Library / Tipiṭaka / తిపిటక • Tipiṭaka / పఞ్చపకరణ-అనుటీకా • Pañcapakaraṇa-anuṭīkā |
౭. అనుసయయమకం
7. Anusayayamakaṃ
పరిచ్ఛేదపరిచ్ఛిన్నుద్దేసవారవణ్ణనా
Paricchedaparicchinnuddesavāravaṇṇanā
౧. ‘‘అవిజ్జాసముదయా రూపసముదయో, తణ్హాసముదయా రూపసముదయో, కమ్మసముదయా రూపసముదయో. లోభో నిదానం కమ్మానం సముదయాయా’’తి చ ఏవమాదినా కుసలమూలకుసలాదీనం పచ్చయభావో వుత్తోతి ఆహ ‘‘పచ్చయదీపకేన మూలయమకేనా’’తి. ‘‘సో ‘అనిచ్చం రూపం, అనిచ్చం రూప’న్తి యథాభూతం పజానాతి. చక్ఖు అనిచ్చం, రూపా అనిచ్చా’’తి చ ఆదినా బహులఖన్ధాదిముఖేన అనిచ్చానుపస్సనాదయో విహితాతి వుత్తం ‘‘ఖన్ధాదీసు తీరణబాహుల్లతో’’తి. కిలేసానం సముచ్ఛిన్దనతో పరం పహానకిచ్చం నత్థీతి ఆహ ‘‘అనుసయపహానన్తా పహానపరిఞ్ఞా’’తి. యదిపి అనుసయేహి సమ్పయోగతో ఆరమ్మణతో వా పహానపరిఞ్ఞా నప్పవత్తతి, అనుసయాభావే పన తదారమ్భో ఏవ నత్థీతి కత్వా వుత్తం ‘‘అనుసయేహి పహానపరిఞ్ఞం విభావేతు’’న్తి. అనుసయభావేన లబ్భమానానన్తి అనుసయభావేన విజ్జమానానం, అనుసయసభావానన్తి అత్థో. తీహాకారేహీతి పరిచ్ఛేదాదీహి తీహి పకారేహి. అనుసయేసు గణనసరూపప్పవత్తిట్ఠానతో అబోధితేసు పుగ్గలోకాసాదివసేన పవత్తియమానా తబ్బిసయా దేసనా న సువిఞ్ఞేయ్యా హోతీతి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘తేసు తథా…పే॰… దురవబోధత్తా’’తి.
1. ‘‘Avijjāsamudayā rūpasamudayo, taṇhāsamudayā rūpasamudayo, kammasamudayā rūpasamudayo. Lobho nidānaṃ kammānaṃ samudayāyā’’ti ca evamādinā kusalamūlakusalādīnaṃ paccayabhāvo vuttoti āha ‘‘paccayadīpakena mūlayamakenā’’ti. ‘‘So ‘aniccaṃ rūpaṃ, aniccaṃ rūpa’nti yathābhūtaṃ pajānāti. Cakkhu aniccaṃ, rūpā aniccā’’ti ca ādinā bahulakhandhādimukhena aniccānupassanādayo vihitāti vuttaṃ ‘‘khandhādīsu tīraṇabāhullato’’ti. Kilesānaṃ samucchindanato paraṃ pahānakiccaṃ natthīti āha ‘‘anusayapahānantā pahānapariññā’’ti. Yadipi anusayehi sampayogato ārammaṇato vā pahānapariññā nappavattati, anusayābhāve pana tadārambho eva natthīti katvā vuttaṃ ‘‘anusayehi pahānapariññaṃ vibhāvetu’’nti. Anusayabhāvena labbhamānānanti anusayabhāvena vijjamānānaṃ, anusayasabhāvānanti attho. Tīhākārehīti paricchedādīhi tīhi pakārehi. Anusayesu gaṇanasarūpappavattiṭṭhānato abodhitesu puggalokāsādivasena pavattiyamānā tabbisayā desanā na suviññeyyā hotīti dassento āha ‘‘tesu tathā…pe… duravabodhattā’’ti.
ఏత్థ పురిమేసూతి పదుద్ధారో అనన్తరస్స విధి పటిసేధో వాతి కత్వా సానుసయవారాదిఅపేక్ఖో, న అనుసయవారాదిఅపేక్ఖో అనుసయవారే పాళివవత్థానస్స పగేవ కతత్తాతి దస్సేన్తో ‘‘ఏతేసు సానుసయవారాదీసు పురిమేసూతి అత్థో’’తి ఆహ. సానుసయవారాదీసు హి తీసు పురిమేసు ఓకాసవారే యతో తతోతి దేసనా పవత్తా, న అనుసయవారాదీసు. అత్థవిసేసాభావతోతి ‘‘కామధాతుయా చుతస్సా’’తిఆదినా (యమ॰ ౨.అనుసయయమక.౩౦౨) పాళిఆగతపదస్స, ‘‘కామధాతుం వా పన ఉపపజ్జన్తస్సా’’తిఆదినా యమకభావేన అట్ఠకథాఆదిగతపదస్స చ అత్థవిసేసాభావతో. కథమయం యమకదేసనా సియా దుతియస్స పదస్స అభావతోతి అత్థో. యది నాయం యమకదేసనా, అథ కస్మా ఇధాగతాతి ఆహ ‘‘పురిమవారే హీ’’తిఆది. తత్థ అనుసయట్ఠానపరిచ్ఛేదదస్సనన్తి అనుసయట్ఠానతాయ పరిచ్ఛేదదస్సనం. ఏవమ్పి కథమిదం అనుసయయమకం యమకదేసనాసబ్భావతోతి ఆహ ‘‘యమకదేసనా…పే॰… నామం దట్ఠబ్బ’’న్తి . అత్థవసేనాతి పటిలోమత్థవసేన. పఠమపదేన హి వుత్తస్స విపరివత్తనవసేనపి యమకదేసనా హోతి ‘‘రూపం రూపక్ఖన్ధో, రూపక్ఖన్ధో రూప’’న్తిఆదీసు (యమ॰ ౧.ఖన్ధయమక.౨), తత్థ పన అత్థవిసేసో అత్థి, ఇధ నత్థి, తస్మా న తథా దేసనా కతాతి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘అత్థవిసేసాభావతో పన న వుత్తా’’తి. లబ్భమానతావసేనాతి పుచ్ఛాయ లబ్భమానతావసేన.
Ettha purimesūti paduddhāro anantarassa vidhi paṭisedho vāti katvā sānusayavārādiapekkho, na anusayavārādiapekkho anusayavāre pāḷivavatthānassa pageva katattāti dassento ‘‘etesu sānusayavārādīsu purimesūti attho’’ti āha. Sānusayavārādīsu hi tīsu purimesu okāsavāre yato tatoti desanā pavattā, na anusayavārādīsu. Atthavisesābhāvatoti ‘‘kāmadhātuyā cutassā’’tiādinā (yama. 2.anusayayamaka.302) pāḷiāgatapadassa, ‘‘kāmadhātuṃ vā pana upapajjantassā’’tiādinā yamakabhāvena aṭṭhakathāādigatapadassa ca atthavisesābhāvato. Kathamayaṃ yamakadesanā siyā dutiyassa padassa abhāvatoti attho. Yadi nāyaṃ yamakadesanā, atha kasmā idhāgatāti āha ‘‘purimavāre hī’’tiādi. Tattha anusayaṭṭhānaparicchedadassananti anusayaṭṭhānatāya paricchedadassanaṃ. Evampi kathamidaṃ anusayayamakaṃ yamakadesanāsabbhāvatoti āha ‘‘yamakadesanā…pe… nāmaṃ daṭṭhabba’’nti . Atthavasenāti paṭilomatthavasena. Paṭhamapadena hi vuttassa viparivattanavasenapi yamakadesanā hoti ‘‘rūpaṃ rūpakkhandho, rūpakkhandho rūpa’’ntiādīsu (yama. 1.khandhayamaka.2), tattha pana atthaviseso atthi, idha natthi, tasmā na tathā desanā katāti dassento āha ‘‘atthavisesābhāvato pana na vuttā’’ti. Labbhamānatāvasenāti pucchāya labbhamānatāvasena.
ఉప్పత్తిఅరహతం దస్సేతీతి ఇమినా నిప్పరియాయేన అనుసయా అనాగతాతి దస్సితం హోతి యతో తే మగ్గవజ్ఝా, న చ అతీతపచ్చుప్పన్నా ఉప్పత్తిరహాతి వుచ్చన్తి ఉప్పన్నత్తా. యంసభావా పన ధమ్మా అనాగతా అనుసయాతి వుచ్చన్తి, తంసభావా ఏవ తే అతీతపచ్చుప్పన్నా వుత్తా. న హి ధమ్మానం అద్ధాభేదేన సభావభేదో అత్థి, తస్మా అనుసయానం అతీతపచ్చుప్పన్నభావా పరియాయతో లబ్భన్తీతి అట్ఠకథాయం (యమ॰ అట్ఠ॰ అనుసయయమక ౧) ‘‘అతీతోపి హోతీ’’తిఆది వుత్తం. ఏవంపకారాతి అనుసయప్పకారా, కారణలాభే సతి ఉప్పజ్జనారహాఇచ్చేవ అత్థో. సో ఏవంపకారో ఉప్పజ్జనవారే ఉప్పజ్జతి-సద్దేన గహితో ఉప్పజ్జనారహతాయ అవిచ్ఛిన్నభావదీపనత్థన్తి అధిప్పాయో. తేనాహ ‘‘న ఖన్ధయమకాదీసు వియ ఉప్పజ్జమానతా’’తి, పచ్చుప్పన్నతాతి అత్థో. తేనేవాతిఆదినా యథావుత్తమత్థం పాకటతరం కరోతి. తత్థ నిన్నానాకరణోతి నిబ్బిసేసో. ఉప్పజ్జనానుసయానం నిన్నానాకరణత్తా ఏవ హి ‘‘ఏత్థేసా తణ్హా ఉప్పజ్జమానా ఉప్పజ్జతి, ఏత్థ నివిసమానా నివిసతీ’’తి విభఙ్గే (విభ॰ ౨౦౩) ఆగతం. అనుసయనఞ్హి ఏత్థ నివిసనన్తి అధిప్పేతం.
Uppattiarahataṃ dassetīti iminā nippariyāyena anusayā anāgatāti dassitaṃ hoti yato te maggavajjhā, na ca atītapaccuppannā uppattirahāti vuccanti uppannattā. Yaṃsabhāvā pana dhammā anāgatā anusayāti vuccanti, taṃsabhāvā eva te atītapaccuppannā vuttā. Na hi dhammānaṃ addhābhedena sabhāvabhedo atthi, tasmā anusayānaṃ atītapaccuppannabhāvā pariyāyato labbhantīti aṭṭhakathāyaṃ (yama. aṭṭha. anusayayamaka 1) ‘‘atītopi hotī’’tiādi vuttaṃ. Evaṃpakārāti anusayappakārā, kāraṇalābhe sati uppajjanārahāicceva attho. So evaṃpakāro uppajjanavāre uppajjati-saddena gahito uppajjanārahatāya avicchinnabhāvadīpanatthanti adhippāyo. Tenāha ‘‘na khandhayamakādīsu viya uppajjamānatā’’ti, paccuppannatāti attho. Tenevātiādinā yathāvuttamatthaṃ pākaṭataraṃ karoti. Tattha ninnānākaraṇoti nibbiseso. Uppajjanānusayānaṃ ninnānākaraṇattā eva hi ‘‘etthesā taṇhā uppajjamānā uppajjati, ettha nivisamānā nivisatī’’ti vibhaṅge (vibha. 203) āgataṃ. Anusayanañhi ettha nivisananti adhippetaṃ.
