Library / Tipiṭaka / തിപിടക • Tipiṭaka / പഞ്ചപകരണ-അനുടീകാ • Pañcapakaraṇa-anuṭīkā |
൭. അനുസയയമകം
7. Anusayayamakaṃ
പരിച്ഛേദപരിച്ഛിന്നുദ്ദേസവാരവണ്ണനാ
Paricchedaparicchinnuddesavāravaṇṇanā
൧. ‘‘അവിജ്ജാസമുദയാ രൂപസമുദയോ, തണ്ഹാസമുദയാ രൂപസമുദയോ, കമ്മസമുദയാ രൂപസമുദയോ. ലോഭോ നിദാനം കമ്മാനം സമുദയായാ’’തി ച ഏവമാദിനാ കുസലമൂലകുസലാദീനം പച്ചയഭാവോ വുത്തോതി ആഹ ‘‘പച്ചയദീപകേന മൂലയമകേനാ’’തി. ‘‘സോ ‘അനിച്ചം രൂപം, അനിച്ചം രൂപ’ന്തി യഥാഭൂതം പജാനാതി. ചക്ഖു അനിച്ചം, രൂപാ അനിച്ചാ’’തി ച ആദിനാ ബഹുലഖന്ധാദിമുഖേന അനിച്ചാനുപസ്സനാദയോ വിഹിതാതി വുത്തം ‘‘ഖന്ധാദീസു തീരണബാഹുല്ലതോ’’തി. കിലേസാനം സമുച്ഛിന്ദനതോ പരം പഹാനകിച്ചം നത്ഥീതി ആഹ ‘‘അനുസയപഹാനന്താ പഹാനപരിഞ്ഞാ’’തി. യദിപി അനുസയേഹി സമ്പയോഗതോ ആരമ്മണതോ വാ പഹാനപരിഞ്ഞാ നപ്പവത്തതി, അനുസയാഭാവേ പന തദാരമ്ഭോ ഏവ നത്ഥീതി കത്വാ വുത്തം ‘‘അനുസയേഹി പഹാനപരിഞ്ഞം വിഭാവേതു’’ന്തി. അനുസയഭാവേന ലബ്ഭമാനാനന്തി അനുസയഭാവേന വിജ്ജമാനാനം, അനുസയസഭാവാനന്തി അത്ഥോ. തീഹാകാരേഹീതി പരിച്ഛേദാദീഹി തീഹി പകാരേഹി. അനുസയേസു ഗണനസരൂപപ്പവത്തിട്ഠാനതോ അബോധിതേസു പുഗ്ഗലോകാസാദിവസേന പവത്തിയമാനാ തബ്ബിസയാ ദേസനാ ന സുവിഞ്ഞേയ്യാ ഹോതീതി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘തേസു തഥാ…പേ॰… ദുരവബോധത്താ’’തി.
1. ‘‘Avijjāsamudayā rūpasamudayo, taṇhāsamudayā rūpasamudayo, kammasamudayā rūpasamudayo. Lobho nidānaṃ kammānaṃ samudayāyā’’ti ca evamādinā kusalamūlakusalādīnaṃ paccayabhāvo vuttoti āha ‘‘paccayadīpakena mūlayamakenā’’ti. ‘‘So ‘aniccaṃ rūpaṃ, aniccaṃ rūpa’nti yathābhūtaṃ pajānāti. Cakkhu aniccaṃ, rūpā aniccā’’ti ca ādinā bahulakhandhādimukhena aniccānupassanādayo vihitāti vuttaṃ ‘‘khandhādīsu tīraṇabāhullato’’ti. Kilesānaṃ samucchindanato paraṃ pahānakiccaṃ natthīti āha ‘‘anusayapahānantā pahānapariññā’’ti. Yadipi anusayehi sampayogato ārammaṇato vā pahānapariññā nappavattati, anusayābhāve pana tadārambho eva natthīti katvā vuttaṃ ‘‘anusayehi pahānapariññaṃ vibhāvetu’’nti. Anusayabhāvena labbhamānānanti anusayabhāvena vijjamānānaṃ, anusayasabhāvānanti attho. Tīhākārehīti paricchedādīhi tīhi pakārehi. Anusayesu gaṇanasarūpappavattiṭṭhānato abodhitesu puggalokāsādivasena pavattiyamānā tabbisayā desanā na suviññeyyā hotīti dassento āha ‘‘tesu tathā…pe… duravabodhattā’’ti.
ഏത്ഥ പുരിമേസൂതി പദുദ്ധാരോ അനന്തരസ്സ വിധി പടിസേധോ വാതി കത്വാ സാനുസയവാരാദിഅപേക്ഖോ, ന അനുസയവാരാദിഅപേക്ഖോ അനുസയവാരേ പാളിവവത്ഥാനസ്സ പഗേവ കതത്താതി ദസ്സേന്തോ ‘‘ഏതേസു സാനുസയവാരാദീസു പുരിമേസൂതി അത്ഥോ’’തി ആഹ. സാനുസയവാരാദീസു ഹി തീസു പുരിമേസു ഓകാസവാരേ യതോ തതോതി ദേസനാ പവത്താ, ന അനുസയവാരാദീസു. അത്ഥവിസേസാഭാവതോതി ‘‘കാമധാതുയാ ചുതസ്സാ’’തിആദിനാ (യമ॰ ൨.അനുസയയമക.൩൦൨) പാളിആഗതപദസ്സ, ‘‘കാമധാതും വാ പന ഉപപജ്ജന്തസ്സാ’’തിആദിനാ യമകഭാവേന അട്ഠകഥാആദിഗതപദസ്സ ച അത്ഥവിസേസാഭാവതോ. കഥമയം യമകദേസനാ സിയാ ദുതിയസ്സ പദസ്സ അഭാവതോതി അത്ഥോ. യദി നായം യമകദേസനാ, അഥ കസ്മാ ഇധാഗതാതി ആഹ ‘‘പുരിമവാരേ ഹീ’’തിആദി. തത്ഥ അനുസയട്ഠാനപരിച്ഛേദദസ്സനന്തി അനുസയട്ഠാനതായ പരിച്ഛേദദസ്സനം. ഏവമ്പി കഥമിദം അനുസയയമകം യമകദേസനാസബ്ഭാവതോതി ആഹ ‘‘യമകദേസനാ…പേ॰… നാമം ദട്ഠബ്ബ’’ന്തി . അത്ഥവസേനാതി പടിലോമത്ഥവസേന. പഠമപദേന ഹി വുത്തസ്സ വിപരിവത്തനവസേനപി യമകദേസനാ ഹോതി ‘‘രൂപം രൂപക്ഖന്ധോ, രൂപക്ഖന്ധോ രൂപ’’ന്തിആദീസു (യമ॰ ൧.ഖന്ധയമക.൨), തത്ഥ പന അത്ഥവിസേസോ അത്ഥി, ഇധ നത്ഥി, തസ്മാ ന തഥാ ദേസനാ കതാതി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘അത്ഥവിസേസാഭാവതോ പന ന വുത്താ’’തി. ലബ്ഭമാനതാവസേനാതി പുച്ഛായ ലബ്ഭമാനതാവസേന.
Ettha purimesūti paduddhāro anantarassa vidhi paṭisedho vāti katvā sānusayavārādiapekkho, na anusayavārādiapekkho anusayavāre pāḷivavatthānassa pageva katattāti dassento ‘‘etesu sānusayavārādīsu purimesūti attho’’ti āha. Sānusayavārādīsu hi tīsu purimesu okāsavāre yato tatoti desanā pavattā, na anusayavārādīsu. Atthavisesābhāvatoti ‘‘kāmadhātuyā cutassā’’tiādinā (yama. 2.anusayayamaka.302) pāḷiāgatapadassa, ‘‘kāmadhātuṃ vā pana upapajjantassā’’tiādinā yamakabhāvena aṭṭhakathāādigatapadassa ca atthavisesābhāvato. Kathamayaṃ yamakadesanā siyā dutiyassa padassa abhāvatoti attho. Yadi nāyaṃ yamakadesanā, atha kasmā idhāgatāti āha ‘‘purimavāre hī’’tiādi. Tattha anusayaṭṭhānaparicchedadassananti anusayaṭṭhānatāya paricchedadassanaṃ. Evampi kathamidaṃ anusayayamakaṃ yamakadesanāsabbhāvatoti āha ‘‘yamakadesanā…pe… nāmaṃ daṭṭhabba’’nti . Atthavasenāti paṭilomatthavasena. Paṭhamapadena hi vuttassa viparivattanavasenapi yamakadesanā hoti ‘‘rūpaṃ rūpakkhandho, rūpakkhandho rūpa’’ntiādīsu (yama. 1.khandhayamaka.2), tattha pana atthaviseso atthi, idha natthi, tasmā na tathā desanā katāti dassento āha ‘‘atthavisesābhāvato pana na vuttā’’ti. Labbhamānatāvasenāti pucchāya labbhamānatāvasena.
ഉപ്പത്തിഅരഹതം ദസ്സേതീതി ഇമിനാ നിപ്പരിയായേന അനുസയാ അനാഗതാതി ദസ്സിതം ഹോതി യതോ തേ മഗ്ഗവജ്ഝാ, ന ച അതീതപച്ചുപ്പന്നാ ഉപ്പത്തിരഹാതി വുച്ചന്തി ഉപ്പന്നത്താ. യംസഭാവാ പന ധമ്മാ അനാഗതാ അനുസയാതി വുച്ചന്തി, തംസഭാവാ ഏവ തേ അതീതപച്ചുപ്പന്നാ വുത്താ. ന ഹി ധമ്മാനം അദ്ധാഭേദേന സഭാവഭേദോ അത്ഥി, തസ്മാ അനുസയാനം അതീതപച്ചുപ്പന്നഭാവാ പരിയായതോ ലബ്ഭന്തീതി അട്ഠകഥായം (യമ॰ അട്ഠ॰ അനുസയയമക ൧) ‘‘അതീതോപി ഹോതീ’’തിആദി വുത്തം. ഏവംപകാരാതി അനുസയപ്പകാരാ, കാരണലാഭേ സതി ഉപ്പജ്ജനാരഹാഇച്ചേവ അത്ഥോ. സോ ഏവംപകാരോ ഉപ്പജ്ജനവാരേ ഉപ്പജ്ജതി-സദ്ദേന ഗഹിതോ ഉപ്പജ്ജനാരഹതായ അവിച്ഛിന്നഭാവദീപനത്ഥന്തി അധിപ്പായോ. തേനാഹ ‘‘ന ഖന്ധയമകാദീസു വിയ ഉപ്പജ്ജമാനതാ’’തി, പച്ചുപ്പന്നതാതി അത്ഥോ. തേനേവാതിആദിനാ യഥാവുത്തമത്ഥം പാകടതരം കരോതി. തത്ഥ നിന്നാനാകരണോതി നിബ്ബിസേസോ. ഉപ്പജ്ജനാനുസയാനം നിന്നാനാകരണത്താ ഏവ ഹി ‘‘ഏത്ഥേസാ തണ്ഹാ ഉപ്പജ്ജമാനാ ഉപ്പജ്ജതി, ഏത്ഥ നിവിസമാനാ നിവിസതീ’’തി വിഭങ്ഗേ (വിഭ॰ ൨൦൩) ആഗതം. അനുസയനഞ്ഹി ഏത്ഥ നിവിസനന്തി അധിപ്പേതം.
Uppattiarahataṃ dassetīti iminā nippariyāyena anusayā anāgatāti dassitaṃ hoti yato te maggavajjhā, na ca atītapaccuppannā uppattirahāti vuccanti uppannattā. Yaṃsabhāvā pana dhammā anāgatā anusayāti vuccanti, taṃsabhāvā eva te atītapaccuppannā vuttā. Na hi dhammānaṃ addhābhedena sabhāvabhedo atthi, tasmā anusayānaṃ atītapaccuppannabhāvā pariyāyato labbhantīti aṭṭhakathāyaṃ (yama. aṭṭha. anusayayamaka 1) ‘‘atītopi hotī’’tiādi vuttaṃ. Evaṃpakārāti anusayappakārā, kāraṇalābhe sati uppajjanārahāicceva attho. So evaṃpakāro uppajjanavāre uppajjati-saddena gahito uppajjanārahatāya avicchinnabhāvadīpanatthanti adhippāyo. Tenāha ‘‘na khandhayamakādīsu viya uppajjamānatā’’ti, paccuppannatāti attho. Tenevātiādinā yathāvuttamatthaṃ pākaṭataraṃ karoti. Tattha ninnānākaraṇoti nibbiseso. Uppajjanānusayānaṃ ninnānākaraṇattā eva hi ‘‘etthesā taṇhā uppajjamānā uppajjati, ettha nivisamānā nivisatī’’ti vibhaṅge (vibha. 203) āgataṃ. Anusayanañhi ettha nivisananti adhippetaṃ.
