Library / Tipiṭaka / තිපිටක • Tipiṭaka / පඤ්‌චපකරණ-මූලටීකා • Pañcapakaraṇa-mūlaṭīkā

    7. අනුසයයමකං

    7. Anusayayamakaṃ

    පරිච්‌ඡෙදපරිච්‌ඡින්‌නුද්‌දෙසවාරවණ්‌ණනා

    Paricchedaparicchinnuddesavāravaṇṇanā

    1. පච්‌චයපරිග්‌ගහපරියොසානා ඤාතපරිඤ්‌ඤාති පච්‌චයදීපකෙන මූලයමකෙන ඤාතපරිඤ්‌ඤං , ඛන්‌ධාදීසු තීරණබාහුල්‌ලතො ඛන්‌ධාදියමකෙහි තීරණපරිඤ්‌ඤඤ්‌ච විභාවෙත්‌වා අනුසයපහානන්‌තා පහානපරිඤ්‌ඤාති පහාතබ්‌බමුද්‌ධභූතෙහි අනුසයෙහි පහානපරිඤ්‌ඤං විභාවෙතුං අනුසයයමකං ආරද්‌ධං. ලබ්‌භමානවසෙනාති අනුසයභාවෙන ලබ්‌භමානානං වසෙනාති අත්‌ථො. තීහාකාරෙහි අනුසයානං ගාහාපනං තෙසු තථා අග්‌ගහිතෙසු අනුසයවාරාදිපාළියා දුරවබොධත්‌තා.

    1. Paccayapariggahapariyosānā ñātapariññāti paccayadīpakena mūlayamakena ñātapariññaṃ , khandhādīsu tīraṇabāhullato khandhādiyamakehi tīraṇapariññañca vibhāvetvā anusayapahānantā pahānapariññāti pahātabbamuddhabhūtehi anusayehi pahānapariññaṃ vibhāvetuṃ anusayayamakaṃ āraddhaṃ. Labbhamānavasenāti anusayabhāvena labbhamānānaṃ vasenāti attho. Tīhākārehi anusayānaṃ gāhāpanaṃ tesu tathā aggahitesu anusayavārādipāḷiyā duravabodhattā.

    අයං පනෙත්‌ථ පුරිමෙසූති එතෙසු සානුසයවාරාදීසු පුරිමෙසූති අත්‌ථො. අත්‌ථවිසෙසාභාවතො ‘‘කාමධාතුං වා පන උපපජ්‌ජන්‌තස්‌ස කාමධාතුයා චුතස්‌ස, රූපධාතුං වා පන උපපජ්‌ජන්‌තස්‌ස කාමධාතුයා චුතස්‌සා’’ති එවමාදීහි අවුච්‌චමානෙ කථමයං යමකදෙසනා සියාති? නායං යමකදෙසනා, පුරිමවාරෙහි පන යමකවසෙන දෙසිතානං අනුසයානං චුතිඋපපත්‌තිවසෙන අනුසයට්‌ඨානපරිච්‌ඡෙදදස්‌සනං. යමකදෙසනාබාහුල්‌ලතො පන සබ්‌බවාරසමුදායස්‌ස අනුසයයමකන්‌ති නාමං දට්‌ඨබ්‌බං. අථ වා පටිලොමපුච්‌ඡාපි අත්‌ථවසෙන ලබ්‌භන්‌ති, අත්‌ථවිසෙසාභාවතො පන න වුත්‌තාති ලබ්‌භමානතාවසෙන එතිස්‌සාපි දෙසනාය යමකදෙසනතා වෙදිතබ්‌බා.

    Ayaṃ panettha purimesūti etesu sānusayavārādīsu purimesūti attho. Atthavisesābhāvato ‘‘kāmadhātuṃ vā pana upapajjantassa kāmadhātuyā cutassa, rūpadhātuṃ vā pana upapajjantassa kāmadhātuyā cutassā’’ti evamādīhi avuccamāne kathamayaṃ yamakadesanā siyāti? Nāyaṃ yamakadesanā, purimavārehi pana yamakavasena desitānaṃ anusayānaṃ cutiupapattivasena anusayaṭṭhānaparicchedadassanaṃ. Yamakadesanābāhullato pana sabbavārasamudāyassa anusayayamakanti nāmaṃ daṭṭhabbaṃ. Atha vā paṭilomapucchāpi atthavasena labbhanti, atthavisesābhāvato pana na vuttāti labbhamānatāvasena etissāpi desanāya yamakadesanatā veditabbā.

    අනුරූපං කාරණං ලභිත්‌වා උප්‌පජ්‌ජන්‌තීති එතෙන කාරණලාභෙ උප්‌පත්‌තිඅරහතං දස්‌සෙති. අප්‌පහීනා හි අනුසයා කාරණලාභෙ සති උප්‌පජ්‌ජන්‌ති. යාව ච මග්‌ගෙන තෙසං අනුප්‌පත්‌තිඅරහතා න කතා හොති, තාව තෙ එවංපකාරා එවාති ‘‘අනුසයා’’ති වුච්‌චන්‌ති. සො එවංපකාරො උප්‌පජ්‌ජති-සද්‌දෙන ගහිතො, න ඛන්‌ධයමකාදීසු විය උප්‌පජ්‌ජමානතා. තෙනෙව ‘‘යස්‌ස කාමරාගානුසයො උප්‌පජ්‌ජති, තස්‌ස පටිඝානුසයො උප්‌පජ්‌ජතීති? ආමන්‌තා’’තිආදිනා උප්‌පජ්‌ජනවාරො අනුසයවාරෙන නින්‌නානාකරණො විභත්‌තො. අනුරූපං කාරණං පන ලභිත්‌වා යෙ උප්‌පජ්‌ජිංසු උප්‌පජ්‌ජමානා ච, තෙපි අප්‌පහීනට්‌ඨෙන ථාමගතා අහෙසුං භවන්‌ති ච. උප්‌පත්‌තිඅරහතාය එව ච තෙ උප්‌පජ්‌ජිංසු උප්‌පජ්‌ජන්‌ති ච, න ච අතීතානාගතපච්‌චුප්‌පන්‌නතො අඤ්‌ඤෙ උප්‌පත්‌තිඅරහා නාම අත්‌ථි, තස්‌මා සබ්‌බෙ අතීතානාගතපච්‌චුප්‌පන්‌නා කාමරාගාදයො ‘‘අනුසයා’’ති වුච්‌චන්‌ති. අප්‌පහීනට්‌ඨෙනෙව හි අනුසයා, අප්‌පහීනා ච අතීතාදයො එව, මග්‌ගස්‌ස පන තාදිසානං අනුප්‌පත්‌තිඅරහතාපාදනෙන අනුසයප්‌පහානං හොතීති. අප්‌පහීනාකාරො නාම ධම්‌මාකාරො, න ධම්‌මො, ධම්‌මො එව ච උප්‌පජ්‌ජතීති ඉමිනා අධිප්‌පායෙනාහ ‘‘අප්‌පහීනාකාරො ච උප්‌පජ්‌ජතීති වත්‌තුං න යුජ්‌ජතී’’ති. සත්‌තානුසයාති එත්‌ථ යදි අප්‌පහීනට්‌ඨෙන සන්‌තානෙ අනුසෙන්‌තීති අනුසයා, අථ කස්‌මා සත්‌තෙව වුත්‌තා, නනු සත්‌තානුසයතො අඤ්‌ඤෙසම්‌පි කිලෙසානං අප්‌පහීනත්‌තා අනුසයභාවො ආපජ්‌ජතීති චෙ? නාපජ්‌ජති, අප්‌පහීනමත්‌තස්‌සෙව අනුසයභාවස්‌ස අවුත්‌තත්‌තා. වුත්‌තඤ්‌හි ‘‘අනුසයොති පන අප්‌පහීනට්‌ඨෙන ථාමගතකිලෙසො වුච්‌චතී’’ති (යම. අට්‌ඨ. අනුසයයමක 1), තස්‌මා අප්‌පහීනට්‌ඨෙන ථාමගතො කිලෙසොයෙව අනුසයො නාමාති යුත්‌තං. ථාමගතන්‌ති ච අඤ්‌ඤෙහි අසාධාරණො සභාවො දට්‌ඨබ්‌බො. තථා හි ධම්‌මසභාවබොධිනා තථාගතෙන ඉමෙයෙව ‘‘අනුසයා’’ති වුත්‌තා. ථාමගතොති අනුසයසමඞ්‌ගීති අත්‌ථො.