ఇదాని యేన పరియాయేన అతీతపచ్చుప్పన్నేసు అనుసయవోహారో, తం దస్సేతుకామో అనాగతమ్పి తేహి సద్ధిం ఏకజ్ఝం కత్వా దస్సేన్తో ‘‘అనురూపం కారణం పన…పే॰… వుచ్చన్తీ’’తి ఆహ. ఏతేన భూతపుబ్బగతియా అతీతపచ్చుప్పన్నేసు ఉప్పత్తిరహతా వేదితబ్బాతి దస్సేతి. ఉప్పత్తిఅరహతా నామ కిలేసానం మగ్గేన అసముచ్ఛిన్నతాయ వేదితబ్బా. సా చ అతీతపచ్చుప్పన్నేసుపి అత్థేవాతి పకారన్తరేనపి తేసం పరియాయతోవ అనుసయభావం పకాసేతి. తేనేవాహ ‘‘మగ్గస్స పనా’’తిఆది. తాదిసానన్తి యే మగ్గభావనాయ అసతి ఉప్పత్తిరహా, తాదిసానం. ధమ్మో ఏవ చ ఉప్పజ్జతి, న ధమ్మాకారోతి అధిప్పాయో. న హి ధమ్మాకారా అనిచ్చతాదయో ఉప్పజ్జన్తీతి వుచ్చన్తి. యది పన తే ఉప్పాదాదిసమఙ్గినో సియుం, ధమ్మా ఏవ సియుం. తేన వుత్తం ‘‘అప్పహీనాకారో చ ఉప్పజ్జతీతి వత్తుం న యుజ్జతీ’’తి.
Idāni yena pariyāyena atītapaccuppannesu anusayavohāro, taṃ dassetukāmo anāgatampi tehi saddhiṃ ekajjhaṃ katvā dassento ‘‘anurūpaṃ kāraṇaṃ pana…pe… vuccantī’’ti āha. Etena bhūtapubbagatiyā atītapaccuppannesu uppattirahatā veditabbāti dasseti. Uppattiarahatā nāma kilesānaṃ maggena asamucchinnatāya veditabbā. Sā ca atītapaccuppannesupi atthevāti pakārantarenapi tesaṃ pariyāyatova anusayabhāvaṃ pakāseti. Tenevāha ‘‘maggassa panā’’tiādi. Tādisānanti ye maggabhāvanāya asati uppattirahā, tādisānaṃ. Dhammo eva ca uppajjati, na dhammākāroti adhippāyo. Na hi dhammākārā aniccatādayo uppajjantīti vuccanti. Yadi pana te uppādādisamaṅgino siyuṃ, dhammā eva siyuṃ. Tena vuttaṃ ‘‘appahīnākāro ca uppajjatīti vattuṃ na yujjatī’’ti.
వుత్తమ్పి థామగమనం అగ్గహేత్వా అప్పహీనట్ఠమత్తమేవ గహేత్వా చోదకో చోదేతీతి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘సత్తానుసయ…పే॰… ఆపజ్జతీతి చే’’తి. న హి థామగమనే గహితే చోదనాయ ఓకాసో అత్థి. తేనాహ ‘‘నాపజ్జతీ’’తిఆది. వుత్తం అట్ఠకథాయం, న కేవలమట్ఠకథాయమేవ పాఠగతోవాయమత్థో, తస్మా ఏవమేవ గహేతబ్బోతి దస్సేన్తో ‘‘థామగతో…పే॰… యుత్త’’న్తి వత్వా కిం పన తం థామగమనన్తి పరాసఙ్కం నివత్తేన్తో ‘‘థామగతన్తి చ…పే॰… వుత్తా’’తి ఆహ. తత్థ అఞ్ఞేహి అసాధారణోతి కిలేసవత్థుఆదీనం కిలేసతాదిసభావో వియ కామరాగాదితో అఞ్ఞత్థ అలబ్భమానో తేసంయేవ ఆవేణికో సభావో, యతో తే భవబీజం భవమూలన్తి చ వుచ్చన్తి. యస్మా చ థామగమనం తేసం అనఞ్ఞసాధారణో సభావో, తస్మా అనుసయనన్తి వుత్తం హోతీతి దస్సేన్తో ‘‘థామగతోతి అనుసయసమఙ్గీతి అత్థో’’తి ఆహ.
Vuttampi thāmagamanaṃ aggahetvā appahīnaṭṭhamattameva gahetvā codako codetīti dassento āha ‘‘sattānusaya…pe… āpajjatīti ce’’ti. Na hi thāmagamane gahite codanāya okāso atthi. Tenāha ‘‘nāpajjatī’’tiādi. Vuttaṃ aṭṭhakathāyaṃ, na kevalamaṭṭhakathāyameva pāṭhagatovāyamattho, tasmā evameva gahetabboti dassento ‘‘thāmagato…pe… yutta’’nti vatvā kiṃ pana taṃ thāmagamananti parāsaṅkaṃ nivattento ‘‘thāmagatanti ca…pe… vuttā’’ti āha. Tattha aññehi asādhāraṇoti kilesavatthuādīnaṃ kilesatādisabhāvo viya kāmarāgādito aññattha alabbhamāno tesaṃyeva āveṇiko sabhāvo, yato te bhavabījaṃ bhavamūlanti ca vuccanti. Yasmā ca thāmagamanaṃ tesaṃ anaññasādhāraṇo sabhāvo, tasmā anusayananti vuttaṃ hotīti dassento ‘‘thāmagatoti anusayasamaṅgīti attho’’ti āha.
‘‘యస్స కామరాగానుసయో అనుసేతి, తస్స పటిఘానుసయో అనుసేతీతి? ఆమన్తా’’తిఆదినా (యమ॰ ౨.అనుసయయమక.౩) అనుసయవారే వుత్తో ఏవ అత్థో ‘‘యస్స కామరాగానుసయో ఉప్పజ్జతి, తస్స పటిఘానుసయో ఉప్పజ్జతీతి? ఆమన్తా’’తిఆదినా (యమ॰ ౨.అనుసయయమక.౩౦౦) వుత్తోతి అనుసయనాకారో ఏవ ఉప్పజ్జనవారే ఉప్పజ్జతి-సద్దేన గహితోతి ‘‘ఉప్పజ్జనవారో అనుసయవారేన నిన్నానాకరణో విభత్తో’’తి యం వుత్తం, తత్థ విచారం ఆరభతి ‘‘అనుసయఉప్పజ్జనవారానం సమానగతికత్తా’’తిఆదినా. ‘‘ఉప్పజ్జతీ’’తి వచనం సియాతి ఉప్పజ్జనవారే ‘‘ఉప్పజ్జతీ’’తి వచనం అప్పహీనాకారదీపకం సియా. తథా చ సతి యథా ‘‘ఇమస్స ఉప్పాదా’’తి ఏత్థ ఇమస్స అనిరోధాతి అయమత్థోపి ఞాయతి, ఏవం ‘‘ఉప్పజ్జతీ’’తి వుత్తే అత్థతో ‘‘న ఉప్పజ్జతీ’’తి అయమత్థో వుత్తో హోతి అప్పహీనాకారస్స ఉప్పత్తిరహభావస్స అనుప్పజ్జమానసభావత్తాతి చోదనం దస్సేన్తో ‘‘ఉప్పజ్జతీతి వచనస్స అవుత్తతా న సక్కా వత్తున్తి చే’’తి ఆహ. వచనత్థవిసేసేన తంద్వయస్స వుత్తత్తాతి ఏతేన ధమ్మనానత్తాభావేపి పదత్థనానత్థేన వారన్తరదేసనా హోతి యథా సహజాతసంసట్ఠవారేసూతి దస్సేతి. అనురూపం కారణం లభిత్వాతిఆది తమేవ వచనత్థవిసేసం విభావేతుం ఆరద్ధం. ఉప్పత్తియోగ్గన్తి ఉప్పత్తియా యోగ్గం, ఉప్పజ్జనసభాగతన్తి అత్థో. యతో అనుసయా ఉప్పత్తిరహాతి వుచ్చన్తి, ఏకన్తేన చేతదేవ సమ్పటిచ్ఛితబ్బం ‘‘యస్స కామరాగానుసయో ఉప్పజ్జతి, తస్స పటిఘానుసయో ఉప్పజ్జతీతి? ఆమన్తా’’తిఆదివచనతో (యమ॰ ౨.అనుసయయమక.౩౦౦). ‘‘అనుసేన్తీతి అనుసయా’’తి ఏత్తకే వుత్తే సదా విజ్జమానా ను ఖో తే అపరినిప్ఫన్నానుసయనట్ఠేన ‘‘అనుసయా’’తి వుచ్చన్తీతి అయమత్థో ఆపజ్జతీతి తంనిసేధనత్థం ‘‘అనురూపం కారణం లభిత్వా ఉప్పజ్జన్తీ’’తి వుత్తం. ఉప్పత్తిఅరహభావేన థామగతతా అనుసయట్ఠోతి యం తేసం ఉప్పత్తియోగవచనం వుత్తం, తం సమ్మదేవ వుత్తన్తి ఇమమత్థమాహ ‘‘అనుసయసద్దస్సా’’తిఆదినా. తేన వారద్వయదేసనుప్పాదికా అనుసయసద్దత్థనిద్ధారణాతి దస్సేతి. తమ్పి సువుత్తమేవ ఇమినా తన్తిప్పమాణేనాతి ఇదమ్పి ‘‘అభిధమ్మే తావా’’తిఆదినా ఆగతం తివిధమేవ తన్తిం సన్ధాయాహాతి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘తన్తిత్తయేనపి హి చిత్తసమ్పయుత్తతా దీపితా హోతీ’’తి.
‘‘Yassa kāmarāgānusayo anuseti, tassa paṭighānusayo anusetīti? Āmantā’’tiādinā (yama. 2.anusayayamaka.3) anusayavāre vutto eva attho ‘‘yassa kāmarāgānusayo uppajjati, tassa paṭighānusayo uppajjatīti? Āmantā’’tiādinā (yama. 2.anusayayamaka.300) vuttoti anusayanākāro eva uppajjanavāre uppajjati-saddena gahitoti ‘‘uppajjanavāro anusayavārena ninnānākaraṇo vibhatto’’ti yaṃ vuttaṃ, tattha vicāraṃ ārabhati ‘‘anusayauppajjanavārānaṃ samānagatikattā’’tiādinā. ‘‘Uppajjatī’’ti vacanaṃ siyāti uppajjanavāre ‘‘uppajjatī’’ti vacanaṃ appahīnākāradīpakaṃ siyā. Tathā ca sati yathā ‘‘imassa uppādā’’ti ettha imassa anirodhāti ayamatthopi ñāyati, evaṃ ‘‘uppajjatī’’ti vutte atthato ‘‘na uppajjatī’’ti ayamattho vutto hoti appahīnākārassa uppattirahabhāvassa anuppajjamānasabhāvattāti codanaṃ dassento ‘‘uppajjatīti vacanassa avuttatā na sakkā vattunti ce’’ti āha. Vacanatthavisesena taṃdvayassa vuttattāti etena dhammanānattābhāvepi padatthanānatthena vārantaradesanā hoti yathā sahajātasaṃsaṭṭhavāresūti dasseti. Anurūpaṃ kāraṇaṃ labhitvātiādi tameva vacanatthavisesaṃ vibhāvetuṃ āraddhaṃ. Uppattiyogganti uppattiyā yoggaṃ, uppajjanasabhāgatanti attho. Yato anusayā uppattirahāti vuccanti, ekantena cetadeva sampaṭicchitabbaṃ ‘‘yassa kāmarāgānusayo uppajjati, tassa paṭighānusayo uppajjatīti? Āmantā’’tiādivacanato (yama. 2.anusayayamaka.300). ‘‘Anusentīti anusayā’’ti ettake vutte sadā vijjamānā nu kho te aparinipphannānusayanaṭṭhena ‘‘anusayā’’ti vuccantīti ayamattho āpajjatīti taṃnisedhanatthaṃ ‘‘anurūpaṃ kāraṇaṃ labhitvā uppajjantī’’ti vuttaṃ. Uppattiarahabhāvena thāmagatatā anusayaṭṭhoti yaṃ tesaṃ uppattiyogavacanaṃ vuttaṃ, taṃ sammadeva vuttanti imamatthamāha ‘‘anusayasaddassā’’tiādinā. Tena vāradvayadesanuppādikā anusayasaddatthaniddhāraṇāti dasseti. Tampi suvuttameva iminā tantippamāṇenāti idampi ‘‘abhidhamme tāvā’’tiādinā āgataṃ tividhameva tantiṃ sandhāyāhāti dassento āha ‘‘tantittayenapi hi cittasampayuttatā dīpitā hotī’’ti.
పరిచ్ఛేదపరిచ్ఛిన్నుద్దేసవారవణ్ణనా నిట్ఠితా.
Paricchedaparicchinnuddesavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
ఉప్పత్తిట్ఠానవారవణ్ణనా
Uppattiṭṭhānavāravaṇṇanā
౨. ఏవం సతీతి వేదనానం విసేసితబ్బభావే కామధాతుయా చ విసేసనభావే సతి. కామాధాతుయా అనుసయనట్ఠానతా న వుత్తా హోతి అప్పధానభావతో, పధానాప్పధానేసు పధానే కిచ్చదస్సనతో, విసేసనభావేన చరితబ్బతాయ చాతి అధిప్పాయో. హోతు కో దోసోతి కదాచి వదేయ్యాతి ఆసఙ్కమానో ఆహ ‘‘ద్వీసు పనా’’తిఆది. ద్వీసూతి నిద్ధారణే భుమ్మం, తథా ‘‘తీసు ధాతూసూ’’తి ఏత్థాపి. తస్మాతి యస్మా ధాతుఆదిభేదేన తివిధం అనుసయట్ఠానం, తత్థ చ రూపారూపధాతూనం భవరాగస్స అనుసయట్ఠానతా వుత్తాతి కామధాతుయా కామరాగస్స అనుసయట్ఠానతా ఏకన్తేన వత్తబ్బా, తస్మా. తీసు ధాతూసు తీసు వేదనాసూతి చ నిద్ధారణే భుమ్మం, కామధాతుయా ద్వీసు వేదనాసూతి చ ఆధారే.
2. Evaṃ satīti vedanānaṃ visesitabbabhāve kāmadhātuyā ca visesanabhāve sati. Kāmādhātuyā anusayanaṭṭhānatā na vuttā hoti appadhānabhāvato, padhānāppadhānesu padhāne kiccadassanato, visesanabhāvena caritabbatāya cāti adhippāyo. Hotu ko dosoti kadāci vadeyyāti āsaṅkamāno āha ‘‘dvīsu panā’’tiādi. Dvīsūti niddhāraṇe bhummaṃ, tathā ‘‘tīsu dhātūsū’’ti etthāpi. Tasmāti yasmā dhātuādibhedena tividhaṃ anusayaṭṭhānaṃ, tattha ca rūpārūpadhātūnaṃ bhavarāgassa anusayaṭṭhānatā vuttāti kāmadhātuyā kāmarāgassa anusayaṭṭhānatā ekantena vattabbā, tasmā. Tīsu dhātūsu tīsu vedanāsūti ca niddhāraṇe bhummaṃ, kāmadhātuyā dvīsu vedanāsūti ca ādhāre.
ద్వీస్వేవాతి ద్వీసు సుఖోపేక్ఖాసు ఏవ. సబ్బాసు ద్వీసూతి యాసు కాసుచి ద్వీసు. తేనాతి ‘‘కామరాగో ద్వీసు వేదనాసు అనుసేతీ’’తి వచనసామత్థియలద్ధేన విసేసనిచ్ఛయేనేవ. భవరాగానుసయట్ఠానం రూపారూపధాతుయో తదనురూపా చ వేదనా. న హి ద్వీసు వేదనాసు కామరాగానుసయోవ అనుసేతీతి అవధారణం ఇచ్ఛితం, ద్వీసు ఏవ పన వేదనాసూతి ఇచ్ఛితం. తేనేవాహ ‘‘ద్వీస్వేవ అనుసేతి, న తీసూ’’తి. అట్ఠానఞ్చ అనుసయానం, కిం తం అపరియాపన్నం సక్కాయే? సబ్బో లోకుత్తరో ధమ్మో. చ-సద్దేన పటిఘానుసయట్ఠానం సఙ్గణ్హాతి. తేన వుత్తం ‘‘యథా చా’’తిఆది. అఞ్ఞాతి కామరాగానుసయట్ఠానభూతా ద్వే వేదనా.
Dvīsvevāti dvīsu sukhopekkhāsu eva. Sabbāsu dvīsūti yāsu kāsuci dvīsu. Tenāti ‘‘kāmarāgo dvīsu vedanāsu anusetī’’ti vacanasāmatthiyaladdhena visesanicchayeneva. Bhavarāgānusayaṭṭhānaṃ rūpārūpadhātuyo tadanurūpā ca vedanā. Na hi dvīsu vedanāsu kāmarāgānusayova anusetīti avadhāraṇaṃ icchitaṃ, dvīsu eva pana vedanāsūti icchitaṃ. Tenevāha ‘‘dvīsveva anuseti, na tīsū’’ti. Aṭṭhānañca anusayānaṃ, kiṃ taṃ apariyāpannaṃ sakkāye? Sabbo lokuttaro dhammo. Ca-saddena paṭighānusayaṭṭhānaṃ saṅgaṇhāti. Tena vuttaṃ ‘‘yathā cā’’tiādi. Aññāti kāmarāgānusayaṭṭhānabhūtā dve vedanā.
అఞ్ఞేసు ద్వీహి వేదనాహి విప్పయుత్తేసు. పియరూపసాతరూపేసూతి పియాయితబ్బమధురసభావేసు. విసేసనఞ్చేతం రూపాదీనం సబ్బద్వారసబ్బపురిసేసు ఇట్ఠభావస్స అనియతతాయ కతం. సాతసన్తసుఖగిద్ధియాతి సాతసుఖే సన్తసుఖే చ గిజ్ఝనాకారేన అభికఙ్ఖనాకారేన. తత్థ సాతసుఖం కాయికం, సన్తసుఖం చేతసికం. సాతసుఖం వా కాయికసుఖం, సన్తసుఖం ఉపేక్ఖాసుఖం. తథా చాహు ‘‘ఉపేక్ఖా పన సన్తత్తా, సుఖమిచ్చేవ భాసితా’’తి (విసుద్ధి॰ ౨.౬౪౪; మహాని॰ అట్ఠ॰ ౨౭). పరిత్తం వా ఓళారికం సుఖం సాతసుఖం, అనోళారికం సన్తసుఖం. పరిత్తగ్గహణఞ్చేత్థ కామరాగానుసయస్స అధిప్పేతత్తా. అఞ్ఞత్థాతి వేదనాహి అఞ్ఞత్థ. సోతి కామరాగానుసయో. వేదనాసు అనుగతో హుత్వా సేతీతి వేదనాపేక్ఖో ఏవ హుత్వా పవత్తతి యథా పుత్తాపేక్ఖాయ ధాతియా అనుగ్గణ్హనప్పవత్తి, సయనసఙ్ఖాతా పవత్తి చ కామరాగస్స నికామనమేవ. తేనాహ ‘‘సుఖమిచ్చేవ అభిలపతీ’’తి. యథా తస్స, ఏవం పటిఘానుసయాదీనమ్పి వుత్తనియామేన యథాసకం కిచ్చకరణమేవ దుక్ఖవేదనాదీసు అనుసయనం దట్ఠబ్బం. తేన వుత్తం ‘‘ఏవం పటిఘానుసయో చా’’తిఆది. తీసు వేదనాసు అనుసయనవచనేనాతి తీసు వేదనాసు యథారహం అనుసయనవచనేన. ఇట్ఠాదిభావేన గహితేసూతి ఇట్ఠాదీసు ఆరమ్మణపకతియా వసేన ఇట్ఠాదిభావేన గహితేసు విపరీతసఞ్ఞాయ వసేన అనిట్ఠాదీసు ఇట్ఠాదిభావేన గహితేసూతి యోజనా. న హి ఇట్ఠాదిభావేన గహణం విపరీతసఞ్ఞా.
Aññesu dvīhi vedanāhi vippayuttesu. Piyarūpasātarūpesūti piyāyitabbamadhurasabhāvesu. Visesanañcetaṃ rūpādīnaṃ sabbadvārasabbapurisesu iṭṭhabhāvassa aniyatatāya kataṃ. Sātasantasukhagiddhiyāti sātasukhe santasukhe ca gijjhanākārena abhikaṅkhanākārena. Tattha sātasukhaṃ kāyikaṃ, santasukhaṃ cetasikaṃ. Sātasukhaṃ vā kāyikasukhaṃ, santasukhaṃ upekkhāsukhaṃ. Tathā cāhu ‘‘upekkhā pana santattā, sukhamicceva bhāsitā’’ti (visuddhi. 2.644; mahāni. aṭṭha. 27). Parittaṃ vā oḷārikaṃ sukhaṃ sātasukhaṃ, anoḷārikaṃ santasukhaṃ. Parittaggahaṇañcettha kāmarāgānusayassa adhippetattā. Aññatthāti vedanāhi aññattha. Soti kāmarāgānusayo. Vedanāsu anugato hutvā setīti vedanāpekkho eva hutvā pavattati yathā puttāpekkhāya dhātiyā anuggaṇhanappavatti, sayanasaṅkhātā pavatti ca kāmarāgassa nikāmanameva. Tenāha ‘‘sukhamicceva abhilapatī’’ti. Yathā tassa, evaṃ paṭighānusayādīnampi vuttaniyāmena yathāsakaṃ kiccakaraṇameva dukkhavedanādīsu anusayanaṃ daṭṭhabbaṃ. Tena vuttaṃ ‘‘evaṃ paṭighānusayo cā’’tiādi. Tīsu vedanāsu anusayanavacanenāti tīsu vedanāsu yathārahaṃ anusayanavacanena. Iṭṭhādibhāvena gahitesūti iṭṭhādīsu ārammaṇapakatiyā vasena iṭṭhādibhāvena gahitesu viparītasaññāya vasena aniṭṭhādīsu iṭṭhādibhāvena gahitesūti yojanā. Na hi iṭṭhādibhāvena gahaṇaṃ viparītasaññā.
తత్థాతి ఇట్ఠారమ్మణాదీసు. ఏత్థాతి అనుసయనే. కామస్సాదాదివత్థుభూతానం కామభవాదీనన్తి కామస్సాదభవస్సాదవత్థుభూతానం కామరూపారూపభవానం గహణం వేదితబ్బన్తి యోజనా. తత్థాతి వేదనాత్తయధాతుత్తయేసు. నిద్ధారణే చేతం భుమ్మం. దుక్ఖపటిఘాతో దుక్ఖే అనభిరతి. యత్థ తత్థాతి దుక్ఖవేదనాయ తంసమ్పయుత్తేసు అనిట్ఠరూపాదీసు వాతి యత్థ తత్థ. మహగ్గతా ఉపాదిన్నక్ఖన్ధా రూపారూపభవా, అనుపాదిన్నక్ఖన్ధా రూపారూపావచరధమ్మా. తత్థాతి యథావుత్తేసు మహగ్గతధమ్మేసు భవరాగోఇచ్చేవ వేదితబ్బో. తేన వుత్తం ‘‘రూపధాతుయా అరూపధాతుయా ఏత్థ కామరాగానుసయో నానుసేతీ’’తి. దిట్ఠానుసయాదీనన్తి ఆది-సద్దేన విచికిచ్ఛానుసయఅవిజ్జానుసయాదీనం సఙ్గహో దట్ఠబ్బో.
Tatthāti iṭṭhārammaṇādīsu. Etthāti anusayane. Kāmassādādivatthubhūtānaṃ kāmabhavādīnanti kāmassādabhavassādavatthubhūtānaṃ kāmarūpārūpabhavānaṃ gahaṇaṃ veditabbanti yojanā. Tatthāti vedanāttayadhātuttayesu. Niddhāraṇe cetaṃ bhummaṃ. Dukkhapaṭighāto dukkhe anabhirati. Yattha tatthāti dukkhavedanāya taṃsampayuttesu aniṭṭharūpādīsu vāti yattha tattha. Mahaggatā upādinnakkhandhā rūpārūpabhavā, anupādinnakkhandhā rūpārūpāvacaradhammā. Tatthāti yathāvuttesu mahaggatadhammesu bhavarāgoicceva veditabbo. Tena vuttaṃ ‘‘rūpadhātuyā arūpadhātuyā ettha kāmarāgānusayo nānusetī’’ti. Diṭṭhānusayādīnanti ādi-saddena vicikicchānusayaavijjānusayādīnaṃ saṅgaho daṭṭhabbo.
