| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पाचित्यादियोजनापाळि • Pācityādiyojanāpāḷi |
चूळसङ्गामं
Cūḷasaṅgāmaṃ
अनुविज्जकस्स पटिपत्तिवण्णना
Anuvijjakassa paṭipattivaṇṇanā
३६५. चूळसङ्गामे समागमनं सङ्गामो, समागमेन्ति सन्निपतन्ति एत्थाति वा सङ्गामोति वचनत्थं दस्सेन्तो आह ‘‘सङ्गामो वुच्चति…पे॰… सङ्घसन्निपातो’’ति। सन्निपतनं सन्निपातो, सन्निपतन्ति एत्थ देसेति वा सन्निपातो, सङ्घस्स सन्निपातो सङ्घसन्निपातो। सङ्गाम युद्धेति धातुपाठेसु (सद्दनीतिधातुमालायं १८ मकारन्तधातु) वुत्तं। तत्थ युद्धं नाम अत्थतो अधिकरणविनिच्छयोति गहेतब्बं। तदत्थं वित्थारेन्तो आह ‘‘तत्र ही’’तिआदि। तत्थ तत्राति तस्मिं सङ्गामे, समोसरन्तीति सम्बन्धो। अत्तपच्चत्थिकाति अत्तनो पटिपक्खं अत्थयन्ति। उद्धम्मन्ति धम्मतो वियोगं। दीपेन्ता हुत्वाति योजना। के वियाति आह ‘‘वज्जिपुत्तका विया’’ति। सो भिक्खु पवत्तेतीति सम्बन्धो। लद्धिन्ति उद्धम्मादिवादं। तत्थाति सङ्गामे। अवचरतीति ओगाहेत्वा चारेति पवत्तेति। तमेवत्थं दस्सेन्तो आह ‘‘अज्झोगाहेत्वा विनिच्छयं पवत्तेती’’ति। एत्थ ‘‘अज्झोगाहेत्वा’’ति इमिना अवत्यूपसग्गस्स ओगाहत्थं दस्सेति। ‘‘विनिच्छयं पवत्तेती’’ति इमिना चरधातुस्स कारितन्तोगधत्ता सहकारितकम्मेन पवत्तनत्थं दस्सेति। इमिना सङ्गामे अवचरतीति सङ्गामावचरोति निब्बचनं दस्सेति। को वियाति आह ‘‘यसत्थेरो विया’’ति। मानद्धजन्ति केतुकम्यतापच्चुपट्ठानमानसङ्खातं धजं। रजोहरणसमेनाति एत्थ रजं हरति अपनेति अनेनाति रजोहरणं, पादपुञ्जनं, तेन समेनाति दस्सेन्तो आह ‘‘पादपुञ्जनसमेना’’ति। पादं पुञ्जति सोधेति अनेनाति पादपुञ्जनं, तेन समो पादपुञ्जनसमो, तेन। समाकारं दस्सेन्तो आह ‘‘यथा’’तिआदि। रजोहरणस्स नेव रागो होतीति सम्बन्धो। यथापतिरूपन्ति पतिरूपस्स अनुलोमं, पतिरूपानतिक्कन्तन्ति अत्थो। अकथेन्तेन निसीदितब्बन्ति सम्बन्धो। सामं वा धम्मोति एत्थ धम्मो नाम कोति आह ‘‘कप्पियाकप्पियनिस्सिता वा’’तिआदि। रूपारूपपरिच्छेदो च समथाचारो च विपस्सानाचारो च ठानवत्तञ्च निसज्जवत्तञ्च, आदिसद्देन चङ्कमवत्तादीनि सङ्गण्हाति। चुद्दसमहावत्तादीनं ‘‘कप्पियाकप्पियनिस्सिता’’ति पदेन गहितत्ता वत्तसद्देन ठानवत्तादीनि एव गहेतब्बानि, आदिसद्देन चङ्कमवत्तादीनि गहेतब्बानि। परो वा अज्झेसितब्बोति योवा सो वा कोचि अज्झेसितब्बोति आह ‘‘यो’’तिआदि। इमिना न यो वा सो वा कोचि अज्झेसितब्बो, समत्थोयेव पन अज्झेसितब्बोति वा दस्सेति। ‘‘आवुसो’’तिआदिना वत्तब्बाकारं दस्सेति। अरियो वा तुण्हीभावोति एत्थ न केवलं कथेतुं असमत्थवसेन तुण्हीभावो, कम्मट्ठानमनसिकारवसेन पनाति आह ‘‘कम्मट्ठानमनसिकारवसेन तुण्हीभावो’’ति। अरियानं एसो अरियो, तुण्हीभावो। ‘‘नावजानितब्बो’’ति इमिना नातिमञ्ञितब्बोति पदस्स अतिक्कम्म न मञ्ञितब्बोति दस्सेति।