    Anurūpaṃ kāraṇaṃ labhitvā uppajjantīti etena kāraṇalābhe uppattiarahataṃ dasseti. Appahīnā hi anusayā kāraṇalābhe sati uppajjanti. Yāva ca maggena tesaṃ anuppattiarahatā na katā hoti, tāva te evaṃpakārā evāti ‘‘anusayā’’ti vuccanti. So evaṃpakāro uppajjati-saddena gahito, na khandhayamakādīsu viya uppajjamānatā. Teneva ‘‘yassa kāmarāgānusayo uppajjati, tassa paṭighānusayo uppajjatīti? Āmantā’’tiādinā uppajjanavāro anusayavārena ninnānākaraṇo vibhatto. Anurūpaṃ kāraṇaṃ pana labhitvā ye uppajjiṃsu uppajjamānā ca, tepi appahīnaṭṭhena thāmagatā ahesuṃ bhavanti ca. Uppattiarahatāya eva ca te uppajjiṃsu uppajjanti ca, na ca atītānāgatapaccuppannato aññe uppattiarahā nāma atthi, tasmā sabbe atītānāgatapaccuppannā kāmarāgādayo ‘‘anusayā’’ti vuccanti. Appahīnaṭṭheneva hi anusayā, appahīnā ca atītādayo eva, maggassa pana tādisānaṃ anuppattiarahatāpādanena anusayappahānaṃ hotīti. Appahīnākāro nāma dhammākāro, na dhammo, dhammo eva ca uppajjatīti iminā adhippāyenāha ‘‘appahīnākāro ca uppajjatīti vattuṃ na yujjatī’’ti. Sattānusayāti ettha yadi appahīnaṭṭhena santāne anusentīti anusayā, atha kasmā satteva vuttā, nanu sattānusayato aññesampi kilesānaṃ appahīnattā anusayabhāvo āpajjatīti ce? Nāpajjati, appahīnamattasseva anusayabhāvassa avuttattā. Vuttañhi ‘‘anusayoti pana appahīnaṭṭhena thāmagatakileso vuccatī’’ti (yama. aṭṭha. anusayayamaka 1), tasmā appahīnaṭṭhena thāmagato kilesoyeva anusayo nāmāti yuttaṃ. Thāmagatanti ca aññehi asādhāraṇo sabhāvo daṭṭhabbo. Tathā hi dhammasabhāvabodhinā tathāgatena imeyeva ‘‘anusayā’’ti vuttā. Thāmagatoti anusayasamaṅgīti attho.

    අනුසයඋප්‌පජ්‌ජනවාරානං සමානගතිකත්‌තා යථා ‘‘අනුසෙතී’’ති වචනං අප්‌පහීනාකාරදීපකං, එවං ‘‘උප්‌පජ්‌ජතී’’ති වචනං සියාති උප්‌පජ්‌ජනවාරෙන ‘‘උප්‌පජ්‌ජතී’’ති වචනස්‌ස අවුත්‌තතා සක්‌කා වත්‌තුන්‌ති චෙ? තං න, වචනත්‌ථවිසෙසෙන තංද්‌වයස්‌ස වුත්‌තත්‌තා. ‘‘අනුරූපං කාරණං ලභිත්‌වා උප්‌පජ්‌ජතී’’ති හි එතස්‌මිං අත්‌ථෙ අවිසිට්‌ඨෙපි ‘‘අනුසෙතී’’ති වචනං සන්‌තානෙ අනුසයිතතං ථාමගතභාවං දීපෙති. යදි තමෙව ‘‘උප්‌පජ්‌ජතී’’ති වචනං දීපෙය්‍ය, කස්‌සචි විසෙසස්‌ස අභාවා උප්‌පජ්‌ජනවාරො න වත්‌තබ්‌බො සියා, ‘‘උප්‌පජ්‌ජතී’’ති වචනං පන උප්‌පත්‌තියොග්‌ගං දීපෙති. කස්‌මා? උප්‌පජ්‌ජනවාරෙන උප්‌පත්‌තියොග්‌ගස්‌ස දස්‌සිතත්‌තා, අනුසයසද්‌දස්‌ස සබ්‌බදා විජ්‌ජමානානං අපරිනිප්‌ඵන්‌නසයනත්‌ථතාය නිවාරණත්‌ථං උප්‌පත්‌තිඅරහතාය ථාමගතභාවසඞ්‌ඛාතස්‌ස යථාධිප්‌පෙතසයනත්‌ථස්‌ස දස්‌සනත්‌ථං ‘‘අනුසෙන්‌තීති අනුරූපං කාරණං ලභිත්‌වා උප්‌පජ්‌ජන්‌තී’’ති යං උප්‌පත්‌තියොග්‌ගවචනං වුත්‌තං, තං සුවුත්‌තමෙවාති අධිප්‌පායො. තම්‌පි සුවුත්‌තමෙව ඉමිනා තන්‌තිප්‌පමාණෙනාති සම්‌බන්‌ධො. තන්‌තිත්‌තයෙනපි හි චිත්‌තසම්‌පයුත්‌තතා දීපිතා හොති.

    Anusayauppajjanavārānaṃ samānagatikattā yathā ‘‘anusetī’’ti vacanaṃ appahīnākāradīpakaṃ, evaṃ ‘‘uppajjatī’’ti vacanaṃ siyāti uppajjanavārena ‘‘uppajjatī’’ti vacanassa avuttatā sakkā vattunti ce? Taṃ na, vacanatthavisesena taṃdvayassa vuttattā. ‘‘Anurūpaṃ kāraṇaṃ labhitvā uppajjatī’’ti hi etasmiṃ atthe avisiṭṭhepi ‘‘anusetī’’ti vacanaṃ santāne anusayitataṃ thāmagatabhāvaṃ dīpeti. Yadi tameva ‘‘uppajjatī’’ti vacanaṃ dīpeyya, kassaci visesassa abhāvā uppajjanavāro na vattabbo siyā, ‘‘uppajjatī’’ti vacanaṃ pana uppattiyoggaṃ dīpeti. Kasmā? Uppajjanavārena uppattiyoggassa dassitattā, anusayasaddassa sabbadā vijjamānānaṃ aparinipphannasayanatthatāya nivāraṇatthaṃ uppattiarahatāya thāmagatabhāvasaṅkhātassa yathādhippetasayanatthassa dassanatthaṃ ‘‘anusentīti anurūpaṃ kāraṇaṃ labhitvā uppajjantī’’ti yaṃ uppattiyoggavacanaṃ vuttaṃ, taṃ suvuttamevāti adhippāyo. Tampi suvuttameva iminā tantippamāṇenāti sambandho. Tantittayenapi hi cittasampayuttatā dīpitā hoti.

    පරිච්‌ඡෙදපරිච්‌ඡින්‌නුද්‌දෙසවාරවණ්‌ණනා නිට්‌ඨිතා.

    Paricchedaparicchinnuddesavāravaṇṇanā niṭṭhitā.

    උප්‌පත්‌තිට්‌ඨානවාරවණ්‌ණනා

    Uppattiṭṭhānavāravaṇṇanā

    2. කාමධාතුයා ද්‌වීසු වෙදනාසූති කාමාවචරභූමියං සුඛාය ච උපෙක්‌ඛාය චාති අට්‌ඨකථායං කාමධාතුග්‌ගහණං ද්‌වින්‌නං වෙදනානං විසෙසනභාවෙන වුත්‌තං, එවං සති කාමධාතුයා කාමරාගානුසයස්‌ස අනුසයට්‌ඨානතා න වුත්‌තා හොති. ද්‌වීසු පන රාගෙසු භවරාගස්‌ස තීසු ධාතූසු රූපාරූපධාතූනං අනුසයට්‌ඨානතා වුත්‌තාති කාමධාතුයා කාමරාගස්‌ස අනුසයට්‌ඨානතා වත්‌තබ්‌බා. ධාතුවෙදනාසබ්‌බසක්‌කායපරියාපන්‌නවසෙන හි තිප්‌පකාරං අනුසයානං අනුසයට්‌ඨානං වුත්‌තන්‌ති. තස්‌මා තීසු ධාතූසු කාමධාතුයා තීසු වෙදනාසු ද්‌වීසු වෙදනාසු එත්‌ථ කාමරාගානුසයො අනුසෙතීති විසුං අනුසයට්‌ඨානතා ධාතුයා වෙදනානඤ්‌ච යොජෙතබ්‌බා. ද්‌වීසු වෙදනාසූති ඉදඤ්‌ච වෙදනාසු අනුසයමානො කාමරාගානුසයො ද්‌වීස්‌වෙව අනුසෙති, න තීසූති තිණ්‌ණම්‌පි ඨානතානිවාරණත්‌ථමෙව වුත්‌තන්‌ති න සබ්‌බාසු ද්‌වීසු අනුසයනප්‌පත්‌තො අත්‌ථි, තෙන වෙදනාවිසෙසනත්‌ථං න කාමධාතුග්‌ගහණෙන කොචි අත්‌ථො. භවරාගානුසයනට්‌ඨානඤ්‌හි අට්‌ඨානඤ්‌ච අනුසයානං අපරියාපන්‌නං සක්‌කායෙ කාමරාගානුසයස්‌ස අනුසයට්‌ඨානං න හොතීති පාකටමෙතං. යථා ච ‘‘ද්‌වීසු වෙදනාසූ’’ති වුත්‌තෙ පටිඝානුසයානුසයට්‌ඨානතො අඤ්‌ඤා ද්‌වෙ වෙදනා ගය්‌හන්‌ති, එවං භවරාගානුසයානුසයනට්‌ඨානතො ච අඤ්‌ඤා තා ගය්‌හන්‌තීති.

