| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पञ्चपकरण-अनुटीका • Pañcapakaraṇa-anuṭīkā |
७. अनुसययमकं
7. Anusayayamakaṃ
परिच्छेदपरिच्छिन्नुद्देसवारवण्णना
Paricchedaparicchinnuddesavāravaṇṇanā
१. ‘‘अविज्जासमुदया रूपसमुदयो, तण्हासमुदया रूपसमुदयो, कम्मसमुदया रूपसमुदयो। लोभो निदानं कम्मानं समुदयाया’’ति च एवमादिना कुसलमूलकुसलादीनं पच्चयभावो वुत्तोति आह ‘‘पच्चयदीपकेन मूलयमकेना’’ति। ‘‘सो ‘अनिच्चं रूपं, अनिच्चं रूप’न्ति यथाभूतं पजानाति। चक्खु अनिच्चं, रूपा अनिच्चा’’ति च आदिना बहुलखन्धादिमुखेन अनिच्चानुपस्सनादयो विहिताति वुत्तं ‘‘खन्धादीसु तीरणबाहुल्लतो’’ति। किलेसानं समुच्छिन्दनतो परं पहानकिच्चं नत्थीति आह ‘‘अनुसयपहानन्ता पहानपरिञ्ञा’’ति। यदिपि अनुसयेहि सम्पयोगतो आरम्मणतो वा पहानपरिञ्ञा नप्पवत्तति, अनुसयाभावे पन तदारम्भो एव नत्थीति कत्वा वुत्तं ‘‘अनुसयेहि पहानपरिञ्ञं विभावेतु’’न्ति। अनुसयभावेन लब्भमानानन्ति अनुसयभावेन विज्जमानानं, अनुसयसभावानन्ति अत्थो। तीहाकारेहीति परिच्छेदादीहि तीहि पकारेहि। अनुसयेसु गणनसरूपप्पवत्तिट्ठानतो अबोधितेसु पुग्गलोकासादिवसेन पवत्तियमाना तब्बिसया देसना न सुविञ्ञेय्या होतीति दस्सेन्तो आह ‘‘तेसु तथा…पे॰… दुरवबोधत्ता’’ति।
1. ‘‘Avijjāsamudayā rūpasamudayo, taṇhāsamudayā rūpasamudayo, kammasamudayā rūpasamudayo. Lobho nidānaṃ kammānaṃ samudayāyā’’ti ca evamādinā kusalamūlakusalādīnaṃ paccayabhāvo vuttoti āha ‘‘paccayadīpakena mūlayamakenā’’ti. ‘‘So ‘aniccaṃ rūpaṃ, aniccaṃ rūpa’nti yathābhūtaṃ pajānāti. Cakkhu aniccaṃ, rūpā aniccā’’ti ca ādinā bahulakhandhādimukhena aniccānupassanādayo vihitāti vuttaṃ ‘‘khandhādīsu tīraṇabāhullato’’ti. Kilesānaṃ samucchindanato paraṃ pahānakiccaṃ natthīti āha ‘‘anusayapahānantā pahānapariññā’’ti. Yadipi anusayehi sampayogato ārammaṇato vā pahānapariññā nappavattati, anusayābhāve pana tadārambho eva natthīti katvā vuttaṃ ‘‘anusayehi pahānapariññaṃ vibhāvetu’’nti. Anusayabhāvena labbhamānānanti anusayabhāvena vijjamānānaṃ, anusayasabhāvānanti attho. Tīhākārehīti paricchedādīhi tīhi pakārehi. Anusayesu gaṇanasarūpappavattiṭṭhānato abodhitesu puggalokāsādivasena pavattiyamānā tabbisayā desanā na suviññeyyā hotīti dassento āha ‘‘tesu tathā…pe… duravabodhattā’’ti.
एत्थ पुरिमेसूति पदुद्धारो अनन्तरस्स विधि पटिसेधो वाति कत्वा सानुसयवारादिअपेक्खो, न अनुसयवारादिअपेक्खो अनुसयवारे पाळिववत्थानस्स पगेव कतत्ताति दस्सेन्तो ‘‘एतेसु सानुसयवारादीसु पुरिमेसूति अत्थो’’ति आह। सानुसयवारादीसु हि तीसु पुरिमेसु ओकासवारे यतो ततोति देसना पवत्ता, न अनुसयवारादीसु। अत्थविसेसाभावतोति ‘‘कामधातुया चुतस्सा’’तिआदिना (यम॰ २.अनुसययमक.३०२) पाळिआगतपदस्स, ‘‘कामधातुं वा पन उपपज्जन्तस्सा’’तिआदिना यमकभावेन अट्ठकथाआदिगतपदस्स च अत्थविसेसाभावतो। कथमयं यमकदेसना सिया दुतियस्स पदस्स अभावतोति अत्थो। यदि नायं यमकदेसना, अथ कस्मा इधागताति आह ‘‘पुरिमवारे ही’’तिआदि। तत्थ अनुसयट्ठानपरिच्छेददस्सनन्ति अनुसयट्ठानताय परिच्छेददस्सनं। एवम्पि कथमिदं अनुसययमकं यमकदेसनासब्भावतोति आह ‘‘यमकदेसना…पे॰… नामं दट्ठब्ब’’न्ति । अत्थवसेनाति पटिलोमत्थवसेन। पठमपदेन हि वुत्तस्स विपरिवत्तनवसेनपि यमकदेसना होति ‘‘रूपं रूपक्खन्धो, रूपक्खन्धो रूप’’न्तिआदीसु (यम॰ १.खन्धयमक.२), तत्थ पन अत्थविसेसो अत्थि, इध नत्थि, तस्मा न तथा देसना कताति दस्सेन्तो आह ‘‘अत्थविसेसाभावतो पन न वुत्ता’’ति। लब्भमानतावसेनाति पुच्छाय लब्भमानतावसेन।
Ettha purimesūti paduddhāro anantarassa vidhi paṭisedho vāti katvā sānusayavārādiapekkho, na anusayavārādiapekkho anusayavāre pāḷivavatthānassa pageva katattāti dassento ‘‘etesu sānusayavārādīsu purimesūti attho’’ti āha. Sānusayavārādīsu hi tīsu purimesu okāsavāre yato tatoti desanā pavattā, na anusayavārādīsu. Atthavisesābhāvatoti ‘‘kāmadhātuyā cutassā’’tiādinā (yama. 2.anusayayamaka.302) pāḷiāgatapadassa, ‘‘kāmadhātuṃ vā pana upapajjantassā’’tiādinā yamakabhāvena aṭṭhakathāādigatapadassa ca atthavisesābhāvato. Kathamayaṃ yamakadesanā siyā dutiyassa padassa abhāvatoti attho. Yadi nāyaṃ yamakadesanā, atha kasmā idhāgatāti āha ‘‘purimavāre hī’’tiādi. Tattha anusayaṭṭhānaparicchedadassananti anusayaṭṭhānatāya paricchedadassanaṃ. Evampi kathamidaṃ anusayayamakaṃ yamakadesanāsabbhāvatoti āha ‘‘yamakadesanā…pe… nāmaṃ daṭṭhabba’’nti . Atthavasenāti paṭilomatthavasena. Paṭhamapadena hi vuttassa viparivattanavasenapi yamakadesanā hoti ‘‘rūpaṃ rūpakkhandho, rūpakkhandho rūpa’’ntiādīsu (yama. 1.khandhayamaka.2), tattha pana atthaviseso atthi, idha natthi, tasmā na tathā desanā katāti dassento āha ‘‘atthavisesābhāvato pana na vuttā’’ti. Labbhamānatāvasenāti pucchāya labbhamānatāvasena.
उप्पत्तिअरहतं दस्सेतीति इमिना निप्परियायेन अनुसया अनागताति दस्सितं होति यतो ते मग्गवज्झा, न च अतीतपच्चुप्पन्ना उप्पत्तिरहाति वुच्चन्ति उप्पन्नत्ता। यंसभावा पन धम्मा अनागता अनुसयाति वुच्चन्ति, तंसभावा एव ते अतीतपच्चुप्पन्ना वुत्ता। न हि धम्मानं अद्धाभेदेन सभावभेदो अत्थि, तस्मा अनुसयानं अतीतपच्चुप्पन्नभावा परियायतो लब्भन्तीति अट्ठकथायं (यम॰ अट्ठ॰ अनुसययमक १) ‘‘अतीतोपि होती’’तिआदि वुत्तं। एवंपकाराति अनुसयप्पकारा, कारणलाभे सति उप्पज्जनारहाइच्चेव अत्थो। सो एवंपकारो उप्पज्जनवारे उप्पज्जति-सद्देन गहितो उप्पज्जनारहताय अविच्छिन्नभावदीपनत्थन्ति अधिप्पायो। तेनाह ‘‘न खन्धयमकादीसु विय उप्पज्जमानता’’ति, पच्चुप्पन्नताति अत्थो। तेनेवातिआदिना यथावुत्तमत्थं पाकटतरं करोति। तत्थ निन्नानाकरणोति निब्बिसेसो। उप्पज्जनानुसयानं निन्नानाकरणत्ता एव हि ‘‘एत्थेसा तण्हा उप्पज्जमाना उप्पज्जति, एत्थ निविसमाना निविसती’’ति विभङ्गे (विभ॰ २०३) आगतं। अनुसयनञ्हि एत्थ निविसनन्ति अधिप्पेतं।
Uppattiarahataṃ dassetīti iminā nippariyāyena anusayā anāgatāti dassitaṃ hoti yato te maggavajjhā, na ca atītapaccuppannā uppattirahāti vuccanti uppannattā. Yaṃsabhāvā pana dhammā anāgatā anusayāti vuccanti, taṃsabhāvā eva te atītapaccuppannā vuttā. Na hi dhammānaṃ addhābhedena sabhāvabhedo atthi, tasmā anusayānaṃ atītapaccuppannabhāvā pariyāyato labbhantīti aṭṭhakathāyaṃ (yama. aṭṭha. anusayayamaka 1) ‘‘atītopi hotī’’tiādi vuttaṃ. Evaṃpakārāti anusayappakārā, kāraṇalābhe sati uppajjanārahāicceva attho. So evaṃpakāro uppajjanavāre uppajjati-saddena gahito uppajjanārahatāya avicchinnabhāvadīpanatthanti adhippāyo. Tenāha ‘‘na khandhayamakādīsu viya uppajjamānatā’’ti, paccuppannatāti attho. Tenevātiādinā yathāvuttamatthaṃ pākaṭataraṃ karoti. Tattha ninnānākaraṇoti nibbiseso. Uppajjanānusayānaṃ ninnānākaraṇattā eva hi ‘‘etthesā taṇhā uppajjamānā uppajjati, ettha nivisamānā nivisatī’’ti vibhaṅge (vibha. 203) āgataṃ. Anusayanañhi ettha nivisananti adhippetaṃ.
इदानि येन परियायेन अतीतपच्चुप्पन्नेसु अनुसयवोहारो, तं दस्सेतुकामो अनागतम्पि तेहि सद्धिं एकज्झं कत्वा दस्सेन्तो ‘‘अनुरूपं कारणं पन…पे॰… वुच्चन्ती’’ति आह। एतेन भूतपुब्बगतिया अतीतपच्चुप्पन्नेसु उप्पत्तिरहता वेदितब्बाति दस्सेति। उप्पत्तिअरहता नाम किलेसानं मग्गेन असमुच्छिन्नताय वेदितब्बा। सा च अतीतपच्चुप्पन्नेसुपि अत्थेवाति पकारन्तरेनपि तेसं परियायतोव अनुसयभावं पकासेति। तेनेवाह ‘‘मग्गस्स पना’’तिआदि। तादिसानन्ति ये मग्गभावनाय असति उप्पत्तिरहा, तादिसानं। धम्मो एव च उप्पज्जति, न धम्माकारोति अधिप्पायो। न हि धम्माकारा अनिच्चतादयो उप्पज्जन्तीति वुच्चन्ति। यदि पन ते उप्पादादिसमङ्गिनो सियुं, धम्मा एव सियुं। तेन वुत्तं ‘‘अप्पहीनाकारो च उप्पज्जतीति वत्तुं न युज्जती’’ति।
Idāni yena pariyāyena atītapaccuppannesu anusayavohāro, taṃ dassetukāmo anāgatampi tehi saddhiṃ ekajjhaṃ katvā dassento ‘‘anurūpaṃ kāraṇaṃ pana…pe… vuccantī’’ti āha. Etena bhūtapubbagatiyā atītapaccuppannesu uppattirahatā veditabbāti dasseti. Uppattiarahatā nāma kilesānaṃ maggena asamucchinnatāya veditabbā. Sā ca atītapaccuppannesupi atthevāti pakārantarenapi tesaṃ pariyāyatova anusayabhāvaṃ pakāseti. Tenevāha ‘‘maggassa panā’’tiādi. Tādisānanti ye maggabhāvanāya asati uppattirahā, tādisānaṃ. Dhammo eva ca uppajjati, na dhammākāroti adhippāyo. Na hi dhammākārā aniccatādayo uppajjantīti vuccanti. Yadi pana te uppādādisamaṅgino siyuṃ, dhammā eva siyuṃ. Tena vuttaṃ ‘‘appahīnākāro ca uppajjatīti vattuṃ na yujjatī’’ti.
वुत्तम्पि थामगमनं अग्गहेत्वा अप्पहीनट्ठमत्तमेव गहेत्वा चोदको चोदेतीति दस्सेन्तो आह ‘‘सत्तानुसय…पे॰… आपज्जतीति चे’’ति। न हि थामगमने गहिते चोदनाय ओकासो अत्थि। तेनाह ‘‘नापज्जती’’तिआदि। वुत्तं अट्ठकथायं, न केवलमट्ठकथायमेव पाठगतोवायमत्थो, तस्मा एवमेव गहेतब्बोति दस्सेन्तो ‘‘थामगतो…पे॰… युत्त’’न्ति वत्वा किं पन तं थामगमनन्ति परासङ्कं निवत्तेन्तो ‘‘थामगतन्ति च…पे॰… वुत्ता’’ति आह। तत्थ अञ्ञेहि असाधारणोति किलेसवत्थुआदीनं किलेसतादिसभावो विय कामरागादितो अञ्ञत्थ अलब्भमानो तेसंयेव आवेणिको सभावो, यतो ते भवबीजं भवमूलन्ति च वुच्चन्ति। यस्मा च थामगमनं तेसं अनञ्ञसाधारणो सभावो, तस्मा अनुसयनन्ति वुत्तं होतीति दस्सेन्तो ‘‘थामगतोति अनुसयसमङ्गीति अत्थो’’ति आह।
Vuttampi thāmagamanaṃ aggahetvā appahīnaṭṭhamattameva gahetvā codako codetīti dassento āha ‘‘sattānusaya…pe… āpajjatīti ce’’ti. Na hi thāmagamane gahite codanāya okāso atthi. Tenāha ‘‘nāpajjatī’’tiādi. Vuttaṃ aṭṭhakathāyaṃ, na kevalamaṭṭhakathāyameva pāṭhagatovāyamattho, tasmā evameva gahetabboti dassento ‘‘thāmagato…pe… yutta’’nti vatvā kiṃ pana taṃ thāmagamananti parāsaṅkaṃ nivattento ‘‘thāmagatanti ca…pe… vuttā’’ti āha. Tattha aññehi asādhāraṇoti kilesavatthuādīnaṃ kilesatādisabhāvo viya kāmarāgādito aññattha alabbhamāno tesaṃyeva āveṇiko sabhāvo, yato te bhavabījaṃ bhavamūlanti ca vuccanti. Yasmā ca thāmagamanaṃ tesaṃ anaññasādhāraṇo sabhāvo, tasmā anusayananti vuttaṃ hotīti dassento ‘‘thāmagatoti anusayasamaṅgīti attho’’ti āha.
‘‘यस्स कामरागानुसयो अनुसेति, तस्स पटिघानुसयो अनुसेतीति? आमन्ता’’तिआदिना (यम॰ २.अनुसययमक.३) अनुसयवारे वुत्तो एव अत्थो ‘‘यस्स कामरागानुसयो उप्पज्जति, तस्स पटिघानुसयो उप्पज्जतीति? आमन्ता’’तिआदिना (यम॰ २.अनुसययमक.३००) वुत्तोति अनुसयनाकारो एव उप्पज्जनवारे उप्पज्जति-सद्देन गहितोति ‘‘उप्पज्जनवारो अनुसयवारेन निन्नानाकरणो विभत्तो’’ति यं वुत्तं, तत्थ विचारं आरभति ‘‘अनुसयउप्पज्जनवारानं समानगतिकत्ता’’तिआदिना। ‘‘उप्पज्जती’’ति वचनं सियाति उप्पज्जनवारे ‘‘उप्पज्जती’’ति वचनं अप्पहीनाकारदीपकं सिया। तथा च सति यथा ‘‘इमस्स उप्पादा’’ति एत्थ इमस्स अनिरोधाति अयमत्थोपि ञायति, एवं ‘‘उप्पज्जती’’ति वुत्ते अत्थतो ‘‘न उप्पज्जती’’ति अयमत्थो वुत्तो होति अप्पहीनाकारस्स उप्पत्तिरहभावस्स अनुप्पज्जमानसभावत्ताति चोदनं दस्सेन्तो ‘‘उप्पज्जतीति वचनस्स अवुत्तता न सक्का वत्तुन्ति चे’’ति आह। वचनत्थविसेसेन तंद्वयस्स वुत्तत्ताति एतेन धम्मनानत्ताभावेपि पदत्थनानत्थेन वारन्तरदेसना होति यथा सहजातसंसट्ठवारेसूति दस्सेति। अनुरूपं कारणं लभित्वातिआदि तमेव वचनत्थविसेसं विभावेतुं आरद्धं। उप्पत्तियोग्गन्ति उप्पत्तिया योग्गं, उप्पज्जनसभागतन्ति अत्थो। यतो अनुसया उप्पत्तिरहाति वुच्चन्ति, एकन्तेन चेतदेव सम्पटिच्छितब्बं ‘‘यस्स कामरागानुसयो उप्पज्जति, तस्स पटिघानुसयो उप्पज्जतीति? आमन्ता’’तिआदिवचनतो (यम॰ २.अनुसययमक.३००)। ‘‘अनुसेन्तीति अनुसया’’ति एत्तके वुत्ते सदा विज्जमाना नु खो ते अपरिनिप्फन्नानुसयनट्ठेन ‘‘अनुसया’’ति वुच्चन्तीति अयमत्थो आपज्जतीति तंनिसेधनत्थं ‘‘अनुरूपं कारणं लभित्वा उप्पज्जन्ती’’ति वुत्तं। उप्पत्तिअरहभावेन थामगतता अनुसयट्ठोति यं तेसं उप्पत्तियोगवचनं वुत्तं, तं सम्मदेव वुत्तन्ति इममत्थमाह ‘‘अनुसयसद्दस्सा’’तिआदिना। तेन वारद्वयदेसनुप्पादिका अनुसयसद्दत्थनिद्धारणाति दस्सेति। तम्पि सुवुत्तमेव इमिना तन्तिप्पमाणेनाति इदम्पि ‘‘अभिधम्मे तावा’’तिआदिना आगतं तिविधमेव तन्तिं सन्धायाहाति दस्सेन्तो आह ‘‘तन्तित्तयेनपि हि चित्तसम्पयुत्तता दीपिता होती’’ति।
‘‘Yassa kāmarāgānusayo anuseti, tassa paṭighānusayo anusetīti? Āmantā’’tiādinā (yama. 2.anusayayamaka.3) anusayavāre vutto eva attho ‘‘yassa kāmarāgānusayo uppajjati, tassa paṭighānusayo uppajjatīti? Āmantā’’tiādinā (yama. 2.anusayayamaka.300) vuttoti anusayanākāro eva uppajjanavāre uppajjati-saddena gahitoti ‘‘uppajjanavāro anusayavārena ninnānākaraṇo vibhatto’’ti yaṃ vuttaṃ, tattha vicāraṃ ārabhati ‘‘anusayauppajjanavārānaṃ samānagatikattā’’tiādinā. ‘‘Uppajjatī’’ti vacanaṃ siyāti uppajjanavāre ‘‘uppajjatī’’ti vacanaṃ appahīnākāradīpakaṃ siyā. Tathā ca sati yathā ‘‘imassa uppādā’’ti ettha imassa anirodhāti ayamatthopi ñāyati, evaṃ ‘‘uppajjatī’’ti vutte atthato ‘‘na uppajjatī’’ti ayamattho vutto hoti appahīnākārassa uppattirahabhāvassa anuppajjamānasabhāvattāti codanaṃ dassento ‘‘uppajjatīti vacanassa avuttatā na sakkā vattunti ce’’ti āha. Vacanatthavisesena taṃdvayassa vuttattāti etena dhammanānattābhāvepi padatthanānatthena vārantaradesanā hoti yathā sahajātasaṃsaṭṭhavāresūti dasseti. Anurūpaṃ kāraṇaṃ labhitvātiādi tameva vacanatthavisesaṃ vibhāvetuṃ āraddhaṃ. Uppattiyogganti uppattiyā yoggaṃ, uppajjanasabhāgatanti attho. Yato anusayā uppattirahāti vuccanti, ekantena cetadeva sampaṭicchitabbaṃ ‘‘yassa kāmarāgānusayo uppajjati, tassa paṭighānusayo uppajjatīti? Āmantā’’tiādivacanato (yama. 2.anusayayamaka.300). ‘‘Anusentīti anusayā’’ti ettake vutte sadā vijjamānā nu kho te aparinipphannānusayanaṭṭhena ‘‘anusayā’’ti vuccantīti ayamattho āpajjatīti taṃnisedhanatthaṃ ‘‘anurūpaṃ kāraṇaṃ labhitvā uppajjantī’’ti vuttaṃ. Uppattiarahabhāvena thāmagatatā anusayaṭṭhoti yaṃ tesaṃ uppattiyogavacanaṃ vuttaṃ, taṃ sammadeva vuttanti imamatthamāha ‘‘anusayasaddassā’’tiādinā. Tena vāradvayadesanuppādikā anusayasaddatthaniddhāraṇāti dasseti. Tampi suvuttameva iminā tantippamāṇenāti idampi ‘‘abhidhamme tāvā’’tiādinā āgataṃ tividhameva tantiṃ sandhāyāhāti dassento āha ‘‘tantittayenapi hi cittasampayuttatā dīpitā hotī’’ti.
परिच्छेदपरिच्छिन्नुद्देसवारवण्णना निट्ठिता।
Paricchedaparicchinnuddesavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
उप्पत्तिट्ठानवारवण्णना
Uppattiṭṭhānavāravaṇṇanā
२. एवं सतीति वेदनानं विसेसितब्बभावे कामधातुया च विसेसनभावे सति। कामाधातुया अनुसयनट्ठानता न वुत्ता होति अप्पधानभावतो, पधानाप्पधानेसु पधाने किच्चदस्सनतो, विसेसनभावेन चरितब्बताय चाति अधिप्पायो। होतु को दोसोति कदाचि वदेय्याति आसङ्कमानो आह ‘‘द्वीसु पना’’तिआदि। द्वीसूति निद्धारणे भुम्मं, तथा ‘‘तीसु धातूसू’’ति एत्थापि। तस्माति यस्मा धातुआदिभेदेन तिविधं अनुसयट्ठानं, तत्थ च रूपारूपधातूनं भवरागस्स अनुसयट्ठानता वुत्ताति कामधातुया कामरागस्स अनुसयट्ठानता एकन्तेन वत्तब्बा, तस्मा। तीसु धातूसु तीसु वेदनासूति च निद्धारणे भुम्मं, कामधातुया द्वीसु वेदनासूति च आधारे।
2. Evaṃ satīti vedanānaṃ visesitabbabhāve kāmadhātuyā ca visesanabhāve sati. Kāmādhātuyā anusayanaṭṭhānatā na vuttā hoti appadhānabhāvato, padhānāppadhānesu padhāne kiccadassanato, visesanabhāvena caritabbatāya cāti adhippāyo. Hotu ko dosoti kadāci vadeyyāti āsaṅkamāno āha ‘‘dvīsu panā’’tiādi. Dvīsūti niddhāraṇe bhummaṃ, tathā ‘‘tīsu dhātūsū’’ti etthāpi. Tasmāti yasmā dhātuādibhedena tividhaṃ anusayaṭṭhānaṃ, tattha ca rūpārūpadhātūnaṃ bhavarāgassa anusayaṭṭhānatā vuttāti kāmadhātuyā kāmarāgassa anusayaṭṭhānatā ekantena vattabbā, tasmā. Tīsu dhātūsu tīsu vedanāsūti ca niddhāraṇe bhummaṃ, kāmadhātuyā dvīsu vedanāsūti ca ādhāre.
द्वीस्वेवाति द्वीसु सुखोपेक्खासु एव। सब्बासु द्वीसूति यासु कासुचि द्वीसु। तेनाति ‘‘कामरागो द्वीसु वेदनासु अनुसेती’’ति वचनसामत्थियलद्धेन विसेसनिच्छयेनेव। भवरागानुसयट्ठानं रूपारूपधातुयो तदनुरूपा च वेदना। न हि द्वीसु वेदनासु कामरागानुसयोव अनुसेतीति अवधारणं इच्छितं, द्वीसु एव पन वेदनासूति इच्छितं। तेनेवाह ‘‘द्वीस्वेव अनुसेति, न तीसू’’ति। अट्ठानञ्च अनुसयानं, किं तं अपरियापन्नं सक्काये? सब्बो लोकुत्तरो धम्मो। च-सद्देन पटिघानुसयट्ठानं सङ्गण्हाति। तेन वुत्तं ‘‘यथा चा’’तिआदि। अञ्ञाति कामरागानुसयट्ठानभूता द्वे वेदना।
Dvīsvevāti dvīsu sukhopekkhāsu eva. Sabbāsu dvīsūti yāsu kāsuci dvīsu. Tenāti ‘‘kāmarāgo dvīsu vedanāsu anusetī’’ti vacanasāmatthiyaladdhena visesanicchayeneva. Bhavarāgānusayaṭṭhānaṃ rūpārūpadhātuyo tadanurūpā ca vedanā. Na hi dvīsu vedanāsu kāmarāgānusayova anusetīti avadhāraṇaṃ icchitaṃ, dvīsu eva pana vedanāsūti icchitaṃ. Tenevāha ‘‘dvīsveva anuseti, na tīsū’’ti. Aṭṭhānañca anusayānaṃ, kiṃ taṃ apariyāpannaṃ sakkāye? Sabbo lokuttaro dhammo. Ca-saddena paṭighānusayaṭṭhānaṃ saṅgaṇhāti. Tena vuttaṃ ‘‘yathā cā’’tiādi. Aññāti kāmarāgānusayaṭṭhānabhūtā dve vedanā.
अञ्ञेसु द्वीहि वेदनाहि विप्पयुत्तेसु। पियरूपसातरूपेसूति पियायितब्बमधुरसभावेसु। विसेसनञ्चेतं रूपादीनं सब्बद्वारसब्बपुरिसेसु इट्ठभावस्स अनियतताय कतं। सातसन्तसुखगिद्धियाति सातसुखे सन्तसुखे च गिज्झनाकारेन अभिकङ्खनाकारेन। तत्थ सातसुखं कायिकं, सन्तसुखं चेतसिकं। सातसुखं वा कायिकसुखं, सन्तसुखं उपेक्खासुखं। तथा चाहु ‘‘उपेक्खा पन सन्तत्ता, सुखमिच्चेव भासिता’’ति (विसुद्धि॰ २.६४४; महानि॰ अट्ठ॰ २७)। परित्तं वा ओळारिकं सुखं सातसुखं, अनोळारिकं सन्तसुखं। परित्तग्गहणञ्चेत्थ कामरागानुसयस्स अधिप्पेतत्ता। अञ्ञत्थाति वेदनाहि अञ्ञत्थ। सोति कामरागानुसयो। वेदनासु अनुगतो हुत्वा सेतीति वेदनापेक्खो एव हुत्वा पवत्तति यथा पुत्तापेक्खाय धातिया अनुग्गण्हनप्पवत्ति, सयनसङ्खाता पवत्ति च कामरागस्स निकामनमेव। तेनाह ‘‘सुखमिच्चेव अभिलपती’’ति। यथा तस्स, एवं पटिघानुसयादीनम्पि वुत्तनियामेन यथासकं किच्चकरणमेव दुक्खवेदनादीसु अनुसयनं दट्ठब्बं। तेन वुत्तं ‘‘एवं पटिघानुसयो चा’’तिआदि। तीसु वेदनासु अनुसयनवचनेनाति तीसु वेदनासु यथारहं अनुसयनवचनेन। इट्ठादिभावेन गहितेसूति इट्ठादीसु आरम्मणपकतिया वसेन इट्ठादिभावेन गहितेसु विपरीतसञ्ञाय वसेन अनिट्ठादीसु इट्ठादिभावेन गहितेसूति योजना। न हि इट्ठादिभावेन गहणं विपरीतसञ्ञा।
Aññesu dvīhi vedanāhi vippayuttesu. Piyarūpasātarūpesūti piyāyitabbamadhurasabhāvesu. Visesanañcetaṃ rūpādīnaṃ sabbadvārasabbapurisesu iṭṭhabhāvassa aniyatatāya kataṃ. Sātasantasukhagiddhiyāti sātasukhe santasukhe ca gijjhanākārena abhikaṅkhanākārena. Tattha sātasukhaṃ kāyikaṃ, santasukhaṃ cetasikaṃ. Sātasukhaṃ vā kāyikasukhaṃ, santasukhaṃ upekkhāsukhaṃ. Tathā cāhu ‘‘upekkhā pana santattā, sukhamicceva bhāsitā’’ti (visuddhi. 2.644; mahāni. aṭṭha. 27). Parittaṃ vā oḷārikaṃ sukhaṃ sātasukhaṃ, anoḷārikaṃ santasukhaṃ. Parittaggahaṇañcettha kāmarāgānusayassa adhippetattā. Aññatthāti vedanāhi aññattha. Soti kāmarāgānusayo. Vedanāsu anugato hutvā setīti vedanāpekkho eva hutvā pavattati yathā puttāpekkhāya dhātiyā anuggaṇhanappavatti, sayanasaṅkhātā pavatti ca kāmarāgassa nikāmanameva. Tenāha ‘‘sukhamicceva abhilapatī’’ti. Yathā tassa, evaṃ paṭighānusayādīnampi vuttaniyāmena yathāsakaṃ kiccakaraṇameva dukkhavedanādīsu anusayanaṃ daṭṭhabbaṃ. Tena vuttaṃ ‘‘evaṃ paṭighānusayo cā’’tiādi. Tīsu vedanāsu anusayanavacanenāti tīsu vedanāsu yathārahaṃ anusayanavacanena. Iṭṭhādibhāvena gahitesūti iṭṭhādīsu ārammaṇapakatiyā vasena iṭṭhādibhāvena gahitesu viparītasaññāya vasena aniṭṭhādīsu iṭṭhādibhāvena gahitesūti yojanā. Na hi iṭṭhādibhāvena gahaṇaṃ viparītasaññā.
तत्थाति इट्ठारम्मणादीसु। एत्थाति अनुसयने। कामस्सादादिवत्थुभूतानं कामभवादीनन्ति कामस्सादभवस्सादवत्थुभूतानं कामरूपारूपभवानं गहणं वेदितब्बन्ति योजना। तत्थाति वेदनात्तयधातुत्तयेसु। निद्धारणे चेतं भुम्मं। दुक्खपटिघातो दुक्खे अनभिरति। यत्थ तत्थाति दुक्खवेदनाय तंसम्पयुत्तेसु अनिट्ठरूपादीसु वाति यत्थ तत्थ। महग्गता उपादिन्नक्खन्धा रूपारूपभवा, अनुपादिन्नक्खन्धा रूपारूपावचरधम्मा। तत्थाति यथावुत्तेसु महग्गतधम्मेसु भवरागोइच्चेव वेदितब्बो। तेन वुत्तं ‘‘रूपधातुया अरूपधातुया एत्थ कामरागानुसयो नानुसेती’’ति। दिट्ठानुसयादीनन्ति आदि-सद्देन विचिकिच्छानुसयअविज्जानुसयादीनं सङ्गहो दट्ठब्बो।
Tatthāti iṭṭhārammaṇādīsu. Etthāti anusayane. Kāmassādādivatthubhūtānaṃ kāmabhavādīnanti kāmassādabhavassādavatthubhūtānaṃ kāmarūpārūpabhavānaṃ gahaṇaṃ veditabbanti yojanā. Tatthāti vedanāttayadhātuttayesu. Niddhāraṇe cetaṃ bhummaṃ. Dukkhapaṭighāto dukkhe anabhirati. Yattha tatthāti dukkhavedanāya taṃsampayuttesu aniṭṭharūpādīsu vāti yattha tattha. Mahaggatā upādinnakkhandhā rūpārūpabhavā, anupādinnakkhandhā rūpārūpāvacaradhammā. Tatthāti yathāvuttesu mahaggatadhammesu bhavarāgoicceva veditabbo. Tena vuttaṃ ‘‘rūpadhātuyā arūpadhātuyā ettha kāmarāgānusayo nānusetī’’ti. Diṭṭhānusayādīnanti ādi-saddena vicikicchānusayaavijjānusayādīnaṃ saṅgaho daṭṭhabbo.
धातुत्तयवेदनात्तयविनिमुत्तं दिट्ठानुसयादीनं अनुसयनट्ठानं न वुत्तन्ति सुवुत्तमेतं दिट्ठानुसयादीनं उप्पत्तिट्ठानपुच्छायं ‘‘सब्बसक्कायपरियापन्नेसु धम्मेसु’’इच्चेव विस्सज्जितत्ता। कामरागो पन यत्थ नानुसेति, तं दुक्खवेदनारूपारूपधातुविनिमुत्तं दिट्ठानुसयादीनं अनुसयनट्ठानं अत्थीति दस्सेतुं ‘‘ननु चा’’तिआदि आरद्धं। तत्थ तदनुसयनट्ठानतोति तस्स कामरागानुसयस्स अनुसयनट्ठानतो। अञ्ञा नेक्खम्मस्सितसोमनस्सुपेक्खासङ्खाता। अयमेत्थ सङ्खेपत्थो – नेक्खम्मस्सितदोमनस्से विय पटिघानुसयो नेक्खम्मस्सितसोमनस्सुपेक्खासु कामरागानुसयो नानुसेतीति ‘‘यत्थ कामरागानुसयो नानुसेति, तत्थ दिट्ठानुसयो नानुसेती’’ति सक्का वत्तुन्ति तस्मा तं उद्धरित्वा न वुत्तन्ति। होन्तूति तासं वेदनानं अत्थितं पटिजानित्वा उद्धरित्वा अवचनस्स कारणं दस्सेन्तो आह ‘‘न पन…पे॰… तं न वुत्त’’न्ति। तदनुसयनट्ठानन्ति तेसं दिट्ठानुसयादीनं अनुसयनट्ठानं। तस्माति यस्मा सतिपि कामरागानुसयनट्ठानतो अञ्ञस्मिं दिट्ठानुसयादीनं अनुसयनट्ठाने तं पन धातुत्तयवेदनात्तयविनिमुत्तं नत्थि वेदनाद्वयभावतो, तस्मा। तं वेदनाद्वयं न वुत्तं विसुं न उद्धटन्ति अत्थो। तस्माति यस्मा ‘‘यत्थ कामरागादयो नानुसेन्ति, तत्थ दिट्ठिविचिकिच्छा नानुसेन्ती’’ति अयमत्थो ‘‘आमन्ता’’ति इमिना पटिवचनविस्सज्जनेन अविभागतो वुत्तोति ‘‘यत्थ कामरागादयो अनुसेन्ति, तत्थ दिट्ठिविचिकिच्छा अनुसेन्ती’’ति अयम्पि अत्थो अविभागतोव लब्भति, तस्मा। अविभागतो च दुक्खं पटिघस्स अनुसयनट्ठानन्ति दीपितं होति। तेनाह ‘‘अविसेसेन…पे॰… वेदितब्ब’’न्ति। तत्थ अविसेसेनाति गेहस्सितं नेक्खम्मस्सितन्ति विसेसं अकत्वा। समुदायवसेन गहेत्वाति यथावुत्तअवयवानं समूहवसेन दुक्खन्त्वेव गहेत्वा। ‘‘अविसेसेन समुदायवसेन गहेत्वा’’ति इममत्थं तथा-सद्देन अनुकड्ढति ‘‘द्वीसु वेदनासू’’ति एत्थापि गेहस्सितादिविभागस्स अनिच्छितत्ता।
Dhātuttayavedanāttayavinimuttaṃ diṭṭhānusayādīnaṃ anusayanaṭṭhānaṃ na vuttanti suvuttametaṃ diṭṭhānusayādīnaṃ uppattiṭṭhānapucchāyaṃ ‘‘sabbasakkāyapariyāpannesu dhammesu’’icceva vissajjitattā. Kāmarāgo pana yattha nānuseti, taṃ dukkhavedanārūpārūpadhātuvinimuttaṃ diṭṭhānusayādīnaṃ anusayanaṭṭhānaṃ atthīti dassetuṃ ‘‘nanu cā’’tiādi āraddhaṃ. Tattha tadanusayanaṭṭhānatoti tassa kāmarāgānusayassa anusayanaṭṭhānato. Aññā nekkhammassitasomanassupekkhāsaṅkhātā. Ayamettha saṅkhepattho – nekkhammassitadomanasse viya paṭighānusayo nekkhammassitasomanassupekkhāsu kāmarāgānusayo nānusetīti ‘‘yattha kāmarāgānusayo nānuseti, tattha diṭṭhānusayo nānusetī’’ti sakkā vattunti tasmā taṃ uddharitvā na vuttanti. Hontūti tāsaṃ vedanānaṃ atthitaṃ paṭijānitvā uddharitvā avacanassa kāraṇaṃ dassento āha ‘‘na pana…pe… taṃ na vutta’’nti. Tadanusayanaṭṭhānanti tesaṃ diṭṭhānusayādīnaṃ anusayanaṭṭhānaṃ. Tasmāti yasmā satipi kāmarāgānusayanaṭṭhānato aññasmiṃ diṭṭhānusayādīnaṃ anusayanaṭṭhāne taṃ pana dhātuttayavedanāttayavinimuttaṃ natthi vedanādvayabhāvato, tasmā. Taṃ vedanādvayaṃ na vuttaṃ visuṃ na uddhaṭanti attho. Tasmāti yasmā ‘‘yattha kāmarāgādayo nānusenti, tattha diṭṭhivicikicchā nānusentī’’ti ayamattho ‘‘āmantā’’ti iminā paṭivacanavissajjanena avibhāgato vuttoti ‘‘yattha kāmarāgādayo anusenti, tattha diṭṭhivicikicchā anusentī’’ti ayampi attho avibhāgatova labbhati, tasmā. Avibhāgato ca dukkhaṃ paṭighassa anusayanaṭṭhānanti dīpitaṃ hoti. Tenāha ‘‘avisesena…pe… veditabba’’nti. Tattha avisesenāti gehassitaṃ nekkhammassitanti visesaṃ akatvā. Samudāyavasenagahetvāti yathāvuttaavayavānaṃ samūhavasena dukkhantveva gahetvā. ‘‘Avisesena samudāyavasena gahetvā’’ti imamatthaṃ tathā-saddena anukaḍḍhati ‘‘dvīsu vedanāsū’’ti etthāpi gehassitādivibhāgassa anicchitattā.
यदि एवं ‘‘पटिघं तेन पजहति, न तत्थ पटिघानुसयो अनुसेती’’ति इदं सुत्तपदं कथन्ति चोदनं सन्धाय ‘‘अपिचा’’तिआदि वुत्तं। तत्थाति तस्मिं दोमनस्से, तंसम्पयुत्ते वा पटिघे। नेक्खम्मस्सितं दोमनस्सन्तिआदिना नेय्यत्थमिदं सुत्तं, न नीतत्थन्ति दस्सेति। यथा पन सुत्तं उदाहटं, तथा इध कस्मा न वुत्तन्ति आह ‘‘पटिघुप्पत्तिरहट्ठानताया’’तिआदि। एवम्पि सुत्ताभिधम्मपाठानं कथमविरोधोति आह निप्परियायदेसना हेसा, सा पन परियायदेसनाति। एवञ्च कत्वाति परियायदेसनत्ता एव। रागानुसयोति कामरागानुसयो अधिप्पेतो। यतो ‘‘अनागामिमग्गेन समुग्घातनं सन्धाया’’ति वुत्तं, तस्मा तस्स न महग्गतधम्मा अनुसयनट्ठानन्ति तं पठमज्झानञ्च अनामसित्वा ‘‘न हि लोकिया…पे॰… नानुसेतीति सक्का वत्तु’’न्ति वुत्तं। अवत्थुभावतोति सभावेनेव अनुप्पत्तिट्ठानत्ता। इधाति इमस्मिं अनुसययमके। वुत्तनयेनाति ‘‘नेक्खम्मस्सितं दोमनस्सं उप्पादेत्वा’’तिआदिना वुत्तेन नयेन । तंपटिपक्खभावतोति तेसं पटिघादीनं पटिपक्खस्स मग्गस्स सब्भावतो। न केवलं मग्गसब्भावतो, अथ खो बलवविपस्सनासब्भावतोपीति दस्सेन्तो आह ‘‘तंसमुग्घा…पे॰… भावतो चा’’ति।
Yadi evaṃ ‘‘paṭighaṃ tena pajahati, na tattha paṭighānusayo anusetī’’ti idaṃ suttapadaṃ kathanti codanaṃ sandhāya ‘‘apicā’’tiādi vuttaṃ. Tatthāti tasmiṃ domanasse, taṃsampayutte vā paṭighe. Nekkhammassitaṃ domanassantiādinā neyyatthamidaṃ suttaṃ, na nītatthanti dasseti. Yathā pana suttaṃ udāhaṭaṃ, tathā idha kasmā na vuttanti āha ‘‘paṭighuppattirahaṭṭhānatāyā’’tiādi. Evampi suttābhidhammapāṭhānaṃ kathamavirodhoti āha nippariyāyadesanā hesā, sā pana pariyāyadesanāti. Evañca katvāti pariyāyadesanattā eva. Rāgānusayoti kāmarāgānusayo adhippeto. Yato ‘‘anāgāmimaggena samugghātanaṃ sandhāyā’’ti vuttaṃ, tasmā tassa na mahaggatadhammā anusayanaṭṭhānanti taṃ paṭhamajjhānañca anāmasitvā ‘‘na hi lokiyā…pe… nānusetīti sakkā vattu’’nti vuttaṃ. Avatthubhāvatoti sabhāveneva anuppattiṭṭhānattā. Idhāti imasmiṃ anusayayamake. Vuttanayenāti ‘‘nekkhammassitaṃ domanassaṃ uppādetvā’’tiādinā vuttena nayena . Taṃpaṭipakkhabhāvatoti tesaṃ paṭighādīnaṃ paṭipakkhassa maggassa sabbhāvato. Na kevalaṃ maggasabbhāvato, atha kho balavavipassanāsabbhāvatopīti dassento āha ‘‘taṃsamugghā…pe… bhāvato cā’’ti.
इदानि यदेतं तत्थ तत्थ ‘‘अनुसयनट्ठान’’न्ति वुत्तं, तं गहेतब्बधम्मवसेन वा सिया गहणविसेसेन वाति द्वे विकप्पा, तेसु पठमं सन्धायाह ‘‘आरम्मणे अनुसयनट्ठाने सती’’ति। रूपादिआरम्मणे अनुसयानं अनुसयनट्ठानन्ति गय्हमाने यमत्थं सन्धाय ‘‘न सक्का वत्तु’’न्ति वुत्तं, तं दस्सेतुं ‘‘दुक्खाय ही’’तिआदिमाह। यदि सियाति यदि कामरागानुसयो सिया। एतस्सपीति दिट्ठानुसयसम्पयुत्तलोभस्सपि ‘‘सब्बसक्कायपरियापन्नेसु धम्मेसू’’ति कामरागस्स ठानं वत्तब्बं सिया, न च वुत्तं। अथ पनातिआदि दुतियविकप्पं सन्धाय वुत्तं। अज्झासयवसेन तंनिन्नतायाति असतिपि आरम्मणकरणे यत्थ कामरागादयो अज्झासयतो निन्ना, तं तेसं अनुसयनट्ठानं। तेन वुत्तं ‘‘अनुगतो हुत्वा सेती’’ति। अथ पन वुत्तन्ति सम्बन्धो। यथातिआदि यथावुत्तस्स अत्थस्स उदाहरणवसेन निरूपनं। दुक्खे पटिहञ्ञनवसेनेव पवत्तति, नारम्मणकरणवसेनाति अधिप्पायो। दुक्खमेव तस्स अनुसयनट्ठानं वुत्तन्ति अज्झासयस्स तत्थ निन्नत्ता दुक्खमेव तस्स पटिघस्स अनुसयनट्ठानं वुत्तं, नालम्बितं रूपादि सुखवेदना चाति अधिप्पायो। एवन्ति यथा अञ्ञारम्मणस्सपि पटिघस्स अज्झासयतो दुक्खनिन्नताय दुक्खमेव अनुसयनट्ठानं वुत्तं, एवं। दुक्खादीसु…पे॰… वुत्तन्ति ‘‘दुक्खेन सुखं अधिगन्तब्बं। नत्थि दिन्न’’न्ति च आदिना कायकिलमनदुक्खे दानानुभावादिके च मिच्छाभिनिवेसनवसेन उप्पज्जमानेन दिट्ठानुसयेन सम्पयुत्तो अञ्ञारम्मणोपि लोभो ‘‘एवं सुखं भविस्सती’’ति अज्झासयतो सुखाभिसङ्गवसेनेव पवत्ततीति सुखुपेक्खाभेदं सातसन्तसुखद्वयमेव अस्स लोभस्स अनुसयनट्ठानं वुत्तं पाळियं, न यथावुत्तं दुक्खादि, तस्मा भवराग…पे॰… न विरुज्झति। एकस्मिंयेव चातिआदि दुतियविकप्पंयेव उपब्रूहनत्थं वुत्तं। तत्थ रागस्स सुखज्झासयता तंसमङ्गिनो पुग्गलस्स वसेन वेदितब्बा, तन्निन्नभावेन वा चक्खुस्स विसमज्झासयता विय। एस नयो सेसेसुपि। तेसं रागपटिघानं नानानुसयट्ठानता होति एकस्मिम्पि आरम्मणेति अत्थो।
Idāni yadetaṃ tattha tattha ‘‘anusayanaṭṭhāna’’nti vuttaṃ, taṃ gahetabbadhammavasena vā siyā gahaṇavisesena vāti dve vikappā, tesu paṭhamaṃ sandhāyāha ‘‘ārammaṇe anusayanaṭṭhāne satī’’ti. Rūpādiārammaṇe anusayānaṃ anusayanaṭṭhānanti gayhamāne yamatthaṃ sandhāya ‘‘na sakkā vattu’’nti vuttaṃ, taṃ dassetuṃ ‘‘dukkhāya hī’’tiādimāha. Yadi siyāti yadi kāmarāgānusayo siyā. Etassapīti diṭṭhānusayasampayuttalobhassapi ‘‘sabbasakkāyapariyāpannesu dhammesū’’ti kāmarāgassa ṭhānaṃ vattabbaṃ siyā, na ca vuttaṃ. Atha panātiādi dutiyavikappaṃ sandhāya vuttaṃ. Ajjhāsayavasena taṃninnatāyāti asatipi ārammaṇakaraṇe yattha kāmarāgādayo ajjhāsayato ninnā, taṃ tesaṃ anusayanaṭṭhānaṃ. Tena vuttaṃ ‘‘anugato hutvā setī’’ti. Atha pana vuttanti sambandho. Yathātiādi yathāvuttassa atthassa udāharaṇavasena nirūpanaṃ. Dukkhe paṭihaññanavaseneva pavattati, nārammaṇakaraṇavasenāti adhippāyo. Dukkhameva tassa anusayanaṭṭhānaṃ vuttanti ajjhāsayassa tattha ninnattā dukkhameva tassa paṭighassa anusayanaṭṭhānaṃ vuttaṃ, nālambitaṃ rūpādi sukhavedanā cāti adhippāyo. Evanti yathā aññārammaṇassapi paṭighassa ajjhāsayato dukkhaninnatāya dukkhameva anusayanaṭṭhānaṃ vuttaṃ, evaṃ. Dukkhādīsu…pe… vuttanti ‘‘dukkhena sukhaṃ adhigantabbaṃ. Natthi dinna’’nti ca ādinā kāyakilamanadukkhe dānānubhāvādike ca micchābhinivesanavasena uppajjamānena diṭṭhānusayena sampayutto aññārammaṇopi lobho ‘‘evaṃ sukhaṃ bhavissatī’’ti ajjhāsayato sukhābhisaṅgavaseneva pavattatīti sukhupekkhābhedaṃ sātasantasukhadvayameva assa lobhassa anusayanaṭṭhānaṃ vuttaṃ pāḷiyaṃ, na yathāvuttaṃ dukkhādi, tasmā bhavarāga…pe… na virujjhati. Ekasmiṃyeva cātiādi dutiyavikappaṃyeva upabrūhanatthaṃ vuttaṃ. Tattha rāgassa sukhajjhāsayatā taṃsamaṅgino puggalassa vasena veditabbā, tanninnabhāvena vā cakkhussa visamajjhāsayatā viya. Esa nayo sesesupi. Tesaṃ rāgapaṭighānaṃ nānānusayaṭṭhānatā hoti ekasmimpi ārammaṇeti attho.
एवञ्च कत्वाति असतिपि गहेतब्बभेदे गहणविसेसेन अनुसयनट्ठानस्स भिन्नत्ता एव। ‘‘यत्थ…पे॰… नो’’ति वुत्तं, अञ्ञथा विरुज्झेय्य। गहेतब्बभेदेन हि रागपटिघानं अनुसयनट्ठानभेदे गय्हमाने विपाकमत्ते ठातब्बं सिया, न च तं युत्तं, नपि सब्बेसं पुरिसद्वारानं इट्ठानिट्ठं नियतन्ति। यदिपि यथावुत्तलोभस्स वुत्तनयेन कामरागानुसयता सम्भवति, यथा पन सुखुपेक्खासु इट्ठारम्मणे च उप्पज्जन्तेन दोमनस्सेन सह पवत्तो दोसो दुब्बलभावेन पटिघानुसयो न होति, एवं यथावुत्तलोभोपि कामरागानुसयो न होतीति इममत्थं दस्सेतुं ‘‘अट्ठकथायं पना’’तिआदि वुत्तं। न पटिघानुसयोति एत्थ न-कारो पटिसेधनत्थो, न अञ्ञत्थो, इतरत्थ पन सम्भवो एव नत्थीति दस्सेन्तो ‘‘यं पनेत’’न्तिआदिमाह। तत्थ ‘‘न हि दोमनस्सस्स पटिघानुसयभावासङ्का अत्थी’’ति इमिना न-कारस्स अञ्ञत्थताभावदस्सनमुखेन अभावत्थतं समत्थेति।
Evañca katvāti asatipi gahetabbabhede gahaṇavisesena anusayanaṭṭhānassa bhinnattā eva. ‘‘Yattha…pe… no’’ti vuttaṃ, aññathā virujjheyya. Gahetabbabhedena hi rāgapaṭighānaṃ anusayanaṭṭhānabhede gayhamāne vipākamatte ṭhātabbaṃ siyā, na ca taṃ yuttaṃ, napi sabbesaṃ purisadvārānaṃ iṭṭhāniṭṭhaṃ niyatanti. Yadipi yathāvuttalobhassa vuttanayena kāmarāgānusayatā sambhavati, yathā pana sukhupekkhāsu iṭṭhārammaṇe ca uppajjantena domanassena saha pavatto doso dubbalabhāvena paṭighānusayo na hoti, evaṃ yathāvuttalobhopi kāmarāgānusayo na hotīti imamatthaṃ dassetuṃ ‘‘aṭṭhakathāyaṃ panā’’tiādi vuttaṃ. Na paṭighānusayoti ettha na-kāro paṭisedhanattho, na aññattho, itarattha pana sambhavo eva natthīti dassento ‘‘yaṃ paneta’’ntiādimāha. Tattha ‘‘na hi domanassassa paṭighānusayabhāvāsaṅkā atthī’’ti iminā na-kārassa aññatthatābhāvadassanamukhena abhāvatthataṃ samattheti.
देसना संकिण्णा विय भवेय्याति एत्थ देसनासङ्करं दस्सेतुं ‘‘भवरागस्सपि…पे॰… भवेय्या’’ति वुत्तं। तस्सत्थो – यथा कामरागस्स कामधातुया द्वीसु वेदनासु आरम्मणकरणवसेन उप्पत्ति वुत्ता ‘‘कामरागो कामधातुया द्वीसु वेदनासु अनुसेती’’ति, एवं यदि ‘‘भवरागो कामधातुया द्वीसु वेदनासु अनुसेती’’ति वुच्चेय्य, भवरागस्सपि…पे॰… भवेय्य। ततो च कामरागेन सद्धिं भवरागस्स देसना संकिण्णा भवेय्य, कामरागतो च भवरागस्स विसेसो दस्सेतब्बो। सो च सहजातानुसयवसेन न सक्का दस्सेतुन्ति आरम्मणकरणवसेन दस्सेतब्बो। तेन वुत्तं ‘‘तस्मा आरम्मण…पे॰… अधिप्पायो’’ति। तत्थ आरम्मणविसेसेनाति रूपारूपधातुसङ्खातआरम्मणविसेसेन। विसेसदस्सनत्थन्ति कामरागतो भवरागस्स विसेसदस्सनत्थं। एवं देसना कताति ‘‘रूपधातुया अरूपधातुया एत्थ भवरागानुसयो अनुसेती’’ति एवं विसये भुम्मं कत्वा देसना कता। तेनाह ‘‘सहजातवेदनाविसेसाभावतो’’ति।
Desanāsaṃkiṇṇā viya bhaveyyāti ettha desanāsaṅkaraṃ dassetuṃ ‘‘bhavarāgassapi…pe… bhaveyyā’’ti vuttaṃ. Tassattho – yathā kāmarāgassa kāmadhātuyā dvīsu vedanāsu ārammaṇakaraṇavasena uppatti vuttā ‘‘kāmarāgo kāmadhātuyā dvīsu vedanāsu anusetī’’ti, evaṃ yadi ‘‘bhavarāgo kāmadhātuyā dvīsu vedanāsu anusetī’’ti vucceyya, bhavarāgassapi…pe… bhaveyya. Tato ca kāmarāgena saddhiṃ bhavarāgassa desanā saṃkiṇṇā bhaveyya, kāmarāgato ca bhavarāgassa viseso dassetabbo. So ca sahajātānusayavasena na sakkā dassetunti ārammaṇakaraṇavasena dassetabbo. Tena vuttaṃ ‘‘tasmā ārammaṇa…pe… adhippāyo’’ti. Tattha ārammaṇavisesenāti rūpārūpadhātusaṅkhātaārammaṇavisesena. Visesadassanatthanti kāmarāgato bhavarāgassa visesadassanatthaṃ. Evaṃ desanā katāti ‘‘rūpadhātuyā arūpadhātuyā ettha bhavarāgānusayo anusetī’’ti evaṃ visaye bhummaṃ katvā desanā katā. Tenāha ‘‘sahajātavedanāvisesābhāvato’’ti.
उप्पत्तिट्ठानवारवण्णना निट्ठिता।
Uppattiṭṭhānavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
महावारो
Mahāvāro
१. अनुसयवारवण्णना
1. Anusayavāravaṇṇanā
३. पवत्ताविरामवसेनाति अनुसयप्पवत्तिया अविरामवसेन, अविच्छेदवसेनाति अत्थो। कथं पन कुसलाब्याकतचित्तक्खणे अनुसयानं पवत्तीति आह ‘‘मग्गेनेव…पे॰… पुब्बे’’ति।
3. Pavattāvirāmavasenāti anusayappavattiyā avirāmavasena, avicchedavasenāti attho. Kathaṃ pana kusalābyākatacittakkhaṇe anusayānaṃ pavattīti āha ‘‘maggeneva…pe… pubbe’’ti.
२०. चित्तचेतसिकानञ्च ठानं नाम चित्तुप्पादोति आह ‘‘एकस्मिं चित्तुप्पादे’’ति। तेसं तेसं पुग्गलानन्ति पुथुज्जनादीनं पुग्गलानं। पकतिया सभावेन। सभावसिद्धा हि दुक्खाय वेदनाय कामरागस्स अननुसयनट्ठानता। एवं सेसेसुपि यथारहं वत्तब्बं। वक्खति हि ‘‘पकतिया दुक्खादीनं कामरागादीनं अननुसयनट्ठानतं सन्धाय वुत्त’’न्ति। पहानेनाति तस्स तस्स अनुसयस्स समुच्छिन्दनेन। तिण्णं पुग्गलानन्ति पुथुज्जनसोतापन्नसकदागामीनं। द्विन्नं पुग्गलानन्ति अनागामिअरहन्तानं। एत्थाति एतस्मिं पुग्गलोकासवारे। पुरिमनयेति ‘‘तिण्णं पुग्गलान’’न्तिआदिके पुरिमस्मिं विस्सज्जननये। ओकासन्ति उप्पत्तिट्ठानं, इध पन दुक्खवेदना वेदितब्बा। पच्छिमनयेति ‘‘द्विन्नं पुग्गलान’’न्तिआदिके विस्सज्जननये। अनोकासता अननुसयनट्ठानता।
20. Cittacetasikānañca ṭhānaṃ nāma cittuppādoti āha ‘‘ekasmiṃ cittuppāde’’ti. Tesaṃ tesaṃ puggalānanti puthujjanādīnaṃ puggalānaṃ. Pakatiyā sabhāvena. Sabhāvasiddhā hi dukkhāya vedanāya kāmarāgassa ananusayanaṭṭhānatā. Evaṃ sesesupi yathārahaṃ vattabbaṃ. Vakkhati hi ‘‘pakatiyā dukkhādīnaṃ kāmarāgādīnaṃ ananusayanaṭṭhānataṃ sandhāya vutta’’nti. Pahānenāti tassa tassa anusayassa samucchindanena. Tiṇṇaṃ puggalānanti puthujjanasotāpannasakadāgāmīnaṃ. Dvinnaṃ puggalānanti anāgāmiarahantānaṃ. Etthāti etasmiṃ puggalokāsavāre. Purimanayeti ‘‘tiṇṇaṃ puggalāna’’ntiādike purimasmiṃ vissajjananaye. Okāsanti uppattiṭṭhānaṃ, idha pana dukkhavedanā veditabbā. Pacchimanayeti ‘‘dvinnaṃ puggalāna’’ntiādike vissajjananaye. Anokāsatā ananusayanaṭṭhānatā.
अनुसयवारवण्णना निट्ठिता।
Anusayavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
२. सानुसयवारवण्णना
2. Sānusayavāravaṇṇanā
६६-१३१. ‘‘सानुसयो, पजहति, परिजानाती’’ति पुग्गलो वुत्तोति ‘‘कामरागेन सानुसयो, कामरागं पजहति, कामरागं परिजानाती’’तिआदीसु अनुसयसमङ्गिभावेन पहानपरिञ्ञाकिरियाय कत्तुभावेन च पुग्गलो वुत्तो, न धम्मो। भवविसेसेन वाति केवलेन भवविसेसेन वा। इतरेसूति पटिघानुसयादीसु। भवानुसयविसेसेन वाति कामभवादिभवविसिट्ठानुसयविसेसेन वा। सानुसयतानिरनुसयतादिकाति एत्थ आदि-सद्देन पहानापहानपरिञ्ञापरिञ्ञा सङ्गय्हन्ति। ननु च भवविसेसे केसञ्चि अनुसयानं अप्पहानन्ति? न तं अनुसयकतं, अथ खो पच्चयवेकल्लतो अनोकासताय चाति नायं विरोधो। द्वीसु वेदनासूति सुखउपेक्खासु वेदनासु दुक्खाय वेदनाय कामरागानुसयेन निरनुसयोति योजेतब्बं। इदम्पि नत्थि पुग्गलवसेन वुच्चमानत्ता। तेनाह ‘‘न हि पुग्गलस्स…पे॰… अनुसयान’’न्ति। यदिपि पुग्गलस्स अनुसयनोकासो अनोकासो, तस्स पन सानुसयतादिहेतु होतीति दस्सेन्तो ‘‘अनुसयस्स पना’’तिआदिमाह। निरनुसयतादीनन्ति आदि-सद्देन अप्पहानापरिञ्ञा सङ्गण्हाति। परिजाननं समतिक्कमनन्ति परिञ्ञावारेपि ‘‘अपादाने निस्सक्कवचन’’न्ति वुत्तं।
66-131. ‘‘Sānusayo, pajahati, parijānātī’’ti puggalo vuttoti ‘‘kāmarāgena sānusayo, kāmarāgaṃ pajahati, kāmarāgaṃ parijānātī’’tiādīsu anusayasamaṅgibhāvena pahānapariññākiriyāya kattubhāvena ca puggalo vutto, na dhammo. Bhavavisesena vāti kevalena bhavavisesena vā. Itaresūti paṭighānusayādīsu. Bhavānusayavisesena vāti kāmabhavādibhavavisiṭṭhānusayavisesena vā. Sānusayatāniranusayatādikāti ettha ādi-saddena pahānāpahānapariññāpariññā saṅgayhanti. Nanu ca bhavavisese kesañci anusayānaṃ appahānanti? Na taṃ anusayakataṃ, atha kho paccayavekallato anokāsatāya cāti nāyaṃ virodho. Dvīsu vedanāsūti sukhaupekkhāsu vedanāsu dukkhāya vedanāya kāmarāgānusayena niranusayoti yojetabbaṃ. Idampi natthi puggalavasena vuccamānattā. Tenāha ‘‘na hi puggalassa…pe… anusayāna’’nti. Yadipi puggalassa anusayanokāso anokāso, tassa pana sānusayatādihetu hotīti dassento ‘‘anusayassa panā’’tiādimāha. Niranusayatādīnanti ādi-saddena appahānāpariññā saṅgaṇhāti. Parijānanaṃ samatikkamananti pariññāvārepi ‘‘apādāne nissakkavacana’’nti vuttaṃ.
अनुसयनट्ठानतोति अनुसयनट्ठानहेतु। ‘‘अननुसयनट्ठानतो’’ति एत्थापि एसेव नयो। निमित्तापादानभावदस्सनत्थन्ति सानुसयवारे निमित्तभावदस्सनत्थं, पजहनपरिञ्ञावारेसु अपादानभावदस्सनत्थञ्चाति योजेतब्बं। पजहतीति एत्थ ‘‘रूपधातुया अरूपधातुया ततो मानानुसयं पजहती’’ति पाळिपदं आहरित्वा योजेतब्बं, न पजहतीति एत्थ पन ‘‘दुक्खाय वेदनाय ततो कामरागानुसयं नप्पजहती’’ति। एवमादीसूति आदि-सद्देन परिञ्ञावारम्पि सङ्गण्हाति। भुम्मनिद्देसेनेव हेतुअत्थेनेव निद्दिट्ठाति अत्थो।
Anusayanaṭṭhānatoti anusayanaṭṭhānahetu. ‘‘Ananusayanaṭṭhānato’’ti etthāpi eseva nayo. Nimittāpādānabhāvadassanatthanti sānusayavāre nimittabhāvadassanatthaṃ, pajahanapariññāvāresu apādānabhāvadassanatthañcāti yojetabbaṃ. Pajahatīti ettha ‘‘rūpadhātuyā arūpadhātuyā tato mānānusayaṃ pajahatī’’ti pāḷipadaṃ āharitvā yojetabbaṃ, na pajahatīti ettha pana ‘‘dukkhāya vedanāya tato kāmarāgānusayaṃ nappajahatī’’ti. Evamādīsūti ādi-saddena pariññāvārampi saṅgaṇhāti. Bhummaniddeseneva hetuattheneva niddiṭṭhāti attho.
चतुत्थपञ्हविस्सज्जनेनाति ‘‘यतो वा पन मानानुसयेन सानुसयो, ततो कामरागानुसयेन सानुसयो’’ति एतस्स पञ्हस्स विस्सज्जनेन। तत्थ हि ‘‘रूपधातुया अरूपधातुया’’तिआदिना सरूपतो अनुसयनट्ठानानि दस्सितानि। तदत्थेति तं अनुसयनट्ठानदस्सनं अत्थो एतस्साति तदत्थो, तस्मिं तदत्थे। ‘‘अनुसयस्स उप्पत्तिट्ठानदस्सनत्थं अयं वारो आरद्धो’’तिआदिना ‘‘यतो’’ति एतेन अनुसयनट्ठानं वुत्तन्ति इममत्थं विभावेत्वा। पमादलिखितं विय दिस्सति उप्पन्न-सद्देन वत्तमानुप्पन्ने वुच्चमाने। यथा पन उप्पज्जनवारे उप्पज्जति-सद्देन उप्पत्तियोगदीपकत्ता उप्पत्तिरहा वुच्चन्ति, एवमिधापि उप्पत्तिअरहे वुच्चमाने न कोचि विरोधो। यं पन वक्खति ‘‘न हि अपरियापन्नानं अनुसयुप्पत्तिरहट्ठानता’’ति, सोपि न दोसो। यत्थ यत्थ हि अनुसया उप्पत्तिरहा, तदेव एकज्झं गहेत्वा ‘‘सब्बत्था’’ति वुत्तन्ति। तथेव दिस्सतीति तं पमादलिखितं विय दिस्सतीति अत्थो।
Catutthapañhavissajjanenāti ‘‘yato vā pana mānānusayena sānusayo, tato kāmarāgānusayena sānusayo’’ti etassa pañhassa vissajjanena. Tattha hi ‘‘rūpadhātuyā arūpadhātuyā’’tiādinā sarūpato anusayanaṭṭhānāni dassitāni. Tadattheti taṃ anusayanaṭṭhānadassanaṃ attho etassāti tadattho, tasmiṃ tadatthe. ‘‘Anusayassa uppattiṭṭhānadassanatthaṃ ayaṃ vāro āraddho’’tiādinā ‘‘yato’’ti etena anusayanaṭṭhānaṃ vuttanti imamatthaṃ vibhāvetvā. Pamādalikhitaṃ viya dissati uppanna-saddena vattamānuppanne vuccamāne. Yathā pana uppajjanavāre uppajjati-saddena uppattiyogadīpakattā uppattirahā vuccanti, evamidhāpi uppattiarahe vuccamāne na koci virodho. Yaṃ pana vakkhati ‘‘na hi apariyāpannānaṃ anusayuppattirahaṭṭhānatā’’ti, sopi na doso. Yattha yattha hi anusayā uppattirahā, tadeva ekajjhaṃ gahetvā ‘‘sabbatthā’’ti vuttanti. Tatheva dissatīti taṃ pamādalikhitaṃ viya dissatīti attho.
यतो उप्पन्नेन भवितब्बन्ति यतो अनुसयनट्ठानतो कामगारानुसयेन उप्पन्नेन भवितब्बं, तेन कामरागानुसयेन उप्पत्तिरहट्ठाने निस्सक्कवचनं कतं ‘‘यतो’’ति। तथाति एत्थ तथा-सद्दो यथा ‘‘यतो उप्पन्नेना’’ति एत्थ उप्पत्तिरहट्ठानतो अनुसयस्स उप्पत्तिरहता वुत्ता, तथा ‘‘उप्पज्जनकेना’’ति एत्थापि सा एव वुच्चतीति दीपेतीति आह ‘‘सब्बधम्मेसु…पे॰… आपन्नेना’’ति। तत्थ ‘‘उप्पज्जनको’’ति वुत्ते अनुप्पज्जनको न होतीति अयमत्थो विञ्ञायति, तथा च सति तेन अनुप्पत्ति निच्छिताति उप्पन्नसभावता च पकासिता होतीति। तेनाह ‘‘सब्बधम्मेसु…पे॰… अपनेती’’ति। ‘‘यो यतो कामरागानुसयेन निरनुसयो, सो ततो मानानुसयेन निरनुसयो’’ति पुच्छाय ‘‘यतो ततो’’ति आगतत्ता विस्सज्जने ‘‘सब्बत्था’’ति पदस्स निस्सक्कवसेनेव सक्का योजेतुन्ति दस्सेन्तो ‘‘सब्बत्थाति…पे॰… न न सम्भवती’’ति आह। भुम्मतो अञ्ञत्थापि सद्दविदू इच्छन्ति, यतो सब्बेसं पादकं ‘‘सब्बत्थपादक’’न्ति वुच्चति, इध पन निस्सक्कवसेन वेदितब्बं।
Yato uppannena bhavitabbanti yato anusayanaṭṭhānato kāmagārānusayena uppannena bhavitabbaṃ, tena kāmarāgānusayena uppattirahaṭṭhāne nissakkavacanaṃ kataṃ ‘‘yato’’ti. Tathāti ettha tathā-saddo yathā ‘‘yato uppannenā’’ti ettha uppattirahaṭṭhānato anusayassa uppattirahatā vuttā, tathā ‘‘uppajjanakenā’’ti etthāpi sā eva vuccatīti dīpetīti āha ‘‘sabbadhammesu…pe… āpannenā’’ti. Tattha ‘‘uppajjanako’’ti vutte anuppajjanako na hotīti ayamattho viññāyati, tathā ca sati tena anuppatti nicchitāti uppannasabhāvatā ca pakāsitā hotīti. Tenāha ‘‘sabbadhammesu…pe… apanetī’’ti. ‘‘Yo yato kāmarāgānusayena niranusayo, so tato mānānusayena niranusayo’’ti pucchāya ‘‘yato tato’’ti āgatattā vissajjane ‘‘sabbatthā’’ti padassa nissakkavaseneva sakkā yojetunti dassento ‘‘sabbatthāti…pe… na na sambhavatī’’ti āha. Bhummato aññatthāpi saddavidū icchanti, yato sabbesaṃ pādakaṃ ‘‘sabbatthapādaka’’nti vuccati, idha pana nissakkavasena veditabbaṃ.
सानुसयवारवण्णना निट्ठिता।
Sānusayavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
३. पजहनवारवण्णना
3. Pajahanavāravaṇṇanā
१३२-१९७. अप्पजहनसब्भावाति अप्पहानस्स, अप्पहीयमानस्स वा सब्भावा। तस्माति यस्मा यो कामरागानुसयं पजहति, न सो मानानुसयं निरवसेसतो पजहति, यो च मानानुसयं निरवसेसतो पजहति, न सो कामरागानुसयं पजहति पगेव पहीनत्ता, तस्मा ‘‘यो वा पन मानानुसयं पजहति, सो कामरागानुसयं पजहतीति? नो’’ति वुत्तन्ति वेदितब्बं। यदि एवं पठमपुच्छायं कथन्ति आह ‘‘यस्मा पन…पे॰… वुत्त’’न्ति। तत्थ पहानकरणमत्तमेवाति पहानकिरियासम्भवमत्तमेव, न निरवसेसप्पहानन्ति अधिप्पायो। ते ठपेत्वाति दिट्ठिविचिकिच्छानुसयादीनं निरवसेसपजहनके अट्ठमकादिके ठपेत्वा। अवसेसाति तस्स तस्स अनुसयस्स निरवसेसप्पजहनकेहि अवसिट्ठा। तेसु येसं एकच्चे अनुसया पहीना, तेपि अप्पजहनसब्भावेनेव नप्पजहन्तीति वुत्ता। न च यथाविज्जमानेनाति मग्गकिच्चभावेन विज्जमानप्पकारेन पहानेन वज्जिता रहिता एव वुत्ताति योजना।
132-197. Appajahanasabbhāvāti appahānassa, appahīyamānassa vā sabbhāvā. Tasmāti yasmā yo kāmarāgānusayaṃ pajahati, na so mānānusayaṃ niravasesato pajahati, yo ca mānānusayaṃ niravasesato pajahati, na so kāmarāgānusayaṃ pajahati pageva pahīnattā, tasmā ‘‘yo vā pana mānānusayaṃ pajahati, so kāmarāgānusayaṃ pajahatīti? No’’ti vuttanti veditabbaṃ. Yadi evaṃ paṭhamapucchāyaṃ kathanti āha ‘‘yasmā pana…pe… vutta’’nti. Tattha pahānakaraṇamattamevāti pahānakiriyāsambhavamattameva, na niravasesappahānanti adhippāyo. Te ṭhapetvāti diṭṭhivicikicchānusayādīnaṃ niravasesapajahanake aṭṭhamakādike ṭhapetvā. Avasesāti tassa tassa anusayassa niravasesappajahanakehi avasiṭṭhā. Tesu yesaṃ ekacce anusayā pahīnā, tepi appajahanasabbhāveneva nappajahantīti vuttā. Na ca yathāvijjamānenāti maggakiccabhāvena vijjamānappakārena pahānena vajjitā rahitā eva vuttāti yojanā.
केसञ्चीति सोतापन्नसकदागामिमग्गसमङ्गिसकदागामीनं। पुन केसञ्चीति अनागामिअग्गमग्गसमङ्गिअरहन्तानं। उभयन्ति कामरागविचिकिच्छानुसयद्वयं। सेसानन्ति ‘‘सेसा’’ति वुत्तानं यथावुत्तपुग्गलानं। तेसन्ति वुत्तप्पकारानं द्विन्नं अनुसयानं। उभयाप्पजहनस्साति कामरागविचिकिच्छानुसयाप्पजहनस्स। कारणं न होतीति येसं विचिकिच्छानुसयो पहीनो, तेसं तस्स पहीनता, येसं यथावुत्तं उभयप्पहीनं, तेसं तदप्पजहनस्स कारणं न होतीति अत्थो। तेनाह ‘‘तेसं पहीनत्ता ‘नप्पजहन्ती’ति न सक्का वत्तु’’न्ति। अथ पन न तत्थ कारणं वुत्तं, येन कारणवचनेन यथावुत्तदोसापत्ति सिया, केवलं पन सन्निट्ठानेन तेसं पुग्गलानं गहिततादस्सनत्थं वुत्तं ‘‘कामरागानुसयञ्च नप्पजहन्ती’’ति, एवम्पि पुच्छितस्स संसयत्थस्स कारणं वत्तब्बं। तथा च सति ‘‘सेसपुग्गला तस्स अनुसयस्स पहीनत्ता नप्पजहन्ती’’ति कारणं वत्तब्बमेवाति चोदनं सन्धायाह ‘‘न वत्तब्ब’’न्तिआदि। तत्थ न वत्तब्बन्ति वुत्तनयेन कारणं न वत्तब्बं कारणभावस्सेव अभावतो। ‘‘उभयाप्पजहनस्स कारणं न होती’’ति वुत्तं, यथा पन वत्तब्बं, तं दस्सेतुं ‘‘यो कामरागानुसयं…पे॰… वत्तब्बत्ता’’ति आह। तेन पहीनाप्पहीनवसेन कारणं न वत्तब्बं, पहीनानंयेव पन वसेन वत्तब्बन्ति दस्सेति। संसयत्थसङ्गहितेति संसयत्थेन पदेन सङ्गहिते। सन्निट्ठानपदसङ्गहितं पन पहीयमानत्ता ‘‘नप्पजहती’’ति न सक्का वत्तुन्ति।
Kesañcīti sotāpannasakadāgāmimaggasamaṅgisakadāgāmīnaṃ. Puna kesañcīti anāgāmiaggamaggasamaṅgiarahantānaṃ. Ubhayanti kāmarāgavicikicchānusayadvayaṃ. Sesānanti ‘‘sesā’’ti vuttānaṃ yathāvuttapuggalānaṃ. Tesanti vuttappakārānaṃ dvinnaṃ anusayānaṃ. Ubhayāppajahanassāti kāmarāgavicikicchānusayāppajahanassa. Kāraṇaṃ na hotīti yesaṃ vicikicchānusayo pahīno, tesaṃ tassa pahīnatā, yesaṃ yathāvuttaṃ ubhayappahīnaṃ, tesaṃ tadappajahanassa kāraṇaṃ na hotīti attho. Tenāha ‘‘tesaṃ pahīnattā ‘nappajahantī’ti na sakkā vattu’’nti. Atha pana na tattha kāraṇaṃ vuttaṃ, yena kāraṇavacanena yathāvuttadosāpatti siyā, kevalaṃ pana sanniṭṭhānena tesaṃ puggalānaṃ gahitatādassanatthaṃ vuttaṃ ‘‘kāmarāgānusayañca nappajahantī’’ti, evampi pucchitassa saṃsayatthassa kāraṇaṃ vattabbaṃ. Tathā ca sati ‘‘sesapuggalā tassa anusayassa pahīnattā nappajahantī’’ti kāraṇaṃ vattabbamevāti codanaṃ sandhāyāha ‘‘na vattabba’’ntiādi. Tattha na vattabbanti vuttanayena kāraṇaṃ na vattabbaṃ kāraṇabhāvasseva abhāvato. ‘‘Ubhayāppajahanassa kāraṇaṃ na hotī’’ti vuttaṃ, yathā pana vattabbaṃ, taṃ dassetuṃ ‘‘yo kāmarāgānusayaṃ…pe… vattabbattā’’ti āha. Tena pahīnāppahīnavasena kāraṇaṃ na vattabbaṃ, pahīnānaṃyeva pana vasena vattabbanti dasseti. Saṃsayatthasaṅgahiteti saṃsayatthena padena saṅgahite. Sanniṭṭhānapadasaṅgahitaṃ pana pahīyamānattā ‘‘nappajahatī’’ti na sakkā vattunti.
पजहनवारवण्णना निट्ठिता।
Pajahanavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
५. पहीनवारवण्णना
5. Pahīnavāravaṇṇanā
२६४-२७४. फलट्ठवसेनेव देसना आरद्धा, न मग्गट्ठवसेन, कुतो पुथुज्जनवसेन। कस्मा? फलक्खणे हि अनुसया पहीनाति वुच्चन्ति, मग्गक्खणे पन पहीयन्तीति। तेनेवाह ‘‘मग्गसमङ्गीनं अग्गहिततं दीपेती’’ति। पटिलोमे हि पुथुज्जनवसेनपि देसना गहिता ‘‘यस्स दिट्ठानुसयो अप्पहीनो, तस्स विचिकिच्छानुसयो अप्पहीनोति? आमन्ता’’तिआदिना। अनुसयच्चन्तपटिपक्खेकचित्तक्खणिकानन्ति अनुसयानं अच्चन्तं पटिपक्खभूतएकचित्तक्खणिकानं। मग्गसमङ्गीनन्ति मग्गट्ठानं। एत्थ च अनुसयानं अच्चन्तपटिपक्खताग्गहणेन उप्पत्तिरहतं पटिक्खिपति। न हि ते अच्चन्तपटिपक्खसमुप्पत्तितो परतो उप्पत्तिरहा होन्ति। मग्गसमङ्गिताग्गहणेन अनुप्पत्तिरहतापादिततं पटिक्खिपति। न हि मग्गक्खणे ते अनुप्पत्तिरहतं आपादिता नाम होन्ति, अथ खो आपादीयन्तीति। एकचित्तक्खणिकताग्गहणेन सन्तानब्यापारं। तेनाह ‘‘न कोची’’तिआदि। तत्थ तेति मग्गसमङ्गिनो। न केवलं पहीनवारेयेव, अथ खो अञ्ञेसुपीति दस्सेन्तो ‘‘अनुसय…पे॰… गहिता’’ति आह।
264-274. Phalaṭṭhavaseneva desanā āraddhā, na maggaṭṭhavasena, kuto puthujjanavasena. Kasmā? Phalakkhaṇe hi anusayā pahīnāti vuccanti, maggakkhaṇe pana pahīyantīti. Tenevāha ‘‘maggasamaṅgīnaṃ aggahitataṃ dīpetī’’ti. Paṭilome hi puthujjanavasenapi desanā gahitā ‘‘yassa diṭṭhānusayo appahīno, tassa vicikicchānusayo appahīnoti? Āmantā’’tiādinā. Anusayaccantapaṭipakkhekacittakkhaṇikānanti anusayānaṃ accantaṃ paṭipakkhabhūtaekacittakkhaṇikānaṃ. Maggasamaṅgīnanti maggaṭṭhānaṃ. Ettha ca anusayānaṃ accantapaṭipakkhatāggahaṇena uppattirahataṃ paṭikkhipati. Na hi te accantapaṭipakkhasamuppattito parato uppattirahā honti. Maggasamaṅgitāggahaṇena anuppattirahatāpāditataṃ paṭikkhipati. Na hi maggakkhaṇe te anuppattirahataṃ āpāditā nāma honti, atha kho āpādīyantīti. Ekacittakkhaṇikatāggahaṇena santānabyāpāraṃ. Tenāha ‘‘na kocī’’tiādi. Tattha teti maggasamaṅgino. Na kevalaṃ pahīnavāreyeva, atha kho aññesupīti dassento ‘‘anusaya…pe… gahitā’’ti āha.
२७५-२९६. यत्थ अनुसयो उप्पत्तिरहो, तत्थेवस्स अनुप्पत्तिरहतापादनन्ति ‘‘अत्तनो अत्तनो ओकासे एव अनुप्पत्तिधम्मतं आपादितो’’ति आह। तथा हि वुत्तं ‘‘चक्खुं लोके पियरूपं सातरूपं, एत्थेसा तण्हा उप्पज्जमाना उप्पज्जति, एत्थ निविसमाना निविसती’’ति (विभ॰ २०३) वत्वा पुन वुत्तं ‘‘चक्खुं लोके पियरूपं सातरूपं, एत्थेसा तण्हा पहीयमाना पहीयति, एत्थ निरुज्झमाना निरुज्झती’’ति (विभ॰ २०४)। तस्माति यस्मा तदोकासत्तमेव कामधातुआदिओकासत्तमेव अनुसयानं दीपेन्ति पहीनाप्पहीनवचनानि, तस्मा। अनोकासे तदुभयावत्तब्बता वुत्ताति यस्मा कामरागपटिघानुसयानं द्विन्नं उप्पत्तिट्ठानं, सो एव पहानोकासोति स्वायं तेसं अञ्ञमञ्ञं अनोकासो, तस्मिं अनोकासे तदुभयस्स पहानाप्पहानस्स नवत्तब्बता वुत्ता। कामरागानुसयोकासे हि पटिघानुसयस्स अप्पहीनत्ता सो ‘‘तत्थ पहीनो’’ति न वत्तब्बो, अट्ठितत्ता पन ‘‘तत्थ अप्पहीनो’’ति च, तस्मा अनोकासे तदुभयावत्तब्बता वुत्ताति। तेन सद्धिं समानोकासेति तेन कामरागेन सद्धिं समानोकासे। ‘‘साधारणट्ठाने’’ति वुत्ते कामधातुयं सुखुपेक्खासु पहीनो नाम होति, न समानकाले पहीनो ततियचतुत्थमग्गवज्झत्ता कामरागमानानुसयानं।
275-296. Yattha anusayo uppattiraho, tatthevassa anuppattirahatāpādananti ‘‘attano attano okāse eva anuppattidhammataṃ āpādito’’ti āha. Tathā hi vuttaṃ ‘‘cakkhuṃ loke piyarūpaṃ sātarūpaṃ, etthesā taṇhā uppajjamānā uppajjati, ettha nivisamānā nivisatī’’ti (vibha. 203) vatvā puna vuttaṃ ‘‘cakkhuṃ loke piyarūpaṃ sātarūpaṃ, etthesā taṇhā pahīyamānā pahīyati, ettha nirujjhamānā nirujjhatī’’ti (vibha. 204). Tasmāti yasmā tadokāsattameva kāmadhātuādiokāsattameva anusayānaṃ dīpenti pahīnāppahīnavacanāni, tasmā. Anokāse tadubhayāvattabbatā vuttāti yasmā kāmarāgapaṭighānusayānaṃ dvinnaṃ uppattiṭṭhānaṃ, so eva pahānokāsoti svāyaṃ tesaṃ aññamaññaṃ anokāso, tasmiṃ anokāse tadubhayassa pahānāppahānassa navattabbatā vuttā. Kāmarāgānusayokāse hi paṭighānusayassa appahīnattā so ‘‘tattha pahīno’’ti na vattabbo, aṭṭhitattā pana ‘‘tattha appahīno’’ti ca, tasmā anokāse tadubhayāvattabbatā vuttāti. Tena saddhiṃ samānokāseti tena kāmarāgena saddhiṃ samānokāse. ‘‘Sādhāraṇaṭṭhāne’’ti vutte kāmadhātuyaṃ sukhupekkhāsu pahīno nāma hoti, na samānakāle pahīno tatiyacatutthamaggavajjhattā kāmarāgamānānusayānaṃ.
पहीनवारवण्णना निट्ठिता।
Pahīnavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
७. धातुवारवण्णना
7. Dhātuvāravaṇṇanā
३३२-३४०. अप्पहीनुप्पत्तिरहभावा इध अनुगमनसयनानीति दस्सेन्तो ‘‘यस्मिं …पे॰… अत्थो’’ति आह। इधापि युत्ताति पुब्बे वुत्तमेवत्थं परामसति। तथा हि वुत्तं ‘‘कारणलाभे उप्पत्तिअरहतं दस्सेती’’ति (यम॰ मूलटी॰ अनुसययमक १)। छ पटिसेधवचनानीति तिस्सन्नं धातूनं चुतूपपातविसिट्ठानं पटिसेधनवसेन वुत्तवचनानि, ततो एव धातुविसेसनिद्धारणानि न होन्ति। पटिसेधोति हि इध सत्तापटिसेधो वुत्तोति अधिप्पायेन वदति। अञ्ञत्थे पन न-कारे नायं दोसो। इमं नाम धातुं। तंमूलिकासूति पटिसेधमूलिकासु। एवञ्हीति ‘‘न कामधातुया चुतस्स कामधातुं उपपज्जन्तस्सा’’तिआदिना पठमयोजनाय सति। नकामधातुआदीसु उपपत्तिकित्तनेनेव नकामधातुआदिग्गहणेनपि धातुविसेसस्सेव गहितताय अत्थतो विञ्ञायमानत्ता। तेनाह ‘‘न कामधातु…पे॰… विञ्ञायती’’ति। भञ्जितब्बाति विभजितब्बा। विभागो पनेत्थ दुविधो इच्छितोति आह ‘‘द्विधा कातब्बाति अत्थो’’ति। पुच्छा च विस्सज्जनानि च पुच्छाविस्सज्जनानि। यथा अवुत्ते भङ्गाभावस्स अविञ्ञातत्ता ‘‘अनुसया भङ्गा नत्थी’’ति वत्तब्बं, तथा तयिदं ‘‘कति अनुसया भङ्गा’’ति एतदपेक्खन्ति तदपि वत्तब्बं। पुच्छापेक्खञ्हि विस्सज्जनन्ति।
332-340. Appahīnuppattirahabhāvā idha anugamanasayanānīti dassento ‘‘yasmiṃ…pe… attho’’ti āha. Idhāpi yuttāti pubbe vuttamevatthaṃ parāmasati. Tathā hi vuttaṃ ‘‘kāraṇalābhe uppattiarahataṃ dassetī’’ti (yama. mūlaṭī. anusayayamaka 1). Cha paṭisedhavacanānīti tissannaṃ dhātūnaṃ cutūpapātavisiṭṭhānaṃ paṭisedhanavasena vuttavacanāni, tato eva dhātuvisesaniddhāraṇāni na honti. Paṭisedhoti hi idha sattāpaṭisedho vuttoti adhippāyena vadati. Aññatthe pana na-kāre nāyaṃ doso. Imaṃ nāma dhātuṃ. Taṃmūlikāsūti paṭisedhamūlikāsu. Evañhīti ‘‘na kāmadhātuyā cutassa kāmadhātuṃ upapajjantassā’’tiādinā paṭhamayojanāya sati. Nakāmadhātuādīsu upapattikittaneneva nakāmadhātuādiggahaṇenapi dhātuvisesasseva gahitatāya atthato viññāyamānattā. Tenāha ‘‘na kāmadhātu…pe… viññāyatī’’ti. Bhañjitabbāti vibhajitabbā. Vibhāgo panettha duvidho icchitoti āha ‘‘dvidhā kātabbāti attho’’ti. Pucchā ca vissajjanāni ca pucchāvissajjanāni. Yathā avutte bhaṅgābhāvassa aviññātattā ‘‘anusayā bhaṅgā natthī’’ti vattabbaṃ, tathā tayidaṃ ‘‘kati anusayā bhaṅgā’’ti etadapekkhanti tadapi vattabbaṃ. Pucchāpekkhañhi vissajjananti.
धातुवारवण्णना निट्ठिता।
Dhātuvāravaṇṇanā niṭṭhitā.
अनुसययमकवण्णना निट्ठिता।
Anusayayamakavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / यमकपाळि • Yamakapāḷi / ६. सङ्खारयमकं • 6. Saṅkhārayamakaṃ
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / पञ्चपकरण-मूलटीका • Pañcapakaraṇa-mūlaṭīkā / ७. अनुसययमकं • 7. Anusayayamakaṃ