365. Cūḷasaṅgāme samāgamanaṃ saṅgāmo, samāgamenti sannipatanti etthāti vā saṅgāmoti vacanatthaṃ dassento āha ‘‘saṅgāmo vuccati…pe… saṅghasannipāto’’ti. Sannipatanaṃ sannipāto, sannipatanti ettha deseti vā sannipāto, saṅghassa sannipāto saṅghasannipāto. Saṅgāma yuddheti dhātupāṭhesu (saddanītidhātumālāyaṃ 18 makārantadhātu) vuttaṃ. Tattha yuddhaṃ nāma atthato adhikaraṇavinicchayoti gahetabbaṃ. Tadatthaṃ vitthārento āha ‘‘tatra hī’’tiādi. Tattha tatrāti tasmiṃ saṅgāme, samosarantīti sambandho. Attapaccatthikāti attano paṭipakkhaṃ atthayanti. Uddhammanti dhammato viyogaṃ. Dīpentā hutvāti yojanā. Ke viyāti āha ‘‘vajjiputtakā viyā’’ti. So bhikkhu pavattetīti sambandho. Laddhinti uddhammādivādaṃ. Tatthāti saṅgāme. Avacaratīti ogāhetvā cāreti pavatteti. Tamevatthaṃ dassento āha ‘‘ajjhogāhetvā vinicchayaṃ pavattetī’’ti. Ettha ‘‘ajjhogāhetvā’’ti iminā avatyūpasaggassa ogāhatthaṃ dasseti. ‘‘Vinicchayaṃ pavattetī’’ti iminā caradhātussa kāritantogadhattā sahakāritakammena pavattanatthaṃ dasseti. Iminā saṅgāme avacaratīti saṅgāmāvacaroti nibbacanaṃ dasseti. Ko viyāti āha ‘‘yasatthero viyā’’ti. Mānaddhajanti ketukamyatāpaccupaṭṭhānamānasaṅkhātaṃ dhajaṃ. Rajoharaṇasamenāti ettha rajaṃ harati apaneti anenāti rajoharaṇaṃ, pādapuñjanaṃ, tena samenāti dassento āha ‘‘pādapuñjanasamenā’’ti. Pādaṃ puñjati sodheti anenāti pādapuñjanaṃ, tena samo pādapuñjanasamo, tena. Samākāraṃ dassento āha ‘‘yathā’’tiādi. Rajoharaṇassa neva rāgo hotīti sambandho. Yathāpatirūpanti patirūpassa anulomaṃ, patirūpānatikkantanti attho. Akathentena nisīditabbanti sambandho. Sāmaṃ vā dhammoti ettha dhammo nāma koti āha ‘‘kappiyākappiyanissitā vā’’tiādi. Rūpārūpaparicchedo ca samathācāro ca vipassānācāro ca ṭhānavattañca nisajjavattañca, ādisaddena caṅkamavattādīni saṅgaṇhāti. Cuddasamahāvattādīnaṃ ‘‘kappiyākappiyanissitā’’ti padena gahitattā vattasaddena ṭhānavattādīni eva gahetabbāni, ādisaddena caṅkamavattādīni gahetabbāni. Paro vā ajjhesitabboti yovā so vā koci ajjhesitabboti āha ‘‘yo’’tiādi. Iminā na yo vā so vā koci ajjhesitabbo, samatthoyeva pana ajjhesitabboti vā dasseti. ‘‘Āvuso’’tiādinā vattabbākāraṃ dasseti. Ariyovā tuṇhībhāvoti ettha na kevalaṃ kathetuṃ asamatthavasena tuṇhībhāvo, kammaṭṭhānamanasikāravasena panāti āha ‘‘kammaṭṭhānamanasikāravasena tuṇhībhāvo’’ti. Ariyānaṃ eso ariyo, tuṇhībhāvo. ‘‘Nāvajānitabbo’’ti iminā nātimaññitabboti padassa atikkamma na maññitabboti dasseti.