    2. Kāmadhātuyā dvīsu vedanāsūti kāmāvacarabhūmiyaṃ sukhāya ca upekkhāya cāti aṭṭhakathāyaṃ kāmadhātuggahaṇaṃ dvinnaṃ vedanānaṃ visesanabhāvena vuttaṃ, evaṃ sati kāmadhātuyā kāmarāgānusayassa anusayaṭṭhānatā na vuttā hoti. Dvīsu pana rāgesu bhavarāgassa tīsu dhātūsu rūpārūpadhātūnaṃ anusayaṭṭhānatā vuttāti kāmadhātuyā kāmarāgassa anusayaṭṭhānatā vattabbā. Dhātuvedanāsabbasakkāyapariyāpannavasena hi tippakāraṃ anusayānaṃ anusayaṭṭhānaṃ vuttanti. Tasmā tīsu dhātūsu kāmadhātuyā tīsu vedanāsu dvīsu vedanāsu ettha kāmarāgānusayo anusetīti visuṃ anusayaṭṭhānatā dhātuyā vedanānañca yojetabbā. Dvīsu vedanāsūti idañca vedanāsu anusayamāno kāmarāgānusayo dvīsveva anuseti, na tīsūti tiṇṇampi ṭhānatānivāraṇatthameva vuttanti na sabbāsu dvīsu anusayanappatto atthi, tena vedanāvisesanatthaṃ na kāmadhātuggahaṇena koci attho. Bhavarāgānusayanaṭṭhānañhi aṭṭhānañca anusayānaṃ apariyāpannaṃ sakkāye kāmarāgānusayassa anusayaṭṭhānaṃ na hotīti pākaṭametaṃ. Yathā ca ‘‘dvīsu vedanāsū’’ti vutte paṭighānusayānusayaṭṭhānato aññā dve vedanā gayhanti, evaṃ bhavarāgānusayānusayanaṭṭhānato ca aññā tā gayhantīti.

    එත්‌ථ ච ද්‌වීහි වෙදනාහි සම්‌පයුත්‌තෙසු අඤ්‌ඤෙසු ච පියරූපසාතරූපෙසු ඉට්‌ඨරූපාදීසු උප්‌පජ්‌ජමානො කාමරාගානුසයො සාතසන්‌තසුඛගිද්‌ධියා පවත්‌තතීති ද්‌වීසු වෙදනාසු තස්‌ස අනුසයනං වුත්‌තං. අඤ්‌ඤත්‌ථ උප්‌පජ්‌ජමානොපි හි සො ඉමාසු ද්‌වීසු වෙදනාසු අනුගතො හුත්‌වා සෙති සුඛමිච්‌චෙව අභිලභතීති. එවං පටිඝානුසයො ච දුක්‌ඛවෙදනාසම්‌පයුත්‌තෙසු අඤ්‌ඤෙසු ච අප්‌පියරූපාසාතරූපෙසු අනිට්‌ඨරූපාදීසු උප්‌පජ්‌ජමානො දුක්‌ඛපටිකූලතො දුක්‌ඛමිච්‌චෙව පටිහඤ්‌ඤතීති දුක්‌ඛවෙදනමෙව අනුගතො හුත්‌වා සෙති, තෙන පන තස්‌මිං අනුසයනං වුත්‌තං. එවං කාමරාගපටිඝානං තීසු වෙදනාසු අනුසයවචනෙන ඉට්‌ඨඉට්‌ඨමජ්‌ඣත්‌තඅනිට්‌ඨෙසු ආරම්‌මණපකතියා විපරීතසඤ්‌ඤාය ච වසෙන ඉට්‌ඨාදිභාවෙන ගහිතෙසු කාමරාගපටිඝානං උප්‌පත්‌ති දස්‌සිතා හොති. තත්‌ථ උප්‌පජ්‌ජමානා හි තෙ තීසු වෙදනාසු අනුසෙන්‌ති නාම. වෙදනාත්‌තයමුඛෙන වා එත්‌ථ ඉට්‌ඨාදීනං ආරම්‌මණානං ගහණං වෙදිතබ්‌බං, කාමධාතුආදිග්‌ගහණෙන කාමස්‌සාදාදිවත්‌ථුභූතානං කාමභවාදීනං. තත්‌ථ කාමරාගානුසයො භවස්‌සාදවසෙන අනුසයමානො කාමධාතුයා අනුසෙති, කාමසුඛස්‌සාදවසෙන අනුසයමානො සුඛොපෙක්‌ඛාවෙදනාසු. පටිඝො දුක්‌ඛපටිඝාතවසෙනෙව පවත්‌තතීති යත්‌ථ තත්‌ථ පටිහඤ්‌ඤමානොපි දුක්‌ඛවෙදනාය එව අනුසෙති. රූපාරූපභවෙසු පන රූපාරූපාවචරධම්‌මෙසු ච කාමස්‌සාදස්‌ස පවත්‌ති නත්‌ථීති තත්‌ථ අනුසයමානො රාගො භවරාගොඉච්‌චෙව වෙදිතබ්‌බො. ධාතුත්‌තයවෙදනාත්‌තයග්‌ගහණෙන ච සබ්‌බසක්‌කායපරියාපන්‌නානං ගහිතත්‌තා ‘‘යත්‌ථ කාමරාගානුසයො නානුසෙති, තත්‌ථ දිට්‌ඨානුසයො නානුසෙතී’’ති (යම. 2.අනුසයයමක.46) එවමාදීනං විස්‌සජ්‌ජනෙසු ධාතුත්‌තයවෙදනාත්‌තයවිනිමුත්‌තං දිට්‌ඨානුසයාදීනං අනුසයට්‌ඨානං න වුත්‌තන්‌ති දට්‌ඨබ්‌බං. නනු ච අනුත්‌තරෙසු විමොක්‌ඛෙසු පිහං උපට්‌ඨාපයතො පිහපච්‌චයා උප්‌පන්‌නදොමනස්‌සෙ පටිඝානුසයො නානුසෙති, තථා නෙක්‌ඛම්‌මස්‌සිතසොමනස්‌සුපෙක්‌ඛාසු කාමරාගෙන නානුසයිතබ්‌බන්‌ති තදනුසයනට්‌ඨානතො අඤ්‌ඤාපි දිට්‌ඨානුසයානුසයනට්‌ඨානභූතා කාමාවචරවෙදනා සන්‌තීති? හොන්‌තු, න පන ධාතුත්‌තයවෙදනාත්‌තයතො අඤ්‌ඤං තදනුසයනට්‌ඨානං අත්‌ථි, තස්‌මා තං න වුත්‌තං. යස්‌මා පන ‘‘යත්‌ථ කාමරාගානුසයො ච පටිඝානුසයො ච මානානුසයො ච නානුසෙන්‌ති, තත්‌ථ දිට්‌ඨානුසයො විචිකිච්‌ඡානුසයො නානුසෙතීති? ආමන්‌තා’’ති (යම. 2.අනුසයයමක.52) වුත්‌තං, තස්‌මා අවිසෙසෙන දුක්‌ඛං පටිඝානුසයස්‌ස අනුසයනට්‌ඨානන්‌ති සමුදායවසෙන ගහෙත්‌වා වුත්‌තන්‌ති වෙදිතබ්‌බං. තථා ලොකියසුඛොපෙක්‌ඛා කාමරාගමානානුසයනට්‌ඨානන්‌ති.

    Ettha ca dvīhi vedanāhi sampayuttesu aññesu ca piyarūpasātarūpesu iṭṭharūpādīsu uppajjamāno kāmarāgānusayo sātasantasukhagiddhiyā pavattatīti dvīsu vedanāsu tassa anusayanaṃ vuttaṃ. Aññattha uppajjamānopi hi so imāsu dvīsu vedanāsu anugato hutvā seti sukhamicceva abhilabhatīti. Evaṃ paṭighānusayo ca dukkhavedanāsampayuttesu aññesu ca appiyarūpāsātarūpesu aniṭṭharūpādīsu uppajjamāno dukkhapaṭikūlato dukkhamicceva paṭihaññatīti dukkhavedanameva anugato hutvā seti, tena pana tasmiṃ anusayanaṃ vuttaṃ. Evaṃ kāmarāgapaṭighānaṃ tīsu vedanāsu anusayavacanena iṭṭhaiṭṭhamajjhattaaniṭṭhesu ārammaṇapakatiyā viparītasaññāya ca vasena iṭṭhādibhāvena gahitesu kāmarāgapaṭighānaṃ uppatti dassitā hoti. Tattha uppajjamānā hi te tīsu vedanāsu anusenti nāma. Vedanāttayamukhena vā ettha iṭṭhādīnaṃ ārammaṇānaṃ gahaṇaṃ veditabbaṃ, kāmadhātuādiggahaṇena kāmassādādivatthubhūtānaṃ kāmabhavādīnaṃ. Tattha kāmarāgānusayo bhavassādavasena anusayamāno kāmadhātuyā anuseti, kāmasukhassādavasena anusayamāno sukhopekkhāvedanāsu. Paṭigho dukkhapaṭighātavaseneva pavattatīti yattha tattha paṭihaññamānopi dukkhavedanāya eva anuseti. Rūpārūpabhavesu pana rūpārūpāvacaradhammesu ca kāmassādassa pavatti natthīti tattha anusayamāno rāgo bhavarāgoicceva veditabbo. Dhātuttayavedanāttayaggahaṇena ca sabbasakkāyapariyāpannānaṃ gahitattā ‘‘yattha kāmarāgānusayo nānuseti, tattha diṭṭhānusayo nānusetī’’ti (yama. 2.anusayayamaka.46) evamādīnaṃ vissajjanesu dhātuttayavedanāttayavinimuttaṃ diṭṭhānusayādīnaṃ anusayaṭṭhānaṃ na vuttanti daṭṭhabbaṃ. Nanu ca anuttaresu vimokkhesu pihaṃ upaṭṭhāpayato pihapaccayā uppannadomanasse paṭighānusayo nānuseti, tathā nekkhammassitasomanassupekkhāsu kāmarāgena nānusayitabbanti tadanusayanaṭṭhānato aññāpi diṭṭhānusayānusayanaṭṭhānabhūtā kāmāvacaravedanā santīti? Hontu, na pana dhātuttayavedanāttayato aññaṃ tadanusayanaṭṭhānaṃ atthi, tasmā taṃ na vuttaṃ. Yasmā pana ‘‘yattha kāmarāgānusayo ca paṭighānusayo ca mānānusayo ca nānusenti, tattha diṭṭhānusayo vicikicchānusayo nānusetīti? Āmantā’’ti (yama. 2.anusayayamaka.52) vuttaṃ, tasmā avisesena dukkhaṃ paṭighānusayassa anusayanaṭṭhānanti samudāyavasena gahetvā vuttanti veditabbaṃ. Tathā lokiyasukhopekkhā kāmarāgamānānusayanaṭṭhānanti.