ഇദാനി യേന പരിയായേന അതീതപച്ചുപ്പന്നേസു അനുസയവോഹാരോ, തം ദസ്സേതുകാമോ അനാഗതമ്പി തേഹി സദ്ധിം ഏകജ്ഝം കത്വാ ദസ്സേന്തോ ‘‘അനുരൂപം കാരണം പന…പേ॰… വുച്ചന്തീ’’തി ആഹ. ഏതേന ഭൂതപുബ്ബഗതിയാ അതീതപച്ചുപ്പന്നേസു ഉപ്പത്തിരഹതാ വേദിതബ്ബാതി ദസ്സേതി. ഉപ്പത്തിഅരഹതാ നാമ കിലേസാനം മഗ്ഗേന അസമുച്ഛിന്നതായ വേദിതബ്ബാ. സാ ച അതീതപച്ചുപ്പന്നേസുപി അത്ഥേവാതി പകാരന്തരേനപി തേസം പരിയായതോവ അനുസയഭാവം പകാസേതി. തേനേവാഹ ‘‘മഗ്ഗസ്സ പനാ’’തിആദി. താദിസാനന്തി യേ മഗ്ഗഭാവനായ അസതി ഉപ്പത്തിരഹാ, താദിസാനം. ധമ്മോ ഏവ ച ഉപ്പജ്ജതി, ന ധമ്മാകാരോതി അധിപ്പായോ. ന ഹി ധമ്മാകാരാ അനിച്ചതാദയോ ഉപ്പജ്ജന്തീതി വുച്ചന്തി. യദി പന തേ ഉപ്പാദാദിസമങ്ഗിനോ സിയും, ധമ്മാ ഏവ സിയും. തേന വുത്തം ‘‘അപ്പഹീനാകാരോ ച ഉപ്പജ്ജതീതി വത്തും ന യുജ്ജതീ’’തി.
Idāni yena pariyāyena atītapaccuppannesu anusayavohāro, taṃ dassetukāmo anāgatampi tehi saddhiṃ ekajjhaṃ katvā dassento ‘‘anurūpaṃ kāraṇaṃ pana…pe… vuccantī’’ti āha. Etena bhūtapubbagatiyā atītapaccuppannesu uppattirahatā veditabbāti dasseti. Uppattiarahatā nāma kilesānaṃ maggena asamucchinnatāya veditabbā. Sā ca atītapaccuppannesupi atthevāti pakārantarenapi tesaṃ pariyāyatova anusayabhāvaṃ pakāseti. Tenevāha ‘‘maggassa panā’’tiādi. Tādisānanti ye maggabhāvanāya asati uppattirahā, tādisānaṃ. Dhammo eva ca uppajjati, na dhammākāroti adhippāyo. Na hi dhammākārā aniccatādayo uppajjantīti vuccanti. Yadi pana te uppādādisamaṅgino siyuṃ, dhammā eva siyuṃ. Tena vuttaṃ ‘‘appahīnākāro ca uppajjatīti vattuṃ na yujjatī’’ti.
വുത്തമ്പി ഥാമഗമനം അഗ്ഗഹേത്വാ അപ്പഹീനട്ഠമത്തമേവ ഗഹേത്വാ ചോദകോ ചോദേതീതി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘സത്താനുസയ…പേ॰… ആപജ്ജതീതി ചേ’’തി. ന ഹി ഥാമഗമനേ ഗഹിതേ ചോദനായ ഓകാസോ അത്ഥി. തേനാഹ ‘‘നാപജ്ജതീ’’തിആദി. വുത്തം അട്ഠകഥായം, ന കേവലമട്ഠകഥായമേവ പാഠഗതോവായമത്ഥോ, തസ്മാ ഏവമേവ ഗഹേതബ്ബോതി ദസ്സേന്തോ ‘‘ഥാമഗതോ…പേ॰… യുത്ത’’ന്തി വത്വാ കിം പന തം ഥാമഗമനന്തി പരാസങ്കം നിവത്തേന്തോ ‘‘ഥാമഗതന്തി ച…പേ॰… വുത്താ’’തി ആഹ. തത്ഥ അഞ്ഞേഹി അസാധാരണോതി കിലേസവത്ഥുആദീനം കിലേസതാദിസഭാവോ വിയ കാമരാഗാദിതോ അഞ്ഞത്ഥ അലബ്ഭമാനോ തേസംയേവ ആവേണികോ സഭാവോ, യതോ തേ ഭവബീജം ഭവമൂലന്തി ച വുച്ചന്തി. യസ്മാ ച ഥാമഗമനം തേസം അനഞ്ഞസാധാരണോ സഭാവോ, തസ്മാ അനുസയനന്തി വുത്തം ഹോതീതി ദസ്സേന്തോ ‘‘ഥാമഗതോതി അനുസയസമങ്ഗീതി അത്ഥോ’’തി ആഹ.
Vuttampi thāmagamanaṃ aggahetvā appahīnaṭṭhamattameva gahetvā codako codetīti dassento āha ‘‘sattānusaya…pe… āpajjatīti ce’’ti. Na hi thāmagamane gahite codanāya okāso atthi. Tenāha ‘‘nāpajjatī’’tiādi. Vuttaṃ aṭṭhakathāyaṃ, na kevalamaṭṭhakathāyameva pāṭhagatovāyamattho, tasmā evameva gahetabboti dassento ‘‘thāmagato…pe… yutta’’nti vatvā kiṃ pana taṃ thāmagamananti parāsaṅkaṃ nivattento ‘‘thāmagatanti ca…pe… vuttā’’ti āha. Tattha aññehi asādhāraṇoti kilesavatthuādīnaṃ kilesatādisabhāvo viya kāmarāgādito aññattha alabbhamāno tesaṃyeva āveṇiko sabhāvo, yato te bhavabījaṃ bhavamūlanti ca vuccanti. Yasmā ca thāmagamanaṃ tesaṃ anaññasādhāraṇo sabhāvo, tasmā anusayananti vuttaṃ hotīti dassento ‘‘thāmagatoti anusayasamaṅgīti attho’’ti āha.
‘‘യസ്സ കാമരാഗാനുസയോ അനുസേതി, തസ്സ പടിഘാനുസയോ അനുസേതീതി? ആമന്താ’’തിആദിനാ (യമ॰ ൨.അനുസയയമക.൩) അനുസയവാരേ വുത്തോ ഏവ അത്ഥോ ‘‘യസ്സ കാമരാഗാനുസയോ ഉപ്പജ്ജതി, തസ്സ പടിഘാനുസയോ ഉപ്പജ്ജതീതി? ആമന്താ’’തിആദിനാ (യമ॰ ൨.അനുസയയമക.൩൦൦) വുത്തോതി അനുസയനാകാരോ ഏവ ഉപ്പജ്ജനവാരേ ഉപ്പജ്ജതി-സദ്ദേന ഗഹിതോതി ‘‘ഉപ്പജ്ജനവാരോ അനുസയവാരേന നിന്നാനാകരണോ വിഭത്തോ’’തി യം വുത്തം, തത്ഥ വിചാരം ആരഭതി ‘‘അനുസയഉപ്പജ്ജനവാരാനം സമാനഗതികത്താ’’തിആദിനാ. ‘‘ഉപ്പജ്ജതീ’’തി വചനം സിയാതി ഉപ്പജ്ജനവാരേ ‘‘ഉപ്പജ്ജതീ’’തി വചനം അപ്പഹീനാകാരദീപകം സിയാ. തഥാ ച സതി യഥാ ‘‘ഇമസ്സ ഉപ്പാദാ’’തി ഏത്ഥ ഇമസ്സ അനിരോധാതി അയമത്ഥോപി ഞായതി, ഏവം ‘‘ഉപ്പജ്ജതീ’’തി വുത്തേ അത്ഥതോ ‘‘ന ഉപ്പജ്ജതീ’’തി അയമത്ഥോ വുത്തോ ഹോതി അപ്പഹീനാകാരസ്സ ഉപ്പത്തിരഹഭാവസ്സ അനുപ്പജ്ജമാനസഭാവത്താതി ചോദനം ദസ്സേന്തോ ‘‘ഉപ്പജ്ജതീതി വചനസ്സ അവുത്തതാ ന സക്കാ വത്തുന്തി ചേ’’തി ആഹ. വചനത്ഥവിസേസേന തംദ്വയസ്സ വുത്തത്താതി ഏതേന ധമ്മനാനത്താഭാവേപി പദത്ഥനാനത്ഥേന വാരന്തരദേസനാ ഹോതി യഥാ സഹജാതസംസട്ഠവാരേസൂതി ദസ്സേതി. അനുരൂപം കാരണം ലഭിത്വാതിആദി തമേവ വചനത്ഥവിസേസം വിഭാവേതും ആരദ്ധം. ഉപ്പത്തിയോഗ്ഗന്തി ഉപ്പത്തിയാ യോഗ്ഗം, ഉപ്പജ്ജനസഭാഗതന്തി അത്ഥോ. യതോ അനുസയാ ഉപ്പത്തിരഹാതി വുച്ചന്തി, ഏകന്തേന ചേതദേവ സമ്പടിച്ഛിതബ്ബം ‘‘യസ്സ കാമരാഗാനുസയോ ഉപ്പജ്ജതി, തസ്സ പടിഘാനുസയോ ഉപ്പജ്ജതീതി? ആമന്താ’’തിആദിവചനതോ (യമ॰ ൨.അനുസയയമക.൩൦൦). ‘‘അനുസേന്തീതി അനുസയാ’’തി ഏത്തകേ വുത്തേ സദാ വിജ്ജമാനാ നു ഖോ തേ അപരിനിപ്ഫന്നാനുസയനട്ഠേന ‘‘അനുസയാ’’തി വുച്ചന്തീതി അയമത്ഥോ ആപജ്ജതീതി തംനിസേധനത്ഥം ‘‘അനുരൂപം കാരണം ലഭിത്വാ ഉപ്പജ്ജന്തീ’’തി വുത്തം. ഉപ്പത്തിഅരഹഭാവേന ഥാമഗതതാ അനുസയട്ഠോതി യം തേസം ഉപ്പത്തിയോഗവചനം വുത്തം, തം സമ്മദേവ വുത്തന്തി ഇമമത്ഥമാഹ ‘‘അനുസയസദ്ദസ്സാ’’തിആദിനാ. തേന വാരദ്വയദേസനുപ്പാദികാ അനുസയസദ്ദത്ഥനിദ്ധാരണാതി ദസ്സേതി. തമ്പി സുവുത്തമേവ ഇമിനാ തന്തിപ്പമാണേനാതി ഇദമ്പി ‘‘അഭിധമ്മേ താവാ’’തിആദിനാ ആഗതം തിവിധമേവ തന്തിം സന്ധായാഹാതി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘തന്തിത്തയേനപി ഹി ചിത്തസമ്പയുത്തതാ ദീപിതാ ഹോതീ’’തി.
‘‘Yassa kāmarāgānusayo anuseti, tassa paṭighānusayo anusetīti? Āmantā’’tiādinā (yama. 2.anusayayamaka.3) anusayavāre vutto eva attho ‘‘yassa kāmarāgānusayo uppajjati, tassa paṭighānusayo uppajjatīti? Āmantā’’tiādinā (yama. 2.anusayayamaka.300) vuttoti anusayanākāro eva uppajjanavāre uppajjati-saddena gahitoti ‘‘uppajjanavāro anusayavārena ninnānākaraṇo vibhatto’’ti yaṃ vuttaṃ, tattha vicāraṃ ārabhati ‘‘anusayauppajjanavārānaṃ samānagatikattā’’tiādinā. ‘‘Uppajjatī’’ti vacanaṃ siyāti uppajjanavāre ‘‘uppajjatī’’ti vacanaṃ appahīnākāradīpakaṃ siyā. Tathā ca sati yathā ‘‘imassa uppādā’’ti ettha imassa anirodhāti ayamatthopi ñāyati, evaṃ ‘‘uppajjatī’’ti vutte atthato ‘‘na uppajjatī’’ti ayamattho vutto hoti appahīnākārassa uppattirahabhāvassa anuppajjamānasabhāvattāti codanaṃ dassento ‘‘uppajjatīti vacanassa avuttatā na sakkā vattunti ce’’ti āha. Vacanatthavisesena taṃdvayassa vuttattāti etena dhammanānattābhāvepi padatthanānatthena vārantaradesanā hoti yathā sahajātasaṃsaṭṭhavāresūti dasseti. Anurūpaṃ kāraṇaṃ labhitvātiādi tameva vacanatthavisesaṃ vibhāvetuṃ āraddhaṃ. Uppattiyogganti uppattiyā yoggaṃ, uppajjanasabhāgatanti attho. Yato anusayā uppattirahāti vuccanti, ekantena cetadeva sampaṭicchitabbaṃ ‘‘yassa kāmarāgānusayo uppajjati, tassa paṭighānusayo uppajjatīti? Āmantā’’tiādivacanato (yama. 2.anusayayamaka.300). ‘‘Anusentīti anusayā’’ti ettake vutte sadā vijjamānā nu kho te aparinipphannānusayanaṭṭhena ‘‘anusayā’’ti vuccantīti ayamattho āpajjatīti taṃnisedhanatthaṃ ‘‘anurūpaṃ kāraṇaṃ labhitvā uppajjantī’’ti vuttaṃ. Uppattiarahabhāvena thāmagatatā anusayaṭṭhoti yaṃ tesaṃ uppattiyogavacanaṃ vuttaṃ, taṃ sammadeva vuttanti imamatthamāha ‘‘anusayasaddassā’’tiādinā. Tena vāradvayadesanuppādikā anusayasaddatthaniddhāraṇāti dasseti. Tampi suvuttameva iminā tantippamāṇenāti idampi ‘‘abhidhamme tāvā’’tiādinā āgataṃ tividhameva tantiṃ sandhāyāhāti dassento āha ‘‘tantittayenapi hi cittasampayuttatā dīpitā hotī’’ti.