उपज्झायोति चोदकचुदितकानं उपज्झायो। सब्बत्थाति सब्बेसु ‘‘न आचरियो पुच्छितब्बो’’तिआदिपदेसु। कुलमेव जातिनामगोत्तवसेन अयन्ति अपदिसियतीति कुलपदेसो। अत्रस्साति एत्थ अत्र अस्साति पदच्छेदं कत्वा अत्रसद्दो पुग्गलविसयो, अस्ससद्दो आख्यातिकोति आह ‘‘अत्र पुग्गले’’तिआदि। तत्थ ‘‘भवेय्या’’ति इमिना अस्ससद्दस्स सब्बनामत्तञ्च ‘‘भवती’’ति वत्तमानिकभावञ्च पटिक्खिपति। परिसानुविधायकेनाति परिसाय अनुमतं करोन्तेन। इमिना नो परिसकप्पिकेनाति एत्थ कप्पसद्दो विझत्थोति दस्सेति। यन्ति वचनं। न हत्थमुद्दाति मुदन्ति एतायाति मुद्दा, सक्खरमङ्गुलियं हत्थस्स मुद्दा अवयविअवयववसेन सम्बन्धत्ताति हत्थमुद्दा। तस्सा विकारो ‘‘हत्थमुद्दा’’ति गहेतब्बोति आह ‘‘हत्थविकारो’’ति।
Upajjhāyoti codakacuditakānaṃ upajjhāyo. Sabbatthāti sabbesu ‘‘na ācariyo pucchitabbo’’tiādipadesu. Kulameva jātināmagottavasena ayanti apadisiyatīti kulapadeso. Atrassāti ettha atra assāti padacchedaṃ katvā atrasaddo puggalavisayo, assasaddo ākhyātikoti āha ‘‘atra puggale’’tiādi. Tattha ‘‘bhaveyyā’’ti iminā assasaddassa sabbanāmattañca ‘‘bhavatī’’ti vattamānikabhāvañca paṭikkhipati. Parisānuvidhāyakenāti parisāya anumataṃ karontena. Iminā no parisakappikenāti ettha kappasaddo vijhatthoti dasseti. Yanti vacanaṃ. Na hatthamuddāti mudanti etāyāti muddā, sakkharamaṅguliyaṃ hatthassa muddā avayaviavayavavasena sambandhattāti hatthamuddā. Tassā vikāro ‘‘hatthamuddā’’ti gahetabboti āha ‘‘hatthavikāro’’ti.
‘‘अत्थं अनुविधियन्तेना’’ति एत्थ अत्थन्ति विनिच्छयत्थं। अनुविधियन्तेनाति सल्लक्खेन्तेन। इति इममत्थं दस्सेन्तो आह ‘‘विनिच्छयपटिवेधमेव सल्लक्खेन्तेना’’ति। सन्निपातमण्डलेति सन्निपाताय परिसाय समूहे, सन्निपातमण्डलस्स मज्झेति अत्थो। न वीतिहातब्बन्ति एत्थ वीतिहरणं नाम अत्थतो हापनन्ति आह ‘‘न विनिच्छयो हापेतब्बो’’ति। दुरुत्तवाचन्ति चोदकचुदितकानं दुरुत्तवाचं। हितपरिसकिनाति एत्थ हितं परि एसतीति हितपरिसको, करुणा च करुणापुब्बभागो च, सो एतस्सत्थीति हितपरिसकी, पुग्गलो, तेन हितपरिसकिना। तमेवत्थं दस्सेन्तो आह ‘‘हितेसिना हितगवेसिना’’ति । करुणाति अप्पनापत्ता करुणा। करुणापुब्बभागोति अप्पनापत्ताय करुणाय पुब्बभागे पवत्ता परिकम्मउपचारकरुणा। पदद्वयेपीति ‘‘हितानुकम्पिना कारुणिकेन भवितब्बं। हितपरिसकिना असम्फप्पलापिना भवितब्ब’’न्ति पदद्वयेपि। अयं अधिप्पायो वेदितब्बोति योजना। ‘‘असुन्दरवचन’’न्ति इमिना असुरुत्तन्ति एत्थ सुन्दरं उत्तं सुरुत्तं, न सुरुत्तं असुरुत्तन्ति वचनत्थं दस्सेति। परिग्गहेतब्बोति परिवीमंसित्वा गहेतब्बो।
‘‘Atthaṃ anuvidhiyantenā’’ti ettha atthanti vinicchayatthaṃ. Anuvidhiyantenāti sallakkhentena. Iti imamatthaṃ dassento āha ‘‘vinicchayapaṭivedhameva sallakkhentenā’’ti. Sannipātamaṇḍaleti sannipātāya parisāya samūhe, sannipātamaṇḍalassa majjheti attho. Na vītihātabbanti ettha vītiharaṇaṃ nāma atthato hāpananti āha ‘‘na vinicchayo hāpetabbo’’ti. Duruttavācanti codakacuditakānaṃ duruttavācaṃ. Hitaparisakināti ettha hitaṃ pari esatīti hitaparisako, karuṇā ca karuṇāpubbabhāgo ca, so etassatthīti hitaparisakī, puggalo, tena hitaparisakinā. Tamevatthaṃ dassento āha ‘‘hitesinā hitagavesinā’’ti . Karuṇāti appanāpattā karuṇā. Karuṇāpubbabhāgoti appanāpattāya karuṇāya pubbabhāge pavattā parikammaupacārakaruṇā. Padadvayepīti ‘‘hitānukampinā kāruṇikena bhavitabbaṃ. Hitaparisakinā asamphappalāpinā bhavitabba’’nti padadvayepi. Ayaṃ adhippāyo veditabboti yojanā. ‘‘Asundaravacana’’nti iminā asuruttanti ettha sundaraṃ uttaṃ suruttaṃ, na suruttaṃ asuruttanti vacanatthaṃ dasseti. Pariggahetabboti parivīmaṃsitvā gahetabbo.
तस्साति अधम्मचोदकस्स। अनोसटं वत्थुन्ति एत्थ ‘‘चोदकचुदितकेहि वुत्त’’न्ति पदं अधिकारवसेन वेदितब्बं। एत्थ च अनोसटन्ति विनिच्छयं अनोसटन्ति अत्थो। किं पग्गण्हितब्बोति आह ‘‘ननु त्व’’न्तिआदि। अनुयोगवत्तन्ति ‘‘कालेन वक्खामी’’तिआदिना (चूळव॰ ३९९; परि॰ ३६२, ४३७) वुत्तं, ‘‘सच्चे च अकुप्पे चा’’ति (चूळव॰ ४०१) च वुत्तं अनुयुञ्जनवत्तं। तञ्हि यस्मा अनेन वत्तेन चोदको चुदितकं, चुदितको वा चोदकं अनुयुञ्जति, चोदकेन चुदितको, चुदितकेन वा चोदको अनुयुञ्जियति, तस्मा अनुयोगवत्तन्ति वुच्चति। कथापेत्वाति चोदकचुदितकेहेव कथापेत्वा। तस्साति चोदकस्स वा चुदितकस्स वा, सारज्जन्ति भयं। तेति तव। वत्वापीति मुखेन वत्वापि। पिसद्देन कायविकारं दस्सेत्वापीति सम्पिण्डेति। ‘‘अनुयोगवत्त’’न्ति धातुकम्मं, ‘‘सो भिक्खू’’ति कारितकम्मं अज्झाहरितब्बं, तं कम्मं तब्बपच्चयो वदति। असुचि विभावेतब्बोति एत्थ नत्थि सुचि सीलमेतस्साति असुचीति वुत्ते अलज्जीति आह ‘‘अलज्जि’’न्ति। उजु सीलवा कायवङ्कादिरहितो होतीति योजना। एत्थ च कायवङ्कादिरहितो होतीति इमिना उजुनो कारणं दस्सेति। कायवङ्कादिरहितत्ता उजु होतीति अधिप्पायो। सोति भिक्खु। मद्दवेनेवाति मुदुभावेनेव। उपचरितब्बोति कथेतब्बो। इमिना उजुमद्दवेनाति पदस्स सम्बन्धट्ठानं पाठसेसं दस्सेति। योति भिक्खु। अयमेवाति एवसद्देन न धम्मगरुको, पुग्गलगरुको, धम्मेसु च पुग्गलेसु च न मज्झत्तोति वेदितब्बोति दस्सेति।
Tassāti adhammacodakassa. Anosaṭaṃ vatthunti ettha ‘‘codakacuditakehi vutta’’nti padaṃ adhikāravasena veditabbaṃ. Ettha ca anosaṭanti vinicchayaṃ anosaṭanti attho. Kiṃ paggaṇhitabboti āha ‘‘nanu tva’’ntiādi. Anuyogavattanti ‘‘kālena vakkhāmī’’tiādinā (cūḷava. 399; pari. 362, 437) vuttaṃ, ‘‘sacce ca akuppe cā’’ti (cūḷava. 401) ca vuttaṃ anuyuñjanavattaṃ. Tañhi yasmā anena vattena codako cuditakaṃ, cuditako vā codakaṃ anuyuñjati, codakena cuditako, cuditakena vā codako anuyuñjiyati, tasmā anuyogavattanti vuccati. Kathāpetvāti codakacuditakeheva kathāpetvā. Tassāti codakassa vā cuditakassa vā, sārajjanti bhayaṃ. Teti tava. Vatvāpīti mukhena vatvāpi. Pisaddena kāyavikāraṃ dassetvāpīti sampiṇḍeti. ‘‘Anuyogavatta’’nti dhātukammaṃ, ‘‘so bhikkhū’’ti kāritakammaṃ ajjhāharitabbaṃ, taṃ kammaṃ tabbapaccayo vadati. Asuci vibhāvetabboti ettha natthi suci sīlametassāti asucīti vutte alajjīti āha ‘‘alajji’’nti. Uju sīlavā kāyavaṅkādirahito hotīti yojanā. Ettha ca kāyavaṅkādirahito hotīti iminā ujuno kāraṇaṃ dasseti. Kāyavaṅkādirahitattā uju hotīti adhippāyo. Soti bhikkhu. Maddavenevāti mudubhāveneva. Upacaritabboti kathetabbo. Iminā ujumaddavenāti padassa sambandhaṭṭhānaṃ pāṭhasesaṃ dasseti. Yoti bhikkhu. Ayamevāti evasaddena na dhammagaruko, puggalagaruko, dhammesu ca puggalesu ca na majjhattoti veditabboti dasseti.
३६६. तेन च पन अनुविज्जकेनाति योजना। सुत्तादीसूति आदिसद्देन विनयअनुलोम पञ्ञत्तअनुलोमिकानि सङ्गहेतब्बानि। सुत्तं संसन्दनत्थाय होतीति योजना। केसं संसन्दनत्थायाति आह ‘‘आपत्तानापत्तीनं संसन्दनत्थ’’न्ति। ओपम्मं अत्थदस्सनत्थाय होतीति योजना। एसेव नयो सेसेसुपि। पच्चेकट्ठायिनो अविसंवादकट्ठायिनोति एत्थ पच्चेकस्मिं तिट्ठन्ति सीलेनाति पच्चेकट्ठायिनो, अविसंवादके तिट्ठन्ति सीलेनाति अविसंवादकट्ठायिनोति दस्सेन्तो आह ‘‘इस्स…पे॰… ठिता’’ति। ‘‘इस्सरियाधिपच्चजेट्ठकट्ठाने’’ति इमिना पच्चेकसरूपं दस्सेति। तेति सङ्घेन अनुमता पुग्गला।
366. Tena ca pana anuvijjakenāti yojanā. Suttādīsūti ādisaddena vinayaanuloma paññattaanulomikāni saṅgahetabbāni. Suttaṃ saṃsandanatthāya hotīti yojanā. Kesaṃ saṃsandanatthāyāti āha ‘‘āpattānāpattīnaṃ saṃsandanattha’’nti. Opammaṃ atthadassanatthāya hotīti yojanā. Eseva nayo sesesupi. Paccekaṭṭhāyino avisaṃvādakaṭṭhāyinoti ettha paccekasmiṃ tiṭṭhanti sīlenāti paccekaṭṭhāyino, avisaṃvādake tiṭṭhanti sīlenāti avisaṃvādakaṭṭhāyinoti dassento āha ‘‘issa…pe… ṭhitā’’ti. ‘‘Issariyādhipaccajeṭṭhakaṭṭhāne’’ti iminā paccekasarūpaṃ dasseti. Teti saṅghena anumatā puggalā.
किमत्थं ‘‘विनयो संवरत्थाया’’तिआदि वुत्तन्ति आह ‘‘इदानी’’तिआदि। इदानि दस्सेतुं आहाति सम्बन्धो। ये मन्दा मन्दबुद्धिनो हुत्वा एवं वदेय्युन्ति योजना। अथ वा मन्दा मन्दबुद्धिनो ये पुग्गला एवं वदेय्युन्ति योजना। सकलापि विनयपञ्ञत्ति उपनिस्सयो होतीति सम्बन्धो। इमिना ‘‘संवरत्थाया’’तिआदीसु ‘‘अनुपादापरिनिब्बानत्थाया’’तिपरियोसानेसु तेरसवाक्येसु ‘‘उपनिस्सयो होती’’ति पाठसेसो अज्झाहरितब्बोति दस्सेति। ‘‘पच्चयो’’ति इमिना ‘‘उपनिस्सयो’’ति पदस्स उपनिस्सयपच्चयोति अत्थं दस्सेति। सब्बत्थाति सब्बेसु द्वादसवाक्येसु। विसेसं दस्सेन्तो आह ‘‘अपिचेत्था’’तिआदि। तत्थ अपिच विसेसं वक्खामीति योजना। एत्थाति ‘‘अविप्पटिसारत्थाया’’तिआदीसु। तन्ति सुखं। तरुणविपस्सना नाम कस्स अधिवचनन्ति आह ‘‘उदयब्बयञाणस्सेतमधिवचन’’न्ति। ननु ‘‘विरागो’’ति एत्थ चतुब्बिधस्स अरियमग्गस्स गहितत्ता ‘‘विमुत्ती’’ति एत्थापि चतुब्बिधं फलं गहेतब्बं, कस्मा पन ‘‘विमुत्तीति अरहत्तफल’’न्ति वुत्तन्ति आह ‘‘चतुब्बिधोपि ही’’तिआदि। हीति सच्चं, यस्मा वा। अपच्चयपरिनिब्बानत्थायाति असङ्खतपरिनिब्बानत्थाय। नत्थेत्थ हि परिनिब्बाने कोचि पच्चयो, तस्मा अपच्चयपरिनिब्बानन्ति वुच्चति। तन्ति विमुत्तिञाणदस्सनं। तस्मिंअनुप्पत्तेति तस्मिं विमुत्तिञाणदस्सने अनुक्कमेन पत्ते। अवस्सन्ति धुवं एकन्तेनाति अत्थो। एतदत्थाति एसो अनुपादा परिनिब्बानसङ्खातो अत्थो पयोजनं इमिस्सा कथायाति एतदत्था। कथाति अत्थस्स कथा। मन्तनाति धम्मस्स मन्तना। एतदत्था उपनिसाति एत्थ उपनिसासद्दो पच्चयवाचकोति आह ‘‘परंपरपच्चयतापी’’ति। परंपरपच्चयो हि यस्मा एत्थ परंपरफलं उपगन्त्वा निसीदति, तस्मा उपनिसाति वुच्चति। ‘‘विनयो संवरत्थाया’’तिआदिका अयं परंपरपच्चयतापीति योजना। सोतावधानन्ति ओगाहेत्वा धियते ठपियते अवधानं, सोतस्स अवधानं सोतावधानं। इमं कथन्ति ‘‘विनयो संवरत्थाया’’तिआदिं इमं कथं। यं ञाणं उप्पज्जति, तम्पि एतदत्थन्ति योजना। यदिदं अनुपादा चित्तस्साति एत्थ ‘‘यदिद’’न्ति निपातो ‘‘विमोक्खो’’ति पदमपेक्खित्वा यो अयन्ति अत्थं वदति। अनुपादाति एत्थ ‘‘सयं अभिञ्ञा’’तिआदीसु (महाव॰ ११) विय यकारलोपो होति, तस्स पदस्स करणं पन ‘‘चतूहि उपादानेही’’ति वेदितब्बं। इति इम मत्थं दस्सेन्तो आह ‘‘यो अयं चतूहि उपादानेहि अनुपादियित्वा’’ति। एत्थ चतूहि उपादानेहि अनुपादियित्वा चित्तस्स अरहत्तफलसङ्खातो यो अयं विमोक्खो अत्थि, सोपि एतदत्थाय होतीति योजना। ‘‘अरहत्तफलसङ्खातो’’ति इमिना ‘‘विमोक्खो’’ति पदस्स अत्थं दस्सेति। अरहत्तफलञ्हि यस्मा विरुद्धेहि, विसेसेन वा सब्बकिलेसेहि मुच्चित्थ, तस्मा विमोक्खोति वुच्चति। ‘‘अपच्चयपरिनिब्बानत्थाय एवा’’ति इमिना एतदत्थायाति पदस्स अत्थं दस्सेति।
Kimatthaṃ ‘‘vinayo saṃvaratthāyā’’tiādi vuttanti āha ‘‘idānī’’tiādi. Idāni dassetuṃ āhāti sambandho. Ye mandā mandabuddhino hutvā evaṃ vadeyyunti yojanā. Atha vā mandā mandabuddhino ye puggalā evaṃ vadeyyunti yojanā. Sakalāpi vinayapaññatti upanissayo hotīti sambandho. Iminā ‘‘saṃvaratthāyā’’tiādīsu ‘‘anupādāparinibbānatthāyā’’tipariyosānesu terasavākyesu ‘‘upanissayo hotī’’ti pāṭhaseso ajjhāharitabboti dasseti. ‘‘Paccayo’’ti iminā ‘‘upanissayo’’ti padassa upanissayapaccayoti atthaṃ dasseti. Sabbatthāti sabbesu dvādasavākyesu. Visesaṃ dassento āha ‘‘apicetthā’’tiādi. Tattha apica visesaṃ vakkhāmīti yojanā. Etthāti ‘‘avippaṭisāratthāyā’’tiādīsu. Tanti sukhaṃ. Taruṇavipassanā nāma kassa adhivacananti āha ‘‘udayabbayañāṇassetamadhivacana’’nti. Nanu ‘‘virāgo’’ti ettha catubbidhassa ariyamaggassa gahitattā ‘‘vimuttī’’ti etthāpi catubbidhaṃ phalaṃ gahetabbaṃ, kasmā pana ‘‘vimuttīti arahattaphala’’nti vuttanti āha ‘‘catubbidhopi hī’’tiādi. Hīti saccaṃ, yasmā vā. Apaccayaparinibbānatthāyāti asaṅkhataparinibbānatthāya. Natthettha hi parinibbāne koci paccayo, tasmā apaccayaparinibbānanti vuccati. Tanti vimuttiñāṇadassanaṃ. Tasmiṃanuppatteti tasmiṃ vimuttiñāṇadassane anukkamena patte. Avassanti dhuvaṃ ekantenāti attho. Etadatthāti eso anupādā parinibbānasaṅkhāto attho payojanaṃ imissā kathāyāti etadatthā. Kathāti atthassa kathā. Mantanāti dhammassa mantanā. Etadatthā upanisāti ettha upanisāsaddo paccayavācakoti āha ‘‘paraṃparapaccayatāpī’’ti. Paraṃparapaccayo hi yasmā ettha paraṃparaphalaṃ upagantvā nisīdati, tasmā upanisāti vuccati. ‘‘Vinayo saṃvaratthāyā’’tiādikā ayaṃ paraṃparapaccayatāpīti yojanā. Sotāvadhānanti ogāhetvā dhiyate ṭhapiyate avadhānaṃ, sotassa avadhānaṃ sotāvadhānaṃ. Imaṃ kathanti ‘‘vinayo saṃvaratthāyā’’tiādiṃ imaṃ kathaṃ. Yaṃ ñāṇaṃ uppajjati, tampi etadatthanti yojanā. Yadidaṃ anupādā cittassāti ettha ‘‘yadida’’nti nipāto ‘‘vimokkho’’ti padamapekkhitvā yo ayanti atthaṃ vadati. Anupādāti ettha ‘‘sayaṃ abhiññā’’tiādīsu (mahāva. 11) viya yakāralopo hoti, tassa padassa karaṇaṃ pana ‘‘catūhi upādānehī’’ti veditabbaṃ. Iti ima matthaṃ dassento āha ‘‘yo ayaṃ catūhi upādānehi anupādiyitvā’’ti. Ettha catūhi upādānehi anupādiyitvā cittassa arahattaphalasaṅkhāto yo ayaṃ vimokkho atthi, sopi etadatthāya hotīti yojanā. ‘‘Arahattaphalasaṅkhāto’’ti iminā ‘‘vimokkho’’ti padassa atthaṃ dasseti. Arahattaphalañhi yasmā viruddhehi, visesena vā sabbakilesehi muccittha, tasmā vimokkhoti vuccati. ‘‘Apaccayaparinibbānatthāya evā’’ti iminā etadatthāyāti padassa atthaṃ dasseti.
३६७. वत्थुं…पे॰… न जानातीति एत्थाति योजना कातब्बा। तस्माति यस्मा सम्बन्धो, तस्मा। एत्थाति इमासु गाथासु। समेन चाति एत्थ ‘‘समेना’’ति पदं ‘‘अञ्ञाणेना’’ति अत्थस्स वाचकं रूळ्हीपदन्ति दस्सेन्तो आह ‘‘तेनेव पुब्बापरं अजाननस्स समेन अञ्ञाणेना’’ति। पाळियं केन कारणेन कताकतं न जानातीति आह ‘‘समेना’’ति। समेन पुब्बापरस्स अञ्ञाणेन कताकतं न जानातीति अत्थो। एवन्तिआदि निगमनं । यं पनेतं वचनं वुत्तन्ति योजना। ‘‘तत्था’’ति च ‘‘आकारअकोविदो’’ति च आधाराधेय्यानमभेदो होति, तस्मा अवयवी आधारो, अवयवो आधेय्योति दट्ठब्बं। आकारसद्दो इङ्गितत्थोति आह ‘‘कारणाकारणे’’ति। कारणअकारणसङ्खाते इङ्गितेति अत्थो। आकारस्साति भुम्मत्थे सामिवचनं। आकारस्मिन्ति हि अत्थो।
367.Vatthuṃ…pe… na jānātīti etthāti yojanā kātabbā. Tasmāti yasmā sambandho, tasmā. Etthāti imāsu gāthāsu. Samena cāti ettha ‘‘samenā’’ti padaṃ ‘‘aññāṇenā’’ti atthassa vācakaṃ rūḷhīpadanti dassento āha ‘‘teneva pubbāparaṃ ajānanassa samena aññāṇenā’’ti. Pāḷiyaṃ kena kāraṇena katākataṃ na jānātīti āha ‘‘samenā’’ti. Samena pubbāparassa aññāṇena katākataṃ na jānātīti attho. Evantiādi nigamanaṃ . Yaṃ panetaṃ vacanaṃ vuttanti yojanā. ‘‘Tatthā’’ti ca ‘‘ākāraakovido’’ti ca ādhārādheyyānamabhedo hoti, tasmā avayavī ādhāro, avayavo ādheyyoti daṭṭhabbaṃ. Ākārasaddo iṅgitatthoti āha ‘‘kāraṇākāraṇe’’ti. Kāraṇaakāraṇasaṅkhāte iṅgiteti attho. Ākārassāti bhummatthe sāmivacanaṃ. Ākārasminti hi attho.
तथेवाति यथा वत्थुआदीनि न जानाति, तथेव। इतीति एवं। य्वायन्ति यो अयं भिक्खु। ‘‘भयेना’’ति इमिना भयाति एत्थ कारणत्थे निस्सक्कवचनन्ति दस्सेति। भया भयेन गच्छतीति योजना। एसेव नयो सम्मोहेन मोहा गच्छतीति एत्थापि। छन्दाति छन्देन। दोसाति दोसेन। अत्तना ञातुं असमत्थताय न सञ्ञत्तिया कुसलोति आह ‘‘परं सञ्ञापेतुं असमत्थताया’’ति। कस्मा निज्झत्तिया च अकोविदोति आह ‘‘कारणा…पे॰… ताया’’ति। ‘‘परिसाय लद्धत्ता’’ति इमिना लद्धो परिससङ्खातो पक्खो येनाति लद्धपक्खोति वचनत्थं दस्सेति। सचे तादिसको भिक्खु होति, सो भिक्खु ‘‘अपटिक्खो’’ति वुच्चतीति योजना। एसेव नयो हेट्ठापि। ‘‘न पटिक्खितब्बो’’ति इमिना पटिमुखं न इक्खितब्बोति अपटिक्खोति वचनत्थं दस्सेति। ‘‘न ओलोकेतब्बो’’ति इमिना इक्खधातुया दस्सनत्थं दस्सेति।
Tathevāti yathā vatthuādīni na jānāti, tatheva. Itīti evaṃ. Yvāyanti yo ayaṃ bhikkhu. ‘‘Bhayenā’’ti iminā bhayāti ettha kāraṇatthe nissakkavacananti dasseti. Bhayā bhayena gacchatīti yojanā. Eseva nayo sammohena mohā gacchatīti etthāpi. Chandāti chandena. Dosāti dosena. Attanā ñātuṃ asamatthatāya na saññattiyā kusaloti āha ‘‘paraṃ saññāpetuṃ asamatthatāyā’’ti. Kasmā nijjhattiyā ca akovidoti āha ‘‘kāraṇā…pe… tāyā’’ti. ‘‘Parisāya laddhattā’’ti iminā laddho parisasaṅkhāto pakkho yenāti laddhapakkhoti vacanatthaṃ dasseti. Sace tādisako bhikkhu hoti, so bhikkhu ‘‘apaṭikkho’’ti vuccatīti yojanā. Eseva nayo heṭṭhāpi. ‘‘Na paṭikkhitabbo’’ti iminā paṭimukhaṃ na ikkhitabboti apaṭikkhoti vacanatthaṃ dasseti. ‘‘Na oloketabbo’’ti iminā ikkhadhātuyā dassanatthaṃ dasseti.
इति चूळसङ्गामवण्णनाय योजना समत्ता।
Iti cūḷasaṅgāmavaṇṇanāya yojanā samattā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / विनयपिटक • Vinayapiṭaka / परिवारपाळि • Parivārapāḷi / १. अनुविज्जकस्सपटिपत्ति • 1. Anuvijjakassapaṭipatti
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / विनयपिटक (अट्ठकथा) • Vinayapiṭaka (aṭṭhakathā) / परिवार-अट्ठकथा • Parivāra-aṭṭhakathā / अनुविज्जकस्स पटिपत्तिवण्णना • Anuvijjakassa paṭipattivaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / सारत्थदीपनी-टीका • Sāratthadīpanī-ṭīkā / सङ्गामद्वयवण्णना • Saṅgāmadvayavaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / वजिरबुद्धि-टीका • Vajirabuddhi-ṭīkā / अनुविज्जकस्सपटिपत्तिवण्णना • Anuvijjakassapaṭipattivaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / विमतिविनोदनी-टीका • Vimativinodanī-ṭīkā / अनुविज्जकस्स पटिपत्तिवण्णना • Anuvijjakassa paṭipattivaṇṇanā
