| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / अङ्गुत्तरनिकाय (अट्ठकथा) • Aṅguttaranikāya (aṭṭhakathā) |
१०. अनुरुद्धमहावितक्कसुत्तवण्णना
10. Anuruddhamahāvitakkasuttavaṇṇanā
३०. दसमे चेतीसूति चेतिनामकानं राजूनं निवासट्ठानत्ता एवंलद्धवोहारे रट्ठे। पाचीनवंसदायेति दसबलस्स वसनट्ठानतो पाचीनदिसाय ठिते वंसदाये नीलोभासेहि वेळूहि सञ्छन्ने अरञ्ञे। एवं चेतसो परिवितक्को उदपादीति थेरो किर पब्बजित्वा पठमअन्तोवस्सम्हियेव समापत्तिलाभी हुत्वा सहस्सलोकधातुदस्सनसमत्थं दिब्बचक्खुञाणं उप्पादेसि। सो सारिपुत्तत्थेरस्स सन्तिकं गन्त्वा एवमाह – ‘‘इधाहं, आवुसो सारिपुत्त, दिब्बेन चक्खुना विसुद्धेन अतिक्कन्तमानुसकेन सहस्सलोकं ओलोकेमि। आरद्धं खो पन मे वीरियं असल्लीनं, उपट्ठिता सति असम्मुट्ठा, पस्सद्धो कायो असारद्धो, समाहितं चित्तं एकग्गं। अथ च पन मे अनुपादाय आसवेहि चित्तं न विमुच्चती’’ति। अथ नं थेरो आह – ‘‘यं खो ते, आवुसो अनुरुद्ध, एवं होति ‘अहं दिब्बेन चक्खुना…पे॰… ओलोकेमी’ति, इदं ते मानस्मिं। यम्पि ते, आवुसो, अनुरुद्ध एवं होति ‘आरद्धं खो पन मे वीरियं…पे॰… एकग्ग’न्ति, इदं ते उद्धच्चस्मिं। यम्पि ते, आवुसो अनुरुद्ध, एवं होति ‘अथ च पन मे अनुपादाय आसवेहि चित्तं न विमुच्चती’ति, इदं ते कुक्कुच्चस्मिं। साधु वतायस्मा अनुरुद्धो इमे तयो धम्मे पहाय इमे तयो धम्मे अमनसिकरित्वा अमताय धातुया चित्तं उपसंहरतू’’ति एवमस्स थेरो कम्मट्ठानं कथेसि। सो कम्मट्ठानं गहेत्वा सत्थारं आपुच्छित्वा चेतिरट्ठं गन्त्वा समणधम्मं करोन्तो अट्ठमासं चङ्कमेन वीतिनामेसि। सो पधानवेगनिम्मथितत्ता किलन्तकायो एकस्स वेळुगुम्बस्स हेट्ठा निसीदि। अथस्सायं एवं चेतसो परिवितक्को उदपादि, एस महापुरिसवितक्को उप्पज्जीति अत्थो।
30. Dasame cetīsūti cetināmakānaṃ rājūnaṃ nivāsaṭṭhānattā evaṃladdhavohāre raṭṭhe. Pācīnavaṃsadāyeti dasabalassa vasanaṭṭhānato pācīnadisāya ṭhite vaṃsadāye nīlobhāsehi veḷūhi sañchanne araññe. Evaṃ cetaso parivitakko udapādīti thero kira pabbajitvā paṭhamaantovassamhiyeva samāpattilābhī hutvā sahassalokadhātudassanasamatthaṃ dibbacakkhuñāṇaṃ uppādesi. So sāriputtattherassa santikaṃ gantvā evamāha – ‘‘idhāhaṃ, āvuso sāriputta, dibbena cakkhunā visuddhena atikkantamānusakena sahassalokaṃ olokemi. Āraddhaṃ kho pana me vīriyaṃ asallīnaṃ, upaṭṭhitā sati asammuṭṭhā, passaddho kāyo asāraddho, samāhitaṃ cittaṃ ekaggaṃ. Atha ca pana me anupādāya āsavehi cittaṃ na vimuccatī’’ti. Atha naṃ thero āha – ‘‘yaṃ kho te, āvuso anuruddha, evaṃ hoti ‘ahaṃ dibbena cakkhunā…pe… olokemī’ti, idaṃ te mānasmiṃ. Yampi te, āvuso, anuruddha evaṃ hoti ‘āraddhaṃ kho pana me vīriyaṃ…pe… ekagga’nti, idaṃ te uddhaccasmiṃ. Yampi te, āvuso anuruddha, evaṃ hoti ‘atha ca pana me anupādāya āsavehi cittaṃ na vimuccatī’ti, idaṃ te kukkuccasmiṃ. Sādhu vatāyasmā anuruddho ime tayo dhamme pahāya ime tayo dhamme amanasikaritvā amatāya dhātuyā cittaṃ upasaṃharatū’’ti evamassa thero kammaṭṭhānaṃ kathesi. So kammaṭṭhānaṃ gahetvā satthāraṃ āpucchitvā cetiraṭṭhaṃ gantvā samaṇadhammaṃ karonto aṭṭhamāsaṃ caṅkamena vītināmesi. So padhānaveganimmathitattā kilantakāyo ekassa veḷugumbassa heṭṭhā nisīdi. Athassāyaṃ evaṃ cetaso parivitakko udapādi, esa mahāpurisavitakko uppajjīti attho.
अप्पिच्छस्साति एत्थ पच्चयप्पिच्छो, अधिगमप्पिच्छो, परियत्तिअप्पिच्छो, धुतङ्गप्पिच्छोति चत्तारो अप्पिच्छा। तत्थ पच्चयप्पिच्छो बहुं देन्ते अप्पं गण्हाति, अप्पं देन्ते अप्पतरं गण्हाति, न अनवसेसग्गाही होति। अधिगमप्पिच्छो मज्झन्तिकत्थेरो विय अत्तनो अधिगमं अञ्ञेसं जानितुं न देति। परियत्तिअप्पिच्छो तेपिटकोपि समानो न बहुस्सुतभावं जानापेतुकामो होति साकेततिस्सत्थेरो विय। धुतङ्गप्पिच्छो धुतङ्गपरिहरणभावं अञ्ञेसं जानितुं न देति द्वेभातिकत्थेरेसु जेट्ठत्थेरो विय। वत्थु विसुद्धिमग्गे कथितं। अयं धम्मोति एवं सन्तगुणनिगुहनेन च पटिग्गहणे मत्तञ्ञुताय च अप्पिच्छस्स पुग्गलस्स अयं नवलोकुत्तरधम्मो सम्पज्जति, नो महिच्छस्स। एवं सब्बत्थ योजेतब्बं।
Appicchassāti ettha paccayappiccho, adhigamappiccho, pariyattiappiccho, dhutaṅgappicchoti cattāro appicchā. Tattha paccayappiccho bahuṃ dente appaṃ gaṇhāti, appaṃ dente appataraṃ gaṇhāti, na anavasesaggāhī hoti. Adhigamappiccho majjhantikatthero viya attano adhigamaṃ aññesaṃ jānituṃ na deti. Pariyattiappiccho tepiṭakopi samāno na bahussutabhāvaṃ jānāpetukāmo hoti sāketatissatthero viya. Dhutaṅgappiccho dhutaṅgapariharaṇabhāvaṃ aññesaṃ jānituṃ na deti dvebhātikattheresu jeṭṭhatthero viya. Vatthu visuddhimagge kathitaṃ. Ayaṃ dhammoti evaṃ santaguṇaniguhanena ca paṭiggahaṇe mattaññutāya ca appicchassa puggalassa ayaṃ navalokuttaradhammo sampajjati, no mahicchassa. Evaṃ sabbattha yojetabbaṃ.
सन्तुट्ठस्साति चतूसु पच्चयेसु तीहि सन्तोसेहि सन्तुट्ठस्स। पविवित्तस्साति कायचित्तउपधिविवेकेहि विवित्तस्स। तत्थ कायविवेको नाम गणसङ्गणिकं विनोदेत्वा आरम्भवत्थुवसेन एकीभावो। एकीभावमत्तेनेव कम्मं न निप्फज्जतीति कसिणपरिकम्मं कत्वा अट्ठ समापत्तियो निब्बत्तेति, अयं चित्तविवेको नाम। समापत्तिमत्तेनेव कम्मं न निप्फज्जतीति झानं पादकं कत्वा सङ्खारे सम्मसित्वा सह पटिसम्भिदाहि अरहत्तं पापुणाति, अयं सब्बाकारतो उपधिविवेको नाम। तेनाह भगवा – ‘‘कायविवेको च विवेकट्ठकायानं नेक्खम्माभिरतानं, चित्तविवेको च परिसुद्धचित्तानं परमवोदानप्पत्तानं, उपधिविवेको च निरुपधीनं पुग्गलानं विसङ्खारगतान’’न्ति (महानि॰ ७, ४९)।
Santuṭṭhassāti catūsu paccayesu tīhi santosehi santuṭṭhassa. Pavivittassāti kāyacittaupadhivivekehi vivittassa. Tattha kāyaviveko nāma gaṇasaṅgaṇikaṃ vinodetvā ārambhavatthuvasena ekībhāvo. Ekībhāvamatteneva kammaṃ na nipphajjatīti kasiṇaparikammaṃ katvā aṭṭha samāpattiyo nibbatteti, ayaṃ cittaviveko nāma. Samāpattimatteneva kammaṃ na nipphajjatīti jhānaṃ pādakaṃ katvā saṅkhāre sammasitvā saha paṭisambhidāhi arahattaṃ pāpuṇāti, ayaṃ sabbākārato upadhiviveko nāma. Tenāha bhagavā – ‘‘kāyaviveko ca vivekaṭṭhakāyānaṃ nekkhammābhiratānaṃ, cittaviveko ca parisuddhacittānaṃ paramavodānappattānaṃ, upadhiviveko ca nirupadhīnaṃ puggalānaṃ visaṅkhāragatāna’’nti (mahāni. 7, 49).
सङ्गणिकारामस्साति गणसङ्गणिकाय चेव किलेससङ्गणिकाय च रतस्स। आरद्धवीरियस्साति कायिकचेतसिकवीरियवसेन आरद्धवीरियस्स। उपट्ठितस्सतिस्साति चतुसतिपट्ठानवसेन उपट्ठितस्सतिस्स। समाहितस्साति एकग्गचित्तस्स। पञ्ञवतोति कम्मस्सकतपञ्ञाय पञ्ञवतो।
Saṅgaṇikārāmassāti gaṇasaṅgaṇikāya ceva kilesasaṅgaṇikāya ca ratassa. Āraddhavīriyassāti kāyikacetasikavīriyavasena āraddhavīriyassa. Upaṭṭhitassatissāti catusatipaṭṭhānavasena upaṭṭhitassatissa. Samāhitassāti ekaggacittassa. Paññavatoti kammassakatapaññāya paññavato.
साधु साधूति थेरस्स वितक्कं सम्पहंसेन्तो एवमाह। इमं अट्ठमन्ति सत्त निधी लद्धपुरिसस्स अट्ठमं देन्तो विय, सत्त मणिरतनानि, सत्त हत्थिरतनानि, सत्त अस्सरतनानि लद्धपुरिसस्स अट्ठमं देन्तो विय सत्त महापुरिसवितक्के वितक्केत्वा ठितस्स अट्ठमं आचिक्खन्तो एवमाह। निप्पपञ्चारामस्साति तण्हामानदिट्ठिपपञ्चरहितत्ता निप्पपञ्चसङ्खाते निब्बानपदे अभिरतस्स। इतरं तस्सेव वेवचनं। पपञ्चारामस्साति यथावुत्तेसु पपञ्चेसु अभिरतस्स। इतरं तस्सेव वेवचनं।
Sādhu sādhūti therassa vitakkaṃ sampahaṃsento evamāha. Imaṃ aṭṭhamanti satta nidhī laddhapurisassa aṭṭhamaṃ dento viya, satta maṇiratanāni, satta hatthiratanāni, satta assaratanāni laddhapurisassa aṭṭhamaṃ dento viya satta mahāpurisavitakke vitakketvā ṭhitassa aṭṭhamaṃ ācikkhanto evamāha. Nippapañcārāmassāti taṇhāmānadiṭṭhipapañcarahitattā nippapañcasaṅkhāte nibbānapade abhiratassa. Itaraṃ tasseva vevacanaṃ. Papañcārāmassāti yathāvuttesu papañcesu abhiratassa. Itaraṃ tasseva vevacanaṃ.
यतोति यदा। ततोति तदा। नानारत्तानन्ति निलपीतलोहितोदातवण्णेहि नानारजनेहि रत्तानं। पंसुकूलन्ति तेवीसतिया खेत्तेसु ठितपंसुकूलचीवरं। खायिस्सतीति यथा तस्स पुब्बण्हसमयादीसु यस्मिं समये यं इच्छति, तस्मिं समये तं पारुपन्तस्स सो दुस्सकरण्डको मनापो हुत्वा खायति, एवं तुय्हम्पि चीवरसन्तोसमहाअरियवंसेन तुट्ठस्स विहरतो पंसुकूलचीवरं खायिस्सति उपट्ठहिस्सति। रतियाति रतिअत्थाय। अपरितस्सायाति तण्हादिट्ठिपरितस्सनाहि अपरितस्सनत्थाय। फासुविहारायाति सुखविहारत्थाय। ओक्कमनाय निब्बानस्साति अमतं निब्बानं ओतरणत्थाय।
Yatoti yadā. Tatoti tadā. Nānārattānanti nilapītalohitodātavaṇṇehi nānārajanehi rattānaṃ. Paṃsukūlanti tevīsatiyā khettesu ṭhitapaṃsukūlacīvaraṃ. Khāyissatīti yathā tassa pubbaṇhasamayādīsu yasmiṃ samaye yaṃ icchati, tasmiṃ samaye taṃ pārupantassa so dussakaraṇḍako manāpo hutvā khāyati, evaṃ tuyhampi cīvarasantosamahāariyavaṃsena tuṭṭhassa viharato paṃsukūlacīvaraṃ khāyissati upaṭṭhahissati. Ratiyāti ratiatthāya. Aparitassāyāti taṇhādiṭṭhiparitassanāhi aparitassanatthāya. Phāsuvihārāyāti sukhavihāratthāya. Okkamanāya nibbānassāti amataṃ nibbānaṃ otaraṇatthāya.
पिण्डियालोपभोजनन्ति गामनिगमराजधानीसु जङ्घाबलं निस्साय घरपटिपाटिया चरन्तेन लद्धपिण्डियालोपभोजनं। खायिस्सतीति तस्स गहपतिनो नानग्गरसभोजनं विय उपट्ठहिस्सति । सन्तुट्ठस्स विहरतोति पिण्डपातसन्तोसमहाअरियवंसेन सन्तुट्ठस्स विहरतो। रुक्खमूलसेनासनं खायिस्सतीति तस्स गहपतिनो तेभूमकपासादे गन्धकुसुमवाससुगन्धं कूटागारं विय रुक्खमूलं उपट्ठहिस्सति। सन्तुट्ठस्साति सेनासनसन्तोसमहाअरियवंसेन सन्तुट्ठस्स। तिणसन्थारकोति तिणेहि वा पण्णेहि वा भूमियं वा फलकपासाणतलानि वा अञ्ञतरस्मिं सन्थतसन्थतो। पूतिमुत्तन्ति यंकिञ्चि मुत्तं। तङ्खणे गहितम्पि पूतिमुत्तमेव वुच्चति दुग्गन्धत्ता। सन्तुट्ठस्स विहरतोति गिलानपच्चयभेसज्जपरिक्खारसन्तोसेन सन्तुट्ठस्स विहरतो।
Piṇḍiyālopabhojananti gāmanigamarājadhānīsu jaṅghābalaṃ nissāya gharapaṭipāṭiyā carantena laddhapiṇḍiyālopabhojanaṃ. Khāyissatīti tassa gahapatino nānaggarasabhojanaṃ viya upaṭṭhahissati . Santuṭṭhassa viharatoti piṇḍapātasantosamahāariyavaṃsena santuṭṭhassa viharato. Rukkhamūlasenāsanaṃ khāyissatīti tassa gahapatino tebhūmakapāsāde gandhakusumavāsasugandhaṃ kūṭāgāraṃ viya rukkhamūlaṃ upaṭṭhahissati. Santuṭṭhassāti senāsanasantosamahāariyavaṃsena santuṭṭhassa. Tiṇasanthārakoti tiṇehi vā paṇṇehi vā bhūmiyaṃ vā phalakapāsāṇatalāni vā aññatarasmiṃ santhatasanthato. Pūtimuttanti yaṃkiñci muttaṃ. Taṅkhaṇe gahitampi pūtimuttameva vuccati duggandhattā. Santuṭṭhassa viharatoti gilānapaccayabhesajjaparikkhārasantosena santuṭṭhassa viharato.
इति भगवा चतूसु ठानेसु अरहत्तं पक्खिपन्तो कम्मट्ठानं कथेत्वा ‘‘कतरसेनासने नु खो वसन्तस्स कम्मट्ठानं सप्पायं भविस्सती’’ति आवज्जेन्तो ‘‘तस्मिञ्ञेव वसन्तस्सा’’ति ञत्वा तेन हि त्वं, अनुरुद्धातिआदिमाह। पविवित्तस्स विहरतोति तीहि विवेकेहि विवित्तस्स विहरन्तस्स। उय्योजनिकपटिसंयुत्तन्ति उय्योजनिकेहेव वचनेहि पटिसंयुत्तं, तेसं उपट्ठानगमनकंयेवाति अत्थो। पपञ्चनिरोधेति निब्बानपदे । पक्खन्दतीति आरम्मणकरणवसेन पक्खन्दति। पसीदतीतिआदीसुपि आरम्मणवसेनेव पसीदनसन्तिट्ठनमुच्चना वेदितब्बा। इति भगवा चेतिरट्ठे पाचीनवंसदाये आयस्मतो अनुरुद्धस्स कथिते अट्ठ महापुरिसवितक्के पुन भेसकळावनमहाविहारे निसीदित्वा भिक्खुसङ्घस्स वित्थारेन कथेसि।
Iti bhagavā catūsu ṭhānesu arahattaṃ pakkhipanto kammaṭṭhānaṃ kathetvā ‘‘katarasenāsane nu kho vasantassa kammaṭṭhānaṃ sappāyaṃ bhavissatī’’ti āvajjento ‘‘tasmiññeva vasantassā’’ti ñatvā tena hi tvaṃ, anuruddhātiādimāha. Pavivittassa viharatoti tīhi vivekehi vivittassa viharantassa. Uyyojanikapaṭisaṃyuttanti uyyojanikeheva vacanehi paṭisaṃyuttaṃ, tesaṃ upaṭṭhānagamanakaṃyevāti attho. Papañcanirodheti nibbānapade . Pakkhandatīti ārammaṇakaraṇavasena pakkhandati. Pasīdatītiādīsupi ārammaṇavaseneva pasīdanasantiṭṭhanamuccanā veditabbā. Iti bhagavā cetiraṭṭhe pācīnavaṃsadāye āyasmato anuruddhassa kathite aṭṭha mahāpurisavitakke puna bhesakaḷāvanamahāvihāre nisīditvā bhikkhusaṅghassa vitthārena kathesi.
मनोमयेनाति मनेन निब्बत्तितकायोपि मनोमयोति वुच्चति मनेन गतकायोपि, इध मनेन गतकायं सन्धायेवमाह। यथा मे अहु सङ्कप्पोति यथा मय्हं वितक्को अहोसि, ततो उत्तरि अट्ठमं महापुरिसवितक्कं दस्सेन्तो ततो उत्तरिं देसयि। सेसं सब्बत्थ उत्तानमेवाति।
Manomayenāti manena nibbattitakāyopi manomayoti vuccati manena gatakāyopi, idha manena gatakāyaṃ sandhāyevamāha. Yathā me ahu saṅkappoti yathā mayhaṃ vitakko ahosi, tato uttari aṭṭhamaṃ mahāpurisavitakkaṃ dassento tato uttariṃ desayi. Sesaṃ sabbattha uttānamevāti.
गहपतिवग्गो ततियो।
Gahapativaggo tatiyo.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / अङ्गुत्तरनिकाय • Aṅguttaranikāya / १०. अनुरुद्धमहावितक्कसुत्तं • 10. Anuruddhamahāvitakkasuttaṃ
टीका • Tīkā / सुत्तपिटक (टीका) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / अङ्गुत्तरनिकाय (टीका) • Aṅguttaranikāya (ṭīkā) / १०. अनुरुद्धमहावितक्कसुत्तवण्णना • 10. Anuruddhamahāvitakkasuttavaṇṇanā