    අපිච සුත්‌තෙ ‘‘ඉධාවුසො විසාඛ, භික්‌ඛු ඉති පටිසඤ්‌චික්‌ඛති ‘කුදාස්‌සු නාමාහං දොමනස්‌සං පජහෙය්‍ය’න්‌ති, සො ඉති පටිසඤ්‌චික්‌ඛිත්‌වා පටිඝං තෙන පජහති, න තත්‌ථ පටිඝානුසයො අනුසෙතී’’ති නෙක්‌ඛම්‌මස්‌සිතං දොමනස්‌සං උප්‌පාදෙත්‌වා තං වික්‌ඛම්‌භෙත්‌වා වීරියං කත්‌වා අනාගාමිමග්‌ගෙන පටිඝස්‌ස සමුග්‌ඝාතනං සන්‌ධාය වුත්‌තං. න හි පටිඝෙනෙව පටිඝප්‌පහානං, දොමනස්‌සෙන වා දොමනස්‌සප්‌පහානං අත්‌ථීති. පටිඝුප්‌පත්‌තිරහට්‌ඨානතාය පන ඉධ සබ්‌බං දුක්‌ඛං ‘‘පටිඝානුසයස්‌ස අනුසයනට්‌ඨාන’’න්‌ති වුත්‌තන්‌ති දට්‌ඨබ්‌බං. නිප්‌පරියායදෙසනා හෙසා, සා පන පරියායදෙසනා. එවඤ්‌ච කත්‌වා පඨමජ්‌ඣානවික්‌ඛම්‌භිතං කාමරාගානුසයං තථා වික්‌ඛම්‌භිතමෙව කත්‌වා අනාගාමිමග්‌ගෙන සමුග්‌ඝාතනං සන්‌ධාය ‘‘විවිච්‌චෙව…පෙ.… පඨමං ඣානං උපසම්‌පජ්‌ජ විහරති, රාගං තෙන පජහති, න තත්‌ථ රාගානුසයො අනුසෙතී’’ති වුත්‌තං. එවං චතුත්‌ථජ්‌ඣානවික්‌ඛම්‌භිතං අවිජ්‌ජානුසයං තථා වික්‌ඛම්‌භිතමෙව කත්‌වා අරහත්‌තමග්‌ගෙන සමුග්‌ඝාතනං සන්‌ධාය ‘‘සුඛස්‌ස ච පහානා…පෙ.… චතුත්‌ථං ඣානං උපසම්‌පජ්‌ජ විහරති, අවිජ්‌ජං තෙන පජහති, න තත්‌ථ අවිජ්‌ජානුසයො අනුසෙතී’’ති (ම. නි. 1.465) වුත්‌තං. න හි ලොකියචතුත්‌ථජ්‌ඣානුපෙක්‌ඛාය අවිජ්‌ජානුසයො සබ්‌බථා නානුසෙතීති සක්‌කා වත්‌තුං ‘‘සබ්‌බසක්‌කායපරියාපන්‌නෙසු ධම්‌මෙසු එත්‌ථ අවිජ්‌ජානුසයො අනුසෙතී’’ති (යම. අට්‌ඨ. අනුසයයමක 2) වුත්‌තත්‌තා, තස්‌මා අවිජ්‌ජානුසයස්‌සෙව වත්‌ථු චතුත්‌ථජ්‌ඣානුපෙක්‌ඛා, නෙක්‌ඛම්‌මස්‌සිතදොමනස්‌සඤ්‌ච පටිඝානුසයස්‌ස වත්‌ථු න න හොතීති තත්‌ථාපි තස්‌ස අනුසයනං වෙදිතබ්‌බං. අවත්‌ථුභාවතො හි ඉධ අනුසයනං න වුච්‌චති, න සුත්‌තන්‌තෙසු විය වුත්‌තනයෙන තංපටිපක්‌ඛභාවතො තංසමුග්‌ඝාතකමග්‌ගස්‌ස බලවූපනිස්‌සයභාවතො චාති.

    Apica sutte ‘‘idhāvuso visākha, bhikkhu iti paṭisañcikkhati ‘kudāssu nāmāhaṃ domanassaṃ pajaheyya’nti, so iti paṭisañcikkhitvā paṭighaṃ tena pajahati, na tattha paṭighānusayo anusetī’’ti nekkhammassitaṃ domanassaṃ uppādetvā taṃ vikkhambhetvā vīriyaṃ katvā anāgāmimaggena paṭighassa samugghātanaṃ sandhāya vuttaṃ. Na hi paṭigheneva paṭighappahānaṃ, domanassena vā domanassappahānaṃ atthīti. Paṭighuppattirahaṭṭhānatāya pana idha sabbaṃ dukkhaṃ ‘‘paṭighānusayassa anusayanaṭṭhāna’’nti vuttanti daṭṭhabbaṃ. Nippariyāyadesanā hesā, sā pana pariyāyadesanā. Evañca katvā paṭhamajjhānavikkhambhitaṃ kāmarāgānusayaṃ tathā vikkhambhitameva katvā anāgāmimaggena samugghātanaṃ sandhāya ‘‘vivicceva…pe… paṭhamaṃ jhānaṃ upasampajja viharati, rāgaṃ tena pajahati, na tattha rāgānusayo anusetī’’ti vuttaṃ. Evaṃ catutthajjhānavikkhambhitaṃ avijjānusayaṃ tathā vikkhambhitameva katvā arahattamaggena samugghātanaṃ sandhāya ‘‘sukhassa ca pahānā…pe… catutthaṃ jhānaṃ upasampajja viharati, avijjaṃ tena pajahati, na tattha avijjānusayo anusetī’’ti (ma. ni. 1.465) vuttaṃ. Na hi lokiyacatutthajjhānupekkhāya avijjānusayo sabbathā nānusetīti sakkā vattuṃ ‘‘sabbasakkāyapariyāpannesu dhammesu ettha avijjānusayo anusetī’’ti (yama. aṭṭha. anusayayamaka 2) vuttattā, tasmā avijjānusayasseva vatthu catutthajjhānupekkhā, nekkhammassitadomanassañca paṭighānusayassa vatthu na na hotīti tatthāpi tassa anusayanaṃ veditabbaṃ. Avatthubhāvato hi idha anusayanaṃ na vuccati, na suttantesu viya vuttanayena taṃpaṭipakkhabhāvato taṃsamugghātakamaggassa balavūpanissayabhāvato cāti.

    එත්‌ථ ච ආරම්‌මණෙ අනුසයට්‌ඨානෙ සති භවරාගවජ්‌ජො සබ්‌බො ලොභො කාමරාගානුසයොති න සක්‌කා වත්‌තුං. දුක්‌ඛාය හි වෙදනාය රූපාරූපධාතූසු ච අනුසයමානෙන දිට්‌ඨානුසයෙන සම්‌පයුත්‌තොපි ලොභො ලොභො එව, න කාමරාගානුසයො. යදි සියා, දිට්‌ඨානුසයස්‌ස විය එතස්‌සපි ඨානං වත්‌තබ්‌බං සියාති. අථ පන අජ්‌ඣාසයවසෙන තන්‌නින්‌නතාය අනුසයනට්‌ඨානං වුත්‌තං. යථා ඉට්‌ඨානං රූපාදීනං සුඛාය ච වෙදනාය අප්‌පටිලද්‌ධං වා අප්‌පටිලාභතො සමනුපස්‌සතො, පටිලද්‌ධපුබ්‌බං වා අතීතං නිරුද්‌ධං විගතං පරිණතං සමනුපස්‌සතො උප්‌පජ්‌ජමානො පටිඝො දුක්‌ඛෙ පටිහඤ්‌ඤනවසෙනෙව පවත්‌තතීති දුක්‌ඛමෙව තස්‌ස අනුසයනට්‌ඨානං වුත්‌තං, නාලම්‌බිතං, එවං දුක්‌ඛාදීසු අභිනිවෙසනවසෙන උප්‌පජ්‌ජමානෙන දිට්‌ඨානුසයෙන සම්‌පයුත්‌තොපි ලොභො සුඛාභිසඞ්‌ගවසෙනෙව පවත්‌තතීති සාතසන්‌තසුඛද්‌වයමෙවස්‌ස අනුසයට්‌ඨානං වුත්‌තන්‌ති භවරාගවජ්‌ජස්‌ස සබ්‌බලොභස්‌ස කාමරාගානුසයතා න විරුජ්‌ඣති, එකස්‌මිංයෙව ච ආරම්‌මණෙ රජ්‌ජන්‌ති දුස්‌සන්‌ති ච. තත්‌ථ රාගො සුඛජ්‌ඣාසයො පටිඝො දුක්‌ඛජ්‌ඣාසයොති තෙසං නානානුසයට්‌ඨානතා හොති.

    Ettha ca ārammaṇe anusayaṭṭhāne sati bhavarāgavajjo sabbo lobho kāmarāgānusayoti na sakkā vattuṃ. Dukkhāya hi vedanāya rūpārūpadhātūsu ca anusayamānena diṭṭhānusayena sampayuttopi lobho lobho eva, na kāmarāgānusayo. Yadi siyā, diṭṭhānusayassa viya etassapi ṭhānaṃ vattabbaṃ siyāti. Atha pana ajjhāsayavasena tanninnatāya anusayanaṭṭhānaṃ vuttaṃ. Yathā iṭṭhānaṃ rūpādīnaṃ sukhāya ca vedanāya appaṭiladdhaṃ vā appaṭilābhato samanupassato, paṭiladdhapubbaṃ vā atītaṃ niruddhaṃ vigataṃ pariṇataṃ samanupassato uppajjamāno paṭigho dukkhe paṭihaññanavaseneva pavattatīti dukkhameva tassa anusayanaṭṭhānaṃ vuttaṃ, nālambitaṃ, evaṃ dukkhādīsu abhinivesanavasena uppajjamānena diṭṭhānusayena sampayuttopi lobho sukhābhisaṅgavaseneva pavattatīti sātasantasukhadvayamevassa anusayaṭṭhānaṃ vuttanti bhavarāgavajjassa sabbalobhassa kāmarāgānusayatā na virujjhati, ekasmiṃyeva ca ārammaṇe rajjanti dussanti ca. Tattha rāgo sukhajjhāsayo paṭigho dukkhajjhāsayoti tesaṃ nānānusayaṭṭhānatā hoti.

    එවඤ්‌ච කත්‌වා ‘‘යත්‌ථ කාමරාගානුසයො අනුසෙති, තත්‌ථ පටිඝානුසයො අනුසෙතීති? නො’’ති (යම. 2.අනුසයයමක.14) වුත්‌තන්‌ති. අට්‌ඨකථායං පන ද්‌වීසු වෙදනාසු ඉට්‌ඨාරම්‌මණෙ ච දොමනස්‌සුප්‌පත්‌තිං වත්‌වා ‘‘දොමනස්‌සමත්‌තමෙව පන තං හොති, න පටිඝානුසයො’’ති (යම. අට්‌ඨ. අනුසයයමක 2) වුත්‌තත්‌තා යථා තත්‌ථ පටිඝො පටිඝානුසයො න හොති, එවං දුක්‌ඛාදීසු උප්‌පජ්‌ජමානෙන දිට්‌ඨානුසයෙන සහජාතො ලොභො කාමරාගානුසයො න හොතිච්‌චෙව විඤ්‌ඤායතීති. යං පනෙතං වුත්‌තං ‘‘දොමනස්‌සමත්‌තමෙව පන තං හොති, න පටිඝානුසයො’’ති, එත්‌ථ න පටිඝානුසයොති නත්‌ථි පටිඝානුසයොති අත්‌ථො දට්‌ඨබ්‌බො. න හි දොමනස්‌සස්‌ස පටිඝානුසයභාවාසඞ්‌කා අත්‌ථීති.

    Evañca katvā ‘‘yattha kāmarāgānusayo anuseti, tattha paṭighānusayo anusetīti? No’’ti (yama. 2.anusayayamaka.14) vuttanti. Aṭṭhakathāyaṃ pana dvīsu vedanāsu iṭṭhārammaṇe ca domanassuppattiṃ vatvā ‘‘domanassamattameva pana taṃ hoti, na paṭighānusayo’’ti (yama. aṭṭha. anusayayamaka 2) vuttattā yathā tattha paṭigho paṭighānusayo na hoti, evaṃ dukkhādīsu uppajjamānena diṭṭhānusayena sahajāto lobho kāmarāgānusayo na hoticceva viññāyatīti. Yaṃ panetaṃ vuttaṃ ‘‘domanassamattameva pana taṃ hoti, na paṭighānusayo’’ti, ettha na paṭighānusayoti natthi paṭighānusayoti attho daṭṭhabbo. Na hi domanassassa paṭighānusayabhāvāsaṅkā atthīti.

    දෙසනා සංකිණ්‌ණා විය භවෙය්‍යාති භවරාගස්‌සපි කාමධාතුයා ද්‌වීසු වෙදනාසු ආරම්‌මණකරණවසෙනෙව උප්‌පත්‌ති වුත්‌තා විය භවෙය්‍ය, තස්‌මා ආරම්‌මණවිසෙසෙන විසෙසදස්‌සනත්‌ථං එවං දෙසනා කතා සහජාතවෙදනාවිසෙසාභාවතොති අධිප්‌පායො.

    Desanā saṃkiṇṇā viya bhaveyyāti bhavarāgassapi kāmadhātuyā dvīsu vedanāsu ārammaṇakaraṇavaseneva uppatti vuttā viya bhaveyya, tasmā ārammaṇavisesena visesadassanatthaṃ evaṃ desanā katā sahajātavedanāvisesābhāvatoti adhippāyo.

    උප්‌පත්‌තිට්‌ඨානවාරවණ්‌ණනා නිට්‌ඨිතා.

    Uppattiṭṭhānavāravaṇṇanā niṭṭhitā.

    මහාවාරො

    Mahāvāro

    1. අනුසයවාරවණ්‌ණනා

    1. Anusayavāravaṇṇanā

    3. අනුසෙති උප්‌පජ්‌ජතීති පච්‌චුප්‌පන්‌නවොහාරා පවත්‌තාවිරාමවසෙන වෙදිතබ්‌බා. මග්‌ගෙනෙව හි අනුසයානං විරාමො විච්‌ඡෙදො හොති, න තතො පුබ්‌බෙති.

    3. Anusetiuppajjatīti paccuppannavohārā pavattāvirāmavasena veditabbā. Maggeneva hi anusayānaṃ virāmo vicchedo hoti, na tato pubbeti.

    20. නාපි එකස්‌මිං ඨානෙ උප්‌පජ්‌ජන්‌ති, න එකං ධම්‌මං ආරම්‌මණං කරොන්‌තීති එත්‌ථ පුරිමෙන එකස්‌මිං චිත්‌තුප්‌පාදෙ උප්‌පත්‌ති නිවාරිතා, පච්‌ඡිමෙන එකස්‌මිං ආරම්‌මණෙති අයං විසෙසො. පුග්‌ගලොකාසවාරස්‌ස පටිලොමෙ තෙසං තෙසං පුග්‌ගලානං තස්‌ස තස්‌ස අනුසයස්‌ස අනනුසයනට්‌ඨානං පකතියා පහානෙන ච වෙදිතබ්‌බං, ‘‘තිණ්‌ණං පුග්‌ගලානං දුක්‌ඛාය වෙදනාය තෙසං තත්‌ථ කාමරාගානුසයො නානුසෙති, නො ච තෙසං තත්‌ථ පටිඝානුසයො නානුසෙති, තෙසඤ්‌ඤෙව පුග්‌ගලානං රූපධාතුයා අරූපධාතුයා අපරියාපන්‌නෙ තෙසං තත්‌ථ කාමරාගානුසයො ච නානුසෙති, පටිඝානුසයො ච නානුසෙතී’’ති පකතියා දුක්‌ඛාදීනං කාමරාගාදීනං අනනුසයට්‌ඨානතං සන්‌ධාය වුත්‌තං, ‘‘ද්‌වින්‌නං පුග්‌ගලානං සබ්‌බත්‌ථ කාමරාගානුසයො ච නානුසෙති, පටිඝානුසයො ච නානුසෙතී’’ති (යම. 2.අනුසයයමක.56) අනුසයප්‌පහානෙන. එත්‌ථ පුරිමනයෙන ඔකාසං අවෙක්‌ඛිත්‌වා පුග්‌ගලස්‌ස විජ්‌ජමානානං අනුසයානං අනනුසයනං වුත්‌තං, පච්‌ඡිමනයෙන පුග්‌ගලං අවෙක්‌ඛිත්‌වා ඔකාසස්‌ස කාමධාතුආදිකස්‌ස අනොකාසතාති.

    20. Nāpi ekasmiṃ ṭhāne uppajjanti, na ekaṃ dhammaṃ ārammaṇaṃ karontīti ettha purimena ekasmiṃ cittuppāde uppatti nivāritā, pacchimena ekasmiṃ ārammaṇeti ayaṃ viseso. Puggalokāsavārassa paṭilome tesaṃ tesaṃ puggalānaṃ tassa tassa anusayassa ananusayanaṭṭhānaṃ pakatiyā pahānena ca veditabbaṃ, ‘‘tiṇṇaṃ puggalānaṃ dukkhāya vedanāya tesaṃ tattha kāmarāgānusayo nānuseti, no ca tesaṃ tattha paṭighānusayo nānuseti, tesaññeva puggalānaṃ rūpadhātuyā arūpadhātuyā apariyāpanne tesaṃ tattha kāmarāgānusayo ca nānuseti, paṭighānusayo ca nānusetī’’ti pakatiyā dukkhādīnaṃ kāmarāgādīnaṃ ananusayaṭṭhānataṃ sandhāya vuttaṃ, ‘‘dvinnaṃ puggalānaṃ sabbattha kāmarāgānusayo ca nānuseti, paṭighānusayo ca nānusetī’’ti (yama. 2.anusayayamaka.56) anusayappahānena. Ettha purimanayena okāsaṃ avekkhitvā puggalassa vijjamānānaṃ anusayānaṃ ananusayanaṃ vuttaṃ, pacchimanayena puggalaṃ avekkhitvā okāsassa kāmadhātuādikassa anokāsatāti.

    අනුසයවාරවණ්‌ණනා නිට්‌ඨිතා.

    Anusayavāravaṇṇanā niṭṭhitā.

    2. සානුසයවාරවණ්‌ණනා

    2. Sānusayavāravaṇṇanā

    66-131. සානුසයපජහනපරිඤ්‌ඤාවාරෙසු ‘‘සානුසයො, පජහති, පරිජානාතී’’ති පුග්‌ගලො වුත්‌තො. පුග්‌ගලස්‌ස ච ඉමස්‌මිං භවෙ සානුසයොති එවං භවවිසෙසෙන වා, ඉමස්‌මිං කාමරාගානුසයෙන සානුසයො ඉමස්‌මිං ඉතරෙසු කෙනචීති එවං භවානුසයවිසෙසෙන වා සානුසයතානිරනුසයතාදිකා නත්‌ථි. තථා ද්‌වීසු වෙදනාසු කාමරාගානුසයෙන සානුසයො, දුක්‌ඛාය වෙදනාය නිරනුසයොති ඉදම්‌පි නත්‌ථි. න හි පුග්‌ගලස්‌ස වෙදනා ඔකාසො, අථ ඛො අනුසයානන්‌ති. අනුසයස්‌ස පන තස්‌ස තස්‌ස සො සො අනුසයනොකාසො පුග්‌ගලස්‌ස තෙන තෙන අනුසයෙන සානුසයතාය, තස්‌ස තස්‌ස පජහනපරිජානනානඤ්‌ච නිමිත්‌තං හොති, අනනුසයනොකාසො ච නිරනුසයතාදීනං, තස්‌මා ඔකාසවාරෙසු භුම්‌මනිද්‌දෙසං අකත්‌වා ‘‘යතො තතො’’ති නිමිත්‌තත්‌ථෙ නිස්‌සක්‌කවචනං කතං, පජහනපරිඤ්‌ඤාවාරෙසු අපාදානත්‌ථෙ එව වා. තතො තතො හි ඔකාසතො අපගමකරණං විනාසනං පජහනං පරිජානනඤ්‌චාති.

    66-131. Sānusayapajahanapariññāvāresu ‘‘sānusayo, pajahati, parijānātī’’ti puggalo vutto. Puggalassa ca imasmiṃ bhave sānusayoti evaṃ bhavavisesena vā, imasmiṃ kāmarāgānusayena sānusayo imasmiṃ itaresu kenacīti evaṃ bhavānusayavisesena vā sānusayatāniranusayatādikā natthi. Tathā dvīsu vedanāsu kāmarāgānusayena sānusayo, dukkhāya vedanāya niranusayoti idampi natthi. Na hi puggalassa vedanā okāso, atha kho anusayānanti. Anusayassa pana tassa tassa so so anusayanokāso puggalassa tena tena anusayena sānusayatāya, tassa tassa pajahanaparijānanānañca nimittaṃ hoti, ananusayanokāso ca niranusayatādīnaṃ, tasmā okāsavāresu bhummaniddesaṃ akatvā ‘‘yato tato’’ti nimittatthe nissakkavacanaṃ kataṃ, pajahanapariññāvāresu apādānatthe eva vā. Tato tato hi okāsato apagamakaraṇaṃ vināsanaṃ pajahanaṃ parijānanañcāti.

    තත්‌ථ යතොති යතො අනුසයට්‌ඨානතො අනුලොමෙ, පටිලොමෙ අනනුසයට්‌ඨානතොති අත්‌ථො. අනුසයානානුසයස්‌සෙව හි නිමිත්‌තාපාදානභාවදස්‌සනත්‌ථං ‘‘රූපධාතුයා අරූපධාතුයා තතො මානානුසයෙන සානුසයොති (යම.2.අනුසයයමක.77), පජහතී’’ති (යම. 2.අනුසයයමක.143) ච ‘‘දුක්‌ඛාය වෙදනාය තතො කාමරාගානුසයෙන නිරනුසයොති (යම. 2.අනුසයයමක.110), න පජහතී’’ති (යම. 2.අනුසයයමක.174-176) ච එවමාදීසු රූපධාතුආදයො එව භුම්‌මනිද්‌දෙසෙනෙව නිද්‌දිට්‌ඨාති. අට්‌ඨකථායං පන චතුත්‌ථපඤ්‌හවිස්‌සජ්‌ජනෙන සරූපතො අනුසයනට්‌ඨානස්‌ස දස්‌සිතත්‌තා තදත්‌ථෙ ආදිපඤ්‌හෙපි ‘‘යතො’’ති අනුසයනට්‌ඨානං වුත්‌තන්‌ති ඉමමත්‌ථං විභාවෙත්‌වා පුන ‘‘යතො’’ති එතස්‌ස වචනත්‌ථං දස්‌සෙතුං ‘‘උප්‌පන්‌නෙන කාමරාගානුසයෙන සානුසයො’’ති වුත්‌තං, තං පමාදලිඛිතං විය දිස්‌සති. න හි උප්‌පන්‌නෙනෙව අනුසයෙන සානුසයො, උප්‌පත්‌තිරහට්‌ඨානතඤ්‌ච සන්‌ධායෙව නිස්‌සක්‌කවචනං න සක්‌කා වත්‌තුං. න හි අපරියාපන්‌නානං අනුසයුප්‌පත්‌තිරහට්‌ඨානතාති තං තථෙව දිස්‌සති. එවං පනෙත්‌ථ අත්‌ථො දට්‌ඨබ්‌බො – යතො උප්‌පන්‌නෙනාති යතො උප්‌පන්‌නෙන භවිතබ්‌බං, තෙනාති උප්‌පත්‌තිරහට්‌ඨානෙ නිස්‌සක්‌කවචනං කතන්‌ති. තථා සබ්‌බධම්‌මෙසු උප්‌පජ්‌ජනකෙනාති. උප්‌පත්‌තිපටිසෙධෙ අකතෙ අනුප්‌පත්‌තියා අනිච්‌ඡිතත්‌තා සබ්‌බධම්‌මෙසු උප්‌පජ්‌ජනකභාවං ආපන්‌නෙන අනුප්‌පජ්‌ජනභාවං අපනෙති නාම. සබ්‌බත්‌ථාති එතස්‌ස පන සබ්‌බට්‌ඨානතොති අයමත්‌ථො න න සම්‌භවති. ත්‌ථ-කාරඤ්‌හි භුම්‌මතො අඤ්‌ඤත්‌ථාපි සද්‌දවිදූ ඉච්‌ඡන්‌තීති.

    Tattha yatoti yato anusayaṭṭhānato anulome, paṭilome ananusayaṭṭhānatoti attho. Anusayānānusayasseva hi nimittāpādānabhāvadassanatthaṃ ‘‘rūpadhātuyā arūpadhātuyā tato mānānusayena sānusayoti (yama.2.anusayayamaka.77), pajahatī’’ti (yama. 2.anusayayamaka.143) ca ‘‘dukkhāya vedanāya tato kāmarāgānusayena niranusayoti (yama. 2.anusayayamaka.110), na pajahatī’’ti (yama. 2.anusayayamaka.174-176) ca evamādīsu rūpadhātuādayo eva bhummaniddeseneva niddiṭṭhāti. Aṭṭhakathāyaṃ pana catutthapañhavissajjanena sarūpato anusayanaṭṭhānassa dassitattā tadatthe ādipañhepi ‘‘yato’’ti anusayanaṭṭhānaṃ vuttanti imamatthaṃ vibhāvetvā puna ‘‘yato’’ti etassa vacanatthaṃ dassetuṃ ‘‘uppannena kāmarāgānusayena sānusayo’’ti vuttaṃ, taṃ pamādalikhitaṃ viya dissati. Na hi uppanneneva anusayena sānusayo, uppattirahaṭṭhānatañca sandhāyeva nissakkavacanaṃ na sakkā vattuṃ. Na hi apariyāpannānaṃ anusayuppattirahaṭṭhānatāti taṃ tatheva dissati. Evaṃ panettha attho daṭṭhabbo – yato uppannenāti yato uppannena bhavitabbaṃ, tenāti uppattirahaṭṭhāne nissakkavacanaṃ katanti. Tathā sabbadhammesu uppajjanakenāti. Uppattipaṭisedhe akate anuppattiyā anicchitattā sabbadhammesu uppajjanakabhāvaṃ āpannena anuppajjanabhāvaṃ apaneti nāma. Sabbatthāti etassa pana sabbaṭṭhānatoti ayamattho na na sambhavati. Ttha-kārañhi bhummato aññatthāpi saddavidū icchantīti.