പരിച്ഛേദപരിച്ഛിന്നുദ്ദേസവാരവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
Paricchedaparicchinnuddesavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
ഉപ്പത്തിട്ഠാനവാരവണ്ണനാ
Uppattiṭṭhānavāravaṇṇanā
൨. ഏവം സതീതി വേദനാനം വിസേസിതബ്ബഭാവേ കാമധാതുയാ ച വിസേസനഭാവേ സതി. കാമാധാതുയാ അനുസയനട്ഠാനതാ ന വുത്താ ഹോതി അപ്പധാനഭാവതോ, പധാനാപ്പധാനേസു പധാനേ കിച്ചദസ്സനതോ, വിസേസനഭാവേന ചരിതബ്ബതായ ചാതി അധിപ്പായോ. ഹോതു കോ ദോസോതി കദാചി വദേയ്യാതി ആസങ്കമാനോ ആഹ ‘‘ദ്വീസു പനാ’’തിആദി. ദ്വീസൂതി നിദ്ധാരണേ ഭുമ്മം, തഥാ ‘‘തീസു ധാതൂസൂ’’തി ഏത്ഥാപി. തസ്മാതി യസ്മാ ധാതുആദിഭേദേന തിവിധം അനുസയട്ഠാനം, തത്ഥ ച രൂപാരൂപധാതൂനം ഭവരാഗസ്സ അനുസയട്ഠാനതാ വുത്താതി കാമധാതുയാ കാമരാഗസ്സ അനുസയട്ഠാനതാ ഏകന്തേന വത്തബ്ബാ, തസ്മാ. തീസു ധാതൂസു തീസു വേദനാസൂതി ച നിദ്ധാരണേ ഭുമ്മം, കാമധാതുയാ ദ്വീസു വേദനാസൂതി ച ആധാരേ.
2. Evaṃ satīti vedanānaṃ visesitabbabhāve kāmadhātuyā ca visesanabhāve sati. Kāmādhātuyā anusayanaṭṭhānatā na vuttā hoti appadhānabhāvato, padhānāppadhānesu padhāne kiccadassanato, visesanabhāvena caritabbatāya cāti adhippāyo. Hotu ko dosoti kadāci vadeyyāti āsaṅkamāno āha ‘‘dvīsu panā’’tiādi. Dvīsūti niddhāraṇe bhummaṃ, tathā ‘‘tīsu dhātūsū’’ti etthāpi. Tasmāti yasmā dhātuādibhedena tividhaṃ anusayaṭṭhānaṃ, tattha ca rūpārūpadhātūnaṃ bhavarāgassa anusayaṭṭhānatā vuttāti kāmadhātuyā kāmarāgassa anusayaṭṭhānatā ekantena vattabbā, tasmā. Tīsu dhātūsu tīsu vedanāsūti ca niddhāraṇe bhummaṃ, kāmadhātuyā dvīsu vedanāsūti ca ādhāre.
ദ്വീസ്വേവാതി ദ്വീസു സുഖോപേക്ഖാസു ഏവ. സബ്ബാസു ദ്വീസൂതി യാസു കാസുചി ദ്വീസു. തേനാതി ‘‘കാമരാഗോ ദ്വീസു വേദനാസു അനുസേതീ’’തി വചനസാമത്ഥിയലദ്ധേന വിസേസനിച്ഛയേനേവ. ഭവരാഗാനുസയട്ഠാനം രൂപാരൂപധാതുയോ തദനുരൂപാ ച വേദനാ. ന ഹി ദ്വീസു വേദനാസു കാമരാഗാനുസയോവ അനുസേതീതി അവധാരണം ഇച്ഛിതം, ദ്വീസു ഏവ പന വേദനാസൂതി ഇച്ഛിതം. തേനേവാഹ ‘‘ദ്വീസ്വേവ അനുസേതി, ന തീസൂ’’തി. അട്ഠാനഞ്ച അനുസയാനം, കിം തം അപരിയാപന്നം സക്കായേ? സബ്ബോ ലോകുത്തരോ ധമ്മോ. ച-സദ്ദേന പടിഘാനുസയട്ഠാനം സങ്ഗണ്ഹാതി. തേന വുത്തം ‘‘യഥാ ചാ’’തിആദി. അഞ്ഞാതി കാമരാഗാനുസയട്ഠാനഭൂതാ ദ്വേ വേദനാ.
Dvīsvevāti dvīsu sukhopekkhāsu eva. Sabbāsu dvīsūti yāsu kāsuci dvīsu. Tenāti ‘‘kāmarāgo dvīsu vedanāsu anusetī’’ti vacanasāmatthiyaladdhena visesanicchayeneva. Bhavarāgānusayaṭṭhānaṃ rūpārūpadhātuyo tadanurūpā ca vedanā. Na hi dvīsu vedanāsu kāmarāgānusayova anusetīti avadhāraṇaṃ icchitaṃ, dvīsu eva pana vedanāsūti icchitaṃ. Tenevāha ‘‘dvīsveva anuseti, na tīsū’’ti. Aṭṭhānañca anusayānaṃ, kiṃ taṃ apariyāpannaṃ sakkāye? Sabbo lokuttaro dhammo. Ca-saddena paṭighānusayaṭṭhānaṃ saṅgaṇhāti. Tena vuttaṃ ‘‘yathā cā’’tiādi. Aññāti kāmarāgānusayaṭṭhānabhūtā dve vedanā.
അഞ്ഞേസു ദ്വീഹി വേദനാഹി വിപ്പയുത്തേസു. പിയരൂപസാതരൂപേസൂതി പിയായിതബ്ബമധുരസഭാവേസു. വിസേസനഞ്ചേതം രൂപാദീനം സബ്ബദ്വാരസബ്ബപുരിസേസു ഇട്ഠഭാവസ്സ അനിയതതായ കതം. സാതസന്തസുഖഗിദ്ധിയാതി സാതസുഖേ സന്തസുഖേ ച ഗിജ്ഝനാകാരേന അഭികങ്ഖനാകാരേന. തത്ഥ സാതസുഖം കായികം, സന്തസുഖം ചേതസികം. സാതസുഖം വാ കായികസുഖം, സന്തസുഖം ഉപേക്ഖാസുഖം. തഥാ ചാഹു ‘‘ഉപേക്ഖാ പന സന്തത്താ, സുഖമിച്ചേവ ഭാസിതാ’’തി (വിസുദ്ധി॰ ൨.൬൪൪; മഹാനി॰ അട്ഠ॰ ൨൭). പരിത്തം വാ ഓളാരികം സുഖം സാതസുഖം, അനോളാരികം സന്തസുഖം. പരിത്തഗ്ഗഹണഞ്ചേത്ഥ കാമരാഗാനുസയസ്സ അധിപ്പേതത്താ. അഞ്ഞത്ഥാതി വേദനാഹി അഞ്ഞത്ഥ. സോതി കാമരാഗാനുസയോ. വേദനാസു അനുഗതോ ഹുത്വാ സേതീതി വേദനാപേക്ഖോ ഏവ ഹുത്വാ പവത്തതി യഥാ പുത്താപേക്ഖായ ധാതിയാ അനുഗ്ഗണ്ഹനപ്പവത്തി, സയനസങ്ഖാതാ പവത്തി ച കാമരാഗസ്സ നികാമനമേവ. തേനാഹ ‘‘സുഖമിച്ചേവ അഭിലപതീ’’തി. യഥാ തസ്സ, ഏവം പടിഘാനുസയാദീനമ്പി വുത്തനിയാമേന യഥാസകം കിച്ചകരണമേവ ദുക്ഖവേദനാദീസു അനുസയനം ദട്ഠബ്ബം. തേന വുത്തം ‘‘ഏവം പടിഘാനുസയോ ചാ’’തിആദി. തീസു വേദനാസു അനുസയനവചനേനാതി തീസു വേദനാസു യഥാരഹം അനുസയനവചനേന. ഇട്ഠാദിഭാവേന ഗഹിതേസൂതി ഇട്ഠാദീസു ആരമ്മണപകതിയാ വസേന ഇട്ഠാദിഭാവേന ഗഹിതേസു വിപരീതസഞ്ഞായ വസേന അനിട്ഠാദീസു ഇട്ഠാദിഭാവേന ഗഹിതേസൂതി യോജനാ. ന ഹി ഇട്ഠാദിഭാവേന ഗഹണം വിപരീതസഞ്ഞാ.
Aññesu dvīhi vedanāhi vippayuttesu. Piyarūpasātarūpesūti piyāyitabbamadhurasabhāvesu. Visesanañcetaṃ rūpādīnaṃ sabbadvārasabbapurisesu iṭṭhabhāvassa aniyatatāya kataṃ. Sātasantasukhagiddhiyāti sātasukhe santasukhe ca gijjhanākārena abhikaṅkhanākārena. Tattha sātasukhaṃ kāyikaṃ, santasukhaṃ cetasikaṃ. Sātasukhaṃ vā kāyikasukhaṃ, santasukhaṃ upekkhāsukhaṃ. Tathā cāhu ‘‘upekkhā pana santattā, sukhamicceva bhāsitā’’ti (visuddhi. 2.644; mahāni. aṭṭha. 27). Parittaṃ vā oḷārikaṃ sukhaṃ sātasukhaṃ, anoḷārikaṃ santasukhaṃ. Parittaggahaṇañcettha kāmarāgānusayassa adhippetattā. Aññatthāti vedanāhi aññattha. Soti kāmarāgānusayo. Vedanāsu anugato hutvā setīti vedanāpekkho eva hutvā pavattati yathā puttāpekkhāya dhātiyā anuggaṇhanappavatti, sayanasaṅkhātā pavatti ca kāmarāgassa nikāmanameva. Tenāha ‘‘sukhamicceva abhilapatī’’ti. Yathā tassa, evaṃ paṭighānusayādīnampi vuttaniyāmena yathāsakaṃ kiccakaraṇameva dukkhavedanādīsu anusayanaṃ daṭṭhabbaṃ. Tena vuttaṃ ‘‘evaṃ paṭighānusayo cā’’tiādi. Tīsu vedanāsu anusayanavacanenāti tīsu vedanāsu yathārahaṃ anusayanavacanena. Iṭṭhādibhāvena gahitesūti iṭṭhādīsu ārammaṇapakatiyā vasena iṭṭhādibhāvena gahitesu viparītasaññāya vasena aniṭṭhādīsu iṭṭhādibhāvena gahitesūti yojanā. Na hi iṭṭhādibhāvena gahaṇaṃ viparītasaññā.
തത്ഥാതി ഇട്ഠാരമ്മണാദീസു. ഏത്ഥാതി അനുസയനേ. കാമസ്സാദാദിവത്ഥുഭൂതാനം കാമഭവാദീനന്തി കാമസ്സാദഭവസ്സാദവത്ഥുഭൂതാനം കാമരൂപാരൂപഭവാനം ഗഹണം വേദിതബ്ബന്തി യോജനാ. തത്ഥാതി വേദനാത്തയധാതുത്തയേസു. നിദ്ധാരണേ ചേതം ഭുമ്മം. ദുക്ഖപടിഘാതോ ദുക്ഖേ അനഭിരതി. യത്ഥ തത്ഥാതി ദുക്ഖവേദനായ തംസമ്പയുത്തേസു അനിട്ഠരൂപാദീസു വാതി യത്ഥ തത്ഥ. മഹഗ്ഗതാ ഉപാദിന്നക്ഖന്ധാ രൂപാരൂപഭവാ, അനുപാദിന്നക്ഖന്ധാ രൂപാരൂപാവചരധമ്മാ. തത്ഥാതി യഥാവുത്തേസു മഹഗ്ഗതധമ്മേസു ഭവരാഗോഇച്ചേവ വേദിതബ്ബോ. തേന വുത്തം ‘‘രൂപധാതുയാ അരൂപധാതുയാ ഏത്ഥ കാമരാഗാനുസയോ നാനുസേതീ’’തി. ദിട്ഠാനുസയാദീനന്തി ആദി-സദ്ദേന വിചികിച്ഛാനുസയഅവിജ്ജാനുസയാദീനം സങ്ഗഹോ ദട്ഠബ്ബോ.
Tatthāti iṭṭhārammaṇādīsu. Etthāti anusayane. Kāmassādādivatthubhūtānaṃ kāmabhavādīnanti kāmassādabhavassādavatthubhūtānaṃ kāmarūpārūpabhavānaṃ gahaṇaṃ veditabbanti yojanā. Tatthāti vedanāttayadhātuttayesu. Niddhāraṇe cetaṃ bhummaṃ. Dukkhapaṭighāto dukkhe anabhirati. Yattha tatthāti dukkhavedanāya taṃsampayuttesu aniṭṭharūpādīsu vāti yattha tattha. Mahaggatā upādinnakkhandhā rūpārūpabhavā, anupādinnakkhandhā rūpārūpāvacaradhammā. Tatthāti yathāvuttesu mahaggatadhammesu bhavarāgoicceva veditabbo. Tena vuttaṃ ‘‘rūpadhātuyā arūpadhātuyā ettha kāmarāgānusayo nānusetī’’ti. Diṭṭhānusayādīnanti ādi-saddena vicikicchānusayaavijjānusayādīnaṃ saṅgaho daṭṭhabbo.
