutvā nirodhaṃ samāpajjatīti vacanaavasaro natthi, tasmā vuttaṃ – ‘‘arahattaṃ pattavāro idha gahito’’ti. Yadi evaṃ – ‘‘sabbaso nevasaññānāsaññāyatanaṃ samatikkamma saññāvedayitanirodhaṃ upasampajja viharatī’’ti idaṃ kasmā vuttanti? There vijjamāne paṇḍitaguṇe anavasesato dassetvā arahattanikūṭena desanaṃ niṭṭhāpetuṃ. Nirodhasamāpajjanaṃ pana therassa āciṇṇasamāciṇṇaṃ. Tenāha ‘‘nirodhaṃ pana…pe… vadantī’’ti. Tena phalasamāpattimpi antarā samāpajjatiyevāti dasseti.

    വോമിസ്സം വിവരിതും ‘‘തത്ഥസ്സാ’’തിആദി വുത്തം. തത്ഥ ‘‘നിരോധം സമാപജ്ജിസ്സാമീ’’തി ആഭോഗേന സമഥവിപസ്സനം യുഗനദ്ധം ആഹരിത്വാ ഠിതസ്സ നിരോധസമാപത്തി സീസം നാമ ഹോതി, തസ്സ ആഭോഗവസേന നിരോധസ്സ വാരോ ആഗച്ഛതി. ഫലസമാപത്തി ഗൂള്ഹോ ഹോതി, ‘‘ഫലസമാപത്തിം സമാപജ്ജിസ്സാമീ’’തി ആഭോഗസ്സ അഭാവതോ. ഫലസമാപത്തി സീസം ഹോതീതി ഏത്ഥാപി വുത്തനയേന അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. ഏതേന ആഭോഗപടിബദ്ധമേതേസം ആഗമനന്തി ദീപിതന്തി വേദിതബ്ബം. ജമ്ബുദീപവാസിനോ ഥേരാ പനാതിആദി അട്ഠകഥാരുള്ഹമേവ തം വചനം. അന്തോസമാപത്തിയന്തി നിരോധം സമാപന്നകാലേ. തിസമുട്ഠാനികരൂപധമ്മേതി ഉതുകമ്മാഹാരവസേന തിസമുട്ഠാനികരൂപധമ്മേ.

    Vomissaṃ vivarituṃ ‘‘tatthassā’’tiādi vuttaṃ. Tattha ‘‘nirodhaṃ samāpajjissāmī’’ti ābhogena samathavipassanaṃ yuganaddhaṃ āharitvā ṭhitassa nirodhasamāpatti sīsaṃ nāma hoti, tassa ābhogavasena nirodhassa vāro āgacchati. Phalasamāpatti gūḷho hoti, ‘‘phalasamāpattiṃ samāpajjissāmī’’ti ābhogassa abhāvato. Phalasamāpatti sīsaṃ hotīti etthāpi vuttanayena attho veditabbo. Etena ābhogapaṭibaddhametesaṃ āgamananti dīpitanti veditabbaṃ. Jambudīpavāsino therā panātiādi aṭṭhakathāruḷhameva taṃ vacanaṃ. Antosamāpattiyanti nirodhaṃ samāpannakāle. Tisamuṭṭhānikarūpadhammeti utukammāhāravasena tisamuṭṭhānikarūpadhamme.

    ൯൭. ചിണ്ണവസിതന്തി പടിപക്ഖദൂരിഭാവേന സുഭാവിതവസീഭാവം. നിപ്ഫത്തിം പത്തോതി ഉക്കംസപരിനിപ്ഫത്തിം പത്തോ. ഉരേ വായാമജനിതായ ഓരസോ. പഭാവിതന്തി ഉപ്പാദിതം. ധമ്മേനാതി അരിയമഗ്ഗധമ്മേന. തസ്സ ഹി അധിഗമേന അരിയായ ജാതിയാ ജാതോ നിബ്ബത്തോതി കത്വാ, ‘‘ധമ്മജോ ധമ്മനിമ്മിതോ’’തി വുച്ചതി. ധമ്മദായസ്സാതി നവവിധസ്സ ലോകുത്തരധമ്മദായസ്സ. ആദിയനതോതി ഗണ്ഹനതോ, സസന്താനേ ഉപ്പാദനതോതി അത്ഥോ. സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവ.

    97.Ciṇṇavasitanti paṭipakkhadūribhāvena subhāvitavasībhāvaṃ. Nipphattiṃ pattoti ukkaṃsaparinipphattiṃ patto. Ure vāyāmajanitāya oraso. Pabhāvitanti uppāditaṃ. Dhammenāti ariyamaggadhammena. Tassa hi adhigamena ariyāya jātiyā jāto nibbattoti katvā, ‘‘dhammajo dhammanimmito’’ti vuccati. Dhammadāyassāti navavidhassa lokuttaradhammadāyassa. Ādiyanatoti gaṇhanato, sasantāne uppādanatoti attho. Sesaṃ suviññeyyameva.

    അനുപദസുത്തവണ്ണനായ ലീനത്ഥപ്പകാസനാ സമത്താ.

    Anupadasuttavaṇṇanāya līnatthappakāsanā samattā.







    Related texts:



    തിപിടക (മൂല) • Tipiṭaka (Mūla) / സുത്തപിടക • Suttapiṭaka / മജ്ഝിമനികായ • Majjhimanikāya / ൧. അനുപദസുത്തം • 1. Anupadasuttaṃ

    അട്ഠകഥാ • Aṭṭhakathā / സുത്തപിടക (അട്ഠകഥാ) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / മജ്ഝിമനികായ (അട്ഠകഥാ) • Majjhimanikāya (aṭṭhakathā) / ൧. അനുപദസുത്തവണ്ണനാ • 1. Anupadasuttavaṇṇanā


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact