| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / अपदान-अट्ठकथा • Apadāna-aṭṭhakathā |
३-४. अनुरुद्धत्थेरअपदानवण्णना
3-4. Anuruddhattheraapadānavaṇṇanā
सुमेधं भगवन्ताहन्तिआदिकं आयस्मतो अनुरुद्धत्थेरस्स अपदानं। अयम्पि पुरिमबुद्धेसु कताधिकारो तत्थ तत्थ भवे विवट्टूपनिस्सयानि पुञ्ञानि उपचिनन्तो पदुमुत्तरस्स भगवतो काले विभवसम्पन्ने कुटुम्बिककुले निब्बत्ति। वयप्पत्तो एकदिवसं विहारं गन्त्वा सत्थु सन्तिके धम्मं सुणन्तो सत्थारा एकं भिक्खुं दिब्बचक्खुकानं अग्गट्ठाने ठपेन्तं दिस्वा सयम्पि तं दानं पत्थेत्वा सतसहस्सभिक्खुपरिवारस्स भगवतो सत्ताहं महादानं पवत्तेत्वा सत्तमे दिवसे भगवतो भिक्खुसङ्घस्स च उत्तमानि वत्थानि दत्वा पणिधानं अकासि। सत्थापिस्स अनन्तरायेन समिज्झनभावं दिस्वा ‘‘अनागते गोतमस्स सम्मासम्बुद्धस्स सासने दिब्बचक्खुकानं अग्गो भविस्सती’’ति ब्याकासि। सोपि तत्थ पुञ्ञानि करोन्तो सत्थरि परिनिब्बुते सत्तयोजनिके कनकथूपे बहुकंसपातियो दीपरुक्खेहि दीपकपल्लिकाहि च ‘‘दिब्बचक्खुञाणस्स उपनिस्सयो होतू’’ति उळारं दीपपूजं अकासि। एवं यावजीवं पुञ्ञानि कत्वा देवमनुस्सेसु संसरन्तो कस्सपस्स भगवतो काले बाराणसियं कुटुम्बिकगेहे निब्बत्तित्वा विञ्ञुतं पत्तो सत्थरि परिनिब्बुते निट्ठिते योजनिके कनकथूपे बहुकंसपातियो सप्पिमण्डस्स पूरेत्वा मज्झे च एकेकं गुळपिण्डं ठपेत्वा मुखवट्टिया मुखवट्टिं फुसापेन्तो चेतियं परिक्खिपापेसि। अत्तना गहितकंसपातिं सप्पिमण्डस्स पूरेत्वा सहस्सवट्टियो जालापेत्वा सीसे ठपेत्वा सब्बरत्तिं चेतियं अनुपरियायि।
Sumedhaṃbhagavantāhantiādikaṃ āyasmato anuruddhattherassa apadānaṃ. Ayampi purimabuddhesu katādhikāro tattha tattha bhave vivaṭṭūpanissayāni puññāni upacinanto padumuttarassa bhagavato kāle vibhavasampanne kuṭumbikakule nibbatti. Vayappatto ekadivasaṃ vihāraṃ gantvā satthu santike dhammaṃ suṇanto satthārā ekaṃ bhikkhuṃ dibbacakkhukānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapentaṃ disvā sayampi taṃ dānaṃ patthetvā satasahassabhikkhuparivārassa bhagavato sattāhaṃ mahādānaṃ pavattetvā sattame divase bhagavato bhikkhusaṅghassa ca uttamāni vatthāni datvā paṇidhānaṃ akāsi. Satthāpissa anantarāyena samijjhanabhāvaṃ disvā ‘‘anāgate gotamassa sammāsambuddhassa sāsane dibbacakkhukānaṃ aggo bhavissatī’’ti byākāsi. Sopi tattha puññāni karonto satthari parinibbute sattayojanike kanakathūpe bahukaṃsapātiyo dīparukkhehi dīpakapallikāhi ca ‘‘dibbacakkhuñāṇassa upanissayo hotū’’ti uḷāraṃ dīpapūjaṃ akāsi. Evaṃ yāvajīvaṃ puññāni katvā devamanussesu saṃsaranto kassapassa bhagavato kāle bārāṇasiyaṃ kuṭumbikagehe nibbattitvā viññutaṃ patto satthari parinibbute niṭṭhite yojanike kanakathūpe bahukaṃsapātiyo sappimaṇḍassa pūretvā majjhe ca ekekaṃ guḷapiṇḍaṃ ṭhapetvā mukhavaṭṭiyā mukhavaṭṭiṃ phusāpento cetiyaṃ parikkhipāpesi. Attanā gahitakaṃsapātiṃ sappimaṇḍassa pūretvā sahassavaṭṭiyo jālāpetvā sīse ṭhapetvā sabbarattiṃ cetiyaṃ anupariyāyi.
एवं तस्मिम्पि अत्तभावे यावजीवं कुसलं कत्वा देवलोके निब्बत्तित्वा तत्थ यावतायुकं ठत्वा ततो चुतो अनुप्पन्ने बुद्धे बाराणसियंयेव दुग्गतकुले निब्बत्ति, ‘‘अन्नभारो’’तिस्स नामं अहोसि। सो सुमनसेट्ठिस्स नाम गेहे कम्मं करोन्तो जीवति। एकदिवसं सो उपरिट्ठं नाम पच्चेकबुद्धं निरोधसमापत्तितो वुट्ठाय गन्धमादनपब्बततो आकासेनागन्त्वा बाराणसीनगरद्वारे ओतरित्वा चीवरं पारुपित्वा नगरे पिण्डाय चरन्तं दिस्वा पसन्नमानसो पत्तं गहेत्वा अत्तनो अत्थाय ठपितं भागभत्तं पत्ते पक्खिपित्वा पच्चेकबुद्धस्स दातुकामो आरभि। भरियापिस्स अत्तनो भागभत्तञ्च तत्थेव पक्खिपि। सो तं नेत्वा पच्चेकबुद्धस्स हत्थे ठपेसि। पच्चेकबुद्धो तं गहेत्वा अनुमोदनं कत्वा पक्कामि। तं दिवसं सुमनसेट्ठिस्स छत्ते अधिवत्था देवता – ‘‘अहो दानं, परमदानं, उपरिट्ठे सुप्पतिट्ठित’’न्ति महासद्देन अनुमोदि। तं सुत्वा सुमनसेट्ठि – ‘‘एवं देवताय अनुमोदितं इदमेव उत्तमदान’’न्ति चिन्तेत्वा तत्थ पत्तिं याचि। अन्नभारो पन तस्स पत्तिं अदासि। तेन पसन्नचित्तो सुमनसेट्ठि तस्स सहस्सं दत्वा ‘‘इतो पट्ठाय तुय्हं सहत्थेन कम्मकरणकिच्चं नत्थि, पतिरूपं गेहं कत्वा निच्चं वसाही’’ति आह।
Evaṃ tasmimpi attabhāve yāvajīvaṃ kusalaṃ katvā devaloke nibbattitvā tattha yāvatāyukaṃ ṭhatvā tato cuto anuppanne buddhe bārāṇasiyaṃyeva duggatakule nibbatti, ‘‘annabhāro’’tissa nāmaṃ ahosi. So sumanaseṭṭhissa nāma gehe kammaṃ karonto jīvati. Ekadivasaṃ so upariṭṭhaṃ nāma paccekabuddhaṃ nirodhasamāpattito vuṭṭhāya gandhamādanapabbatato ākāsenāgantvā bārāṇasīnagaradvāre otaritvā cīvaraṃ pārupitvā nagare piṇḍāya carantaṃ disvā pasannamānaso pattaṃ gahetvā attano atthāya ṭhapitaṃ bhāgabhattaṃ patte pakkhipitvā paccekabuddhassa dātukāmo ārabhi. Bhariyāpissa attano bhāgabhattañca tattheva pakkhipi. So taṃ netvā paccekabuddhassa hatthe ṭhapesi. Paccekabuddho taṃ gahetvā anumodanaṃ katvā pakkāmi. Taṃ divasaṃ sumanaseṭṭhissa chatte adhivatthā devatā – ‘‘aho dānaṃ, paramadānaṃ, upariṭṭhe suppatiṭṭhita’’nti mahāsaddena anumodi. Taṃ sutvā sumanaseṭṭhi – ‘‘evaṃ devatāya anumoditaṃ idameva uttamadāna’’nti cintetvā tattha pattiṃ yāci. Annabhāro pana tassa pattiṃ adāsi. Tena pasannacitto sumanaseṭṭhi tassa sahassaṃ datvā ‘‘ito paṭṭhāya tuyhaṃ sahatthena kammakaraṇakiccaṃ natthi, patirūpaṃ gehaṃ katvā niccaṃ vasāhī’’ti āha.
यस्मा निरोधसमापत्तितो वुट्ठितस्स पच्चेकबुद्धस्स दिन्नपिण्डपातो तं दिवसमेव उळारविपाको होति, तस्मा सुमनसेट्ठि रञ्ञो सन्तिकं गच्छन्तो तं गहेत्वा अगमासि। राजा पन तं आदरवसेन ओलोकेसि। सेट्ठि – ‘‘महाराज, अयं ओलोकेतब्बयुत्तोयेवा’’ति वत्वा तदा तेन कतकम्मं अत्तनापिस्स सहस्सदिन्नभावञ्च कथेसि। तं सुत्वा राजा तस्स तुस्सित्वा सहस्सं दत्वा ‘‘असुकस्मिं ठाने गेहं कत्वा वसाही’’ति गेहट्ठानमस्स आणापेसि। तस्स तं ठानं सोधापेन्तस्स महन्ता महन्ता निधिकुम्भियो उट्ठहिंसु। सो ता दिस्वा रञ्ञो आरोचेसि। राजा सब्बं धनं उद्धरापेत्वा रासिकतं दिस्वा – ‘‘एत्तकं धनं इमस्मिं नगरे कस्स गेहे अत्थी’’ति पुच्छि। ‘‘न कस्सचि, देवा’’ति। ‘‘तेन हि अयं अन्नभारो इमस्मिं नगरे महाधनसेट्ठि नाम होतू’’ति तं दिवसमेव तस्स सेट्ठिछत्तं उस्सापेसि।
Yasmā nirodhasamāpattito vuṭṭhitassa paccekabuddhassa dinnapiṇḍapāto taṃ divasameva uḷāravipāko hoti, tasmā sumanaseṭṭhi rañño santikaṃ gacchanto taṃ gahetvā agamāsi. Rājā pana taṃ ādaravasena olokesi. Seṭṭhi – ‘‘mahārāja, ayaṃ oloketabbayuttoyevā’’ti vatvā tadā tena katakammaṃ attanāpissa sahassadinnabhāvañca kathesi. Taṃ sutvā rājā tassa tussitvā sahassaṃ datvā ‘‘asukasmiṃ ṭhāne gehaṃ katvā vasāhī’’ti gehaṭṭhānamassa āṇāpesi. Tassa taṃ ṭhānaṃ sodhāpentassa mahantā mahantā nidhikumbhiyo uṭṭhahiṃsu. So tā disvā rañño ārocesi. Rājā sabbaṃ dhanaṃ uddharāpetvā rāsikataṃ disvā – ‘‘ettakaṃ dhanaṃ imasmiṃ nagare kassa gehe atthī’’ti pucchi. ‘‘Na kassaci, devā’’ti. ‘‘Tena hi ayaṃ annabhāro imasmiṃ nagare mahādhanaseṭṭhi nāma hotū’’ti taṃ divasameva tassa seṭṭhichattaṃ ussāpesi.
सो सेट्ठि हुत्वा यावजीवं कल्याणकम्मं कत्वा देवलोके निब्बत्तो, दीघरत्तं देवमनुस्सेसु संसरित्वा अम्हाकं भगवतो उप्पज्जनककाले कपिलवत्थुनगरे सुक्कोदनसक्कस्स गेहे पटिसन्धिं गण्हि। तस्स जातस्स अनुरुद्धोति नामं अकंसु। सो महानामसक्कस्स कनिट्ठभाता भगवतो चूळपितु पुत्तो परमसुखुमालो महापुञ्ञो अहोसि। सुवण्णपातियंयेव चस्स भत्तं उप्पज्जि। अथस्स माता एकदिवसं ‘‘मम पुत्तो नत्थीति पदं न जानाति, तं जानापेस्सामी’’ति चिन्तेत्वा एकं सुवण्णपातिं तुच्छकंयेव अञ्ञाय सुवण्णपातिया पिदहित्वा तस्स पेसेसि, अन्तरामग्गे देवता तं, दिब्बपूवेहि पूरेसुं। एवं महापुञ्ञो तिण्णं उतूनं अनुच्छविकेसु तीसु पासादेसु अलङ्कतनाटकित्थीहि परिवुतो देवो विय महासम्पत्तिं अनुभवि।
So seṭṭhi hutvā yāvajīvaṃ kalyāṇakammaṃ katvā devaloke nibbatto, dīgharattaṃ devamanussesu saṃsaritvā amhākaṃ bhagavato uppajjanakakāle kapilavatthunagare sukkodanasakkassa gehe paṭisandhiṃ gaṇhi. Tassa jātassa anuruddhoti nāmaṃ akaṃsu. So mahānāmasakkassa kaniṭṭhabhātā bhagavato cūḷapitu putto paramasukhumālo mahāpuñño ahosi. Suvaṇṇapātiyaṃyeva cassa bhattaṃ uppajji. Athassa mātā ekadivasaṃ ‘‘mama putto natthīti padaṃ na jānāti, taṃ jānāpessāmī’’ti cintetvā ekaṃ suvaṇṇapātiṃ tucchakaṃyeva aññāya suvaṇṇapātiyā pidahitvā tassa pesesi, antarāmagge devatā taṃ, dibbapūvehi pūresuṃ. Evaṃ mahāpuñño tiṇṇaṃ utūnaṃ anucchavikesu tīsu pāsādesu alaṅkatanāṭakitthīhi parivuto devo viya mahāsampattiṃ anubhavi.
अम्हाकम्पि बोधिसत्तो तस्मिं समये तुसितपुरा चवित्वा सुद्धोदनमहाराजस्स अग्गमहेसिया कुच्छिम्हि निब्बत्तित्वा अनुक्कमेन वुद्धिप्पत्तो एकूनतिंस वस्सानि अगारमज्झे वसित्वा महाभिनिक्खमनं निक्खमित्वा अनुक्कमेन पटिविद्धसब्बञ्ञुतञ्ञाणो बोधिमण्डे सत्तसत्ताहं वीतिनामेत्वा इसिपतने मिगदाये धम्मचक्कं पवत्तेत्वा लोकानुग्गहं करोन्तो राजगहं गन्त्वा वेळुवने विहासि। तदा सुद्धोदनमहाराजा – ‘‘पुत्तो किर मे राजगहं अनुप्पत्तो; गच्छथ, भणे, मम पुत्तं आनेथा’’ति सहस्ससहस्सपरिवारे दस अमच्चे पेसेसि। ते सब्बे एहिभिक्खुपब्बज्जाय पब्बजिंसु। तेसु उदायित्थेरेन चारिकागमनं आयाचितो भगवा वीसतिसहस्सखीणासवपरिवुतो राजगहतो निक्खमित्वा कपिलवत्थुपुरं गन्त्वा ञातिसमागमे अनेकानि पाटिहारियानि दस्सेत्वा पाटिहारियविचित्तं धम्मदेसनं कथेत्वा महाजनं अमतपानं पायेत्वा दुतियदिवसे पत्तचीवरमादाय नगरद्वारे ठत्वा ‘‘किं नु खो कुलनगरं आगतानं सब्बबुद्धानं आचिण्ण’’न्ति आवज्जमानो ‘‘सपदानं पिण्डाय चरणं आचिण्ण’’न्ति ञत्वा सपदानं पिण्डाय चरति। राजा ‘‘पुत्तो ते पिण्डाय चरती’’ति सुत्वा तुरिततुरितो आगन्त्वा अन्तरवीथियं धम्मं सुत्वा अत्तनो निवेसनं पवेसेत्वा महन्तं सक्कारसम्मानं अकासि। भगवा तत्थ कत्तब्बं ञातिसङ्गहं कत्वा राहुलकुमारं पब्बाजेत्वा नचिरस्सेव कपिलवत्थुनगरतो मल्लरट्ठे चारिकं चरमानो अनुपियम्बवनं पापुणि।
Amhākampi bodhisatto tasmiṃ samaye tusitapurā cavitvā suddhodanamahārājassa aggamahesiyā kucchimhi nibbattitvā anukkamena vuddhippatto ekūnatiṃsa vassāni agāramajjhe vasitvā mahābhinikkhamanaṃ nikkhamitvā anukkamena paṭividdhasabbaññutaññāṇo bodhimaṇḍe sattasattāhaṃ vītināmetvā isipatane migadāye dhammacakkaṃ pavattetvā lokānuggahaṃ karonto rājagahaṃ gantvā veḷuvane vihāsi. Tadā suddhodanamahārājā – ‘‘putto kira me rājagahaṃ anuppatto; gacchatha, bhaṇe, mama puttaṃ ānethā’’ti sahassasahassaparivāre dasa amacce pesesi. Te sabbe ehibhikkhupabbajjāya pabbajiṃsu. Tesu udāyittherena cārikāgamanaṃ āyācito bhagavā vīsatisahassakhīṇāsavaparivuto rājagahato nikkhamitvā kapilavatthupuraṃ gantvā ñātisamāgame anekāni pāṭihāriyāni dassetvā pāṭihāriyavicittaṃ dhammadesanaṃ kathetvā mahājanaṃ amatapānaṃ pāyetvā dutiyadivase pattacīvaramādāya nagaradvāre ṭhatvā ‘‘kiṃ nu kho kulanagaraṃ āgatānaṃ sabbabuddhānaṃ āciṇṇa’’nti āvajjamāno ‘‘sapadānaṃ piṇḍāya caraṇaṃ āciṇṇa’’nti ñatvā sapadānaṃ piṇḍāya carati. Rājā ‘‘putto te piṇḍāya caratī’’ti sutvā turitaturito āgantvā antaravīthiyaṃ dhammaṃ sutvā attano nivesanaṃ pavesetvā mahantaṃ sakkārasammānaṃ akāsi. Bhagavā tattha kattabbaṃ ñātisaṅgahaṃ katvā rāhulakumāraṃ pabbājetvā nacirasseva kapilavatthunagarato mallaraṭṭhe cārikaṃ caramāno anupiyambavanaṃ pāpuṇi.
तस्मिं समये सुद्धोदनमहाराजा साकियगणं सन्निपातेत्वा आह – ‘‘सचे मम पुत्तो अगारं अज्झावसिस्स, राजा अभविस्स चक्कवत्ती सत्तरतनसम्पन्नो खत्तियगणपरिवारो, नत्तापि मे राहुलकुमारो खत्तियगणेन सद्धिं तं परिवारेत्वा अचरिस्स, तुम्हेपि एतमत्थं जानाथ। इदानि पन मम पुत्तो बुद्धो जातो, खत्तियावास्स परिवारा होन्तु, तुम्हे एकेककुलतो एकेकं दारकं देथा’’ति। एवं वुत्ते एकप्पहारेनेव द्वेअसीतिसहस्सखत्तियकुमारा पब्बजिंसु।
Tasmiṃ samaye suddhodanamahārājā sākiyagaṇaṃ sannipātetvā āha – ‘‘sace mama putto agāraṃ ajjhāvasissa, rājā abhavissa cakkavattī sattaratanasampanno khattiyagaṇaparivāro, nattāpi me rāhulakumāro khattiyagaṇena saddhiṃ taṃ parivāretvā acarissa, tumhepi etamatthaṃ jānātha. Idāni pana mama putto buddho jāto, khattiyāvāssa parivārā hontu, tumhe ekekakulato ekekaṃ dārakaṃ dethā’’ti. Evaṃ vutte ekappahāreneva dveasītisahassakhattiyakumārā pabbajiṃsu.
तस्मिं समये महानामो सक्को कुटुम्बसामिको, सो अत्तनो कनिट्ठं अनुरुद्धं सक्कं उपसङ्कमित्वा एतदवोच – ‘‘एतरहि, तात अनुरुद्ध, अभिञ्ञाता अभिञ्ञाता सक्यकुमारा भगवन्तं पब्बजितं अनुपब्बजन्ति, अम्हाकञ्च कुला नत्थि कोचि अगारस्मा अनगारियं पब्बजितो, तेन हि त्वं वा पब्बजाहि, अहं वा पब्बजिस्सामी’’ति। तं सुत्वा अनुरुद्धो घरावासे रुचिं अकत्वा अत्तसत्तमो अगारस्मा अनगारियं पब्बजितो। तस्स पब्बज्जानुक्कमो सङ्घभेदकक्खन्धके (चूळव॰ ३३० आदयो) आगतोयेव। एवं अनुपियं गन्त्वा पब्बजितेसु पन तेसु तस्मिंयेव अन्तोवस्से भद्दियत्थेरो अरहत्तं पापुणि, अनुरुद्धत्थेरो दिब्बचक्खुं निब्बत्तेसि, देवदत्तो अट्ठ समापत्तियो निब्बत्तेसि, आनन्दत्थेरो सोतापत्तिफले पतिट्ठासि, भगुत्थेरो च किमिलत्थेरो च पच्छा अरहत्तं पापुणिंसु। तेसं सब्बेसम्पि थेरानं अत्तनो अत्तनो आगतट्ठानेसु पुब्बपत्थनाभिनीहारो आवि भविस्सति। अयं अनुरुद्धत्थेरो धम्मसेनापतिस्स सन्तिके कम्मट्ठानं गहेत्वा चेतियरट्ठे पाचीनवंसदायं गन्त्वा समणधम्मं करोन्तो सत्त महापुरिसवितक्के वितक्केसि, अट्ठमे किलमति। सत्था ‘‘अनुरुद्धो अट्ठमे महापुरिसवितक्के किलमती’’ति ञत्वा ‘‘तस्स सङ्कप्पं पूरेस्सामी’’ति तत्थ गन्त्वा पञ्ञत्तवरबुद्धासने निसिन्नो अट्ठमं महापुरिसवितक्कं पूरेत्वा चतुपच्चयसन्तोसभावनारामपटिमण्डितं महाअरियवंसपटिपदं कथेत्वा आकासे उप्पतित्वा भेसकलावनमेव गतो।
Tasmiṃ samaye mahānāmo sakko kuṭumbasāmiko, so attano kaniṭṭhaṃ anuruddhaṃ sakkaṃ upasaṅkamitvā etadavoca – ‘‘etarahi, tāta anuruddha, abhiññātā abhiññātā sakyakumārā bhagavantaṃ pabbajitaṃ anupabbajanti, amhākañca kulā natthi koci agārasmā anagāriyaṃ pabbajito, tena hi tvaṃ vā pabbajāhi, ahaṃ vā pabbajissāmī’’ti. Taṃ sutvā anuruddho gharāvāse ruciṃ akatvā attasattamo agārasmā anagāriyaṃ pabbajito. Tassa pabbajjānukkamo saṅghabhedakakkhandhake (cūḷava. 330 ādayo) āgatoyeva. Evaṃ anupiyaṃ gantvā pabbajitesu pana tesu tasmiṃyeva antovasse bhaddiyatthero arahattaṃ pāpuṇi, anuruddhatthero dibbacakkhuṃ nibbattesi, devadatto aṭṭha samāpattiyo nibbattesi, ānandatthero sotāpattiphale patiṭṭhāsi, bhagutthero ca kimilatthero ca pacchā arahattaṃ pāpuṇiṃsu. Tesaṃ sabbesampi therānaṃ attano attano āgataṭṭhānesu pubbapatthanābhinīhāro āvi bhavissati. Ayaṃ anuruddhatthero dhammasenāpatissa santike kammaṭṭhānaṃ gahetvā cetiyaraṭṭhe pācīnavaṃsadāyaṃ gantvā samaṇadhammaṃ karonto satta mahāpurisavitakke vitakkesi, aṭṭhame kilamati. Satthā ‘‘anuruddho aṭṭhame mahāpurisavitakke kilamatī’’ti ñatvā ‘‘tassa saṅkappaṃ pūressāmī’’ti tattha gantvā paññattavarabuddhāsane nisinno aṭṭhamaṃ mahāpurisavitakkaṃ pūretvā catupaccayasantosabhāvanārāmapaṭimaṇḍitaṃ mahāariyavaṃsapaṭipadaṃ kathetvā ākāse uppatitvā bhesakalāvanameva gato.
थेरो तथागते गतमत्तेयेव तेविज्जो महाखीणासवो हुत्वा ‘‘सत्था मय्हं मनं जानित्वा आगन्त्वा अट्ठमं महापुरिसवितक्कं पूरेत्वा अदासि, सो च मे मनोरथो मत्थकं पत्तो’’ति बुद्धानं धम्मदेसनं अत्तनो च पटिवेधधम्मं आरब्भ इमा उदानगाथा अभासि –
Thero tathāgate gatamatteyeva tevijjo mahākhīṇāsavo hutvā ‘‘satthā mayhaṃ manaṃ jānitvā āgantvā aṭṭhamaṃ mahāpurisavitakkaṃ pūretvā adāsi, so ca me manoratho matthakaṃ patto’’ti buddhānaṃ dhammadesanaṃ attano ca paṭivedhadhammaṃ ārabbha imā udānagāthā abhāsi –
‘‘मम सङ्कप्पमञ्ञाय, सत्था लोके अनुत्तरो।
‘‘Mama saṅkappamaññāya, satthā loke anuttaro;
मनोमयेन कायेन, इद्धिया उपसङ्कमि॥
Manomayena kāyena, iddhiyā upasaṅkami.
‘‘यदा मे अहु सङ्कप्पो, ततो उत्तरि देसयि।
‘‘Yadā me ahu saṅkappo, tato uttari desayi;
निप्पपञ्चरतो बुद्धो, निप्पपञ्चमदेसयि॥
Nippapañcarato buddho, nippapañcamadesayi.
‘‘तस्साहं धम्ममञ्ञाय, विहासिं सासने रतो।
‘‘Tassāhaṃ dhammamaññāya, vihāsiṃ sāsane rato;
तिस्सो विज्जा अनुप्पत्ता, कतं बुद्धस्स सासन’’न्ति॥ (थेरगा॰ ९०१-९०३)।
Tisso vijjā anuppattā, kataṃ buddhassa sāsana’’nti. (theragā. 901-903);
अथ नं अपरभागे सत्था जेतवने महाविहारे विहरन्तो ‘‘दिब्बचक्खुकानं भिक्खूनं अनुरुद्धो अग्गो’’ति (अ॰ नि॰ १.१९२) अग्गट्ठाने ठपेसि।
Atha naṃ aparabhāge satthā jetavane mahāvihāre viharanto ‘‘dibbacakkhukānaṃ bhikkhūnaṃ anuruddho aggo’’ti (a. ni. 1.192) aggaṭṭhāne ṭhapesi.
४२१. एवं सो भगवतो सन्तिका दिब्बचक्खुकानं अग्गट्ठानं लभित्वा अत्तनो पुब्बकम्मं सरित्वा सोमनस्सवसेन पुब्बचरितापदानं पकासेन्तो सुमेधं भगवन्ताहन्तिआदिमाह। तत्थ सुन्दरा उपट्ठापनपञ्ञा मग्गफलपञ्ञा विपस्सनापञ्ञा चतुपटिसम्भिदादिसङ्खाता मेधा यस्स भगवतो सो सुमेधो, तं सुमेधं भाग्यसम्पन्नत्ता भगवन्तं लोकस्स जेट्ठं सेट्ठं पधानभूतं संसारतो पठमं निग्गतं नरानं आसभं पुरेचारिकं वूपकट्ठं विवेकभूतं गणसङ्गणिकारामतो अपगतं विहरन्तं अहं अद्दसन्ति सम्बन्धो।
421. Evaṃ so bhagavato santikā dibbacakkhukānaṃ aggaṭṭhānaṃ labhitvā attano pubbakammaṃ saritvā somanassavasena pubbacaritāpadānaṃ pakāsento sumedhaṃ bhagavantāhantiādimāha. Tattha sundarā upaṭṭhāpanapaññā maggaphalapaññā vipassanāpaññā catupaṭisambhidādisaṅkhātā medhā yassa bhagavato so sumedho, taṃ sumedhaṃ bhāgyasampannattā bhagavantaṃ lokassa jeṭṭhaṃ seṭṭhaṃ padhānabhūtaṃ saṃsārato paṭhamaṃ niggataṃ narānaṃ āsabhaṃ purecārikaṃ vūpakaṭṭhaṃ vivekabhūtaṃ gaṇasaṅgaṇikārāmato apagataṃ viharantaṃ ahaṃ addasanti sambandho.
४२२. सब्बधम्मानं सयमेव बुद्धत्ता सम्बुद्धं, उपगन्त्वान समीपं गन्त्वाति अत्थो। अञ्जलिं पग्गहेत्वानाति दसङ्गुलिपुटं मुद्धनि कत्वाति अत्थो। सेसं उत्तानत्थमेव।
422. Sabbadhammānaṃ sayameva buddhattā sambuddhaṃ, upagantvāna samīpaṃ gantvāti attho. Añjaliṃ paggahetvānāti dasaṅgulipuṭaṃ muddhani katvāti attho. Sesaṃ uttānatthameva.
४३०. दिवा रत्तिञ्च पस्सामीति तदा देवलोके च मनुस्सलोके च उप्पन्नकाले मंसचक्खुना समन्ततो योजनं पस्सामीति अत्थो।
430.Divā rattiñca passāmīti tadā devaloke ca manussaloke ca uppannakāle maṃsacakkhunā samantato yojanaṃ passāmīti attho.
४३१. सहस्सलोकं ञाणेनाति पञ्ञाचक्खुना सहस्सचक्कवाळं पस्सामीति अत्थो। सत्थु सासनेति इदानि गोतमस्स भगवतो सासने। दीपदानस्स दीपपूजाय इदं फलं, इमिना फलेन दिब्बचक्खुं अनुप्पत्तो पटिलद्धो उप्पादेसिन्ति अत्थो।
431.Sahassalokaṃ ñāṇenāti paññācakkhunā sahassacakkavāḷaṃ passāmīti attho. Satthu sāsaneti idāni gotamassa bhagavato sāsane. Dīpadānassa dīpapūjāya idaṃ phalaṃ, iminā phalena dibbacakkhuṃ anuppatto paṭiladdho uppādesinti attho.
अनुरुद्धत्थेरअपदानवण्णना समत्ता।
Anuruddhattheraapadānavaṇṇanā samattā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / अपदानपाळि • Apadānapāḷi / ३-४. अनुरुद्धत्थेरअपदानं • 3-4. Anuruddhattheraapadānaṃ