ധാതുത്തയവേദനാത്തയവിനിമുത്തം ദിട്ഠാനുസയാദീനം അനുസയനട്ഠാനം ന വുത്തന്തി സുവുത്തമേതം ദിട്ഠാനുസയാദീനം ഉപ്പത്തിട്ഠാനപുച്ഛായം ‘‘സബ്ബസക്കായപരിയാപന്നേസു ധമ്മേസു’’ഇച്ചേവ വിസ്സജ്ജിതത്താ. കാമരാഗോ പന യത്ഥ നാനുസേതി, തം ദുക്ഖവേദനാരൂപാരൂപധാതുവിനിമുത്തം ദിട്ഠാനുസയാദീനം അനുസയനട്ഠാനം അത്ഥീതി ദസ്സേതും ‘‘നനു ചാ’’തിആദി ആരദ്ധം. തത്ഥ തദനുസയനട്ഠാനതോതി തസ്സ കാമരാഗാനുസയസ്സ അനുസയനട്ഠാനതോ. അഞ്ഞാ നേക്ഖമ്മസ്സിതസോമനസ്സുപേക്ഖാസങ്ഖാതാ. അയമേത്ഥ സങ്ഖേപത്ഥോ – നേക്ഖമ്മസ്സിതദോമനസ്സേ വിയ പടിഘാനുസയോ നേക്ഖമ്മസ്സിതസോമനസ്സുപേക്ഖാസു കാമരാഗാനുസയോ നാനുസേതീതി ‘‘യത്ഥ കാമരാഗാനുസയോ നാനുസേതി, തത്ഥ ദിട്ഠാനുസയോ നാനുസേതീ’’തി സക്കാ വത്തുന്തി തസ്മാ തം ഉദ്ധരിത്വാ ന വുത്തന്തി. ഹോന്തൂതി താസം വേദനാനം അത്ഥിതം പടിജാനിത്വാ ഉദ്ധരിത്വാ അവചനസ്സ കാരണം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘ന പന…പേ॰… തം ന വുത്ത’’ന്തി. തദനുസയനട്ഠാനന്തി തേസം ദിട്ഠാനുസയാദീനം അനുസയനട്ഠാനം. തസ്മാതി യസ്മാ സതിപി കാമരാഗാനുസയനട്ഠാനതോ അഞ്ഞസ്മിം ദിട്ഠാനുസയാദീനം അനുസയനട്ഠാനേ തം പന ധാതുത്തയവേദനാത്തയവിനിമുത്തം നത്ഥി വേദനാദ്വയഭാവതോ, തസ്മാ. തം വേദനാദ്വയം ന വുത്തം വിസും ന ഉദ്ധടന്തി അത്ഥോ. തസ്മാതി യസ്മാ ‘‘യത്ഥ കാമരാഗാദയോ നാനുസേന്തി, തത്ഥ ദിട്ഠിവിചികിച്ഛാ നാനുസേന്തീ’’തി അയമത്ഥോ ‘‘ആമന്താ’’തി ഇമിനാ പടിവചനവിസ്സജ്ജനേന അവിഭാഗതോ വുത്തോതി ‘‘യത്ഥ കാമരാഗാദയോ അനുസേന്തി, തത്ഥ ദിട്ഠിവിചികിച്ഛാ അനുസേന്തീ’’തി അയമ്പി അത്ഥോ അവിഭാഗതോവ ലബ്ഭതി, തസ്മാ. അവിഭാഗതോ ച ദുക്ഖം പടിഘസ്സ അനുസയനട്ഠാനന്തി ദീപിതം ഹോതി. തേനാഹ ‘‘അവിസേസേന…പേ॰… വേദിതബ്ബ’’ന്തി. തത്ഥ അവിസേസേനാതി ഗേഹസ്സിതം നേക്ഖമ്മസ്സിതന്തി വിസേസം അകത്വാ. സമുദായവസേന ഗഹേത്വാതി യഥാവുത്തഅവയവാനം സമൂഹവസേന ദുക്ഖന്ത്വേവ ഗഹേത്വാ. ‘‘അവിസേസേന സമുദായവസേന ഗഹേത്വാ’’തി ഇമമത്ഥം തഥാ-സദ്ദേന അനുകഡ്ഢതി ‘‘ദ്വീസു വേദനാസൂ’’തി ഏത്ഥാപി ഗേഹസ്സിതാദിവിഭാഗസ്സ അനിച്ഛിതത്താ.
Dhātuttayavedanāttayavinimuttaṃ diṭṭhānusayādīnaṃ anusayanaṭṭhānaṃ na vuttanti suvuttametaṃ diṭṭhānusayādīnaṃ uppattiṭṭhānapucchāyaṃ ‘‘sabbasakkāyapariyāpannesu dhammesu’’icceva vissajjitattā. Kāmarāgo pana yattha nānuseti, taṃ dukkhavedanārūpārūpadhātuvinimuttaṃ diṭṭhānusayādīnaṃ anusayanaṭṭhānaṃ atthīti dassetuṃ ‘‘nanu cā’’tiādi āraddhaṃ. Tattha tadanusayanaṭṭhānatoti tassa kāmarāgānusayassa anusayanaṭṭhānato. Aññā nekkhammassitasomanassupekkhāsaṅkhātā. Ayamettha saṅkhepattho – nekkhammassitadomanasse viya paṭighānusayo nekkhammassitasomanassupekkhāsu kāmarāgānusayo nānusetīti ‘‘yattha kāmarāgānusayo nānuseti, tattha diṭṭhānusayo nānusetī’’ti sakkā vattunti tasmā taṃ uddharitvā na vuttanti. Hontūti tāsaṃ vedanānaṃ atthitaṃ paṭijānitvā uddharitvā avacanassa kāraṇaṃ dassento āha ‘‘na pana…pe… taṃ na vutta’’nti. Tadanusayanaṭṭhānanti tesaṃ diṭṭhānusayādīnaṃ anusayanaṭṭhānaṃ. Tasmāti yasmā satipi kāmarāgānusayanaṭṭhānato aññasmiṃ diṭṭhānusayādīnaṃ anusayanaṭṭhāne taṃ pana dhātuttayavedanāttayavinimuttaṃ natthi vedanādvayabhāvato, tasmā. Taṃ vedanādvayaṃ na vuttaṃ visuṃ na uddhaṭanti attho. Tasmāti yasmā ‘‘yattha kāmarāgādayo nānusenti, tattha diṭṭhivicikicchā nānusentī’’ti ayamattho ‘‘āmantā’’ti iminā paṭivacanavissajjanena avibhāgato vuttoti ‘‘yattha kāmarāgādayo anusenti, tattha diṭṭhivicikicchā anusentī’’ti ayampi attho avibhāgatova labbhati, tasmā. Avibhāgato ca dukkhaṃ paṭighassa anusayanaṭṭhānanti dīpitaṃ hoti. Tenāha ‘‘avisesena…pe… veditabba’’nti. Tattha avisesenāti gehassitaṃ nekkhammassitanti visesaṃ akatvā. Samudāyavasenagahetvāti yathāvuttaavayavānaṃ samūhavasena dukkhantveva gahetvā. ‘‘Avisesena samudāyavasena gahetvā’’ti imamatthaṃ tathā-saddena anukaḍḍhati ‘‘dvīsu vedanāsū’’ti etthāpi gehassitādivibhāgassa anicchitattā.
യദി ഏവം ‘‘പടിഘം തേന പജഹതി, ന തത്ഥ പടിഘാനുസയോ അനുസേതീ’’തി ഇദം സുത്തപദം കഥന്തി ചോദനം സന്ധായ ‘‘അപിചാ’’തിആദി വുത്തം. തത്ഥാതി തസ്മിം ദോമനസ്സേ, തംസമ്പയുത്തേ വാ പടിഘേ. നേക്ഖമ്മസ്സിതം ദോമനസ്സന്തിആദിനാ നേയ്യത്ഥമിദം സുത്തം, ന നീതത്ഥന്തി ദസ്സേതി. യഥാ പന സുത്തം ഉദാഹടം, തഥാ ഇധ കസ്മാ ന വുത്തന്തി ആഹ ‘‘പടിഘുപ്പത്തിരഹട്ഠാനതായാ’’തിആദി. ഏവമ്പി സുത്താഭിധമ്മപാഠാനം കഥമവിരോധോതി ആഹ നിപ്പരിയായദേസനാ ഹേസാ, സാ പന പരിയായദേസനാതി. ഏവഞ്ച കത്വാതി പരിയായദേസനത്താ ഏവ. രാഗാനുസയോതി കാമരാഗാനുസയോ അധിപ്പേതോ. യതോ ‘‘അനാഗാമിമഗ്ഗേന സമുഗ്ഘാതനം സന്ധായാ’’തി വുത്തം, തസ്മാ തസ്സ ന മഹഗ്ഗതധമ്മാ അനുസയനട്ഠാനന്തി തം പഠമജ്ഝാനഞ്ച അനാമസിത്വാ ‘‘ന ഹി ലോകിയാ…പേ॰… നാനുസേതീതി സക്കാ വത്തു’’ന്തി വുത്തം. അവത്ഥുഭാവതോതി സഭാവേനേവ അനുപ്പത്തിട്ഠാനത്താ. ഇധാതി ഇമസ്മിം അനുസയയമകേ. വുത്തനയേനാതി ‘‘നേക്ഖമ്മസ്സിതം ദോമനസ്സം ഉപ്പാദേത്വാ’’തിആദിനാ വുത്തേന നയേന . തംപടിപക്ഖഭാവതോതി തേസം പടിഘാദീനം പടിപക്ഖസ്സ മഗ്ഗസ്സ സബ്ഭാവതോ. ന കേവലം മഗ്ഗസബ്ഭാവതോ, അഥ ഖോ ബലവവിപസ്സനാസബ്ഭാവതോപീതി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘തംസമുഗ്ഘാ…പേ॰… ഭാവതോ ചാ’’തി.
Yadi evaṃ ‘‘paṭighaṃ tena pajahati, na tattha paṭighānusayo anusetī’’ti idaṃ suttapadaṃ kathanti codanaṃ sandhāya ‘‘apicā’’tiādi vuttaṃ. Tatthāti tasmiṃ domanasse, taṃsampayutte vā paṭighe. Nekkhammassitaṃ domanassantiādinā neyyatthamidaṃ suttaṃ, na nītatthanti dasseti. Yathā pana suttaṃ udāhaṭaṃ, tathā idha kasmā na vuttanti āha ‘‘paṭighuppattirahaṭṭhānatāyā’’tiādi. Evampi suttābhidhammapāṭhānaṃ kathamavirodhoti āha nippariyāyadesanā hesā, sā pana pariyāyadesanāti. Evañca katvāti pariyāyadesanattā eva. Rāgānusayoti kāmarāgānusayo adhippeto. Yato ‘‘anāgāmimaggena samugghātanaṃ sandhāyā’’ti vuttaṃ, tasmā tassa na mahaggatadhammā anusayanaṭṭhānanti taṃ paṭhamajjhānañca anāmasitvā ‘‘na hi lokiyā…pe… nānusetīti sakkā vattu’’nti vuttaṃ. Avatthubhāvatoti sabhāveneva anuppattiṭṭhānattā. Idhāti imasmiṃ anusayayamake. Vuttanayenāti ‘‘nekkhammassitaṃ domanassaṃ uppādetvā’’tiādinā vuttena nayena . Taṃpaṭipakkhabhāvatoti tesaṃ paṭighādīnaṃ paṭipakkhassa maggassa sabbhāvato. Na kevalaṃ maggasabbhāvato, atha kho balavavipassanāsabbhāvatopīti dassento āha ‘‘taṃsamugghā…pe… bhāvato cā’’ti.