ధాతుత్తయవేదనాత్తయవినిముత్తం దిట్ఠానుసయాదీనం అనుసయనట్ఠానం న వుత్తన్తి సువుత్తమేతం దిట్ఠానుసయాదీనం ఉప్పత్తిట్ఠానపుచ్ఛాయం ‘‘సబ్బసక్కాయపరియాపన్నేసు ధమ్మేసు’’ఇచ్చేవ విస్సజ్జితత్తా. కామరాగో పన యత్థ నానుసేతి, తం దుక్ఖవేదనారూపారూపధాతువినిముత్తం దిట్ఠానుసయాదీనం అనుసయనట్ఠానం అత్థీతి దస్సేతుం ‘‘నను చా’’తిఆది ఆరద్ధం. తత్థ తదనుసయనట్ఠానతోతి తస్స కామరాగానుసయస్స అనుసయనట్ఠానతో. అఞ్ఞా నేక్ఖమ్మస్సితసోమనస్సుపేక్ఖాసఙ్ఖాతా. అయమేత్థ సఙ్ఖేపత్థో – నేక్ఖమ్మస్సితదోమనస్సే వియ పటిఘానుసయో నేక్ఖమ్మస్సితసోమనస్సుపేక్ఖాసు కామరాగానుసయో నానుసేతీతి ‘‘యత్థ కామరాగానుసయో నానుసేతి, తత్థ దిట్ఠానుసయో నానుసేతీ’’తి సక్కా వత్తున్తి తస్మా తం ఉద్ధరిత్వా న వుత్తన్తి. హోన్తూతి తాసం వేదనానం అత్థితం పటిజానిత్వా ఉద్ధరిత్వా అవచనస్స కారణం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘న పన…పే॰… తం న వుత్త’’న్తి. తదనుసయనట్ఠానన్తి తేసం దిట్ఠానుసయాదీనం అనుసయనట్ఠానం. తస్మాతి యస్మా సతిపి కామరాగానుసయనట్ఠానతో అఞ్ఞస్మిం దిట్ఠానుసయాదీనం అనుసయనట్ఠానే తం పన ధాతుత్తయవేదనాత్తయవినిముత్తం నత్థి వేదనాద్వయభావతో, తస్మా. తం వేదనాద్వయం న వుత్తం విసుం న ఉద్ధటన్తి అత్థో. తస్మాతి యస్మా ‘‘యత్థ కామరాగాదయో నానుసేన్తి, తత్థ దిట్ఠివిచికిచ్ఛా నానుసేన్తీ’’తి అయమత్థో ‘‘ఆమన్తా’’తి ఇమినా పటివచనవిస్సజ్జనేన అవిభాగతో వుత్తోతి ‘‘యత్థ కామరాగాదయో అనుసేన్తి, తత్థ దిట్ఠివిచికిచ్ఛా అనుసేన్తీ’’తి అయమ్పి అత్థో అవిభాగతోవ లబ్భతి, తస్మా. అవిభాగతో చ దుక్ఖం పటిఘస్స అనుసయనట్ఠానన్తి దీపితం హోతి. తేనాహ ‘‘అవిసేసేన…పే॰… వేదితబ్బ’’న్తి. తత్థ అవిసేసేనాతి గేహస్సితం నేక్ఖమ్మస్సితన్తి విసేసం అకత్వా. సముదాయవసేన గహేత్వాతి యథావుత్తఅవయవానం సమూహవసేన దుక్ఖన్త్వేవ గహేత్వా. ‘‘అవిసేసేన సముదాయవసేన గహేత్వా’’తి ఇమమత్థం తథా-సద్దేన అనుకడ్ఢతి ‘‘ద్వీసు వేదనాసూ’’తి ఏత్థాపి గేహస్సితాదివిభాగస్స అనిచ్ఛితత్తా.
Dhātuttayavedanāttayavinimuttaṃ diṭṭhānusayādīnaṃ anusayanaṭṭhānaṃ na vuttanti suvuttametaṃ diṭṭhānusayādīnaṃ uppattiṭṭhānapucchāyaṃ ‘‘sabbasakkāyapariyāpannesu dhammesu’’icceva vissajjitattā. Kāmarāgo pana yattha nānuseti, taṃ dukkhavedanārūpārūpadhātuvinimuttaṃ diṭṭhānusayādīnaṃ anusayanaṭṭhānaṃ atthīti dassetuṃ ‘‘nanu cā’’tiādi āraddhaṃ. Tattha tadanusayanaṭṭhānatoti tassa kāmarāgānusayassa anusayanaṭṭhānato. Aññā nekkhammassitasomanassupekkhāsaṅkhātā. Ayamettha saṅkhepattho – nekkhammassitadomanasse viya paṭighānusayo nekkhammassitasomanassupekkhāsu kāmarāgānusayo nānusetīti ‘‘yattha kāmarāgānusayo nānuseti, tattha diṭṭhānusayo nānusetī’’ti sakkā vattunti tasmā taṃ uddharitvā na vuttanti. Hontūti tāsaṃ vedanānaṃ atthitaṃ paṭijānitvā uddharitvā avacanassa kāraṇaṃ dassento āha ‘‘na pana…pe… taṃ na vutta’’nti. Tadanusayanaṭṭhānanti tesaṃ diṭṭhānusayādīnaṃ anusayanaṭṭhānaṃ. Tasmāti yasmā satipi kāmarāgānusayanaṭṭhānato aññasmiṃ diṭṭhānusayādīnaṃ anusayanaṭṭhāne taṃ pana dhātuttayavedanāttayavinimuttaṃ natthi vedanādvayabhāvato, tasmā. Taṃ vedanādvayaṃ na vuttaṃ visuṃ na uddhaṭanti attho. Tasmāti yasmā ‘‘yattha kāmarāgādayo nānusenti, tattha diṭṭhivicikicchā nānusentī’’ti ayamattho ‘‘āmantā’’ti iminā paṭivacanavissajjanena avibhāgato vuttoti ‘‘yattha kāmarāgādayo anusenti, tattha diṭṭhivicikicchā anusentī’’ti ayampi attho avibhāgatova labbhati, tasmā. Avibhāgato ca dukkhaṃ paṭighassa anusayanaṭṭhānanti dīpitaṃ hoti. Tenāha ‘‘avisesena…pe… veditabba’’nti. Tattha avisesenāti gehassitaṃ nekkhammassitanti visesaṃ akatvā. Samudāyavasenagahetvāti yathāvuttaavayavānaṃ samūhavasena dukkhantveva gahetvā. ‘‘Avisesena samudāyavasena gahetvā’’ti imamatthaṃ tathā-saddena anukaḍḍhati ‘‘dvīsu vedanāsū’’ti etthāpi gehassitādivibhāgassa anicchitattā.
యది ఏవం ‘‘పటిఘం తేన పజహతి, న తత్థ పటిఘానుసయో అనుసేతీ’’తి ఇదం సుత్తపదం కథన్తి చోదనం సన్ధాయ ‘‘అపిచా’’తిఆది వుత్తం. తత్థాతి తస్మిం దోమనస్సే, తంసమ్పయుత్తే వా పటిఘే. నేక్ఖమ్మస్సితం దోమనస్సన్తిఆదినా నేయ్యత్థమిదం సుత్తం, న నీతత్థన్తి దస్సేతి. యథా పన సుత్తం ఉదాహటం, తథా ఇధ కస్మా న వుత్తన్తి ఆహ ‘‘పటిఘుప్పత్తిరహట్ఠానతాయా’’తిఆది. ఏవమ్పి సుత్తాభిధమ్మపాఠానం కథమవిరోధోతి ఆహ నిప్పరియాయదేసనా హేసా, సా పన పరియాయదేసనాతి. ఏవఞ్చ కత్వాతి పరియాయదేసనత్తా ఏవ. రాగానుసయోతి కామరాగానుసయో అధిప్పేతో. యతో ‘‘అనాగామిమగ్గేన సముగ్ఘాతనం సన్ధాయా’’తి వుత్తం, తస్మా తస్స న మహగ్గతధమ్మా అనుసయనట్ఠానన్తి తం పఠమజ్ఝానఞ్చ అనామసిత్వా ‘‘న హి లోకియా…పే॰… నానుసేతీతి సక్కా వత్తు’’న్తి వుత్తం. అవత్థుభావతోతి సభావేనేవ అనుప్పత్తిట్ఠానత్తా. ఇధాతి ఇమస్మిం అనుసయయమకే. వుత్తనయేనాతి ‘‘నేక్ఖమ్మస్సితం దోమనస్సం ఉప్పాదేత్వా’’తిఆదినా వుత్తేన నయేన . తంపటిపక్ఖభావతోతి తేసం పటిఘాదీనం పటిపక్ఖస్స మగ్గస్స సబ్భావతో. న కేవలం మగ్గసబ్భావతో, అథ ఖో బలవవిపస్సనాసబ్భావతోపీతి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘తంసముగ్ఘా…పే॰… భావతో చా’’తి.
Yadi evaṃ ‘‘paṭighaṃ tena pajahati, na tattha paṭighānusayo anusetī’’ti idaṃ suttapadaṃ kathanti codanaṃ sandhāya ‘‘apicā’’tiādi vuttaṃ. Tatthāti tasmiṃ domanasse, taṃsampayutte vā paṭighe. Nekkhammassitaṃ domanassantiādinā neyyatthamidaṃ suttaṃ, na nītatthanti dasseti. Yathā pana suttaṃ udāhaṭaṃ, tathā idha kasmā na vuttanti āha ‘‘paṭighuppattirahaṭṭhānatāyā’’tiādi. Evampi suttābhidhammapāṭhānaṃ kathamavirodhoti āha nippariyāyadesanā hesā, sā pana pariyāyadesanāti. Evañca katvāti pariyāyadesanattā eva. Rāgānusayoti kāmarāgānusayo adhippeto. Yato ‘‘anāgāmimaggena samugghātanaṃ sandhāyā’’ti vuttaṃ, tasmā tassa na mahaggatadhammā anusayanaṭṭhānanti taṃ paṭhamajjhānañca anāmasitvā ‘‘na hi lokiyā…pe… nānusetīti sakkā vattu’’nti vuttaṃ. Avatthubhāvatoti sabhāveneva anuppattiṭṭhānattā. Idhāti imasmiṃ anusayayamake. Vuttanayenāti ‘‘nekkhammassitaṃ domanassaṃ uppādetvā’’tiādinā vuttena nayena . Taṃpaṭipakkhabhāvatoti tesaṃ paṭighādīnaṃ paṭipakkhassa maggassa sabbhāvato. Na kevalaṃ maggasabbhāvato, atha kho balavavipassanāsabbhāvatopīti dassento āha ‘‘taṃsamugghā…pe… bhāvato cā’’ti.
ఇదాని యదేతం తత్థ తత్థ ‘‘అనుసయనట్ఠాన’’న్తి వుత్తం, తం గహేతబ్బధమ్మవసేన వా సియా గహణవిసేసేన వాతి ద్వే వికప్పా, తేసు పఠమం సన్ధాయాహ ‘‘ఆరమ్మణే అనుసయనట్ఠానే సతీ’’తి. రూపాదిఆరమ్మణే అనుసయానం అనుసయనట్ఠానన్తి గయ్హమానే యమత్థం సన్ధాయ ‘‘న సక్కా వత్తు’’న్తి వుత్తం, తం దస్సేతుం ‘‘దుక్ఖాయ హీ’’తిఆదిమాహ. యది సియాతి యది కామరాగానుసయో సియా. ఏతస్సపీతి దిట్ఠానుసయసమ్పయుత్తలోభస్సపి ‘‘సబ్బసక్కాయపరియాపన్నేసు ధమ్మేసూ’’తి కామరాగస్స ఠానం వత్తబ్బం సియా, న చ వుత్తం. అథ పనాతిఆది దుతియవికప్పం సన్ధాయ వుత్తం. అజ్ఝాసయవసేన తంనిన్నతాయాతి అసతిపి ఆరమ్మణకరణే యత్థ కామరాగాదయో అజ్ఝాసయతో నిన్నా, తం తేసం అనుసయనట్ఠానం. తేన వుత్తం ‘‘అనుగతో హుత్వా సేతీ’’తి. అథ పన వుత్తన్తి సమ్బన్ధో. యథాతిఆది యథావుత్తస్స అత్థస్స ఉదాహరణవసేన నిరూపనం. దుక్ఖే పటిహఞ్ఞనవసేనేవ పవత్తతి, నారమ్మణకరణవసేనాతి అధిప్పాయో. దుక్ఖమేవ తస్స అనుసయనట్ఠానం వుత్తన్తి అజ్ఝాసయస్స తత్థ నిన్నత్తా దుక్ఖమేవ తస్స పటిఘస్స అనుసయనట్ఠానం వుత్తం, నాలమ్బితం రూపాది సుఖవేదనా చాతి అధిప్పాయో. ఏవన్తి యథా అఞ్ఞారమ్మణస్సపి పటిఘస్స అజ్ఝాసయతో దుక్ఖనిన్నతాయ దుక్ఖమేవ అనుసయనట్ఠానం వుత్తం, ఏవం. దుక్ఖాదీసు…పే॰… వుత్తన్తి ‘‘దుక్ఖేన సుఖం అధిగన్తబ్బం. నత్థి దిన్న’’న్తి చ ఆదినా కాయకిలమనదుక్ఖే దానానుభావాదికే చ మిచ్ఛాభినివేసనవసేన ఉప్పజ్జమానేన దిట్ఠానుసయేన సమ్పయుత్తో అఞ్ఞారమ్మణోపి లోభో ‘‘ఏవం సుఖం భవిస్సతీ’’తి అజ్ఝాసయతో సుఖాభిసఙ్గవసేనేవ పవత్తతీతి సుఖుపేక్ఖాభేదం సాతసన్తసుఖద్వయమేవ అస్స లోభస్స అనుసయనట్ఠానం వుత్తం పాళియం, న యథావుత్తం దుక్ఖాది, తస్మా భవరాగ…పే॰… న విరుజ్ఝతి. ఏకస్మింయేవ చాతిఆది దుతియవికప్పంయేవ ఉపబ్రూహనత్థం వుత్తం. తత్థ రాగస్స సుఖజ్ఝాసయతా తంసమఙ్గినో పుగ్గలస్స వసేన వేదితబ్బా, తన్నిన్నభావేన వా చక్ఖుస్స విసమజ్ఝాసయతా వియ. ఏస నయో సేసేసుపి. తేసం రాగపటిఘానం నానానుసయట్ఠానతా హోతి ఏకస్మిమ్పి ఆరమ్మణేతి అత్థో.
Idāni yadetaṃ tattha tattha ‘‘anusayanaṭṭhāna’’nti vuttaṃ, taṃ gahetabbadhammavasena vā siyā gahaṇavisesena vāti dve vikappā, tesu paṭhamaṃ sandhāyāha ‘‘ārammaṇe anusayanaṭṭhāne satī’’ti. Rūpādiārammaṇe anusayānaṃ anusayanaṭṭhānanti gayhamāne yamatthaṃ sandhāya ‘‘na sakkā vattu’’nti vuttaṃ, taṃ dassetuṃ ‘‘dukkhāya hī’’tiādimāha. Yadi siyāti yadi kāmarāgānusayo siyā. Etassapīti diṭṭhānusayasampayuttalobhassapi ‘‘sabbasakkāyapariyāpannesu dhammesū’’ti kāmarāgassa ṭhānaṃ vattabbaṃ siyā, na ca vuttaṃ. Atha panātiādi dutiyavikappaṃ sandhāya vuttaṃ. Ajjhāsayavasena taṃninnatāyāti asatipi ārammaṇakaraṇe yattha kāmarāgādayo ajjhāsayato ninnā, taṃ tesaṃ anusayanaṭṭhānaṃ. Tena vuttaṃ ‘‘anugato hutvā setī’’ti. Atha pana vuttanti sambandho. Yathātiādi yathāvuttassa atthassa udāharaṇavasena nirūpanaṃ. Dukkhe paṭihaññanavaseneva pavattati, nārammaṇakaraṇavasenāti adhippāyo. Dukkhameva tassa anusayanaṭṭhānaṃ vuttanti ajjhāsayassa tattha ninnattā dukkhameva tassa paṭighassa anusayanaṭṭhānaṃ vuttaṃ, nālambitaṃ rūpādi sukhavedanā cāti adhippāyo. Evanti yathā aññārammaṇassapi paṭighassa ajjhāsayato dukkhaninnatāya dukkhameva anusayanaṭṭhānaṃ vuttaṃ, evaṃ. Dukkhādīsu…pe… vuttanti ‘‘dukkhena sukhaṃ adhigantabbaṃ. Natthi dinna’’nti ca ādinā kāyakilamanadukkhe dānānubhāvādike ca micchābhinivesanavasena uppajjamānena diṭṭhānusayena sampayutto aññārammaṇopi lobho ‘‘evaṃ sukhaṃ bhavissatī’’ti ajjhāsayato sukhābhisaṅgavaseneva pavattatīti sukhupekkhābhedaṃ sātasantasukhadvayameva assa lobhassa anusayanaṭṭhānaṃ vuttaṃ pāḷiyaṃ, na yathāvuttaṃ dukkhādi, tasmā bhavarāga…pe… na virujjhati. Ekasmiṃyeva cātiādi dutiyavikappaṃyeva upabrūhanatthaṃ vuttaṃ. Tattha rāgassa sukhajjhāsayatā taṃsamaṅgino puggalassa vasena veditabbā, tanninnabhāvena vā cakkhussa visamajjhāsayatā viya. Esa nayo sesesupi. Tesaṃ rāgapaṭighānaṃ nānānusayaṭṭhānatā hoti ekasmimpi ārammaṇeti attho.
ఏవఞ్చ కత్వాతి అసతిపి గహేతబ్బభేదే గహణవిసేసేన అనుసయనట్ఠానస్స భిన్నత్తా ఏవ. ‘‘యత్థ…పే॰… నో’’తి వుత్తం, అఞ్ఞథా విరుజ్ఝేయ్య. గహేతబ్బభేదేన హి రాగపటిఘానం అనుసయనట్ఠానభేదే గయ్హమానే విపాకమత్తే ఠాతబ్బం సియా, న చ తం యుత్తం, నపి సబ్బేసం పురిసద్వారానం ఇట్ఠానిట్ఠం నియతన్తి. యదిపి యథావుత్తలోభస్స వుత్తనయేన కామరాగానుసయతా సమ్భవతి, యథా పన సుఖుపేక్ఖాసు ఇట్ఠారమ్మణే చ ఉప్పజ్జన్తేన దోమనస్సేన సహ పవత్తో దోసో దుబ్బలభావేన పటిఘానుసయో న హోతి, ఏవం యథావుత్తలోభోపి కామరాగానుసయో న హోతీతి ఇమమత్థం దస్సేతుం ‘‘అట్ఠకథాయం పనా’’తిఆది వుత్తం. న పటిఘానుసయోతి ఏత్థ న-కారో పటిసేధనత్థో, న అఞ్ఞత్థో, ఇతరత్థ పన సమ్భవో ఏవ నత్థీతి దస్సేన్తో ‘‘యం పనేత’’న్తిఆదిమాహ. తత్థ ‘‘న హి దోమనస్సస్స పటిఘానుసయభావాసఙ్కా అత్థీ’’తి ఇమినా న-కారస్స అఞ్ఞత్థతాభావదస్సనముఖేన అభావత్థతం సమత్థేతి.
Evañca katvāti asatipi gahetabbabhede gahaṇavisesena anusayanaṭṭhānassa bhinnattā eva. ‘‘Yattha…pe… no’’ti vuttaṃ, aññathā virujjheyya. Gahetabbabhedena hi rāgapaṭighānaṃ anusayanaṭṭhānabhede gayhamāne vipākamatte ṭhātabbaṃ siyā, na ca taṃ yuttaṃ, napi sabbesaṃ purisadvārānaṃ iṭṭhāniṭṭhaṃ niyatanti. Yadipi yathāvuttalobhassa vuttanayena kāmarāgānusayatā sambhavati, yathā pana sukhupekkhāsu iṭṭhārammaṇe ca uppajjantena domanassena saha pavatto doso dubbalabhāvena paṭighānusayo na hoti, evaṃ yathāvuttalobhopi kāmarāgānusayo na hotīti imamatthaṃ dassetuṃ ‘‘aṭṭhakathāyaṃ panā’’tiādi vuttaṃ. Na paṭighānusayoti ettha na-kāro paṭisedhanattho, na aññattho, itarattha pana sambhavo eva natthīti dassento ‘‘yaṃ paneta’’ntiādimāha. Tattha ‘‘na hi domanassassa paṭighānusayabhāvāsaṅkā atthī’’ti iminā na-kārassa aññatthatābhāvadassanamukhena abhāvatthataṃ samattheti.
దేసనా సంకిణ్ణా వియ భవేయ్యాతి ఏత్థ దేసనాసఙ్కరం దస్సేతుం ‘‘భవరాగస్సపి…పే॰… భవేయ్యా’’తి వుత్తం. తస్సత్థో – యథా కామరాగస్స కామధాతుయా ద్వీసు వేదనాసు ఆరమ్మణకరణవసేన ఉప్పత్తి వుత్తా ‘‘కామరాగో కామధాతుయా ద్వీసు వేదనాసు అనుసేతీ’’తి, ఏవం యది ‘‘భవరాగో కామధాతుయా ద్వీసు వేదనాసు అనుసేతీ’’తి వుచ్చేయ్య, భవరాగస్సపి…పే॰… భవేయ్య. తతో చ కామరాగేన సద్ధిం భవరాగస్స దేసనా సంకిణ్ణా భవేయ్య, కామరాగతో చ భవరాగస్స విసేసో దస్సేతబ్బో. సో చ సహజాతానుసయవసేన న సక్కా దస్సేతున్తి ఆరమ్మణకరణవసేన దస్సేతబ్బో. తేన వుత్తం ‘‘తస్మా ఆరమ్మణ…పే॰… అధిప్పాయో’’తి. తత్థ ఆరమ్మణవిసేసేనాతి రూపారూపధాతుసఙ్ఖాతఆరమ్మణవిసేసేన. విసేసదస్సనత్థన్తి కామరాగతో భవరాగస్స విసేసదస్సనత్థం. ఏవం దేసనా కతాతి ‘‘రూపధాతుయా అరూపధాతుయా ఏత్థ భవరాగానుసయో అనుసేతీ’’తి ఏవం విసయే భుమ్మం కత్వా దేసనా కతా. తేనాహ ‘‘సహజాతవేదనావిసేసాభావతో’’తి.
Desanāsaṃkiṇṇā viya bhaveyyāti ettha desanāsaṅkaraṃ dassetuṃ ‘‘bhavarāgassapi…pe… bhaveyyā’’ti vuttaṃ. Tassattho – yathā kāmarāgassa kāmadhātuyā dvīsu vedanāsu ārammaṇakaraṇavasena uppatti vuttā ‘‘kāmarāgo kāmadhātuyā dvīsu vedanāsu anusetī’’ti, evaṃ yadi ‘‘bhavarāgo kāmadhātuyā dvīsu vedanāsu anusetī’’ti vucceyya, bhavarāgassapi…pe… bhaveyya. Tato ca kāmarāgena saddhiṃ bhavarāgassa desanā saṃkiṇṇā bhaveyya, kāmarāgato ca bhavarāgassa viseso dassetabbo. So ca sahajātānusayavasena na sakkā dassetunti ārammaṇakaraṇavasena dassetabbo. Tena vuttaṃ ‘‘tasmā ārammaṇa…pe… adhippāyo’’ti. Tattha ārammaṇavisesenāti rūpārūpadhātusaṅkhātaārammaṇavisesena. Visesadassanatthanti kāmarāgato bhavarāgassa visesadassanatthaṃ. Evaṃ desanā katāti ‘‘rūpadhātuyā arūpadhātuyā ettha bhavarāgānusayo anusetī’’ti evaṃ visaye bhummaṃ katvā desanā katā. Tenāha ‘‘sahajātavedanāvisesābhāvato’’ti.
ఉప్పత్తిట్ఠానవారవణ్ణనా నిట్ఠితా.
Uppattiṭṭhānavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
మహావారో
Mahāvāro
౧. అనుసయవారవణ్ణనా
1. Anusayavāravaṇṇanā
౩. పవత్తావిరామవసేనాతి అనుసయప్పవత్తియా అవిరామవసేన, అవిచ్ఛేదవసేనాతి అత్థో. కథం పన కుసలాబ్యాకతచిత్తక్ఖణే అనుసయానం పవత్తీతి ఆహ ‘‘మగ్గేనేవ…పే॰… పుబ్బే’’తి.
3. Pavattāvirāmavasenāti anusayappavattiyā avirāmavasena, avicchedavasenāti attho. Kathaṃ pana kusalābyākatacittakkhaṇe anusayānaṃ pavattīti āha ‘‘maggeneva…pe… pubbe’’ti.
౨౦. చిత్తచేతసికానఞ్చ ఠానం నామ చిత్తుప్పాదోతి ఆహ ‘‘ఏకస్మిం చిత్తుప్పాదే’’తి. తేసం తేసం పుగ్గలానన్తి పుథుజ్జనాదీనం పుగ్గలానం. పకతియా సభావేన. సభావసిద్ధా హి దుక్ఖాయ వేదనాయ కామరాగస్స అననుసయనట్ఠానతా. ఏవం సేసేసుపి యథారహం వత్తబ్బం. వక్ఖతి హి ‘‘పకతియా దుక్ఖాదీనం కామరాగాదీనం అననుసయనట్ఠానతం సన్ధాయ వుత్త’’న్తి. పహానేనాతి తస్స తస్స అనుసయస్స సముచ్ఛిన్దనేన. తిణ్ణం పుగ్గలానన్తి పుథుజ్జనసోతాపన్నసకదాగామీనం. ద్విన్నం పుగ్గలానన్తి అనాగామిఅరహన్తానం. ఏత్థాతి ఏతస్మిం పుగ్గలోకాసవారే. పురిమనయేతి ‘‘తిణ్ణం పుగ్గలాన’’న్తిఆదికే పురిమస్మిం విస్సజ్జననయే. ఓకాసన్తి ఉప్పత్తిట్ఠానం, ఇధ పన దుక్ఖవేదనా వేదితబ్బా. పచ్ఛిమనయేతి ‘‘ద్విన్నం పుగ్గలాన’’న్తిఆదికే విస్సజ్జననయే. అనోకాసతా అననుసయనట్ఠానతా.
20. Cittacetasikānañca ṭhānaṃ nāma cittuppādoti āha ‘‘ekasmiṃ cittuppāde’’ti. Tesaṃ tesaṃ puggalānanti puthujjanādīnaṃ puggalānaṃ. Pakatiyā sabhāvena. Sabhāvasiddhā hi dukkhāya vedanāya kāmarāgassa ananusayanaṭṭhānatā. Evaṃ sesesupi yathārahaṃ vattabbaṃ. Vakkhati hi ‘‘pakatiyā dukkhādīnaṃ kāmarāgādīnaṃ ananusayanaṭṭhānataṃ sandhāya vutta’’nti. Pahānenāti tassa tassa anusayassa samucchindanena. Tiṇṇaṃ puggalānanti puthujjanasotāpannasakadāgāmīnaṃ. Dvinnaṃ puggalānanti anāgāmiarahantānaṃ. Etthāti etasmiṃ puggalokāsavāre. Purimanayeti ‘‘tiṇṇaṃ puggalāna’’ntiādike purimasmiṃ vissajjananaye. Okāsanti uppattiṭṭhānaṃ, idha pana dukkhavedanā veditabbā. Pacchimanayeti ‘‘dvinnaṃ puggalāna’’ntiādike vissajjananaye. Anokāsatā ananusayanaṭṭhānatā.
అనుసయవారవణ్ణనా నిట్ఠితా.
Anusayavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
౨. సానుసయవారవణ్ణనా
2. Sānusayavāravaṇṇanā
౬౬-౧౩౧. ‘‘సానుసయో, పజహతి, పరిజానాతీ’’తి పుగ్గలో వుత్తోతి ‘‘కామరాగేన సానుసయో, కామరాగం పజహతి, కామరాగం పరిజానాతీ’’తిఆదీసు అనుసయసమఙ్గిభావేన పహానపరిఞ్ఞాకిరియాయ కత్తుభావేన చ పుగ్గలో వుత్తో, న ధమ్మో. భవవిసేసేన వాతి కేవలేన భవవిసేసేన వా. ఇతరేసూతి పటిఘానుసయాదీసు. భవానుసయవిసేసేన వాతి కామభవాదిభవవిసిట్ఠానుసయవిసేసేన వా. సానుసయతానిరనుసయతాదికాతి ఏత్థ ఆది-సద్దేన పహానాపహానపరిఞ్ఞాపరిఞ్ఞా సఙ్గయ్హన్తి. నను చ భవవిసేసే కేసఞ్చి అనుసయానం అప్పహానన్తి? న తం అనుసయకతం, అథ ఖో పచ్చయవేకల్లతో అనోకాసతాయ చాతి నాయం విరోధో. ద్వీసు వేదనాసూతి సుఖఉపేక్ఖాసు వేదనాసు దుక్ఖాయ వేదనాయ కామరాగానుసయేన నిరనుసయోతి యోజేతబ్బం. ఇదమ్పి నత్థి పుగ్గలవసేన వుచ్చమానత్తా. తేనాహ ‘‘న హి పుగ్గలస్స…పే॰… అనుసయాన’’న్తి. యదిపి పుగ్గలస్స అనుసయనోకాసో అనోకాసో, తస్స పన సానుసయతాదిహేతు హోతీతి దస్సేన్తో ‘‘అనుసయస్స పనా’’తిఆదిమాహ. నిరనుసయతాదీనన్తి ఆది-సద్దేన అప్పహానాపరిఞ్ఞా సఙ్గణ్హాతి. పరిజాననం సమతిక్కమనన్తి పరిఞ్ఞావారేపి ‘‘అపాదానే నిస్సక్కవచన’’న్తి వుత్తం.
66-131. ‘‘Sānusayo, pajahati, parijānātī’’ti puggalo vuttoti ‘‘kāmarāgena sānusayo, kāmarāgaṃ pajahati, kāmarāgaṃ parijānātī’’tiādīsu anusayasamaṅgibhāvena pahānapariññākiriyāya kattubhāvena ca puggalo vutto, na dhammo. Bhavavisesena vāti kevalena bhavavisesena vā. Itaresūti paṭighānusayādīsu. Bhavānusayavisesena vāti kāmabhavādibhavavisiṭṭhānusayavisesena vā. Sānusayatāniranusayatādikāti ettha ādi-saddena pahānāpahānapariññāpariññā saṅgayhanti. Nanu ca bhavavisese kesañci anusayānaṃ appahānanti? Na taṃ anusayakataṃ, atha kho paccayavekallato anokāsatāya cāti nāyaṃ virodho. Dvīsu vedanāsūti sukhaupekkhāsu vedanāsu dukkhāya vedanāya kāmarāgānusayena niranusayoti yojetabbaṃ. Idampi natthi puggalavasena vuccamānattā. Tenāha ‘‘na hi puggalassa…pe… anusayāna’’nti. Yadipi puggalassa anusayanokāso anokāso, tassa pana sānusayatādihetu hotīti dassento ‘‘anusayassa panā’’tiādimāha. Niranusayatādīnanti ādi-saddena appahānāpariññā saṅgaṇhāti. Parijānanaṃ samatikkamananti pariññāvārepi ‘‘apādāne nissakkavacana’’nti vuttaṃ.
అనుసయనట్ఠానతోతి అనుసయనట్ఠానహేతు. ‘‘అననుసయనట్ఠానతో’’తి ఏత్థాపి ఏసేవ నయో. నిమిత్తాపాదానభావదస్సనత్థన్తి సానుసయవారే నిమిత్తభావదస్సనత్థం, పజహనపరిఞ్ఞావారేసు అపాదానభావదస్సనత్థఞ్చాతి యోజేతబ్బం. పజహతీతి ఏత్థ ‘‘రూపధాతుయా అరూపధాతుయా తతో మానానుసయం పజహతీ’’తి పాళిపదం ఆహరిత్వా యోజేతబ్బం, న పజహతీతి ఏత్థ పన ‘‘దుక్ఖాయ వేదనాయ తతో కామరాగానుసయం నప్పజహతీ’’తి. ఏవమాదీసూతి ఆది-సద్దేన పరిఞ్ఞావారమ్పి సఙ్గణ్హాతి. భుమ్మనిద్దేసేనేవ హేతుఅత్థేనేవ నిద్దిట్ఠాతి అత్థో.
Anusayanaṭṭhānatoti anusayanaṭṭhānahetu. ‘‘Ananusayanaṭṭhānato’’ti etthāpi eseva nayo. Nimittāpādānabhāvadassanatthanti sānusayavāre nimittabhāvadassanatthaṃ, pajahanapariññāvāresu apādānabhāvadassanatthañcāti yojetabbaṃ. Pajahatīti ettha ‘‘rūpadhātuyā arūpadhātuyā tato mānānusayaṃ pajahatī’’ti pāḷipadaṃ āharitvā yojetabbaṃ, na pajahatīti ettha pana ‘‘dukkhāya vedanāya tato kāmarāgānusayaṃ nappajahatī’’ti. Evamādīsūti ādi-saddena pariññāvārampi saṅgaṇhāti. Bhummaniddeseneva hetuattheneva niddiṭṭhāti attho.
చతుత్థపఞ్హవిస్సజ్జనేనాతి ‘‘యతో వా పన మానానుసయేన సానుసయో, తతో కామరాగానుసయేన సానుసయో’’తి ఏతస్స పఞ్హస్స విస్సజ్జనేన. తత్థ హి ‘‘రూపధాతుయా అరూపధాతుయా’’తిఆదినా సరూపతో అనుసయనట్ఠానాని దస్సితాని. తదత్థేతి తం అనుసయనట్ఠానదస్సనం అత్థో ఏతస్సాతి తదత్థో, తస్మిం తదత్థే. ‘‘అనుసయస్స ఉప్పత్తిట్ఠానదస్సనత్థం అయం వారో ఆరద్ధో’’తిఆదినా ‘‘యతో’’తి ఏతేన అనుసయనట్ఠానం వుత్తన్తి ఇమమత్థం విభావేత్వా. పమాదలిఖితం వియ దిస్సతి ఉప్పన్న-సద్దేన వత్తమానుప్పన్నే వుచ్చమానే. యథా పన ఉప్పజ్జనవారే ఉప్పజ్జతి-సద్దేన ఉప్పత్తియోగదీపకత్తా ఉప్పత్తిరహా వుచ్చన్తి, ఏవమిధాపి ఉప్పత్తిఅరహే వుచ్చమానే న కోచి విరోధో. యం పన వక్ఖతి ‘‘న హి అపరియాపన్నానం అనుసయుప్పత్తిరహట్ఠానతా’’తి, సోపి న దోసో. యత్థ యత్థ హి అనుసయా ఉప్పత్తిరహా, తదేవ ఏకజ్ఝం గహేత్వా ‘‘సబ్బత్థా’’తి వుత్తన్తి. తథేవ దిస్సతీతి తం పమాదలిఖితం వియ దిస్సతీతి అత్థో.
Catutthapañhavissajjanenāti ‘‘yato vā pana mānānusayena sānusayo, tato kāmarāgānusayena sānusayo’’ti etassa pañhassa vissajjanena. Tattha hi ‘‘rūpadhātuyā arūpadhātuyā’’tiādinā sarūpato anusayanaṭṭhānāni dassitāni. Tadattheti taṃ anusayanaṭṭhānadassanaṃ attho etassāti tadattho, tasmiṃ tadatthe. ‘‘Anusayassa uppattiṭṭhānadassanatthaṃ ayaṃ vāro āraddho’’tiādinā ‘‘yato’’ti etena anusayanaṭṭhānaṃ vuttanti imamatthaṃ vibhāvetvā. Pamādalikhitaṃ viya dissati uppanna-saddena vattamānuppanne vuccamāne. Yathā pana uppajjanavāre uppajjati-saddena uppattiyogadīpakattā uppattirahā vuccanti, evamidhāpi uppattiarahe vuccamāne na koci virodho. Yaṃ pana vakkhati ‘‘na hi apariyāpannānaṃ anusayuppattirahaṭṭhānatā’’ti, sopi na doso. Yattha yattha hi anusayā uppattirahā, tadeva ekajjhaṃ gahetvā ‘‘sabbatthā’’ti vuttanti. Tatheva dissatīti taṃ pamādalikhitaṃ viya dissatīti attho.
యతో ఉప్పన్నేన భవితబ్బన్తి యతో అనుసయనట్ఠానతో కామగారానుసయేన ఉప్పన్నేన భవితబ్బం, తేన కామరాగానుసయేన ఉప్పత్తిరహట్ఠానే నిస్సక్కవచనం కతం ‘‘యతో’’తి. తథాతి ఏత్థ తథా-సద్దో యథా ‘‘యతో ఉప్పన్నేనా’’తి ఏత్థ ఉప్పత్తిరహట్ఠానతో అనుసయస్స ఉప్పత్తిరహతా వుత్తా, తథా ‘‘ఉప్పజ్జనకేనా’’తి ఏత్థాపి సా ఏవ వుచ్చతీతి దీపేతీతి ఆహ ‘‘సబ్బధమ్మేసు…పే॰… ఆపన్నేనా’’తి. తత్థ ‘‘ఉప్పజ్జనకో’’తి వుత్తే అనుప్పజ్జనకో న హోతీతి అయమత్థో విఞ్ఞాయతి, తథా చ సతి తేన అనుప్పత్తి నిచ్ఛితాతి ఉప్పన్నసభావతా చ పకాసితా హోతీతి. తేనాహ ‘‘సబ్బధమ్మేసు…పే॰… అపనేతీ’’తి. ‘‘యో యతో కామరాగానుసయేన నిరనుసయో, సో తతో మానానుసయేన నిరనుసయో’’తి పుచ్ఛాయ ‘‘యతో తతో’’తి ఆగతత్తా విస్సజ్జనే ‘‘సబ్బత్థా’’తి పదస్స నిస్సక్కవసేనేవ సక్కా యోజేతున్తి దస్సేన్తో ‘‘సబ్బత్థాతి…పే॰… న న సమ్భవతీ’’తి ఆహ. భుమ్మతో అఞ్ఞత్థాపి సద్దవిదూ ఇచ్ఛన్తి, యతో సబ్బేసం పాదకం ‘‘సబ్బత్థపాదక’’న్తి వుచ్చతి, ఇధ పన నిస్సక్కవసేన వేదితబ్బం.
Yato uppannena bhavitabbanti yato anusayanaṭṭhānato kāmagārānusayena uppannena bhavitabbaṃ, tena kāmarāgānusayena uppattirahaṭṭhāne nissakkavacanaṃ kataṃ ‘‘yato’’ti. Tathāti ettha tathā-saddo yathā ‘‘yato uppannenā’’ti ettha uppattirahaṭṭhānato anusayassa uppattirahatā vuttā, tathā ‘‘uppajjanakenā’’ti etthāpi sā eva vuccatīti dīpetīti āha ‘‘sabbadhammesu…pe… āpannenā’’ti. Tattha ‘‘uppajjanako’’ti vutte anuppajjanako na hotīti ayamattho viññāyati, tathā ca sati tena anuppatti nicchitāti uppannasabhāvatā ca pakāsitā hotīti. Tenāha ‘‘sabbadhammesu…pe… apanetī’’ti. ‘‘Yo yato kāmarāgānusayena niranusayo, so tato mānānusayena niranusayo’’ti pucchāya ‘‘yato tato’’ti āgatattā vissajjane ‘‘sabbatthā’’ti padassa nissakkavaseneva sakkā yojetunti dassento ‘‘sabbatthāti…pe… na na sambhavatī’’ti āha. Bhummato aññatthāpi saddavidū icchanti, yato sabbesaṃ pādakaṃ ‘‘sabbatthapādaka’’nti vuccati, idha pana nissakkavasena veditabbaṃ.
సానుసయవారవణ్ణనా నిట్ఠితా.
Sānusayavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
౩. పజహనవారవణ్ణనా
3. Pajahanavāravaṇṇanā
౧౩౨-౧౯౭. అప్పజహనసబ్భావాతి అప్పహానస్స, అప్పహీయమానస్స వా సబ్భావా. తస్మాతి యస్మా యో కామరాగానుసయం పజహతి, న సో మానానుసయం నిరవసేసతో పజహతి, యో చ మానానుసయం నిరవసేసతో పజహతి, న సో కామరాగానుసయం పజహతి పగేవ పహీనత్తా, తస్మా ‘‘యో వా పన మానానుసయం పజహతి, సో కామరాగానుసయం పజహతీతి? నో’’తి వుత్తన్తి వేదితబ్బం. యది ఏవం పఠమపుచ్ఛాయం కథన్తి ఆహ ‘‘యస్మా పన…పే॰… వుత్త’’న్తి. తత్థ పహానకరణమత్తమేవాతి పహానకిరియాసమ్భవమత్తమేవ, న నిరవసేసప్పహానన్తి అధిప్పాయో. తే ఠపేత్వాతి దిట్ఠివిచికిచ్ఛానుసయాదీనం నిరవసేసపజహనకే అట్ఠమకాదికే ఠపేత్వా. అవసేసాతి తస్స తస్స అనుసయస్స నిరవసేసప్పజహనకేహి అవసిట్ఠా. తేసు యేసం ఏకచ్చే అనుసయా పహీనా, తేపి అప్పజహనసబ్భావేనేవ నప్పజహన్తీతి వుత్తా. న చ యథావిజ్జమానేనాతి మగ్గకిచ్చభావేన విజ్జమానప్పకారేన పహానేన వజ్జితా రహితా ఏవ వుత్తాతి యోజనా.
132-197. Appajahanasabbhāvāti appahānassa, appahīyamānassa vā sabbhāvā. Tasmāti yasmā yo kāmarāgānusayaṃ pajahati, na so mānānusayaṃ niravasesato pajahati, yo ca mānānusayaṃ niravasesato pajahati, na so kāmarāgānusayaṃ pajahati pageva pahīnattā, tasmā ‘‘yo vā pana mānānusayaṃ pajahati, so kāmarāgānusayaṃ pajahatīti? No’’ti vuttanti veditabbaṃ. Yadi evaṃ paṭhamapucchāyaṃ kathanti āha ‘‘yasmā pana…pe… vutta’’nti. Tattha pahānakaraṇamattamevāti pahānakiriyāsambhavamattameva, na niravasesappahānanti adhippāyo. Te ṭhapetvāti diṭṭhivicikicchānusayādīnaṃ niravasesapajahanake aṭṭhamakādike ṭhapetvā. Avasesāti tassa tassa anusayassa niravasesappajahanakehi avasiṭṭhā. Tesu yesaṃ ekacce anusayā pahīnā, tepi appajahanasabbhāveneva nappajahantīti vuttā. Na ca yathāvijjamānenāti maggakiccabhāvena vijjamānappakārena pahānena vajjitā rahitā eva vuttāti yojanā.
కేసఞ్చీతి సోతాపన్నసకదాగామిమగ్గసమఙ్గిసకదాగామీనం. పున కేసఞ్చీతి అనాగామిఅగ్గమగ్గసమఙ్గిఅరహన్తానం. ఉభయన్తి కామరాగవిచికిచ్ఛానుసయద్వయం. సేసానన్తి ‘‘సేసా’’తి వుత్తానం యథావుత్తపుగ్గలానం. తేసన్తి వుత్తప్పకారానం ద్విన్నం అనుసయానం. ఉభయాప్పజహనస్సాతి కామరాగవిచికిచ్ఛానుసయాప్పజహనస్స. కారణం న హోతీతి యేసం విచికిచ్ఛానుసయో పహీనో, తేసం తస్స పహీనతా, యేసం యథావుత్తం ఉభయప్పహీనం, తేసం తదప్పజహనస్స కారణం న హోతీతి అత్థో. తేనాహ ‘‘తేసం పహీనత్తా ‘నప్పజహన్తీ’తి న సక్కా వత్తు’’న్తి. అథ పన న తత్థ కారణం వుత్తం, యేన కారణవచనేన యథావుత్తదోసాపత్తి సియా, కేవలం పన సన్నిట్ఠానేన తేసం పుగ్గలానం గహితతాదస్సనత్థం వుత్తం ‘‘కామరాగానుసయఞ్చ నప్పజహన్తీ’’తి, ఏవమ్పి పుచ్ఛితస్స సంసయత్థస్స కారణం వత్తబ్బం. తథా చ సతి ‘‘సేసపుగ్గలా తస్స అనుసయస్స పహీనత్తా నప్పజహన్తీ’’తి కారణం వత్తబ్బమేవాతి చోదనం సన్ధాయాహ ‘‘న వత్తబ్బ’’న్తిఆది. తత్థ న వత్తబ్బన్తి వుత్తనయేన కారణం న వత్తబ్బం కారణభావస్సేవ అభావతో. ‘‘ఉభయాప్పజహనస్స కారణం న హోతీ’’తి వుత్తం, యథా పన వత్తబ్బం, తం దస్సేతుం ‘‘యో కామరాగానుసయం…పే॰… వత్తబ్బత్తా’’తి ఆహ. తేన పహీనాప్పహీనవసేన కారణం న వత్తబ్బం, పహీనానంయేవ పన వసేన వత్తబ్బన్తి దస్సేతి. సంసయత్థసఙ్గహితేతి సంసయత్థేన పదేన సఙ్గహితే. సన్నిట్ఠానపదసఙ్గహితం పన పహీయమానత్తా ‘‘నప్పజహతీ’’తి న సక్కా వత్తున్తి.
Kesañcīti sotāpannasakadāgāmimaggasamaṅgisakadāgāmīnaṃ. Puna kesañcīti anāgāmiaggamaggasamaṅgiarahantānaṃ. Ubhayanti kāmarāgavicikicchānusayadvayaṃ. Sesānanti ‘‘sesā’’ti vuttānaṃ yathāvuttapuggalānaṃ. Tesanti vuttappakārānaṃ dvinnaṃ anusayānaṃ. Ubhayāppajahanassāti kāmarāgavicikicchānusayāppajahanassa. Kāraṇaṃ na hotīti yesaṃ vicikicchānusayo pahīno, tesaṃ tassa pahīnatā, yesaṃ yathāvuttaṃ ubhayappahīnaṃ, tesaṃ tadappajahanassa kāraṇaṃ na hotīti attho. Tenāha ‘‘tesaṃ pahīnattā ‘nappajahantī’ti na sakkā vattu’’nti. Atha pana na tattha kāraṇaṃ vuttaṃ, yena kāraṇavacanena yathāvuttadosāpatti siyā, kevalaṃ pana sanniṭṭhānena tesaṃ puggalānaṃ gahitatādassanatthaṃ vuttaṃ ‘‘kāmarāgānusayañca nappajahantī’’ti, evampi pucchitassa saṃsayatthassa kāraṇaṃ vattabbaṃ. Tathā ca sati ‘‘sesapuggalā tassa anusayassa pahīnattā nappajahantī’’ti kāraṇaṃ vattabbamevāti codanaṃ sandhāyāha ‘‘na vattabba’’ntiādi. Tattha na vattabbanti vuttanayena kāraṇaṃ na vattabbaṃ kāraṇabhāvasseva abhāvato. ‘‘Ubhayāppajahanassa kāraṇaṃ na hotī’’ti vuttaṃ, yathā pana vattabbaṃ, taṃ dassetuṃ ‘‘yo kāmarāgānusayaṃ…pe… vattabbattā’’ti āha. Tena pahīnāppahīnavasena kāraṇaṃ na vattabbaṃ, pahīnānaṃyeva pana vasena vattabbanti dasseti. Saṃsayatthasaṅgahiteti saṃsayatthena padena saṅgahite. Sanniṭṭhānapadasaṅgahitaṃ pana pahīyamānattā ‘‘nappajahatī’’ti na sakkā vattunti.
పజహనవారవణ్ణనా నిట్ఠితా.
Pajahanavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
౫. పహీనవారవణ్ణనా
5. Pahīnavāravaṇṇanā
౨౬౪-౨౭౪. ఫలట్ఠవసేనేవ దేసనా ఆరద్ధా, న మగ్గట్ఠవసేన, కుతో పుథుజ్జనవసేన. కస్మా? ఫలక్ఖణే హి అనుసయా పహీనాతి వుచ్చన్తి, మగ్గక్ఖణే పన పహీయన్తీతి. తేనేవాహ ‘‘మగ్గసమఙ్గీనం అగ్గహితతం దీపేతీ’’తి. పటిలోమే హి పుథుజ్జనవసేనపి దేసనా గహితా ‘‘యస్స దిట్ఠానుసయో అప్పహీనో, తస్స విచికిచ్ఛానుసయో అప్పహీనోతి? ఆమన్తా’’తిఆదినా. అనుసయచ్చన్తపటిపక్ఖేకచిత్తక్ఖణికానన్తి అనుసయానం అచ్చన్తం పటిపక్ఖభూతఏకచిత్తక్ఖణికానం. మగ్గసమఙ్గీనన్తి మగ్గట్ఠానం. ఏత్థ చ అనుసయానం అచ్చన్తపటిపక్ఖతాగ్గహణేన ఉప్పత్తిరహతం పటిక్ఖిపతి. న హి తే అచ్చన్తపటిపక్ఖసముప్పత్తితో పరతో ఉప్పత్తిరహా హోన్తి. మగ్గసమఙ్గితాగ్గహణేన అనుప్పత్తిరహతాపాదితతం పటిక్ఖిపతి. న హి మగ్గక్ఖణే తే అనుప్పత్తిరహతం ఆపాదితా నామ హోన్తి, అథ ఖో ఆపాదీయన్తీతి. ఏకచిత్తక్ఖణికతాగ్గహణేన సన్తానబ్యాపారం. తేనాహ ‘‘న కోచీ’’తిఆది. తత్థ తేతి మగ్గసమఙ్గినో. న కేవలం పహీనవారేయేవ, అథ ఖో అఞ్ఞేసుపీతి దస్సేన్తో ‘‘అనుసయ…పే॰… గహితా’’తి ఆహ.
264-274. Phalaṭṭhavaseneva desanā āraddhā, na maggaṭṭhavasena, kuto puthujjanavasena. Kasmā? Phalakkhaṇe hi anusayā pahīnāti vuccanti, maggakkhaṇe pana pahīyantīti. Tenevāha ‘‘maggasamaṅgīnaṃ aggahitataṃ dīpetī’’ti. Paṭilome hi puthujjanavasenapi desanā gahitā ‘‘yassa diṭṭhānusayo appahīno, tassa vicikicchānusayo appahīnoti? Āmantā’’tiādinā. Anusayaccantapaṭipakkhekacittakkhaṇikānanti anusayānaṃ accantaṃ paṭipakkhabhūtaekacittakkhaṇikānaṃ. Maggasamaṅgīnanti maggaṭṭhānaṃ. Ettha ca anusayānaṃ accantapaṭipakkhatāggahaṇena uppattirahataṃ paṭikkhipati. Na hi te accantapaṭipakkhasamuppattito parato uppattirahā honti. Maggasamaṅgitāggahaṇena anuppattirahatāpāditataṃ paṭikkhipati. Na hi maggakkhaṇe te anuppattirahataṃ āpāditā nāma honti, atha kho āpādīyantīti. Ekacittakkhaṇikatāggahaṇena santānabyāpāraṃ. Tenāha ‘‘na kocī’’tiādi. Tattha teti maggasamaṅgino. Na kevalaṃ pahīnavāreyeva, atha kho aññesupīti dassento ‘‘anusaya…pe… gahitā’’ti āha.
౨౭౫-౨౯౬. యత్థ అనుసయో ఉప్పత్తిరహో, తత్థేవస్స అనుప్పత్తిరహతాపాదనన్తి ‘‘అత్తనో అత్తనో ఓకాసే ఏవ అనుప్పత్తిధమ్మతం ఆపాదితో’’తి ఆహ. తథా హి వుత్తం ‘‘చక్ఖుం లోకే పియరూపం సాతరూపం, ఏత్థేసా తణ్హా ఉప్పజ్జమానా ఉప్పజ్జతి, ఏత్థ నివిసమానా నివిసతీ’’తి (విభ॰ ౨౦౩) వత్వా పున వుత్తం ‘‘చక్ఖుం లోకే పియరూపం సాతరూపం, ఏత్థేసా తణ్హా పహీయమానా పహీయతి, ఏత్థ నిరుజ్ఝమానా నిరుజ్ఝతీ’’తి (విభ॰ ౨౦౪). తస్మాతి యస్మా తదోకాసత్తమేవ కామధాతుఆదిఓకాసత్తమేవ అనుసయానం దీపేన్తి పహీనాప్పహీనవచనాని, తస్మా. అనోకాసే తదుభయావత్తబ్బతా వుత్తాతి యస్మా కామరాగపటిఘానుసయానం ద్విన్నం ఉప్పత్తిట్ఠానం, సో ఏవ పహానోకాసోతి స్వాయం తేసం అఞ్ఞమఞ్ఞం అనోకాసో, తస్మిం అనోకాసే తదుభయస్స పహానాప్పహానస్స నవత్తబ్బతా వుత్తా. కామరాగానుసయోకాసే హి పటిఘానుసయస్స అప్పహీనత్తా సో ‘‘తత్థ పహీనో’’తి న వత్తబ్బో, అట్ఠితత్తా పన ‘‘తత్థ అప్పహీనో’’తి చ, తస్మా అనోకాసే తదుభయావత్తబ్బతా వుత్తాతి. తేన సద్ధిం సమానోకాసేతి తేన కామరాగేన సద్ధిం సమానోకాసే. ‘‘సాధారణట్ఠానే’’తి వుత్తే కామధాతుయం సుఖుపేక్ఖాసు పహీనో నామ హోతి, న సమానకాలే పహీనో తతియచతుత్థమగ్గవజ్ఝత్తా కామరాగమానానుసయానం.
275-296. Yattha anusayo uppattiraho, tatthevassa anuppattirahatāpādananti ‘‘attano attano okāse eva anuppattidhammataṃ āpādito’’ti āha. Tathā hi vuttaṃ ‘‘cakkhuṃ loke piyarūpaṃ sātarūpaṃ, etthesā taṇhā uppajjamānā uppajjati, ettha nivisamānā nivisatī’’ti (vibha. 203) vatvā puna vuttaṃ ‘‘cakkhuṃ loke piyarūpaṃ sātarūpaṃ, etthesā taṇhā pahīyamānā pahīyati, ettha nirujjhamānā nirujjhatī’’ti (vibha. 204). Tasmāti yasmā tadokāsattameva kāmadhātuādiokāsattameva anusayānaṃ dīpenti pahīnāppahīnavacanāni, tasmā. Anokāse tadubhayāvattabbatā vuttāti yasmā kāmarāgapaṭighānusayānaṃ dvinnaṃ uppattiṭṭhānaṃ, so eva pahānokāsoti svāyaṃ tesaṃ aññamaññaṃ anokāso, tasmiṃ anokāse tadubhayassa pahānāppahānassa navattabbatā vuttā. Kāmarāgānusayokāse hi paṭighānusayassa appahīnattā so ‘‘tattha pahīno’’ti na vattabbo, aṭṭhitattā pana ‘‘tattha appahīno’’ti ca, tasmā anokāse tadubhayāvattabbatā vuttāti. Tena saddhiṃ samānokāseti tena kāmarāgena saddhiṃ samānokāse. ‘‘Sādhāraṇaṭṭhāne’’ti vutte kāmadhātuyaṃ sukhupekkhāsu pahīno nāma hoti, na samānakāle pahīno tatiyacatutthamaggavajjhattā kāmarāgamānānusayānaṃ.
పహీనవారవణ్ణనా నిట్ఠితా.
Pahīnavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
౭. ధాతువారవణ్ణనా
7. Dhātuvāravaṇṇanā
౩౩౨-౩౪౦. అప్పహీనుప్పత్తిరహభావా ఇధ అనుగమనసయనానీతి దస్సేన్తో ‘‘యస్మిం …పే॰… అత్థో’’తి ఆహ. ఇధాపి యుత్తాతి పుబ్బే వుత్తమేవత్థం పరామసతి. తథా హి వుత్తం ‘‘కారణలాభే ఉప్పత్తిఅరహతం దస్సేతీ’’తి (యమ॰ మూలటీ॰ అనుసయయమక ౧). ఛ పటిసేధవచనానీతి తిస్సన్నం ధాతూనం చుతూపపాతవిసిట్ఠానం పటిసేధనవసేన వుత్తవచనాని, తతో ఏవ ధాతువిసేసనిద్ధారణాని న హోన్తి. పటిసేధోతి హి ఇధ సత్తాపటిసేధో వుత్తోతి అధిప్పాయేన వదతి. అఞ్ఞత్థే పన న-కారే నాయం దోసో. ఇమం నామ ధాతుం. తంమూలికాసూతి పటిసేధమూలికాసు. ఏవఞ్హీతి ‘‘న కామధాతుయా చుతస్స కామధాతుం ఉపపజ్జన్తస్సా’’తిఆదినా పఠమయోజనాయ సతి. నకామధాతుఆదీసు ఉపపత్తికిత్తనేనేవ నకామధాతుఆదిగ్గహణేనపి ధాతువిసేసస్సేవ గహితతాయ అత్థతో విఞ్ఞాయమానత్తా. తేనాహ ‘‘న కామధాతు…పే॰… విఞ్ఞాయతీ’’తి. భఞ్జితబ్బాతి విభజితబ్బా. విభాగో పనేత్థ దువిధో ఇచ్ఛితోతి ఆహ ‘‘ద్విధా కాతబ్బాతి అత్థో’’తి. పుచ్ఛా చ విస్సజ్జనాని చ పుచ్ఛావిస్సజ్జనాని. యథా అవుత్తే భఙ్గాభావస్స అవిఞ్ఞాతత్తా ‘‘అనుసయా భఙ్గా నత్థీ’’తి వత్తబ్బం, తథా తయిదం ‘‘కతి అనుసయా భఙ్గా’’తి ఏతదపేక్ఖన్తి తదపి వత్తబ్బం. పుచ్ఛాపేక్ఖఞ్హి విస్సజ్జనన్తి.
332-340. Appahīnuppattirahabhāvā idha anugamanasayanānīti dassento ‘‘yasmiṃ…pe… attho’’ti āha. Idhāpi yuttāti pubbe vuttamevatthaṃ parāmasati. Tathā hi vuttaṃ ‘‘kāraṇalābhe uppattiarahataṃ dassetī’’ti (yama. mūlaṭī. anusayayamaka 1). Cha paṭisedhavacanānīti tissannaṃ dhātūnaṃ cutūpapātavisiṭṭhānaṃ paṭisedhanavasena vuttavacanāni, tato eva dhātuvisesaniddhāraṇāni na honti. Paṭisedhoti hi idha sattāpaṭisedho vuttoti adhippāyena vadati. Aññatthe pana na-kāre nāyaṃ doso. Imaṃ nāma dhātuṃ. Taṃmūlikāsūti paṭisedhamūlikāsu. Evañhīti ‘‘na kāmadhātuyā cutassa kāmadhātuṃ upapajjantassā’’tiādinā paṭhamayojanāya sati. Nakāmadhātuādīsu upapattikittaneneva nakāmadhātuādiggahaṇenapi dhātuvisesasseva gahitatāya atthato viññāyamānattā. Tenāha ‘‘na kāmadhātu…pe… viññāyatī’’ti. Bhañjitabbāti vibhajitabbā. Vibhāgo panettha duvidho icchitoti āha ‘‘dvidhā kātabbāti attho’’ti. Pucchā ca vissajjanāni ca pucchāvissajjanāni. Yathā avutte bhaṅgābhāvassa aviññātattā ‘‘anusayā bhaṅgā natthī’’ti vattabbaṃ, tathā tayidaṃ ‘‘kati anusayā bhaṅgā’’ti etadapekkhanti tadapi vattabbaṃ. Pucchāpekkhañhi vissajjananti.
ధాతువారవణ్ణనా నిట్ఠితా.
Dhātuvāravaṇṇanā niṭṭhitā.
అనుసయయమకవణ్ణనా నిట్ఠితా.
Anusayayamakavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
తిపిటక (మూల) • Tipiṭaka (Mūla) / అభిధమ్మపిటక • Abhidhammapiṭaka / యమకపాళి • Yamakapāḷi / ౬. సఙ్ఖారయమకం • 6. Saṅkhārayamakaṃ
టీకా • Tīkā / అభిధమ్మపిటక (టీకా) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / పఞ్చపకరణ-మూలటీకా • Pañcapakaraṇa-mūlaṭīkā / ౭. అనుసయయమకం • 7. Anusayayamakaṃ