    සානුසයවාරවණ්‌ණනා නිට්‌ඨිතා.

    Sānusayavāravaṇṇanā niṭṭhitā.

    3. පජහනවාරවණ්‌ණනා

    3. Pajahanavāravaṇṇanā

    132-197. පජහනවාරෙ යෙන කාමරාගානුසයාදයො සාවසෙසා පහීයන්‌ති, සො තෙ පජහතීති සන්‌නිට්‌ඨානං කත්‌වා වත්‌තබ්‌බො න හොති අපජහනසබ්‌භාවා, තස්‌මා සන්‌නිට්‌ඨානෙ නිරවසෙසප්‌පජහනකොයෙව පජහතීති වුත්‌තො, තස්‌මා ‘‘යො වා පන මානානුසයං පජහති, සො කාමරාගානුසයං පජහතීති? නො’’ති (යම. 2.අනුසයයමක.132) වුත්‌තං. යස්‌මා පන සංසයපදෙන පහානකරණමත්‌තමෙව පුච්‌ඡති, න සන්‌නිට්‌ඨානං කරොති, තස්‌මා යථාවිජ්‌ජමානං පහානං සන්‌ධාය ‘‘යො කාමරාගානුසයං පජහති, සො මානානුසයං පජහතීති? තදෙකට්‌ඨං පජහතී’’ති වුත්‌තං. පටිලොමෙ පන ‘‘නප්‌පජහතී’’ති පජහනාභාවො එව සන්‌නිට්‌ඨානපදෙන සංසයපදෙන ච විනිච්‌ඡිතො පුච්‌ඡිතො ච, තස්‌මා යෙසං පජහනං නත්‌ථි නිරවසෙසවසෙන පජහනකානං, තෙ ඨපෙත්‌වා අවසෙසා අප්‌පජහනසබ්‌භාවෙනෙව නප්‌පජහන්‌තීති වුත්‌තා, න ච යථාවිජ්‌ජමානෙන පහානෙනෙව වජ්‌ජිතාති දට්‌ඨබ්‌බාති. ‘‘අනාගාමිමග්‌ගසමඞ්‌ගිඤ්‌ච අට්‌ඨමකඤ්‌ච ඨපෙත්‌වා අවසෙසා පුග්‌ගලා කාමරාගානුසයඤ්‌ච නප්‌පජහන්‌ති විචිකිච්‌ඡානුසයඤ්‌ච නප්‌පජහන්‌තී’’ති (යම. 2.අනුසයයමක.165) එත්‌ථ අට්‌ඨකථායං ‘‘පුථුජ්‌ජනො පහානපරිඤ්‌ඤාය අභාවෙන නප්‌පජහති, සෙසා තෙසං අනුසයානං පහීනත්‌තා’’ති (යම. අට්‌ඨ. අනුසයයමක 132-197) වුත්‌තං.

    132-197. Pajahanavāre yena kāmarāgānusayādayo sāvasesā pahīyanti, so te pajahatīti sanniṭṭhānaṃ katvā vattabbo na hoti apajahanasabbhāvā, tasmā sanniṭṭhāne niravasesappajahanakoyeva pajahatīti vutto, tasmā ‘‘yo vā pana mānānusayaṃ pajahati, so kāmarāgānusayaṃ pajahatīti? No’’ti (yama. 2.anusayayamaka.132) vuttaṃ. Yasmā pana saṃsayapadena pahānakaraṇamattameva pucchati, na sanniṭṭhānaṃ karoti, tasmā yathāvijjamānaṃ pahānaṃ sandhāya ‘‘yo kāmarāgānusayaṃ pajahati, so mānānusayaṃ pajahatīti? Tadekaṭṭhaṃ pajahatī’’ti vuttaṃ. Paṭilome pana ‘‘nappajahatī’’ti pajahanābhāvo eva sanniṭṭhānapadena saṃsayapadena ca vinicchito pucchito ca, tasmā yesaṃ pajahanaṃ natthi niravasesavasena pajahanakānaṃ, te ṭhapetvā avasesā appajahanasabbhāveneva nappajahantīti vuttā, na ca yathāvijjamānena pahāneneva vajjitāti daṭṭhabbāti. ‘‘Anāgāmimaggasamaṅgiñca aṭṭhamakañca ṭhapetvā avasesā puggalā kāmarāgānusayañca nappajahanti vicikicchānusayañca nappajahantī’’ti (yama. 2.anusayayamaka.165) ettha aṭṭhakathāyaṃ ‘‘puthujjano pahānapariññāya abhāvena nappajahati, sesā tesaṃ anusayānaṃ pahīnattā’’ti (yama. aṭṭha. anusayayamaka 132-197) vuttaṃ.

    තත්‌ථ කිඤ්‌චාපි කෙසඤ්‌චි විචිකිච්‌ඡානුසයො කෙසඤ්‌චි උභයන්‌ති සෙසානං තෙසං පහීනතා අත්‌ථි, තථාපි සොතාපන්‌නාදීනං විචිකිච්‌ඡානුසයස්‌ස පහීනතා උභයාපජහනස්‌ස කාරණං න හොතීති තෙසං පහීනත්‌තා ‘‘නප්‌පජහන්‌තී’’ති න සක්‌කා වත්‌තුං, අථ පන කාමරාගානුසයඤ්‌ච නප්‌පජහන්‌තීති ඉමං සන්‌නිට්‌ඨානෙන තෙසං පුග්‌ගලානං සඞ්‌ගහිතතාදස්‌සනත්‌ථං වුත්‌තන්‌ති න තත්‌ථ කාරණං වත්‌තබ්‌බං, පුච්‌ඡිතස්‌ස පන සංසයත්‌ථස්‌ස කාරණං වත්‌තබ්‌බං. එවං සති ‘‘සෙසා තස්‌ස අනුසයස්‌ස පහීනත්‌තා’’ති වත්‌තබ්‌බන්‌ති? න වත්‌තබ්‌බං ‘‘යො කාමරාගානුසයං නප්‌පජහති, සො දිට්‌ඨානුසයං විචිකිච්‌ඡානුසයං නප්‌පජහතී’’ති පටික්‌ඛිපිත්‌වා පුච්‌ඡිතෙ සදිසවිස්‌සජ්‌ජනකෙ දිට්‌ඨිවිචිකිච්‌ඡානුසයෙ සන්‌ධාය කාරණස්‌ස වත්‌තබ්‌බත්‌තා, තස්‌මා තෙසං අනුසයානං පහීනත්‌තාති තෙසං දිට්‌ඨිවිචිකිච්‌ඡානුසයානං පහීනත්‌තා තෙ සංසයත්‌ථසඞ්‌ගහිතෙ අනුසයෙ නප්‌පජහන්‌තීති අත්‌ථො දට්‌ඨබ්‌බො.

    Tattha kiñcāpi kesañci vicikicchānusayo kesañci ubhayanti sesānaṃ tesaṃ pahīnatā atthi, tathāpi sotāpannādīnaṃ vicikicchānusayassa pahīnatā ubhayāpajahanassa kāraṇaṃ na hotīti tesaṃ pahīnattā ‘‘nappajahantī’’ti na sakkā vattuṃ, atha pana kāmarāgānusayañca nappajahantīti imaṃ sanniṭṭhānena tesaṃ puggalānaṃ saṅgahitatādassanatthaṃ vuttanti na tattha kāraṇaṃ vattabbaṃ, pucchitassa pana saṃsayatthassa kāraṇaṃ vattabbaṃ. Evaṃ sati ‘‘sesā tassa anusayassa pahīnattā’’ti vattabbanti? Na vattabbaṃ ‘‘yo kāmarāgānusayaṃ nappajahati, so diṭṭhānusayaṃ vicikicchānusayaṃ nappajahatī’’ti paṭikkhipitvā pucchite sadisavissajjanake diṭṭhivicikicchānusaye sandhāya kāraṇassa vattabbattā, tasmā tesaṃ anusayānaṃ pahīnattāti tesaṃ diṭṭhivicikicchānusayānaṃ pahīnattā te saṃsayatthasaṅgahite anusaye nappajahantīti attho daṭṭhabbo.

    පජහනවාරවණ්‌ණනා නිට්‌ඨිතා.

    Pajahanavāravaṇṇanā niṭṭhitā.