ഇദാനി യദേതം തത്ഥ തത്ഥ ‘‘അനുസയനട്ഠാന’’ന്തി വുത്തം, തം ഗഹേതബ്ബധമ്മവസേന വാ സിയാ ഗഹണവിസേസേന വാതി ദ്വേ വികപ്പാ, തേസു പഠമം സന്ധായാഹ ‘‘ആരമ്മണേ അനുസയനട്ഠാനേ സതീ’’തി. രൂപാദിആരമ്മണേ അനുസയാനം അനുസയനട്ഠാനന്തി ഗയ്ഹമാനേ യമത്ഥം സന്ധായ ‘‘ന സക്കാ വത്തു’’ന്തി വുത്തം, തം ദസ്സേതും ‘‘ദുക്ഖായ ഹീ’’തിആദിമാഹ. യദി സിയാതി യദി കാമരാഗാനുസയോ സിയാ. ഏതസ്സപീതി ദിട്ഠാനുസയസമ്പയുത്തലോഭസ്സപി ‘‘സബ്ബസക്കായപരിയാപന്നേസു ധമ്മേസൂ’’തി കാമരാഗസ്സ ഠാനം വത്തബ്ബം സിയാ, ന ച വുത്തം. അഥ പനാതിആദി ദുതിയവികപ്പം സന്ധായ വുത്തം. അജ്ഝാസയവസേന തംനിന്നതായാതി അസതിപി ആരമ്മണകരണേ യത്ഥ കാമരാഗാദയോ അജ്ഝാസയതോ നിന്നാ, തം തേസം അനുസയനട്ഠാനം. തേന വുത്തം ‘‘അനുഗതോ ഹുത്വാ സേതീ’’തി. അഥ പന വുത്തന്തി സമ്ബന്ധോ. യഥാതിആദി യഥാവുത്തസ്സ അത്ഥസ്സ ഉദാഹരണവസേന നിരൂപനം. ദുക്ഖേ പടിഹഞ്ഞനവസേനേവ പവത്തതി, നാരമ്മണകരണവസേനാതി അധിപ്പായോ. ദുക്ഖമേവ തസ്സ അനുസയനട്ഠാനം വുത്തന്തി അജ്ഝാസയസ്സ തത്ഥ നിന്നത്താ ദുക്ഖമേവ തസ്സ പടിഘസ്സ അനുസയനട്ഠാനം വുത്തം, നാലമ്ബിതം രൂപാദി സുഖവേദനാ ചാതി അധിപ്പായോ. ഏവന്തി യഥാ അഞ്ഞാരമ്മണസ്സപി പടിഘസ്സ അജ്ഝാസയതോ ദുക്ഖനിന്നതായ ദുക്ഖമേവ അനുസയനട്ഠാനം വുത്തം, ഏവം. ദുക്ഖാദീസു…പേ॰… വുത്തന്തി ‘‘ദുക്ഖേന സുഖം അധിഗന്തബ്ബം. നത്ഥി ദിന്ന’’ന്തി ച ആദിനാ കായകിലമനദുക്ഖേ ദാനാനുഭാവാദികേ ച മിച്ഛാഭിനിവേസനവസേന ഉപ്പജ്ജമാനേന ദിട്ഠാനുസയേന സമ്പയുത്തോ അഞ്ഞാരമ്മണോപി ലോഭോ ‘‘ഏവം സുഖം ഭവിസ്സതീ’’തി അജ്ഝാസയതോ സുഖാഭിസങ്ഗവസേനേവ പവത്തതീതി സുഖുപേക്ഖാഭേദം സാതസന്തസുഖദ്വയമേവ അസ്സ ലോഭസ്സ അനുസയനട്ഠാനം വുത്തം പാളിയം, ന യഥാവുത്തം ദുക്ഖാദി, തസ്മാ ഭവരാഗ…പേ॰… ന വിരുജ്ഝതി. ഏകസ്മിംയേവ ചാതിആദി ദുതിയവികപ്പംയേവ ഉപബ്രൂഹനത്ഥം വുത്തം. തത്ഥ രാഗസ്സ സുഖജ്ഝാസയതാ തംസമങ്ഗിനോ പുഗ്ഗലസ്സ വസേന വേദിതബ്ബാ, തന്നിന്നഭാവേന വാ ചക്ഖുസ്സ വിസമജ്ഝാസയതാ വിയ. ഏസ നയോ സേസേസുപി. തേസം രാഗപടിഘാനം നാനാനുസയട്ഠാനതാ ഹോതി ഏകസ്മിമ്പി ആരമ്മണേതി അത്ഥോ.
Idāni yadetaṃ tattha tattha ‘‘anusayanaṭṭhāna’’nti vuttaṃ, taṃ gahetabbadhammavasena vā siyā gahaṇavisesena vāti dve vikappā, tesu paṭhamaṃ sandhāyāha ‘‘ārammaṇe anusayanaṭṭhāne satī’’ti. Rūpādiārammaṇe anusayānaṃ anusayanaṭṭhānanti gayhamāne yamatthaṃ sandhāya ‘‘na sakkā vattu’’nti vuttaṃ, taṃ dassetuṃ ‘‘dukkhāya hī’’tiādimāha. Yadi siyāti yadi kāmarāgānusayo siyā. Etassapīti diṭṭhānusayasampayuttalobhassapi ‘‘sabbasakkāyapariyāpannesu dhammesū’’ti kāmarāgassa ṭhānaṃ vattabbaṃ siyā, na ca vuttaṃ. Atha panātiādi dutiyavikappaṃ sandhāya vuttaṃ. Ajjhāsayavasena taṃninnatāyāti asatipi ārammaṇakaraṇe yattha kāmarāgādayo ajjhāsayato ninnā, taṃ tesaṃ anusayanaṭṭhānaṃ. Tena vuttaṃ ‘‘anugato hutvā setī’’ti. Atha pana vuttanti sambandho. Yathātiādi yathāvuttassa atthassa udāharaṇavasena nirūpanaṃ. Dukkhe paṭihaññanavaseneva pavattati, nārammaṇakaraṇavasenāti adhippāyo. Dukkhameva tassa anusayanaṭṭhānaṃ vuttanti ajjhāsayassa tattha ninnattā dukkhameva tassa paṭighassa anusayanaṭṭhānaṃ vuttaṃ, nālambitaṃ rūpādi sukhavedanā cāti adhippāyo. Evanti yathā aññārammaṇassapi paṭighassa ajjhāsayato dukkhaninnatāya dukkhameva anusayanaṭṭhānaṃ vuttaṃ, evaṃ. Dukkhādīsu…pe… vuttanti ‘‘dukkhena sukhaṃ adhigantabbaṃ. Natthi dinna’’nti ca ādinā kāyakilamanadukkhe dānānubhāvādike ca micchābhinivesanavasena uppajjamānena diṭṭhānusayena sampayutto aññārammaṇopi lobho ‘‘evaṃ sukhaṃ bhavissatī’’ti ajjhāsayato sukhābhisaṅgavaseneva pavattatīti sukhupekkhābhedaṃ sātasantasukhadvayameva assa lobhassa anusayanaṭṭhānaṃ vuttaṃ pāḷiyaṃ, na yathāvuttaṃ dukkhādi, tasmā bhavarāga…pe… na virujjhati. Ekasmiṃyeva cātiādi dutiyavikappaṃyeva upabrūhanatthaṃ vuttaṃ. Tattha rāgassa sukhajjhāsayatā taṃsamaṅgino puggalassa vasena veditabbā, tanninnabhāvena vā cakkhussa visamajjhāsayatā viya. Esa nayo sesesupi. Tesaṃ rāgapaṭighānaṃ nānānusayaṭṭhānatā hoti ekasmimpi ārammaṇeti attho.
ഏവഞ്ച കത്വാതി അസതിപി ഗഹേതബ്ബഭേദേ ഗഹണവിസേസേന അനുസയനട്ഠാനസ്സ ഭിന്നത്താ ഏവ. ‘‘യത്ഥ…പേ॰… നോ’’തി വുത്തം, അഞ്ഞഥാ വിരുജ്ഝേയ്യ. ഗഹേതബ്ബഭേദേന ഹി രാഗപടിഘാനം അനുസയനട്ഠാനഭേദേ ഗയ്ഹമാനേ വിപാകമത്തേ ഠാതബ്ബം സിയാ, ന ച തം യുത്തം, നപി സബ്ബേസം പുരിസദ്വാരാനം ഇട്ഠാനിട്ഠം നിയതന്തി. യദിപി യഥാവുത്തലോഭസ്സ വുത്തനയേന കാമരാഗാനുസയതാ സമ്ഭവതി, യഥാ പന സുഖുപേക്ഖാസു ഇട്ഠാരമ്മണേ ച ഉപ്പജ്ജന്തേന ദോമനസ്സേന സഹ പവത്തോ ദോസോ ദുബ്ബലഭാവേന പടിഘാനുസയോ ന ഹോതി, ഏവം യഥാവുത്തലോഭോപി കാമരാഗാനുസയോ ന ഹോതീതി ഇമമത്ഥം ദസ്സേതും ‘‘അട്ഠകഥായം പനാ’’തിആദി വുത്തം. ന പടിഘാനുസയോതി ഏത്ഥ ന-കാരോ പടിസേധനത്ഥോ, ന അഞ്ഞത്ഥോ, ഇതരത്ഥ പന സമ്ഭവോ ഏവ നത്ഥീതി ദസ്സേന്തോ ‘‘യം പനേത’’ന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ ‘‘ന ഹി ദോമനസ്സസ്സ പടിഘാനുസയഭാവാസങ്കാ അത്ഥീ’’തി ഇമിനാ ന-കാരസ്സ അഞ്ഞത്ഥതാഭാവദസ്സനമുഖേന അഭാവത്ഥതം സമത്ഥേതി.
Evañca katvāti asatipi gahetabbabhede gahaṇavisesena anusayanaṭṭhānassa bhinnattā eva. ‘‘Yattha…pe… no’’ti vuttaṃ, aññathā virujjheyya. Gahetabbabhedena hi rāgapaṭighānaṃ anusayanaṭṭhānabhede gayhamāne vipākamatte ṭhātabbaṃ siyā, na ca taṃ yuttaṃ, napi sabbesaṃ purisadvārānaṃ iṭṭhāniṭṭhaṃ niyatanti. Yadipi yathāvuttalobhassa vuttanayena kāmarāgānusayatā sambhavati, yathā pana sukhupekkhāsu iṭṭhārammaṇe ca uppajjantena domanassena saha pavatto doso dubbalabhāvena paṭighānusayo na hoti, evaṃ yathāvuttalobhopi kāmarāgānusayo na hotīti imamatthaṃ dassetuṃ ‘‘aṭṭhakathāyaṃ panā’’tiādi vuttaṃ. Na paṭighānusayoti ettha na-kāro paṭisedhanattho, na aññattho, itarattha pana sambhavo eva natthīti dassento ‘‘yaṃ paneta’’ntiādimāha. Tattha ‘‘na hi domanassassa paṭighānusayabhāvāsaṅkā atthī’’ti iminā na-kārassa aññatthatābhāvadassanamukhena abhāvatthataṃ samattheti.
ദേസനാ സംകിണ്ണാ വിയ ഭവേയ്യാതി ഏത്ഥ ദേസനാസങ്കരം ദസ്സേതും ‘‘ഭവരാഗസ്സപി…പേ॰… ഭവേയ്യാ’’തി വുത്തം. തസ്സത്ഥോ – യഥാ കാമരാഗസ്സ കാമധാതുയാ ദ്വീസു വേദനാസു ആരമ്മണകരണവസേന ഉപ്പത്തി വുത്താ ‘‘കാമരാഗോ കാമധാതുയാ ദ്വീസു വേദനാസു അനുസേതീ’’തി, ഏവം യദി ‘‘ഭവരാഗോ കാമധാതുയാ ദ്വീസു വേദനാസു അനുസേതീ’’തി വുച്ചേയ്യ, ഭവരാഗസ്സപി…പേ॰… ഭവേയ്യ. തതോ ച കാമരാഗേന സദ്ധിം ഭവരാഗസ്സ ദേസനാ സംകിണ്ണാ ഭവേയ്യ, കാമരാഗതോ ച ഭവരാഗസ്സ വിസേസോ ദസ്സേതബ്ബോ. സോ ച സഹജാതാനുസയവസേന ന സക്കാ ദസ്സേതുന്തി ആരമ്മണകരണവസേന ദസ്സേതബ്ബോ. തേന വുത്തം ‘‘തസ്മാ ആരമ്മണ…പേ॰… അധിപ്പായോ’’തി. തത്ഥ ആരമ്മണവിസേസേനാതി രൂപാരൂപധാതുസങ്ഖാതആരമ്മണവിസേസേന. വിസേസദസ്സനത്ഥന്തി കാമരാഗതോ ഭവരാഗസ്സ വിസേസദസ്സനത്ഥം. ഏവം ദേസനാ കതാതി ‘‘രൂപധാതുയാ അരൂപധാതുയാ ഏത്ഥ ഭവരാഗാനുസയോ അനുസേതീ’’തി ഏവം വിസയേ ഭുമ്മം കത്വാ ദേസനാ കതാ. തേനാഹ ‘‘സഹജാതവേദനാവിസേസാഭാവതോ’’തി.
Desanāsaṃkiṇṇā viya bhaveyyāti ettha desanāsaṅkaraṃ dassetuṃ ‘‘bhavarāgassapi…pe… bhaveyyā’’ti vuttaṃ. Tassattho – yathā kāmarāgassa kāmadhātuyā dvīsu vedanāsu ārammaṇakaraṇavasena uppatti vuttā ‘‘kāmarāgo kāmadhātuyā dvīsu vedanāsu anusetī’’ti, evaṃ yadi ‘‘bhavarāgo kāmadhātuyā dvīsu vedanāsu anusetī’’ti vucceyya, bhavarāgassapi…pe… bhaveyya. Tato ca kāmarāgena saddhiṃ bhavarāgassa desanā saṃkiṇṇā bhaveyya, kāmarāgato ca bhavarāgassa viseso dassetabbo. So ca sahajātānusayavasena na sakkā dassetunti ārammaṇakaraṇavasena dassetabbo. Tena vuttaṃ ‘‘tasmā ārammaṇa…pe… adhippāyo’’ti. Tattha ārammaṇavisesenāti rūpārūpadhātusaṅkhātaārammaṇavisesena. Visesadassanatthanti kāmarāgato bhavarāgassa visesadassanatthaṃ. Evaṃ desanā katāti ‘‘rūpadhātuyā arūpadhātuyā ettha bhavarāgānusayo anusetī’’ti evaṃ visaye bhummaṃ katvā desanā katā. Tenāha ‘‘sahajātavedanāvisesābhāvato’’ti.
ഉപ്പത്തിട്ഠാനവാരവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
Uppattiṭṭhānavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
മഹാവാരോ
Mahāvāro
൧. അനുസയവാരവണ്ണനാ
1. Anusayavāravaṇṇanā
൩. പവത്താവിരാമവസേനാതി അനുസയപ്പവത്തിയാ അവിരാമവസേന, അവിച്ഛേദവസേനാതി അത്ഥോ. കഥം പന കുസലാബ്യാകതചിത്തക്ഖണേ അനുസയാനം പവത്തീതി ആഹ ‘‘മഗ്ഗേനേവ…പേ॰… പുബ്ബേ’’തി.
3. Pavattāvirāmavasenāti anusayappavattiyā avirāmavasena, avicchedavasenāti attho. Kathaṃ pana kusalābyākatacittakkhaṇe anusayānaṃ pavattīti āha ‘‘maggeneva…pe… pubbe’’ti.
൨൦. ചിത്തചേതസികാനഞ്ച ഠാനം നാമ ചിത്തുപ്പാദോതി ആഹ ‘‘ഏകസ്മിം ചിത്തുപ്പാദേ’’തി. തേസം തേസം പുഗ്ഗലാനന്തി പുഥുജ്ജനാദീനം പുഗ്ഗലാനം. പകതിയാ സഭാവേന. സഭാവസിദ്ധാ ഹി ദുക്ഖായ വേദനായ കാമരാഗസ്സ അനനുസയനട്ഠാനതാ. ഏവം സേസേസുപി യഥാരഹം വത്തബ്ബം. വക്ഖതി ഹി ‘‘പകതിയാ ദുക്ഖാദീനം കാമരാഗാദീനം അനനുസയനട്ഠാനതം സന്ധായ വുത്ത’’ന്തി. പഹാനേനാതി തസ്സ തസ്സ അനുസയസ്സ സമുച്ഛിന്ദനേന. തിണ്ണം പുഗ്ഗലാനന്തി പുഥുജ്ജനസോതാപന്നസകദാഗാമീനം. ദ്വിന്നം പുഗ്ഗലാനന്തി അനാഗാമിഅരഹന്താനം. ഏത്ഥാതി ഏതസ്മിം പുഗ്ഗലോകാസവാരേ. പുരിമനയേതി ‘‘തിണ്ണം പുഗ്ഗലാന’’ന്തിആദികേ പുരിമസ്മിം വിസ്സജ്ജനനയേ. ഓകാസന്തി ഉപ്പത്തിട്ഠാനം, ഇധ പന ദുക്ഖവേദനാ വേദിതബ്ബാ. പച്ഛിമനയേതി ‘‘ദ്വിന്നം പുഗ്ഗലാന’’ന്തിആദികേ വിസ്സജ്ജനനയേ. അനോകാസതാ അനനുസയനട്ഠാനതാ.
20. Cittacetasikānañca ṭhānaṃ nāma cittuppādoti āha ‘‘ekasmiṃ cittuppāde’’ti. Tesaṃ tesaṃ puggalānanti puthujjanādīnaṃ puggalānaṃ. Pakatiyā sabhāvena. Sabhāvasiddhā hi dukkhāya vedanāya kāmarāgassa ananusayanaṭṭhānatā. Evaṃ sesesupi yathārahaṃ vattabbaṃ. Vakkhati hi ‘‘pakatiyā dukkhādīnaṃ kāmarāgādīnaṃ ananusayanaṭṭhānataṃ sandhāya vutta’’nti. Pahānenāti tassa tassa anusayassa samucchindanena. Tiṇṇaṃ puggalānanti puthujjanasotāpannasakadāgāmīnaṃ. Dvinnaṃ puggalānanti anāgāmiarahantānaṃ. Etthāti etasmiṃ puggalokāsavāre. Purimanayeti ‘‘tiṇṇaṃ puggalāna’’ntiādike purimasmiṃ vissajjananaye. Okāsanti uppattiṭṭhānaṃ, idha pana dukkhavedanā veditabbā. Pacchimanayeti ‘‘dvinnaṃ puggalāna’’ntiādike vissajjananaye. Anokāsatā ananusayanaṭṭhānatā.
അനുസയവാരവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
Anusayavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
൨. സാനുസയവാരവണ്ണനാ
2. Sānusayavāravaṇṇanā
൬൬-൧൩൧. ‘‘സാനുസയോ, പജഹതി, പരിജാനാതീ’’തി പുഗ്ഗലോ വുത്തോതി ‘‘കാമരാഗേന സാനുസയോ, കാമരാഗം പജഹതി, കാമരാഗം പരിജാനാതീ’’തിആദീസു അനുസയസമങ്ഗിഭാവേന പഹാനപരിഞ്ഞാകിരിയായ കത്തുഭാവേന ച പുഗ്ഗലോ വുത്തോ, ന ധമ്മോ. ഭവവിസേസേന വാതി കേവലേന ഭവവിസേസേന വാ. ഇതരേസൂതി പടിഘാനുസയാദീസു. ഭവാനുസയവിസേസേന വാതി കാമഭവാദിഭവവിസിട്ഠാനുസയവിസേസേന വാ. സാനുസയതാനിരനുസയതാദികാതി ഏത്ഥ ആദി-സദ്ദേന പഹാനാപഹാനപരിഞ്ഞാപരിഞ്ഞാ സങ്ഗയ്ഹന്തി. നനു ച ഭവവിസേസേ കേസഞ്ചി അനുസയാനം അപ്പഹാനന്തി? ന തം അനുസയകതം, അഥ ഖോ പച്ചയവേകല്ലതോ അനോകാസതായ ചാതി നായം വിരോധോ. ദ്വീസു വേദനാസൂതി സുഖഉപേക്ഖാസു വേദനാസു ദുക്ഖായ വേദനായ കാമരാഗാനുസയേന നിരനുസയോതി യോജേതബ്ബം. ഇദമ്പി നത്ഥി പുഗ്ഗലവസേന വുച്ചമാനത്താ. തേനാഹ ‘‘ന ഹി പുഗ്ഗലസ്സ…പേ॰… അനുസയാന’’ന്തി. യദിപി പുഗ്ഗലസ്സ അനുസയനോകാസോ അനോകാസോ, തസ്സ പന സാനുസയതാദിഹേതു ഹോതീതി ദസ്സേന്തോ ‘‘അനുസയസ്സ പനാ’’തിആദിമാഹ. നിരനുസയതാദീനന്തി ആദി-സദ്ദേന അപ്പഹാനാപരിഞ്ഞാ സങ്ഗണ്ഹാതി. പരിജാനനം സമതിക്കമനന്തി പരിഞ്ഞാവാരേപി ‘‘അപാദാനേ നിസ്സക്കവചന’’ന്തി വുത്തം.
66-131. ‘‘Sānusayo, pajahati, parijānātī’’ti puggalo vuttoti ‘‘kāmarāgena sānusayo, kāmarāgaṃ pajahati, kāmarāgaṃ parijānātī’’tiādīsu anusayasamaṅgibhāvena pahānapariññākiriyāya kattubhāvena ca puggalo vutto, na dhammo. Bhavavisesena vāti kevalena bhavavisesena vā. Itaresūti paṭighānusayādīsu. Bhavānusayavisesena vāti kāmabhavādibhavavisiṭṭhānusayavisesena vā. Sānusayatāniranusayatādikāti ettha ādi-saddena pahānāpahānapariññāpariññā saṅgayhanti. Nanu ca bhavavisese kesañci anusayānaṃ appahānanti? Na taṃ anusayakataṃ, atha kho paccayavekallato anokāsatāya cāti nāyaṃ virodho. Dvīsu vedanāsūti sukhaupekkhāsu vedanāsu dukkhāya vedanāya kāmarāgānusayena niranusayoti yojetabbaṃ. Idampi natthi puggalavasena vuccamānattā. Tenāha ‘‘na hi puggalassa…pe… anusayāna’’nti. Yadipi puggalassa anusayanokāso anokāso, tassa pana sānusayatādihetu hotīti dassento ‘‘anusayassa panā’’tiādimāha. Niranusayatādīnanti ādi-saddena appahānāpariññā saṅgaṇhāti. Parijānanaṃ samatikkamananti pariññāvārepi ‘‘apādāne nissakkavacana’’nti vuttaṃ.
അനുസയനട്ഠാനതോതി അനുസയനട്ഠാനഹേതു. ‘‘അനനുസയനട്ഠാനതോ’’തി ഏത്ഥാപി ഏസേവ നയോ. നിമിത്താപാദാനഭാവദസ്സനത്ഥന്തി സാനുസയവാരേ നിമിത്തഭാവദസ്സനത്ഥം, പജഹനപരിഞ്ഞാവാരേസു അപാദാനഭാവദസ്സനത്ഥഞ്ചാതി യോജേതബ്ബം. പജഹതീതി ഏത്ഥ ‘‘രൂപധാതുയാ അരൂപധാതുയാ തതോ മാനാനുസയം പജഹതീ’’തി പാളിപദം ആഹരിത്വാ യോജേതബ്ബം, ന പജഹതീതി ഏത്ഥ പന ‘‘ദുക്ഖായ വേദനായ തതോ കാമരാഗാനുസയം നപ്പജഹതീ’’തി. ഏവമാദീസൂതി ആദി-സദ്ദേന പരിഞ്ഞാവാരമ്പി സങ്ഗണ്ഹാതി. ഭുമ്മനിദ്ദേസേനേവ ഹേതുഅത്ഥേനേവ നിദ്ദിട്ഠാതി അത്ഥോ.
Anusayanaṭṭhānatoti anusayanaṭṭhānahetu. ‘‘Ananusayanaṭṭhānato’’ti etthāpi eseva nayo. Nimittāpādānabhāvadassanatthanti sānusayavāre nimittabhāvadassanatthaṃ, pajahanapariññāvāresu apādānabhāvadassanatthañcāti yojetabbaṃ. Pajahatīti ettha ‘‘rūpadhātuyā arūpadhātuyā tato mānānusayaṃ pajahatī’’ti pāḷipadaṃ āharitvā yojetabbaṃ, na pajahatīti ettha pana ‘‘dukkhāya vedanāya tato kāmarāgānusayaṃ nappajahatī’’ti. Evamādīsūti ādi-saddena pariññāvārampi saṅgaṇhāti. Bhummaniddeseneva hetuattheneva niddiṭṭhāti attho.
ചതുത്ഥപഞ്ഹവിസ്സജ്ജനേനാതി ‘‘യതോ വാ പന മാനാനുസയേന സാനുസയോ, തതോ കാമരാഗാനുസയേന സാനുസയോ’’തി ഏതസ്സ പഞ്ഹസ്സ വിസ്സജ്ജനേന. തത്ഥ ഹി ‘‘രൂപധാതുയാ അരൂപധാതുയാ’’തിആദിനാ സരൂപതോ അനുസയനട്ഠാനാനി ദസ്സിതാനി. തദത്ഥേതി തം അനുസയനട്ഠാനദസ്സനം അത്ഥോ ഏതസ്സാതി തദത്ഥോ, തസ്മിം തദത്ഥേ. ‘‘അനുസയസ്സ ഉപ്പത്തിട്ഠാനദസ്സനത്ഥം അയം വാരോ ആരദ്ധോ’’തിആദിനാ ‘‘യതോ’’തി ഏതേന അനുസയനട്ഠാനം വുത്തന്തി ഇമമത്ഥം വിഭാവേത്വാ. പമാദലിഖിതം വിയ ദിസ്സതി ഉപ്പന്ന-സദ്ദേന വത്തമാനുപ്പന്നേ വുച്ചമാനേ. യഥാ പന ഉപ്പജ്ജനവാരേ ഉപ്പജ്ജതി-സദ്ദേന ഉപ്പത്തിയോഗദീപകത്താ ഉപ്പത്തിരഹാ വുച്ചന്തി, ഏവമിധാപി ഉപ്പത്തിഅരഹേ വുച്ചമാനേ ന കോചി വിരോധോ. യം പന വക്ഖതി ‘‘ന ഹി അപരിയാപന്നാനം അനുസയുപ്പത്തിരഹട്ഠാനതാ’’തി, സോപി ന ദോസോ. യത്ഥ യത്ഥ ഹി അനുസയാ ഉപ്പത്തിരഹാ, തദേവ ഏകജ്ഝം ഗഹേത്വാ ‘‘സബ്ബത്ഥാ’’തി വുത്തന്തി. തഥേവ ദിസ്സതീതി തം പമാദലിഖിതം വിയ ദിസ്സതീതി അത്ഥോ.
Catutthapañhavissajjanenāti ‘‘yato vā pana mānānusayena sānusayo, tato kāmarāgānusayena sānusayo’’ti etassa pañhassa vissajjanena. Tattha hi ‘‘rūpadhātuyā arūpadhātuyā’’tiādinā sarūpato anusayanaṭṭhānāni dassitāni. Tadattheti taṃ anusayanaṭṭhānadassanaṃ attho etassāti tadattho, tasmiṃ tadatthe. ‘‘Anusayassa uppattiṭṭhānadassanatthaṃ ayaṃ vāro āraddho’’tiādinā ‘‘yato’’ti etena anusayanaṭṭhānaṃ vuttanti imamatthaṃ vibhāvetvā. Pamādalikhitaṃ viya dissati uppanna-saddena vattamānuppanne vuccamāne. Yathā pana uppajjanavāre uppajjati-saddena uppattiyogadīpakattā uppattirahā vuccanti, evamidhāpi uppattiarahe vuccamāne na koci virodho. Yaṃ pana vakkhati ‘‘na hi apariyāpannānaṃ anusayuppattirahaṭṭhānatā’’ti, sopi na doso. Yattha yattha hi anusayā uppattirahā, tadeva ekajjhaṃ gahetvā ‘‘sabbatthā’’ti vuttanti. Tatheva dissatīti taṃ pamādalikhitaṃ viya dissatīti attho.
യതോ ഉപ്പന്നേന ഭവിതബ്ബന്തി യതോ അനുസയനട്ഠാനതോ കാമഗാരാനുസയേന ഉപ്പന്നേന ഭവിതബ്ബം, തേന കാമരാഗാനുസയേന ഉപ്പത്തിരഹട്ഠാനേ നിസ്സക്കവചനം കതം ‘‘യതോ’’തി. തഥാതി ഏത്ഥ തഥാ-സദ്ദോ യഥാ ‘‘യതോ ഉപ്പന്നേനാ’’തി ഏത്ഥ ഉപ്പത്തിരഹട്ഠാനതോ അനുസയസ്സ ഉപ്പത്തിരഹതാ വുത്താ, തഥാ ‘‘ഉപ്പജ്ജനകേനാ’’തി ഏത്ഥാപി സാ ഏവ വുച്ചതീതി ദീപേതീതി ആഹ ‘‘സബ്ബധമ്മേസു…പേ॰… ആപന്നേനാ’’തി. തത്ഥ ‘‘ഉപ്പജ്ജനകോ’’തി വുത്തേ അനുപ്പജ്ജനകോ ന ഹോതീതി അയമത്ഥോ വിഞ്ഞായതി, തഥാ ച സതി തേന അനുപ്പത്തി നിച്ഛിതാതി ഉപ്പന്നസഭാവതാ ച പകാസിതാ ഹോതീതി. തേനാഹ ‘‘സബ്ബധമ്മേസു…പേ॰… അപനേതീ’’തി. ‘‘യോ യതോ കാമരാഗാനുസയേന നിരനുസയോ, സോ തതോ മാനാനുസയേന നിരനുസയോ’’തി പുച്ഛായ ‘‘യതോ തതോ’’തി ആഗതത്താ വിസ്സജ്ജനേ ‘‘സബ്ബത്ഥാ’’തി പദസ്സ നിസ്സക്കവസേനേവ സക്കാ യോജേതുന്തി ദസ്സേന്തോ ‘‘സബ്ബത്ഥാതി…പേ॰… ന ന സമ്ഭവതീ’’തി ആഹ. ഭുമ്മതോ അഞ്ഞത്ഥാപി സദ്ദവിദൂ ഇച്ഛന്തി, യതോ സബ്ബേസം പാദകം ‘‘സബ്ബത്ഥപാദക’’ന്തി വുച്ചതി, ഇധ പന നിസ്സക്കവസേന വേദിതബ്ബം.
Yato uppannena bhavitabbanti yato anusayanaṭṭhānato kāmagārānusayena uppannena bhavitabbaṃ, tena kāmarāgānusayena uppattirahaṭṭhāne nissakkavacanaṃ kataṃ ‘‘yato’’ti. Tathāti ettha tathā-saddo yathā ‘‘yato uppannenā’’ti ettha uppattirahaṭṭhānato anusayassa uppattirahatā vuttā, tathā ‘‘uppajjanakenā’’ti etthāpi sā eva vuccatīti dīpetīti āha ‘‘sabbadhammesu…pe… āpannenā’’ti. Tattha ‘‘uppajjanako’’ti vutte anuppajjanako na hotīti ayamattho viññāyati, tathā ca sati tena anuppatti nicchitāti uppannasabhāvatā ca pakāsitā hotīti. Tenāha ‘‘sabbadhammesu…pe… apanetī’’ti. ‘‘Yo yato kāmarāgānusayena niranusayo, so tato mānānusayena niranusayo’’ti pucchāya ‘‘yato tato’’ti āgatattā vissajjane ‘‘sabbatthā’’ti padassa nissakkavaseneva sakkā yojetunti dassento ‘‘sabbatthāti…pe… na na sambhavatī’’ti āha. Bhummato aññatthāpi saddavidū icchanti, yato sabbesaṃ pādakaṃ ‘‘sabbatthapādaka’’nti vuccati, idha pana nissakkavasena veditabbaṃ.
സാനുസയവാരവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
Sānusayavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
൩. പജഹനവാരവണ്ണനാ
3. Pajahanavāravaṇṇanā
൧൩൨-൧൯൭. അപ്പജഹനസബ്ഭാവാതി അപ്പഹാനസ്സ, അപ്പഹീയമാനസ്സ വാ സബ്ഭാവാ. തസ്മാതി യസ്മാ യോ കാമരാഗാനുസയം പജഹതി, ന സോ മാനാനുസയം നിരവസേസതോ പജഹതി, യോ ച മാനാനുസയം നിരവസേസതോ പജഹതി, ന സോ കാമരാഗാനുസയം പജഹതി പഗേവ പഹീനത്താ, തസ്മാ ‘‘യോ വാ പന മാനാനുസയം പജഹതി, സോ കാമരാഗാനുസയം പജഹതീതി? നോ’’തി വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. യദി ഏവം പഠമപുച്ഛായം കഥന്തി ആഹ ‘‘യസ്മാ പന…പേ॰… വുത്ത’’ന്തി. തത്ഥ പഹാനകരണമത്തമേവാതി പഹാനകിരിയാസമ്ഭവമത്തമേവ, ന നിരവസേസപ്പഹാനന്തി അധിപ്പായോ. തേ ഠപേത്വാതി ദിട്ഠിവിചികിച്ഛാനുസയാദീനം നിരവസേസപജഹനകേ അട്ഠമകാദികേ ഠപേത്വാ. അവസേസാതി തസ്സ തസ്സ അനുസയസ്സ നിരവസേസപ്പജഹനകേഹി അവസിട്ഠാ. തേസു യേസം ഏകച്ചേ അനുസയാ പഹീനാ, തേപി അപ്പജഹനസബ്ഭാവേനേവ നപ്പജഹന്തീതി വുത്താ. ന ച യഥാവിജ്ജമാനേനാതി മഗ്ഗകിച്ചഭാവേന വിജ്ജമാനപ്പകാരേന പഹാനേന വജ്ജിതാ രഹിതാ ഏവ വുത്താതി യോജനാ.
132-197. Appajahanasabbhāvāti appahānassa, appahīyamānassa vā sabbhāvā. Tasmāti yasmā yo kāmarāgānusayaṃ pajahati, na so mānānusayaṃ niravasesato pajahati, yo ca mānānusayaṃ niravasesato pajahati, na so kāmarāgānusayaṃ pajahati pageva pahīnattā, tasmā ‘‘yo vā pana mānānusayaṃ pajahati, so kāmarāgānusayaṃ pajahatīti? No’’ti vuttanti veditabbaṃ. Yadi evaṃ paṭhamapucchāyaṃ kathanti āha ‘‘yasmā pana…pe… vutta’’nti. Tattha pahānakaraṇamattamevāti pahānakiriyāsambhavamattameva, na niravasesappahānanti adhippāyo. Te ṭhapetvāti diṭṭhivicikicchānusayādīnaṃ niravasesapajahanake aṭṭhamakādike ṭhapetvā. Avasesāti tassa tassa anusayassa niravasesappajahanakehi avasiṭṭhā. Tesu yesaṃ ekacce anusayā pahīnā, tepi appajahanasabbhāveneva nappajahantīti vuttā. Na ca yathāvijjamānenāti maggakiccabhāvena vijjamānappakārena pahānena vajjitā rahitā eva vuttāti yojanā.
കേസഞ്ചീതി സോതാപന്നസകദാഗാമിമഗ്ഗസമങ്ഗിസകദാഗാമീനം. പുന കേസഞ്ചീതി അനാഗാമിഅഗ്ഗമഗ്ഗസമങ്ഗിഅരഹന്താനം. ഉഭയന്തി കാമരാഗവിചികിച്ഛാനുസയദ്വയം. സേസാനന്തി ‘‘സേസാ’’തി വുത്താനം യഥാവുത്തപുഗ്ഗലാനം. തേസന്തി വുത്തപ്പകാരാനം ദ്വിന്നം അനുസയാനം. ഉഭയാപ്പജഹനസ്സാതി കാമരാഗവിചികിച്ഛാനുസയാപ്പജഹനസ്സ. കാരണം ന ഹോതീതി യേസം വിചികിച്ഛാനുസയോ പഹീനോ, തേസം തസ്സ പഹീനതാ, യേസം യഥാവുത്തം ഉഭയപ്പഹീനം, തേസം തദപ്പജഹനസ്സ കാരണം ന ഹോതീതി അത്ഥോ. തേനാഹ ‘‘തേസം പഹീനത്താ ‘നപ്പജഹന്തീ’തി ന സക്കാ വത്തു’’ന്തി. അഥ പന ന തത്ഥ കാരണം വുത്തം, യേന കാരണവചനേന യഥാവുത്തദോസാപത്തി സിയാ, കേവലം പന സന്നിട്ഠാനേന തേസം പുഗ്ഗലാനം ഗഹിതതാദസ്സനത്ഥം വുത്തം ‘‘കാമരാഗാനുസയഞ്ച നപ്പജഹന്തീ’’തി, ഏവമ്പി പുച്ഛിതസ്സ സംസയത്ഥസ്സ കാരണം വത്തബ്ബം. തഥാ ച സതി ‘‘സേസപുഗ്ഗലാ തസ്സ അനുസയസ്സ പഹീനത്താ നപ്പജഹന്തീ’’തി കാരണം വത്തബ്ബമേവാതി ചോദനം സന്ധായാഹ ‘‘ന വത്തബ്ബ’’ന്തിആദി. തത്ഥ ന വത്തബ്ബന്തി വുത്തനയേന കാരണം ന വത്തബ്ബം കാരണഭാവസ്സേവ അഭാവതോ. ‘‘ഉഭയാപ്പജഹനസ്സ കാരണം ന ഹോതീ’’തി വുത്തം, യഥാ പന വത്തബ്ബം, തം ദസ്സേതും ‘‘യോ കാമരാഗാനുസയം…പേ॰… വത്തബ്ബത്താ’’തി ആഹ. തേന പഹീനാപ്പഹീനവസേന കാരണം ന വത്തബ്ബം, പഹീനാനംയേവ പന വസേന വത്തബ്ബന്തി ദസ്സേതി. സംസയത്ഥസങ്ഗഹിതേതി സംസയത്ഥേന പദേന സങ്ഗഹിതേ. സന്നിട്ഠാനപദസങ്ഗഹിതം പന പഹീയമാനത്താ ‘‘നപ്പജഹതീ’’തി ന സക്കാ വത്തുന്തി.
Kesañcīti sotāpannasakadāgāmimaggasamaṅgisakadāgāmīnaṃ. Puna kesañcīti anāgāmiaggamaggasamaṅgiarahantānaṃ. Ubhayanti kāmarāgavicikicchānusayadvayaṃ. Sesānanti ‘‘sesā’’ti vuttānaṃ yathāvuttapuggalānaṃ. Tesanti vuttappakārānaṃ dvinnaṃ anusayānaṃ. Ubhayāppajahanassāti kāmarāgavicikicchānusayāppajahanassa. Kāraṇaṃ na hotīti yesaṃ vicikicchānusayo pahīno, tesaṃ tassa pahīnatā, yesaṃ yathāvuttaṃ ubhayappahīnaṃ, tesaṃ tadappajahanassa kāraṇaṃ na hotīti attho. Tenāha ‘‘tesaṃ pahīnattā ‘nappajahantī’ti na sakkā vattu’’nti. Atha pana na tattha kāraṇaṃ vuttaṃ, yena kāraṇavacanena yathāvuttadosāpatti siyā, kevalaṃ pana sanniṭṭhānena tesaṃ puggalānaṃ gahitatādassanatthaṃ vuttaṃ ‘‘kāmarāgānusayañca nappajahantī’’ti, evampi pucchitassa saṃsayatthassa kāraṇaṃ vattabbaṃ. Tathā ca sati ‘‘sesapuggalā tassa anusayassa pahīnattā nappajahantī’’ti kāraṇaṃ vattabbamevāti codanaṃ sandhāyāha ‘‘na vattabba’’ntiādi. Tattha na vattabbanti vuttanayena kāraṇaṃ na vattabbaṃ kāraṇabhāvasseva abhāvato. ‘‘Ubhayāppajahanassa kāraṇaṃ na hotī’’ti vuttaṃ, yathā pana vattabbaṃ, taṃ dassetuṃ ‘‘yo kāmarāgānusayaṃ…pe… vattabbattā’’ti āha. Tena pahīnāppahīnavasena kāraṇaṃ na vattabbaṃ, pahīnānaṃyeva pana vasena vattabbanti dasseti. Saṃsayatthasaṅgahiteti saṃsayatthena padena saṅgahite. Sanniṭṭhānapadasaṅgahitaṃ pana pahīyamānattā ‘‘nappajahatī’’ti na sakkā vattunti.
പജഹനവാരവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
Pajahanavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
൫. പഹീനവാരവണ്ണനാ
5. Pahīnavāravaṇṇanā
൨൬൪-൨൭൪. ഫലട്ഠവസേനേവ ദേസനാ ആരദ്ധാ, ന മഗ്ഗട്ഠവസേന, കുതോ പുഥുജ്ജനവസേന. കസ്മാ? ഫലക്ഖണേ ഹി അനുസയാ പഹീനാതി വുച്ചന്തി, മഗ്ഗക്ഖണേ പന പഹീയന്തീതി. തേനേവാഹ ‘‘മഗ്ഗസമങ്ഗീനം അഗ്ഗഹിതതം ദീപേതീ’’തി. പടിലോമേ ഹി പുഥുജ്ജനവസേനപി ദേസനാ ഗഹിതാ ‘‘യസ്സ ദിട്ഠാനുസയോ അപ്പഹീനോ, തസ്സ വിചികിച്ഛാനുസയോ അപ്പഹീനോതി? ആമന്താ’’തിആദിനാ. അനുസയച്ചന്തപടിപക്ഖേകചിത്തക്ഖണികാനന്തി അനുസയാനം അച്ചന്തം പടിപക്ഖഭൂതഏകചിത്തക്ഖണികാനം. മഗ്ഗസമങ്ഗീനന്തി മഗ്ഗട്ഠാനം. ഏത്ഥ ച അനുസയാനം അച്ചന്തപടിപക്ഖതാഗ്ഗഹണേന ഉപ്പത്തിരഹതം പടിക്ഖിപതി. ന ഹി തേ അച്ചന്തപടിപക്ഖസമുപ്പത്തിതോ പരതോ ഉപ്പത്തിരഹാ ഹോന്തി. മഗ്ഗസമങ്ഗിതാഗ്ഗഹണേന അനുപ്പത്തിരഹതാപാദിതതം പടിക്ഖിപതി. ന ഹി മഗ്ഗക്ഖണേ തേ അനുപ്പത്തിരഹതം ആപാദിതാ നാമ ഹോന്തി, അഥ ഖോ ആപാദീയന്തീതി. ഏകചിത്തക്ഖണികതാഗ്ഗഹണേന സന്താനബ്യാപാരം. തേനാഹ ‘‘ന കോചീ’’തിആദി. തത്ഥ തേതി മഗ്ഗസമങ്ഗിനോ. ന കേവലം പഹീനവാരേയേവ, അഥ ഖോ അഞ്ഞേസുപീതി ദസ്സേന്തോ ‘‘അനുസയ…പേ॰… ഗഹിതാ’’തി ആഹ.
264-274. Phalaṭṭhavaseneva desanā āraddhā, na maggaṭṭhavasena, kuto puthujjanavasena. Kasmā? Phalakkhaṇe hi anusayā pahīnāti vuccanti, maggakkhaṇe pana pahīyantīti. Tenevāha ‘‘maggasamaṅgīnaṃ aggahitataṃ dīpetī’’ti. Paṭilome hi puthujjanavasenapi desanā gahitā ‘‘yassa diṭṭhānusayo appahīno, tassa vicikicchānusayo appahīnoti? Āmantā’’tiādinā. Anusayaccantapaṭipakkhekacittakkhaṇikānanti anusayānaṃ accantaṃ paṭipakkhabhūtaekacittakkhaṇikānaṃ. Maggasamaṅgīnanti maggaṭṭhānaṃ. Ettha ca anusayānaṃ accantapaṭipakkhatāggahaṇena uppattirahataṃ paṭikkhipati. Na hi te accantapaṭipakkhasamuppattito parato uppattirahā honti. Maggasamaṅgitāggahaṇena anuppattirahatāpāditataṃ paṭikkhipati. Na hi maggakkhaṇe te anuppattirahataṃ āpāditā nāma honti, atha kho āpādīyantīti. Ekacittakkhaṇikatāggahaṇena santānabyāpāraṃ. Tenāha ‘‘na kocī’’tiādi. Tattha teti maggasamaṅgino. Na kevalaṃ pahīnavāreyeva, atha kho aññesupīti dassento ‘‘anusaya…pe… gahitā’’ti āha.
൨൭൫-൨൯൬. യത്ഥ അനുസയോ ഉപ്പത്തിരഹോ, തത്ഥേവസ്സ അനുപ്പത്തിരഹതാപാദനന്തി ‘‘അത്തനോ അത്തനോ ഓകാസേ ഏവ അനുപ്പത്തിധമ്മതം ആപാദിതോ’’തി ആഹ. തഥാ ഹി വുത്തം ‘‘ചക്ഖും ലോകേ പിയരൂപം സാതരൂപം, ഏത്ഥേസാ തണ്ഹാ ഉപ്പജ്ജമാനാ ഉപ്പജ്ജതി, ഏത്ഥ നിവിസമാനാ നിവിസതീ’’തി (വിഭ॰ ൨൦൩) വത്വാ പുന വുത്തം ‘‘ചക്ഖും ലോകേ പിയരൂപം സാതരൂപം, ഏത്ഥേസാ തണ്ഹാ പഹീയമാനാ പഹീയതി, ഏത്ഥ നിരുജ്ഝമാനാ നിരുജ്ഝതീ’’തി (വിഭ॰ ൨൦൪). തസ്മാതി യസ്മാ തദോകാസത്തമേവ കാമധാതുആദിഓകാസത്തമേവ അനുസയാനം ദീപേന്തി പഹീനാപ്പഹീനവചനാനി, തസ്മാ. അനോകാസേ തദുഭയാവത്തബ്ബതാ വുത്താതി യസ്മാ കാമരാഗപടിഘാനുസയാനം ദ്വിന്നം ഉപ്പത്തിട്ഠാനം, സോ ഏവ പഹാനോകാസോതി സ്വായം തേസം അഞ്ഞമഞ്ഞം അനോകാസോ, തസ്മിം അനോകാസേ തദുഭയസ്സ പഹാനാപ്പഹാനസ്സ നവത്തബ്ബതാ വുത്താ. കാമരാഗാനുസയോകാസേ ഹി പടിഘാനുസയസ്സ അപ്പഹീനത്താ സോ ‘‘തത്ഥ പഹീനോ’’തി ന വത്തബ്ബോ, അട്ഠിതത്താ പന ‘‘തത്ഥ അപ്പഹീനോ’’തി ച, തസ്മാ അനോകാസേ തദുഭയാവത്തബ്ബതാ വുത്താതി. തേന സദ്ധിം സമാനോകാസേതി തേന കാമരാഗേന സദ്ധിം സമാനോകാസേ. ‘‘സാധാരണട്ഠാനേ’’തി വുത്തേ കാമധാതുയം സുഖുപേക്ഖാസു പഹീനോ നാമ ഹോതി, ന സമാനകാലേ പഹീനോ തതിയചതുത്ഥമഗ്ഗവജ്ഝത്താ കാമരാഗമാനാനുസയാനം.
275-296. Yattha anusayo uppattiraho, tatthevassa anuppattirahatāpādananti ‘‘attano attano okāse eva anuppattidhammataṃ āpādito’’ti āha. Tathā hi vuttaṃ ‘‘cakkhuṃ loke piyarūpaṃ sātarūpaṃ, etthesā taṇhā uppajjamānā uppajjati, ettha nivisamānā nivisatī’’ti (vibha. 203) vatvā puna vuttaṃ ‘‘cakkhuṃ loke piyarūpaṃ sātarūpaṃ, etthesā taṇhā pahīyamānā pahīyati, ettha nirujjhamānā nirujjhatī’’ti (vibha. 204). Tasmāti yasmā tadokāsattameva kāmadhātuādiokāsattameva anusayānaṃ dīpenti pahīnāppahīnavacanāni, tasmā. Anokāse tadubhayāvattabbatā vuttāti yasmā kāmarāgapaṭighānusayānaṃ dvinnaṃ uppattiṭṭhānaṃ, so eva pahānokāsoti svāyaṃ tesaṃ aññamaññaṃ anokāso, tasmiṃ anokāse tadubhayassa pahānāppahānassa navattabbatā vuttā. Kāmarāgānusayokāse hi paṭighānusayassa appahīnattā so ‘‘tattha pahīno’’ti na vattabbo, aṭṭhitattā pana ‘‘tattha appahīno’’ti ca, tasmā anokāse tadubhayāvattabbatā vuttāti. Tena saddhiṃ samānokāseti tena kāmarāgena saddhiṃ samānokāse. ‘‘Sādhāraṇaṭṭhāne’’ti vutte kāmadhātuyaṃ sukhupekkhāsu pahīno nāma hoti, na samānakāle pahīno tatiyacatutthamaggavajjhattā kāmarāgamānānusayānaṃ.
പഹീനവാരവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
Pahīnavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
൭. ധാതുവാരവണ്ണനാ
7. Dhātuvāravaṇṇanā
൩൩൨-൩൪൦. അപ്പഹീനുപ്പത്തിരഹഭാവാ ഇധ അനുഗമനസയനാനീതി ദസ്സേന്തോ ‘‘യസ്മിം …പേ॰… അത്ഥോ’’തി ആഹ. ഇധാപി യുത്താതി പുബ്ബേ വുത്തമേവത്ഥം പരാമസതി. തഥാ ഹി വുത്തം ‘‘കാരണലാഭേ ഉപ്പത്തിഅരഹതം ദസ്സേതീ’’തി (യമ॰ മൂലടീ॰ അനുസയയമക ൧). ഛ പടിസേധവചനാനീതി തിസ്സന്നം ധാതൂനം ചുതൂപപാതവിസിട്ഠാനം പടിസേധനവസേന വുത്തവചനാനി, തതോ ഏവ ധാതുവിസേസനിദ്ധാരണാനി ന ഹോന്തി. പടിസേധോതി ഹി ഇധ സത്താപടിസേധോ വുത്തോതി അധിപ്പായേന വദതി. അഞ്ഞത്ഥേ പന ന-കാരേ നായം ദോസോ. ഇമം നാമ ധാതും. തംമൂലികാസൂതി പടിസേധമൂലികാസു. ഏവഞ്ഹീതി ‘‘ന കാമധാതുയാ ചുതസ്സ കാമധാതും ഉപപജ്ജന്തസ്സാ’’തിആദിനാ പഠമയോജനായ സതി. നകാമധാതുആദീസു ഉപപത്തികിത്തനേനേവ നകാമധാതുആദിഗ്ഗഹണേനപി ധാതുവിസേസസ്സേവ ഗഹിതതായ അത്ഥതോ വിഞ്ഞായമാനത്താ. തേനാഹ ‘‘ന കാമധാതു…പേ॰… വിഞ്ഞായതീ’’തി. ഭഞ്ജിതബ്ബാതി വിഭജിതബ്ബാ. വിഭാഗോ പനേത്ഥ ദുവിധോ ഇച്ഛിതോതി ആഹ ‘‘ദ്വിധാ കാതബ്ബാതി അത്ഥോ’’തി. പുച്ഛാ ച വിസ്സജ്ജനാനി ച പുച്ഛാവിസ്സജ്ജനാനി. യഥാ അവുത്തേ ഭങ്ഗാഭാവസ്സ അവിഞ്ഞാതത്താ ‘‘അനുസയാ ഭങ്ഗാ നത്ഥീ’’തി വത്തബ്ബം, തഥാ തയിദം ‘‘കതി അനുസയാ ഭങ്ഗാ’’തി ഏതദപേക്ഖന്തി തദപി വത്തബ്ബം. പുച്ഛാപേക്ഖഞ്ഹി വിസ്സജ്ജനന്തി.
332-340. Appahīnuppattirahabhāvā idha anugamanasayanānīti dassento ‘‘yasmiṃ…pe… attho’’ti āha. Idhāpi yuttāti pubbe vuttamevatthaṃ parāmasati. Tathā hi vuttaṃ ‘‘kāraṇalābhe uppattiarahataṃ dassetī’’ti (yama. mūlaṭī. anusayayamaka 1). Cha paṭisedhavacanānīti tissannaṃ dhātūnaṃ cutūpapātavisiṭṭhānaṃ paṭisedhanavasena vuttavacanāni, tato eva dhātuvisesaniddhāraṇāni na honti. Paṭisedhoti hi idha sattāpaṭisedho vuttoti adhippāyena vadati. Aññatthe pana na-kāre nāyaṃ doso. Imaṃ nāma dhātuṃ. Taṃmūlikāsūti paṭisedhamūlikāsu. Evañhīti ‘‘na kāmadhātuyā cutassa kāmadhātuṃ upapajjantassā’’tiādinā paṭhamayojanāya sati. Nakāmadhātuādīsu upapattikittaneneva nakāmadhātuādiggahaṇenapi dhātuvisesasseva gahitatāya atthato viññāyamānattā. Tenāha ‘‘na kāmadhātu…pe… viññāyatī’’ti. Bhañjitabbāti vibhajitabbā. Vibhāgo panettha duvidho icchitoti āha ‘‘dvidhā kātabbāti attho’’ti. Pucchā ca vissajjanāni ca pucchāvissajjanāni. Yathā avutte bhaṅgābhāvassa aviññātattā ‘‘anusayā bhaṅgā natthī’’ti vattabbaṃ, tathā tayidaṃ ‘‘kati anusayā bhaṅgā’’ti etadapekkhanti tadapi vattabbaṃ. Pucchāpekkhañhi vissajjananti.
ധാതുവാരവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
Dhātuvāravaṇṇanā niṭṭhitā.
അനുസയയമകവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
Anusayayamakavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
തിപിടക (മൂല) • Tipiṭaka (Mūla) / അഭിധമ്മപിടക • Abhidhammapiṭaka / യമകപാളി • Yamakapāḷi / ൬. സങ്ഖാരയമകം • 6. Saṅkhārayamakaṃ
ടീകാ • Tīkā / അഭിധമ്മപിടക (ടീകാ) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / പഞ്ചപകരണ-മൂലടീകാ • Pañcapakaraṇa-mūlaṭīkā / ൭. അനുസയയമകം • 7. Anusayayamakaṃ