    5. පහීනවාරවණ්‌ණනා

    5. Pahīnavāravaṇṇanā

    264-274. පහීනවාරෙ ඵලට්‌ඨවසෙනෙව දෙසනා ආරද්‌ධාති අනුලොමං සන්‌ධාය වුත්‌තං. පටිලොමෙ හි පුථුජ්‌ජනවසෙනපි දෙසනා ගහිතාති. ‘‘ඵලට්‌ඨවසෙනෙවා’’ති ච සාධාරණවචනෙන මග්‌ගසමඞ්‌ගීනං අග්‌ගහිතතං දීපෙති. අනුසයච්‌චන්‌තපටිපක්‌ඛෙකචිත්‌තක්‌ඛණිකානඤ්‌හි මග්‌ගසමඞ්‌ගීනං න කොචි අනුසයො උප්‌පත්‌තිරහො, නාපි අනුප්‌පත්‌තිරහතං ආපාදිතො, තස්‌මා තෙ න අනුසයසානුසයපහීනඋප්‌පජ්‌ජනවාරෙසු ගහිතාති.

    264-274. Pahīnavārephalaṭṭhavaseneva desanā āraddhāti anulomaṃ sandhāya vuttaṃ. Paṭilome hi puthujjanavasenapi desanā gahitāti. ‘‘Phalaṭṭhavasenevā’’ti ca sādhāraṇavacanena maggasamaṅgīnaṃ aggahitataṃ dīpeti. Anusayaccantapaṭipakkhekacittakkhaṇikānañhi maggasamaṅgīnaṃ na koci anusayo uppattiraho, nāpi anuppattirahataṃ āpādito, tasmā te na anusayasānusayapahīnauppajjanavāresu gahitāti.

    275-296. ඔකාසවාරෙ සො සො අනුසයො අත්‌තනො අත්‌තනො ඔකාසෙ එව අනුප්‌පත්‌තිධම්‌මතං ආපාදිතො පහීනො, අනාපාදිතො ච අප්‌පහීනොති පහීනාප්‌පහීනවචනානි තදොකාසමෙව දීපෙන්‌ති, තස්‌මා අනොකාසෙ තදුභයාවත්‌තබ්‌බතා වුත්‌තාති. සාධාරණට්‌ඨානෙ තෙන සද්‌ධිං පහීනො නාම හොතීති තෙන සද්‌ධිං සමානොකාසෙ පහීනො නාමාති අත්‌ථො, න සමානකාලෙ පහීනොති.

    275-296. Okāsavāre so so anusayo attano attano okāse eva anuppattidhammataṃ āpādito pahīno, anāpādito ca appahīnoti pahīnāppahīnavacanāni tadokāsameva dīpenti, tasmā anokāse tadubhayāvattabbatā vuttāti. Sādhāraṇaṭṭhāne tena saddhiṃ pahīno nāma hotīti tena saddhiṃ samānokāse pahīno nāmāti attho, na samānakāle pahīnoti.

    පහීනවාරවණ්‌ණනා නිට්‌ඨිතා.

    Pahīnavāravaṇṇanā niṭṭhitā.

    7. ධාතුවාරවණ්‌ණනා

    7. Dhātuvāravaṇṇanā

    332-340. ධාතුවාරෙ සන්‌තානං අනුගතා හුත්‌වා සයන්‌තීති යස්‌මිං සන්‌තානෙ අප්‌පහීනා, තංසන්‌තානෙ අප්‌පහීනභාවෙන අනුගන්‌ත්‌වා උප්‌පත්‌තිඅරහභාවෙන සයන්‌තීති අත්‌ථො. උප්‌පත්‌තිරහතා එව හි අනුරූපං කාරණං ලභිත්‌වා උප්‌පජ්‌ජන්‌තීති ඉධාපි යුත්‌තාති. එත්‌ථ ච න කාමධාතුආදීනි ඡ පටිනිසෙධවචනානි ධාතුවිසෙසනිද්‌ධාරණානි න හොන්‌තීති ‘‘න කාමධාතුයා චුතස්‌ස න කාමධාතුං උපපජ්‌ජන්‌තස්‌සා’’තිආදිම්‌හි වුච්‌චමානෙ ඉමං නාම උපපජ්‌ජන්‌තස්‌සාති න විඤ්‌ඤායෙය්‍ය, තස්‌මා තංමූලිකාසු යොජනාසු ‘‘න කාමධාතුයා චුතස්‌ස කාමධාතුං රූපධාතුං අරූපධාතුං උපපජ්‌ජන්‌තස්‌සා’’ති පඨමං යොජෙත්‌වා පුන අනුක්‌කමෙන ‘‘න කාමධාතුං උපපජ්‌ජන්‌තස්‌සා’’තිආදිකා යොජනා කතා. එවඤ්‌හි න කාමධාතුආදිපදෙහි යථාවුත්‌තධාතුයොයෙව ගහිතා, න කඤ්‌චීති විඤ්‌ඤායති. යථා අනුසයවාරෙ ‘‘අනුසෙන්‌තීති පදස්‌ස උප්‌පජ්‌ජන්‌තීති අත්‌ථො ගහිතො’’ති වුත්‌තං, තත්‌ථාපි උප්‌පජ්‌ජමානමෙව සන්‌ධාය උප්‌පජ්‌ජන්‌තීති ගහෙතුං න සක්‌කා ‘‘යස්‌ස කාමරාගානුසයො අනුසෙති, තස්‌ස පටිඝානුසයො අනුසෙතීති? ආමන්‌තා’’තිආදිවචනතො. අථාපි අප්‌පහීනතං සන්‌ධාය උප්‌පජ්‌ජන්‌තීති අත්‌ථො තත්‌ථ ගහිතො, ඉධාපි සො න න යුජ්‌ජතීති. භඞ්‌ගාති භඤ්‌ජිතබ්‌බා, ද්‌විධා කාතබ්‌බාති අත්‌ථො. නනු න කොචි අනුසයො යත්‌ථ උප්‌පජ්‌ජන්‌තස්‌ස අනුසෙති නානුසෙති චාති ද්‌විධා කාතබ්‌බා, තත්‌ථෙව කස්‌මා ‘‘කති අනුසයා භඞ්‌ගා? අනුසයා භඞ්‌ගා නත්‌ථී’’ති පුච්‌ඡාවිස්‌සජ්‌ජනානි කතානි. න හි පකාරන්‌තරාභාවෙ සංසයො යුත්‌තොති ? න න යුත්‌තො, ‘‘අනුසයා භඞ්‌ගා නත්‌ථී’’ති අවුත්‌තෙ භඞ්‌ගාභාවස්‌ස අවිඤ්‌ඤාතත්‌තාති.

    332-340. Dhātuvāre santānaṃ anugatā hutvā sayantīti yasmiṃ santāne appahīnā, taṃsantāne appahīnabhāvena anugantvā uppattiarahabhāvena sayantīti attho. Uppattirahatā eva hi anurūpaṃ kāraṇaṃ labhitvā uppajjantīti idhāpi yuttāti. Ettha ca na kāmadhātuādīni cha paṭinisedhavacanāni dhātuvisesaniddhāraṇāni na hontīti ‘‘na kāmadhātuyā cutassa na kāmadhātuṃ upapajjantassā’’tiādimhi vuccamāne imaṃ nāma upapajjantassāti na viññāyeyya, tasmā taṃmūlikāsu yojanāsu ‘‘na kāmadhātuyā cutassa kāmadhātuṃ rūpadhātuṃ arūpadhātuṃ upapajjantassā’’ti paṭhamaṃ yojetvā puna anukkamena ‘‘na kāmadhātuṃ upapajjantassā’’tiādikā yojanā katā. Evañhi na kāmadhātuādipadehi yathāvuttadhātuyoyeva gahitā, na kañcīti viññāyati. Yathā anusayavāre ‘‘anusentīti padassa uppajjantīti attho gahito’’ti vuttaṃ, tatthāpi uppajjamānameva sandhāya uppajjantīti gahetuṃ na sakkā ‘‘yassa kāmarāgānusayo anuseti, tassa paṭighānusayo anusetīti? Āmantā’’tiādivacanato. Athāpi appahīnataṃ sandhāya uppajjantīti attho tattha gahito, idhāpi so na na yujjatīti. Bhaṅgāti bhañjitabbā, dvidhā kātabbāti attho. Nanu na koci anusayo yattha uppajjantassa anuseti nānuseti cāti dvidhā kātabbā, tattheva kasmā ‘‘kati anusayā bhaṅgā? Anusayā bhaṅgā natthī’’ti pucchāvissajjanāni katāni. Na hi pakārantarābhāve saṃsayo yuttoti ? Na na yutto, ‘‘anusayā bhaṅgā natthī’’ti avutte bhaṅgābhāvassa aviññātattāti.

    ධාතුවාරවණ්‌ණනා නිට්‌ඨිතා.

    Dhātuvāravaṇṇanā niṭṭhitā.

    අනුසයයමකවණ්‌ණනා නිට්‌ඨිතා.

    Anusayayamakavaṇṇanā niṭṭhitā.







    Related texts:



    තිපිටක (මූල) • Tipiṭaka (Mūla) / අභිධම්‌මපිටක • Abhidhammapiṭaka / යමකපාළි • Yamakapāḷi / 6. සඞ්‌ඛාරයමකං • 6. Saṅkhārayamakaṃ

    ටීකා • Tīkā / අභිධම්‌මපිටක (ටීකා) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / පඤ්‌චපකරණ-අනුටීකා • Pañcapakaraṇa-anuṭīkā / 7. අනුසයයමකං • 7. Anusayayamakaṃ


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact