| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
॥ नमो तस्स भगवतो अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स॥
Namo tassa bhagavato arahato sammāsambuddhassa
खुद्दकनिकाये
Khuddakanikāye
जातक-अट्ठकथा
Jātaka-aṭṭhakathā
(पठमो भागो)
(Paṭhamo bhāgo)
गन्थारम्भकथा
Ganthārambhakathā
जातिकोटिसहस्सेहि , पमाणरहितं हितं।
Jātikoṭisahassehi , pamāṇarahitaṃ hitaṃ;
लोकस्स लोकनाथेन, कतं येन महेसिना॥
Lokassa lokanāthena, kataṃ yena mahesinā.
तस्स पादे नमस्सित्वा, कत्वा धम्मस्स चञ्जलिं।
Tassa pāde namassitvā, katvā dhammassa cañjaliṃ;
सङ्घञ्च पतिमानेत्वा, सब्बसम्मानभाजनं॥
Saṅghañca patimānetvā, sabbasammānabhājanaṃ.
नमस्सनादिनो अस्स, पुञ्ञस्स रतनत्तये।
Namassanādino assa, puññassa ratanattaye;
पवत्तस्सानुभावेन, छेत्वा सब्बे उपद्दवे॥
Pavattassānubhāvena, chetvā sabbe upaddave.
तं तं कारणमागम्म, देसितानि जुतीमता।
Taṃ taṃ kāraṇamāgamma, desitāni jutīmatā;
अपण्णकादीनि पुरा, जातकानि महेसिना॥
Apaṇṇakādīni purā, jātakāni mahesinā.
यानि येसु चिरं सत्था, लोकनित्थरणत्थिको।
Yāni yesu ciraṃ satthā, lokanittharaṇatthiko;
अनन्ते बोधिसम्भारे, परिपाचेसि नायको॥
Anante bodhisambhāre, paripācesi nāyako.
तानि सब्बानि एकज्झं, आरोपेन्तेहि सङ्गहं।
Tāni sabbāni ekajjhaṃ, āropentehi saṅgahaṃ;
जातकं नाम सङ्गीतं, धम्मसङ्गाहकेहि यं॥
Jātakaṃ nāma saṅgītaṃ, dhammasaṅgāhakehi yaṃ.
बुद्धवंसस्स एतस्स, इच्छन्तेन चिरट्ठितिं।
Buddhavaṃsassa etassa, icchantena ciraṭṭhitiṃ;
याचितो अभिगन्त्वान, थेरेन अत्थदस्सिना॥
Yācito abhigantvāna, therena atthadassinā.
असंसट्ठविहारे , सदा सुद्धविहारिना।
Asaṃsaṭṭhavihāre , sadā suddhavihārinā;
तथेव बुद्धमित्तेन, सन्तचित्तेन विञ्ञुना॥
Tatheva buddhamittena, santacittena viññunā.
महिंसासकवंसम्हि, सम्भूतेन नयञ्ञुना।
Mahiṃsāsakavaṃsamhi, sambhūtena nayaññunā;
बुद्धदेवेन च तथा, भिक्खुना सुद्धबुद्धिना॥
Buddhadevena ca tathā, bhikkhunā suddhabuddhinā.
महापुरिसचरियानं, आनुभावं अचिन्तियं।
Mahāpurisacariyānaṃ, ānubhāvaṃ acintiyaṃ;
तस्स विज्जोतयन्तस्स, जातकस्सत्थवण्णनं॥
Tassa vijjotayantassa, jātakassatthavaṇṇanaṃ.
महाविहारवासीनं, वाचनामग्गनिस्सितं।
Mahāvihāravāsīnaṃ, vācanāmagganissitaṃ;
भासिस्सं भासतो तं मे, साधु गण्हन्तु साधवोति॥
Bhāsissaṃ bhāsato taṃ me, sādhu gaṇhantu sādhavoti.
निदानकथा
Nidānakathā
सा पनायं जातकस्स अत्थवण्णना दूरेनिदानं, अविदूरेनिदानं, सन्तिकेनिदानन्ति इमानि तीणि निदानानि दस्सेत्वा वण्णियमाना ये नं सुणन्ति, तेहि समुदागमतो पट्ठाय विञ्ञातत्ता यस्मा सुट्ठु विञ्ञाता नाम होति, तस्मा तं तानि निदानानि दस्सेत्वा वण्णयिस्साम।
Sā panāyaṃ jātakassa atthavaṇṇanā dūrenidānaṃ, avidūrenidānaṃ, santikenidānanti imāni tīṇi nidānāni dassetvā vaṇṇiyamānā ye naṃ suṇanti, tehi samudāgamato paṭṭhāya viññātattā yasmā suṭṭhu viññātā nāma hoti, tasmā taṃ tāni nidānāni dassetvā vaṇṇayissāma.
तत्थ आदितो ताव तेसं निदानानं परिच्छेदो वेदितब्बो। दीपङ्करपादमूलस्मिञ्हि कताभिनीहारस्स महासत्तस्स याव वेस्सन्तरत्तभावा चवित्वा तुसितपुरे निब्बत्ति, ताव पवत्तो कथामग्गो दूरेनिदानं नाम। तुसितभवनतो पन चवित्वा याव बोधिमण्डे सब्बञ्ञुतप्पत्ति, ताव पवत्तो कथामग्गो अविदूरेनिदानं नाम। सन्तिकेनिदानं पन तेसु तेसु ठानेसु विहरतो तस्मिं तस्मिंयेव ठाने लब्भतीति।
Tattha ādito tāva tesaṃ nidānānaṃ paricchedo veditabbo. Dīpaṅkarapādamūlasmiñhi katābhinīhārassa mahāsattassa yāva vessantarattabhāvā cavitvā tusitapure nibbatti, tāva pavatto kathāmaggo dūrenidānaṃ nāma. Tusitabhavanato pana cavitvā yāva bodhimaṇḍe sabbaññutappatti, tāva pavatto kathāmaggo avidūrenidānaṃ nāma. Santikenidānaṃ pana tesu tesu ṭhānesu viharato tasmiṃ tasmiṃyeva ṭhāne labbhatīti.
१. दूरेनिदानकथा
1. Dūrenidānakathā
तत्रिदं दूरेनिदानं नाम – इतो किर कप्पसतसहस्साधिकानं चतुन्नं असङ्ख्येय्यानं मत्थके अमरवती नाम नगरं अहोसि। तत्थ सुमेधो नाम ब्राह्मणो पटिवसति उभतो सुजातो मातितो च पितितो च संसुद्धगहणिको याव सत्तमा कुलपरिवट्टा अक्खित्तो अनुपकुट्ठो जातिवादेन अभिरूपो दस्सनीयो पासादिको परमाय वण्णपोक्खरताय समन्नागतो। सो अञ्ञं कम्मं अकत्वा ब्राह्मणसिप्पमेव उग्गण्हि। तस्स दहरकालेयेव मातापितरो कालमकंसु। अथस्स रासिवड्ढको अमच्चो आयपोत्थकं आहरित्वा सुवण्णरजतमणिमुत्तादिभरिते गब्भे विवरित्वा ‘‘एत्तकं ते, कुमार, मातु सन्तकं, एत्तकं पितु सन्तकं, एत्तकं अय्यकपय्यकान’’न्ति याव सत्तमा कुलपरिवट्टा धनं आचिक्खित्वा ‘‘एतं पटिपज्जाही’’ति आह। सुमेधपण्डितो चिन्तेसि – ‘‘इमं धनं संहरित्वा मय्हं पितुपितामहादयो परलोकं गच्छन्ता एकं कहापणम्पि गहेत्वा न गता, मया पन गहेत्वा गमनकारणं कातुं वट्टती’’ति। सो रञ्ञो आरोचेत्वा नगरे भेरिं चरापेत्वा महाजनस्स दानं दत्वा तापसपब्बज्जं पब्बजि। इमस्स पनत्थस्स आविभावत्थं इमस्मिं ठाने सुमेधकथा कथेतब्बा । सा पनेसा किञ्चापि बुद्धवंसे निरन्तरं आगतायेव, गाथासम्बन्धेन पन आगतत्ता न सुट्ठु पाकटा। तस्मा तं अन्तरन्तरा गाथाय सम्बन्धदीपकेहि वचनेहि सद्धिं कथेस्साम।
Tatridaṃ dūrenidānaṃ nāma – ito kira kappasatasahassādhikānaṃ catunnaṃ asaṅkhyeyyānaṃ matthake amaravatī nāma nagaraṃ ahosi. Tattha sumedho nāma brāhmaṇo paṭivasati ubhato sujāto mātito ca pitito ca saṃsuddhagahaṇiko yāva sattamā kulaparivaṭṭā akkhitto anupakuṭṭho jātivādena abhirūpo dassanīyo pāsādiko paramāya vaṇṇapokkharatāya samannāgato. So aññaṃ kammaṃ akatvā brāhmaṇasippameva uggaṇhi. Tassa daharakāleyeva mātāpitaro kālamakaṃsu. Athassa rāsivaḍḍhako amacco āyapotthakaṃ āharitvā suvaṇṇarajatamaṇimuttādibharite gabbhe vivaritvā ‘‘ettakaṃ te, kumāra, mātu santakaṃ, ettakaṃ pitu santakaṃ, ettakaṃ ayyakapayyakāna’’nti yāva sattamā kulaparivaṭṭā dhanaṃ ācikkhitvā ‘‘etaṃ paṭipajjāhī’’ti āha. Sumedhapaṇḍito cintesi – ‘‘imaṃ dhanaṃ saṃharitvā mayhaṃ pitupitāmahādayo paralokaṃ gacchantā ekaṃ kahāpaṇampi gahetvā na gatā, mayā pana gahetvā gamanakāraṇaṃ kātuṃ vaṭṭatī’’ti. So rañño ārocetvā nagare bheriṃ carāpetvā mahājanassa dānaṃ datvā tāpasapabbajjaṃ pabbaji. Imassa panatthassa āvibhāvatthaṃ imasmiṃ ṭhāne sumedhakathā kathetabbā . Sā panesā kiñcāpi buddhavaṃse nirantaraṃ āgatāyeva, gāthāsambandhena pana āgatattā na suṭṭhu pākaṭā. Tasmā taṃ antarantarā gāthāya sambandhadīpakehi vacanehi saddhiṃ kathessāma.
सुमेधकथा
Sumedhakathā
कप्पसतसहस्साधिकानञ्हि चतुन्नं असङ्ख्येय्यानं मत्थके दसहि सद्देहि अविवित्तं ‘‘अमरवती’’ति च ‘‘अमर’’न्ति च लद्धनामं नगरं अहोसि, यं सन्धाय बुद्धवंसे वुत्तं –
Kappasatasahassādhikānañhi catunnaṃ asaṅkhyeyyānaṃ matthake dasahi saddehi avivittaṃ ‘‘amaravatī’’ti ca ‘‘amara’’nti ca laddhanāmaṃ nagaraṃ ahosi, yaṃ sandhāya buddhavaṃse vuttaṃ –
‘‘कप्पे च सतसहस्से, चतुरो च असङ्खिये।
‘‘Kappe ca satasahasse, caturo ca asaṅkhiye;
अमरं नाम नगरं, दस्सनेय्यं मनोरमं।
Amaraṃ nāma nagaraṃ, dassaneyyaṃ manoramaṃ;
दसहि सद्देहि अविवित्तं, अन्नपानसमायुत’’न्ति॥
Dasahi saddehi avivittaṃ, annapānasamāyuta’’nti.
तत्थ दसहि सद्देहि अविवित्तन्ति हत्थिसद्देन, अस्ससद्देन, रथसद्देन, भेरिसद्देन, मुदिङ्गसद्देन, वीणासद्देन, सम्मसद्देन, ताळसद्देन, सङ्खसद्देन ‘‘अस्नाथ, पिवथ, खादथा’’ति दसमेन सद्देनाति इमेहि दसहि सद्देहि अविवित्तं अहोसि। तेसं पन सद्दानं एकदेसमेव गहेत्वा –
Tattha dasahi saddehi avivittanti hatthisaddena, assasaddena, rathasaddena, bherisaddena, mudiṅgasaddena, vīṇāsaddena, sammasaddena, tāḷasaddena, saṅkhasaddena ‘‘asnātha, pivatha, khādathā’’ti dasamena saddenāti imehi dasahi saddehi avivittaṃ ahosi. Tesaṃ pana saddānaṃ ekadesameva gahetvā –
‘‘हत्थिसद्दं अस्ससद्दं, भेरिसङ्खरथानि च।
‘‘Hatthisaddaṃ assasaddaṃ, bherisaṅkharathāni ca;
खादथ पिवथ चेव, अन्नपानेन घोसित’’न्ति॥ –
Khādatha pivatha ceva, annapānena ghosita’’nti. –
बुद्धवंसे इमं गाथं वत्वा –
Buddhavaṃse imaṃ gāthaṃ vatvā –
‘‘नगरं सब्बङ्गसम्पन्नं, सब्बकम्ममुपागतं।
‘‘Nagaraṃ sabbaṅgasampannaṃ, sabbakammamupāgataṃ;
सत्तरतनसम्पन्नं, नानाजनसमाकुलं।
Sattaratanasampannaṃ, nānājanasamākulaṃ;
समिद्धं देवनगरंव, आवासं पुञ्ञकम्मिनं॥
Samiddhaṃ devanagaraṃva, āvāsaṃ puññakamminaṃ.
‘‘नगरे अमरवतिया, सुमेधो नाम ब्राह्मणो।
‘‘Nagare amaravatiyā, sumedho nāma brāhmaṇo;
अनेककोटिसन्निचयो, पहूतधनधञ्ञवा॥
Anekakoṭisannicayo, pahūtadhanadhaññavā.
‘‘अज्झायको मन्तधरो, तिण्णं वेदान पारगू।
‘‘Ajjhāyako mantadharo, tiṇṇaṃ vedāna pāragū;
लक्खणे इतिहासे च, सधम्मे पारमिं गतो’’ति॥ – वुत्तं।
Lakkhaṇe itihāse ca, sadhamme pāramiṃ gato’’ti. – vuttaṃ;
अथेकदिवसं सो सुमेधपण्डितो उपरिपासादवरतले रहोगतो हुत्वा पल्लङ्कं आभुजित्वा निसिन्नो चिन्तेसि – ‘‘पुनब्भवे, पण्डित, पटिसन्धिग्गहणं नाम दुक्खं, तथा निब्बत्तनिब्बत्तट्ठाने सरीरभेदनं, अहञ्च जातिधम्मो जराधम्मो ब्याधिधम्मो मरणधम्मो, एवंभूतेन मया अजातिं अजरं अब्याधिं अदुक्खं सुखं सीतलं अमतमहानिब्बानं परियेसितुं वट्टति, अवस्सं भवतो मुच्चित्वा निब्बानगामिना एकेन मग्गेन भवितब्ब’’न्ति। तेन वुत्तं –
Athekadivasaṃ so sumedhapaṇḍito uparipāsādavaratale rahogato hutvā pallaṅkaṃ ābhujitvā nisinno cintesi – ‘‘punabbhave, paṇḍita, paṭisandhiggahaṇaṃ nāma dukkhaṃ, tathā nibbattanibbattaṭṭhāne sarīrabhedanaṃ, ahañca jātidhammo jarādhammo byādhidhammo maraṇadhammo, evaṃbhūtena mayā ajātiṃ ajaraṃ abyādhiṃ adukkhaṃ sukhaṃ sītalaṃ amatamahānibbānaṃ pariyesituṃ vaṭṭati, avassaṃ bhavato muccitvā nibbānagāminā ekena maggena bhavitabba’’nti. Tena vuttaṃ –
‘‘रहोगतो निसीदित्वा, एवं चिन्तेसहं तदा।
‘‘Rahogato nisīditvā, evaṃ cintesahaṃ tadā;
दुक्खो पुनब्भवो नाम, सरीरस्स च भेदनं॥
Dukkho punabbhavo nāma, sarīrassa ca bhedanaṃ.
‘‘जातिधम्मो जराधम्मो, ब्याधिधम्मो सहं तदा।
‘‘Jātidhammo jarādhammo, byādhidhammo sahaṃ tadā;
अजरं अमतं खेमं, परियेसिस्सामि निब्बुतिं॥
Ajaraṃ amataṃ khemaṃ, pariyesissāmi nibbutiṃ.
‘‘यंनूनिमं पूतिकायं, नानाकुणपपूरितं।
‘‘Yaṃnūnimaṃ pūtikāyaṃ, nānākuṇapapūritaṃ;
छड्डयित्वान गच्छेय्यं, अनपेक्खो अनत्थिको॥
Chaḍḍayitvāna gaccheyyaṃ, anapekkho anatthiko.
‘‘अत्थि हेहिति सो मग्गो, न सो सक्का न हेतुये।
‘‘Atthi hehiti so maggo, na so sakkā na hetuye;
परियेसिस्सामि तं मग्गं, भवतो परिमुत्तिया’’ति॥
Pariyesissāmi taṃ maggaṃ, bhavato parimuttiyā’’ti.
ततो उत्तरिपि एवं चिन्तेसि – यथा हि लोके दुक्खस्स पटिपक्खभूतं सुखं नाम अत्थि, एवं भवे सति तप्पटिपक्खेन विभवेनापि भवितब्बं। यथा च उण्हे सति तस्स वूपसमभूतं सीतम्पि अत्थि, एवं रागादीनं अग्गीनं वूपसमेन निब्बानेनापि भवितब्बं। यथा च पापस्स लामकस्स धम्मस्स पटिपक्खभूतो कल्याणो अनवज्जधम्मोपि अत्थियेव, एवमेव पापिकाय जातिया सति सब्बजातिक्खेपनतो अजातिसङ्खातेन निब्बानेनापि भवितब्बमेवाति। तेन वुत्तं –
Tato uttaripi evaṃ cintesi – yathā hi loke dukkhassa paṭipakkhabhūtaṃ sukhaṃ nāma atthi, evaṃ bhave sati tappaṭipakkhena vibhavenāpi bhavitabbaṃ. Yathā ca uṇhe sati tassa vūpasamabhūtaṃ sītampi atthi, evaṃ rāgādīnaṃ aggīnaṃ vūpasamena nibbānenāpi bhavitabbaṃ. Yathā ca pāpassa lāmakassa dhammassa paṭipakkhabhūto kalyāṇo anavajjadhammopi atthiyeva, evameva pāpikāya jātiyā sati sabbajātikkhepanato ajātisaṅkhātena nibbānenāpi bhavitabbamevāti. Tena vuttaṃ –
‘‘यथापि दुक्खे विज्जन्ते, सुखं नामपि विज्जति।
‘‘Yathāpi dukkhe vijjante, sukhaṃ nāmapi vijjati;
एवं भवे विज्जमाने, विभवोपि इच्छितब्बको॥
Evaṃ bhave vijjamāne, vibhavopi icchitabbako.
‘‘यथापि उण्हे विज्जन्ते, अपरं विज्जति सीतलं।
‘‘Yathāpi uṇhe vijjante, aparaṃ vijjati sītalaṃ;
एवं तिविधग्गि विज्जन्ते, निब्बानं इच्छितब्बकं॥
Evaṃ tividhaggi vijjante, nibbānaṃ icchitabbakaṃ.
‘‘यथापि पापे विज्जन्ते, कल्याणमपि विज्जति।
‘‘Yathāpi pāpe vijjante, kalyāṇamapi vijjati;
एवमेव जाति विज्जन्ते, अजातिपिच्छितब्बक’’न्ति॥
Evameva jāti vijjante, ajātipicchitabbaka’’nti.
अपरम्पि चिन्तेसि – यथा नाम गूथरासिम्हि निमुग्गेन पुरिसेन दूरतो पञ्चवण्णपदुमसञ्छन्नं महातळाकं दिस्वा ‘‘कतरेन नु खो मग्गेन एत्थ गन्तब्ब’’न्ति तं तळाकं गवेसितुं युत्तं। यं तस्स अगवेसनं, न सो तळाकस्स दोसो। एवमेव किलेसमलधोवने अमतमहानिब्बानतळाके विज्जन्ते तस्स अगवेसनं न अमतनिब्बानमहातळाकस्स दोसो। यथा च चोरेहि सम्परिवारितो पुरिसो पलायनमग्गे विज्जमानेपि सचे न पलायति, न सो मग्गस्स दोसो, पुरिसस्सेव दोसो। एवमेव किलेसेहि परिवारेत्वा गहितस्स पुरिसस्स विज्जमानेयेव निब्बानगामिम्हि सिवे मग्गे मग्गस्स अगवेसनं नाम न मग्गस्स दोसो, पुग्गलस्सेव दोसो। यथा च ब्याधिपीळितो पुरिसो विज्जमाने ब्याधितिकिच्छके वेज्जे सचे तं वेज्जं गवेसित्वा ब्याधिं न तिकिच्छापेति, न सो वेज्जस्स दोसो, पुरिसस्सेव दोसो। एवमेव यो किलेसब्याधिपीळितो पुरिसो किलेसवूपसममग्गकोविदं विज्जमानमेव आचरियं न गवेसति, तस्सेव दोसो, न किलेसविनासकस्स आचरियस्साति। तेन वुत्तं –
Aparampi cintesi – yathā nāma gūtharāsimhi nimuggena purisena dūrato pañcavaṇṇapadumasañchannaṃ mahātaḷākaṃ disvā ‘‘katarena nu kho maggena ettha gantabba’’nti taṃ taḷākaṃ gavesituṃ yuttaṃ. Yaṃ tassa agavesanaṃ, na so taḷākassa doso. Evameva kilesamaladhovane amatamahānibbānataḷāke vijjante tassa agavesanaṃ na amatanibbānamahātaḷākassa doso. Yathā ca corehi samparivārito puriso palāyanamagge vijjamānepi sace na palāyati, na so maggassa doso, purisasseva doso. Evameva kilesehi parivāretvā gahitassa purisassa vijjamāneyeva nibbānagāmimhi sive magge maggassa agavesanaṃ nāma na maggassa doso, puggalasseva doso. Yathā ca byādhipīḷito puriso vijjamāne byādhitikicchake vejje sace taṃ vejjaṃ gavesitvā byādhiṃ na tikicchāpeti, na so vejjassa doso, purisasseva doso. Evameva yo kilesabyādhipīḷito puriso kilesavūpasamamaggakovidaṃ vijjamānameva ācariyaṃ na gavesati, tasseva doso, na kilesavināsakassa ācariyassāti. Tena vuttaṃ –
‘‘यथा गूथगतो पुरिसो, तळाकं दिस्वान पूरितं।
‘‘Yathā gūthagato puriso, taḷākaṃ disvāna pūritaṃ;
न गवेसति तं तळाकं, न दोसो तळाकस्स सो॥
Na gavesati taṃ taḷākaṃ, na doso taḷākassa so.
‘‘एवं किलेसमलधोवे, विज्जन्ते अमतन्तळे।
‘‘Evaṃ kilesamaladhove, vijjante amatantaḷe;
न गवेसति तं तळाकं, न दोसो अमतन्तळे॥
Na gavesati taṃ taḷākaṃ, na doso amatantaḷe.
‘‘यथा अरीहि परिरुद्धो, विज्जन्ते गमनम्पथे।
‘‘Yathā arīhi pariruddho, vijjante gamanampathe;
न पलायति सो पुरिसो, न दोसो अञ्जसस्स सो॥
Na palāyati so puriso, na doso añjasassa so.
‘‘एवं किलेसपरिरुद्धो, विज्जमाने सिवे पथे।
‘‘Evaṃ kilesapariruddho, vijjamāne sive pathe;
न गवेसति तं मग्गं, न दोसो सिवमञ्जसे॥
Na gavesati taṃ maggaṃ, na doso sivamañjase.
‘‘यथापि ब्याधितो पुरिसो, विज्जमाने तिकिच्छके।
‘‘Yathāpi byādhito puriso, vijjamāne tikicchake;
न तिकिच्छापेति तं ब्याधिं, न दोसो सो तिकिच्छके॥
Na tikicchāpeti taṃ byādhiṃ, na doso so tikicchake.
‘‘एवं किलेसब्याधीहि, दुक्खितो परिपीळितो।
‘‘Evaṃ kilesabyādhīhi, dukkhito paripīḷito;
न गवेसति तं आचरियं, न दोसो सो विनायके’’ति॥
Na gavesati taṃ ācariyaṃ, na doso so vināyake’’ti.
अपरम्पि चिन्तेसि – यथा मण्डनजातिको पुरिसो कण्ठे आसत्तं कुणपं छड्डेत्वा सुखी गच्छति, एवं मयापि इमं पूतिकायं छड्डेत्वा अनपेक्खेन निब्बाननगरं पविसितब्बं। यथा च नरनारियो उक्कारभूमियं उच्चारपस्सावं कत्वा न तं उच्छङ्गेन वा आदाय दसन्तेन वा वेठेत्वा गच्छन्ति, जिगुच्छमाना पन अनपेक्खाव छड्डेत्वा गच्छन्ति, एवं मयापि इमं पूतिकायं अनपेक्खेन छड्डेत्वा अमतं निब्बाननगरं पविसितुं वट्टति। यथा च नाविका नाम जज्जरं नावं अनपेक्खा छड्डेत्वा गच्छन्ति, एवं अहम्पि इमं नवहि वणमुखेहि पग्घरन्तं कायं छड्डेत्वा अनपेक्खो निब्बानपुरं पविसिस्सामि। यथा च पुरिसो नानारतनानि आदाय चोरेहि सद्धिं मग्गं गच्छन्तो अत्तनो रतननासभयेन ते छड्डेत्वा खेमं मग्गं गण्हाति, एवं अयम्पि करजकायो रतनविलोपकचोरसदिसो। सचाहं एत्थ तण्हं करिस्सामि, अरियमग्गकुसलधम्मरतनं मे नस्सिस्सति। तस्मा मया इमं चोरसदिसं कायं छड्डेत्वा निब्बाननगरं पविसितुं वट्टतीति। तेन वुत्तं –
Aparampi cintesi – yathā maṇḍanajātiko puriso kaṇṭhe āsattaṃ kuṇapaṃ chaḍḍetvā sukhī gacchati, evaṃ mayāpi imaṃ pūtikāyaṃ chaḍḍetvā anapekkhena nibbānanagaraṃ pavisitabbaṃ. Yathā ca naranāriyo ukkārabhūmiyaṃ uccārapassāvaṃ katvā na taṃ ucchaṅgena vā ādāya dasantena vā veṭhetvā gacchanti, jigucchamānā pana anapekkhāva chaḍḍetvā gacchanti, evaṃ mayāpi imaṃ pūtikāyaṃ anapekkhena chaḍḍetvā amataṃ nibbānanagaraṃ pavisituṃ vaṭṭati. Yathā ca nāvikā nāma jajjaraṃ nāvaṃ anapekkhā chaḍḍetvā gacchanti, evaṃ ahampi imaṃ navahi vaṇamukhehi paggharantaṃ kāyaṃ chaḍḍetvā anapekkho nibbānapuraṃ pavisissāmi. Yathā ca puriso nānāratanāni ādāya corehi saddhiṃ maggaṃ gacchanto attano ratananāsabhayena te chaḍḍetvā khemaṃ maggaṃ gaṇhāti, evaṃ ayampi karajakāyo ratanavilopakacorasadiso. Sacāhaṃ ettha taṇhaṃ karissāmi, ariyamaggakusaladhammaratanaṃ me nassissati. Tasmā mayā imaṃ corasadisaṃ kāyaṃ chaḍḍetvā nibbānanagaraṃ pavisituṃ vaṭṭatīti. Tena vuttaṃ –
‘‘यथापि कुणपं पुरिसो, कण्ठे बद्धं जिगुच्छिय।
‘‘Yathāpi kuṇapaṃ puriso, kaṇṭhe baddhaṃ jigucchiya;
मोचयित्वान गच्छेय्य, सुखी सेरी सयंवसी॥
Mocayitvāna gaccheyya, sukhī serī sayaṃvasī.
‘‘तथेविमं पूतिकायं, नानाकुणपसञ्चयं।
‘‘Tathevimaṃ pūtikāyaṃ, nānākuṇapasañcayaṃ;
छड्डयित्वान गच्छेय्यं, अनपेक्खो अनत्थिको॥
Chaḍḍayitvāna gaccheyyaṃ, anapekkho anatthiko.
‘‘यथा उच्चारट्ठानम्हि, करीसं नरनारियो।
‘‘Yathā uccāraṭṭhānamhi, karīsaṃ naranāriyo;
छड्डयित्वान गच्छन्ति, अनपेक्खा अनत्थिका॥
Chaḍḍayitvāna gacchanti, anapekkhā anatthikā.
‘‘एवमेवाहं इमं कायं, नानाकुणपपूरितं।
‘‘Evamevāhaṃ imaṃ kāyaṃ, nānākuṇapapūritaṃ;
छड्डयित्वान गच्छिस्सं, वच्चं कत्वा यथा कुटिं॥
Chaḍḍayitvāna gacchissaṃ, vaccaṃ katvā yathā kuṭiṃ.
‘‘यथापि जज्जरं नावं, पलुग्गं उदगाहिनिं।
‘‘Yathāpi jajjaraṃ nāvaṃ, paluggaṃ udagāhiniṃ;
सामी छड्डेत्वा गच्छन्ति, अनपेक्खा अनत्थिका॥
Sāmī chaḍḍetvā gacchanti, anapekkhā anatthikā.
‘‘एवमेवाहं इमं कायं, नवच्छिद्दं धुवस्सवं।
‘‘Evamevāhaṃ imaṃ kāyaṃ, navacchiddaṃ dhuvassavaṃ;
छड्डयित्वान गच्छिस्सं, जिण्णनावंव सामिका॥
Chaḍḍayitvāna gacchissaṃ, jiṇṇanāvaṃva sāmikā.
‘‘यथापि पुरिसो चोरेहि, गच्छन्तो भण्डमादिय।
‘‘Yathāpi puriso corehi, gacchanto bhaṇḍamādiya;
भण्डच्छेदभयं दिस्वा, छड्डयित्वान गच्छति॥
Bhaṇḍacchedabhayaṃ disvā, chaḍḍayitvāna gacchati.
‘‘एवमेव अयं कायो, महाचोरसमो विय।
‘‘Evameva ayaṃ kāyo, mahācorasamo viya;
पहायिमं गमिस्सामि, कुसलच्छेदनाभया’’ति॥
Pahāyimaṃ gamissāmi, kusalacchedanābhayā’’ti.
एवं सुमेधपण्डितो नानाविधाहि उपमाहि इमं नेक्खम्मूपसंहितं अत्थं चिन्तेत्वा सकनिवेसने अपरिमितं भोगक्खन्धं हेट्ठा वुत्तनयेन कपणद्धिकादीनं विस्सज्जेत्वा महादानं दत्वा वत्थुकामे च किलेसकामे च पहाय अमरनगरतो निक्खमित्वा एककोव हिमवन्ते धम्मिकं नाम पब्बतं निस्साय अस्समं कत्वा तत्थ पण्णसालञ्च चङ्कमञ्च मापेत्वा पञ्चहि नीवरणदोसेहि विवज्जितं ‘‘एवं समाहिते चित्ते’’तिआदिना नयेन वुत्तेहि अट्ठहि कारणगुणेहि समुपेतं अभिञ्ञासङ्खातं बलं आहरितुं तस्मिं अस्समपदे नवदोससमन्नागतं साटकं पजहित्वा द्वादसगुणसमन्नागतं वाकचीरं निवासेत्वा इसिपब्बज्जं पब्बजि। एवं पब्बजितो अट्ठदोससमाकिण्णं तं पण्णसालं पहाय दसगुणसमन्नागतं रुक्खमूलं उपगन्त्वा सब्बं धञ्ञविकतिं पहाय पवत्तफलभोजनो हुत्वा निसज्जट्ठानचङ्कमनवसेनेव पधानं पदहन्तो सत्ताहब्भन्तरेयेव अट्ठन्नं समापत्तीनं पञ्चन्नञ्च अभिञ्ञानं लाभी अहोसि। एवं तं यथापत्थितं अभिञ्ञाबलं पापुणि। तेन वुत्तं –
Evaṃ sumedhapaṇḍito nānāvidhāhi upamāhi imaṃ nekkhammūpasaṃhitaṃ atthaṃ cintetvā sakanivesane aparimitaṃ bhogakkhandhaṃ heṭṭhā vuttanayena kapaṇaddhikādīnaṃ vissajjetvā mahādānaṃ datvā vatthukāme ca kilesakāme ca pahāya amaranagarato nikkhamitvā ekakova himavante dhammikaṃ nāma pabbataṃ nissāya assamaṃ katvā tattha paṇṇasālañca caṅkamañca māpetvā pañcahi nīvaraṇadosehi vivajjitaṃ ‘‘evaṃ samāhite citte’’tiādinā nayena vuttehi aṭṭhahi kāraṇaguṇehi samupetaṃ abhiññāsaṅkhātaṃ balaṃ āharituṃ tasmiṃ assamapade navadosasamannāgataṃ sāṭakaṃ pajahitvā dvādasaguṇasamannāgataṃ vākacīraṃ nivāsetvā isipabbajjaṃ pabbaji. Evaṃ pabbajito aṭṭhadosasamākiṇṇaṃ taṃ paṇṇasālaṃ pahāya dasaguṇasamannāgataṃ rukkhamūlaṃ upagantvā sabbaṃ dhaññavikatiṃ pahāya pavattaphalabhojano hutvā nisajjaṭṭhānacaṅkamanavaseneva padhānaṃ padahanto sattāhabbhantareyeva aṭṭhannaṃ samāpattīnaṃ pañcannañca abhiññānaṃ lābhī ahosi. Evaṃ taṃ yathāpatthitaṃ abhiññābalaṃ pāpuṇi. Tena vuttaṃ –
‘‘एवाहं चिन्तयित्वान, नेककोटिसतं धनं।
‘‘Evāhaṃ cintayitvāna, nekakoṭisataṃ dhanaṃ;
नाथानाथानं दत्वान, हिमवन्तमुपागमिं॥
Nāthānāthānaṃ datvāna, himavantamupāgamiṃ.
‘‘हिमवन्तस्साविदूरे , धम्मिको नाम पब्बतो।
‘‘Himavantassāvidūre , dhammiko nāma pabbato;
अस्समो सुकतो मय्हं, पण्णसाला सुमापिता॥
Assamo sukato mayhaṃ, paṇṇasālā sumāpitā.
‘‘चङ्कमं तत्थ मापेसिं, पञ्चदोसविवज्जितं।
‘‘Caṅkamaṃ tattha māpesiṃ, pañcadosavivajjitaṃ;
अट्ठगुणसमुपेतं, अभिञ्ञाबलमाहरिं॥
Aṭṭhaguṇasamupetaṃ, abhiññābalamāhariṃ.
‘‘साटकं पजहिं तत्थ, नवदोसमुपागतं।
‘‘Sāṭakaṃ pajahiṃ tattha, navadosamupāgataṃ;
वाकचीरं निवासेसिं, द्वादसगुणमुपागतं॥
Vākacīraṃ nivāsesiṃ, dvādasaguṇamupāgataṃ.
‘‘अट्ठदोससमाकिण्णं, पजहिं पण्णसालकं।
‘‘Aṭṭhadosasamākiṇṇaṃ, pajahiṃ paṇṇasālakaṃ;
उपागमिं रुक्खमूलं, गुणे दसहुपागतं॥
Upāgamiṃ rukkhamūlaṃ, guṇe dasahupāgataṃ.
‘‘वापितं रोपितं धञ्ञं, पजहिं निरवसेसतो।
‘‘Vāpitaṃ ropitaṃ dhaññaṃ, pajahiṃ niravasesato;
अनेकगुणसम्पन्नं, पवत्तफलमादियिं॥
Anekaguṇasampannaṃ, pavattaphalamādiyiṃ.
‘‘तत्थप्पधानं पदहिं, निसज्जट्ठानचङ्कमे।
‘‘Tatthappadhānaṃ padahiṃ, nisajjaṭṭhānacaṅkame;
अब्भन्तरम्हि सत्ताहे, अभिञ्ञाबलपापुणि’’न्ति॥
Abbhantaramhi sattāhe, abhiññābalapāpuṇi’’nti.
तत्थ ‘‘अस्समो सुकतो मय्हं, पण्णसाला सुमापिता’’ति इमाय पाळिया सुमेधपण्डितेन अस्समपण्णसालाचङ्कमा सहत्था मापिता विय वुत्ता। अयं पनेत्थ अत्थो – महासत्तं ‘‘हिमवन्तं अज्झोगाहेत्वा अज्ज धम्मिकं पब्बतं पविसिस्सामी’’ति निक्खन्तं दिस्वा सक्को देवानमिन्दो विस्सकम्मदेवपुत्तं आमन्तेसि – ‘‘तात, अयं सुमेधपण्डितो पब्बजिस्सामीति निक्खन्तो, एतस्स वसनट्ठानं मापेही’’ति। सो तस्स वचनं सम्पटिच्छित्वा रमणीयं अस्समं, सुगुत्तं पण्णसालं, मनोरमं चङ्कमञ्च मापेसि। भगवा पन तदा अत्तनो पुञ्ञानुभावेन निप्फन्नं तं अस्समपदं सन्धाय सारिपुत्त, तस्मिं धम्मिकपब्बते –
Tattha ‘‘assamo sukato mayhaṃ, paṇṇasālā sumāpitā’’ti imāya pāḷiyā sumedhapaṇḍitena assamapaṇṇasālācaṅkamā sahatthā māpitā viya vuttā. Ayaṃ panettha attho – mahāsattaṃ ‘‘himavantaṃ ajjhogāhetvā ajja dhammikaṃ pabbataṃ pavisissāmī’’ti nikkhantaṃ disvā sakko devānamindo vissakammadevaputtaṃ āmantesi – ‘‘tāta, ayaṃ sumedhapaṇḍito pabbajissāmīti nikkhanto, etassa vasanaṭṭhānaṃ māpehī’’ti. So tassa vacanaṃ sampaṭicchitvā ramaṇīyaṃ assamaṃ, suguttaṃ paṇṇasālaṃ, manoramaṃ caṅkamañca māpesi. Bhagavā pana tadā attano puññānubhāvena nipphannaṃ taṃ assamapadaṃ sandhāya sāriputta, tasmiṃ dhammikapabbate –
‘‘अस्समो सुकतो मय्हं, पण्णसाला सुमापिता।
‘‘Assamo sukato mayhaṃ, paṇṇasālā sumāpitā;
चङ्कमं तत्थ मापेसिं, पञ्चदोसविवज्जित’’न्ति॥ –
Caṅkamaṃ tattha māpesiṃ, pañcadosavivajjita’’nti. –
आह । तत्थ सुकतो मय्हन्ति सुकतो मया। पण्णसाला सुमापिताति पण्णच्छदनसालापि मे सुमापिता अहोसि।
Āha . Tattha sukato mayhanti sukato mayā. Paṇṇasālā sumāpitāti paṇṇacchadanasālāpi me sumāpitā ahosi.
पञ्चदोसविवज्जितन्ति पञ्चिमे चङ्कमदोसा नाम – थद्धविसमता, अन्तोरुक्खता, गहनच्छन्नता, अतिसम्बाधता, अतिविसालताति। थद्धविसमभूमिभागस्मिञ्हि चङ्कमे चङ्कमन्तस्स पादा रुज्जन्ति, फोटा उट्ठहन्ति, चित्तं एकग्गं न लभति, कम्मट्ठानं विपज्जति। मुदुसमतले पन फासुविहारं आगम्म कम्मट्ठानं सम्पज्जति। तस्मा थद्धविसमभूमिभागता एको दोसोति वेदितब्बो। चङ्कमस्स अन्तो वा मज्झे वा कोटियं वा रुक्खे सति पमादमागम्म चङ्कमन्तस्स नलाटं वा सीसं वा पटिहञ्ञतीति अन्तोरुक्खता दुतियो दोसो। तिणलतादिगहनच्छन्ने चङ्कमे चङ्कमन्तो अन्धकारवेलायं उरगादिके पाणे अक्कमित्वा वा मारेति, तेहि वा दट्ठो दुक्खं आपज्जतीति गहनच्छन्नता ततियो दोसो। अतिसम्बाधे चङ्कमे वित्थारतो रतनिके वा अड्ढरतनिके वा चङ्कमन्तस्स परिच्छेदे पक्खलित्वा नखापि अङ्गुलियोपि भिज्जन्तीति अतिसम्बाधता चतुत्थो दोसो। अतिविसाले चङ्कमे चङ्कमन्तस्स चित्तं विधावति, एकग्गतं न लभतीति अतिविसालता पञ्चमो दोसो। पुथुलतो पन दियड्ढरतनं द्वीसु पस्सेसु रतनमत्तअनुचङ्कमं दीघतो सट्ठिहत्थं मुदुतलं समविप्पकिण्णवालुकं चङ्कमं वट्टति चेतियगिरिम्हि दीपप्पसादकमहिन्दत्थेरस्स चङ्कमनं विय, तादिसं तं अहोसि। तेनाह ‘‘चङ्कमं तत्थ मापेसिं, पञ्चदोसविवज्जित’’न्ति।
Pañcadosavivajjitanti pañcime caṅkamadosā nāma – thaddhavisamatā, antorukkhatā, gahanacchannatā, atisambādhatā, ativisālatāti. Thaddhavisamabhūmibhāgasmiñhi caṅkame caṅkamantassa pādā rujjanti, phoṭā uṭṭhahanti, cittaṃ ekaggaṃ na labhati, kammaṭṭhānaṃ vipajjati. Mudusamatale pana phāsuvihāraṃ āgamma kammaṭṭhānaṃ sampajjati. Tasmā thaddhavisamabhūmibhāgatā eko dosoti veditabbo. Caṅkamassa anto vā majjhe vā koṭiyaṃ vā rukkhe sati pamādamāgamma caṅkamantassa nalāṭaṃ vā sīsaṃ vā paṭihaññatīti antorukkhatā dutiyo doso. Tiṇalatādigahanacchanne caṅkame caṅkamanto andhakāravelāyaṃ uragādike pāṇe akkamitvā vā māreti, tehi vā daṭṭho dukkhaṃ āpajjatīti gahanacchannatā tatiyo doso. Atisambādhe caṅkame vitthārato ratanike vā aḍḍharatanike vā caṅkamantassa paricchede pakkhalitvā nakhāpi aṅguliyopi bhijjantīti atisambādhatā catuttho doso. Ativisāle caṅkame caṅkamantassa cittaṃ vidhāvati, ekaggataṃ na labhatīti ativisālatā pañcamo doso. Puthulato pana diyaḍḍharatanaṃ dvīsu passesu ratanamattaanucaṅkamaṃ dīghato saṭṭhihatthaṃ mudutalaṃ samavippakiṇṇavālukaṃ caṅkamaṃ vaṭṭati cetiyagirimhi dīpappasādakamahindattherassa caṅkamanaṃ viya, tādisaṃ taṃ ahosi. Tenāha ‘‘caṅkamaṃ tattha māpesiṃ, pañcadosavivajjita’’nti.
अट्ठगुणसमुपेतन्ति अट्ठहि समणसुखेहि उपेतं। अट्ठिमानि समणसुखानि नाम – धनधञ्ञपरिग्गहाभावो, अनवज्जपिण्डपातपरियेसनभावो, निब्बुतपिण्डपातभुञ्जनभावो, रट्ठं पीळेत्वा धनसारं वा सीसकहापणादीनि वा गण्हन्तेसु राजकुलेसु रट्ठपीळनकिलेसाभावो, उपकरणेसु निच्छन्दरागभावो, चोरविलोपे निब्भयभावो, राजराजमहामत्तेहि असंसट्ठभावो, चतूसु दिसासु अप्पटिहतभावोति। इदं वुत्तं होति – यथा तस्मिं अस्समे वसन्तेन सक्का होन्ति इमानि अट्ठ समणसुखानि विन्दितुं, एवं अट्ठगुणसमुपेतं तं अस्समं मापेसिन्ति।
Aṭṭhaguṇasamupetanti aṭṭhahi samaṇasukhehi upetaṃ. Aṭṭhimāni samaṇasukhāni nāma – dhanadhaññapariggahābhāvo, anavajjapiṇḍapātapariyesanabhāvo, nibbutapiṇḍapātabhuñjanabhāvo, raṭṭhaṃ pīḷetvā dhanasāraṃ vā sīsakahāpaṇādīni vā gaṇhantesu rājakulesu raṭṭhapīḷanakilesābhāvo, upakaraṇesu nicchandarāgabhāvo, coravilope nibbhayabhāvo, rājarājamahāmattehi asaṃsaṭṭhabhāvo, catūsu disāsu appaṭihatabhāvoti. Idaṃ vuttaṃ hoti – yathā tasmiṃ assame vasantena sakkā honti imāni aṭṭha samaṇasukhāni vindituṃ, evaṃ aṭṭhaguṇasamupetaṃ taṃ assamaṃ māpesinti.
अभिञ्ञाबलमाहरिन्ति पच्छा तस्मिं अस्समे वसन्तो कसिणपरिकम्मं कत्वा अभिञ्ञानं समापत्तीनञ्च उप्पादनत्थाय अनिच्चतो दुक्खतो विपस्सनं आरभित्वा थामप्पत्तं विपस्सनाबलं आहरिं। यथा तस्मिं वसन्तो तं बलं आहरितुं सक्कोमि, एवं तं अस्समं तस्स अभिञ्ञत्थाय विपस्सनाबलस्स अनुच्छविकं कत्वा मापेसिन्ति अत्थो।
Abhiññābalamāharinti pacchā tasmiṃ assame vasanto kasiṇaparikammaṃ katvā abhiññānaṃ samāpattīnañca uppādanatthāya aniccato dukkhato vipassanaṃ ārabhitvā thāmappattaṃ vipassanābalaṃ āhariṃ. Yathā tasmiṃ vasanto taṃ balaṃ āharituṃ sakkomi, evaṃ taṃ assamaṃ tassa abhiññatthāya vipassanābalassa anucchavikaṃ katvā māpesinti attho.
साटकं पजहिं तत्थ, नवदोसमुपागतन्ति एत्थायं अनुपुब्बिकथा – तदा किर कुटिलेणचङ्कमादिपटिमण्डितं पुप्फूपगफलूपगरुक्खसञ्छन्नं रमणीयं मधुरसलिलासयं अपगतवाळमिगभिंसनकसकुणं पविवेकक्खमं अस्समं मापेत्वा अलङ्कतचङ्कमस्स उभोसु अन्तेसु आलम्बनफलकं संविधाय निसीदनत्थाय चङ्कमवेमज्झे समतलं मुग्गवण्णसिलं मापेत्वा अन्तोपण्णसालायं जटामण्डलवाकचीरतिदण्डकुण्डिकादिके तापसपरिक्खारे, मण्डपे पानीयघटपानीयसङ्खपानीयसरावानि, अग्गिसालायं अङ्गारकपल्लदारुआदीनीति एवं यं यं पब्बजितानं उपकाराय संवत्तति, तं तं सब्बं मापेत्वा पण्णसालाय भित्तियं ‘‘ये केचि पब्बजितुकामा इमे परिक्खारे गहेत्वा पब्बजन्तू’’ति अक्खरानि छिन्दित्वा देवलोकमेव गते विस्सकम्मदेवपुत्ते सुमेधपण्डितो हिमवन्तपब्बतपादे गिरिकन्दरानुसारेन अत्तनो निवासानुरूपं फासुकट्ठानं ओलोकेन्तो नदीनिवत्तने विस्सकम्मनिम्मितं सक्कदत्तियं रमणीयं अस्समं दिस्वा चङ्कमनकोटिं गन्त्वा पदवलञ्जं अपस्सन्तो ‘‘धुवं पब्बजिता धुरगामे भिक्खं परियेसित्वा किलन्तरूपा आगन्त्वा पण्णसालं पविसित्वा निसिन्ना भविस्सन्ती’’ति चिन्तेत्वा थोकं आगमेत्वा ‘‘अतिविय चिरायन्ति, जानिस्सामी’’ति पण्णासालाकुटिद्वारं विवरित्वा अन्तो पविसित्वा इतो चितो च ओलोकेन्तो महाभित्तियं अक्खरानि वाचेत्वा ‘‘मय्हं कप्पियपरिक्खारा एते, इमे गहेत्वा पब्बजिस्सामी’’ति अत्तनो निवत्थपारुतं साटकयुगं पजहि। तेनाह ‘‘साटकं पजहिं तत्था’’ति। एवं पविट्ठो अहं, सारिपुत्त, तस्सं पण्णसालायं साटकं पजहिं।
Sāṭakaṃpajahiṃ tattha, navadosamupāgatanti etthāyaṃ anupubbikathā – tadā kira kuṭileṇacaṅkamādipaṭimaṇḍitaṃ pupphūpagaphalūpagarukkhasañchannaṃ ramaṇīyaṃ madhurasalilāsayaṃ apagatavāḷamigabhiṃsanakasakuṇaṃ pavivekakkhamaṃ assamaṃ māpetvā alaṅkatacaṅkamassa ubhosu antesu ālambanaphalakaṃ saṃvidhāya nisīdanatthāya caṅkamavemajjhe samatalaṃ muggavaṇṇasilaṃ māpetvā antopaṇṇasālāyaṃ jaṭāmaṇḍalavākacīratidaṇḍakuṇḍikādike tāpasaparikkhāre, maṇḍape pānīyaghaṭapānīyasaṅkhapānīyasarāvāni, aggisālāyaṃ aṅgārakapalladāruādīnīti evaṃ yaṃ yaṃ pabbajitānaṃ upakārāya saṃvattati, taṃ taṃ sabbaṃ māpetvā paṇṇasālāya bhittiyaṃ ‘‘ye keci pabbajitukāmā ime parikkhāre gahetvā pabbajantū’’ti akkharāni chinditvā devalokameva gate vissakammadevaputte sumedhapaṇḍito himavantapabbatapāde girikandarānusārena attano nivāsānurūpaṃ phāsukaṭṭhānaṃ olokento nadīnivattane vissakammanimmitaṃ sakkadattiyaṃ ramaṇīyaṃ assamaṃ disvā caṅkamanakoṭiṃ gantvā padavalañjaṃ apassanto ‘‘dhuvaṃ pabbajitā dhuragāme bhikkhaṃ pariyesitvā kilantarūpā āgantvā paṇṇasālaṃ pavisitvā nisinnā bhavissantī’’ti cintetvā thokaṃ āgametvā ‘‘ativiya cirāyanti, jānissāmī’’ti paṇṇāsālākuṭidvāraṃ vivaritvā anto pavisitvā ito cito ca olokento mahābhittiyaṃ akkharāni vācetvā ‘‘mayhaṃ kappiyaparikkhārā ete, ime gahetvā pabbajissāmī’’ti attano nivatthapārutaṃ sāṭakayugaṃ pajahi. Tenāha ‘‘sāṭakaṃ pajahiṃ tatthā’’ti. Evaṃ paviṭṭho ahaṃ, sāriputta, tassaṃ paṇṇasālāyaṃ sāṭakaṃ pajahiṃ.
नवदोसमुपागतन्ति साटकं पजहन्तो नव दोसे दिस्वा पजहिन्ति दीपेति। तापसपब्बज्जं पब्बजितानञ्हि साटकस्मिं नव दोसा उपट्ठहन्ति। तेसु तस्स महग्घभावो एको दोसो, परपटिबद्धताय उप्पज्जनभावो एको, परिभोगेन लहुं किलिस्सनभावो एको। किलिट्ठो हि धोवितब्बो च रजितब्बो च होति। परिभोगेन जीरणभावो एको। जिण्णस्स हि तुन्नं वा अग्गळदानं वा कातब्बं होति । पुन परियेसनाय दुरभिसम्भवभावो एको, तापसपब्बज्जाय असारुप्पभावो एको, पच्चत्थिकानं साधारणभावो एको। यथा हि नं पच्चत्थिका न गण्हन्ति, एवं गोपेतब्बो होति। परिभुञ्जन्तस्स विभूसनट्ठानभावो एको, गहेत्वा विचरन्तस्स खन्धभारमहिच्छभावो एकोति।
Navadosamupāgatanti sāṭakaṃ pajahanto nava dose disvā pajahinti dīpeti. Tāpasapabbajjaṃ pabbajitānañhi sāṭakasmiṃ nava dosā upaṭṭhahanti. Tesu tassa mahagghabhāvo eko doso, parapaṭibaddhatāya uppajjanabhāvo eko, paribhogena lahuṃ kilissanabhāvo eko. Kiliṭṭho hi dhovitabbo ca rajitabbo ca hoti. Paribhogena jīraṇabhāvo eko. Jiṇṇassa hi tunnaṃ vā aggaḷadānaṃ vā kātabbaṃ hoti . Puna pariyesanāya durabhisambhavabhāvo eko, tāpasapabbajjāya asāruppabhāvo eko, paccatthikānaṃ sādhāraṇabhāvo eko. Yathā hi naṃ paccatthikā na gaṇhanti, evaṃ gopetabbo hoti. Paribhuñjantassa vibhūsanaṭṭhānabhāvo eko, gahetvā vicarantassa khandhabhāramahicchabhāvo ekoti.
वाकचीरं निवासेसिन्ति तदाहं, सारिपुत्त, इमे नव दोसे दिस्वा साटकं पहाय वाकचीरं निवासेसिं, मुञ्जतिणं हीरं हीरं कत्वा गन्थेत्वा कतवाकचीरं निवासनपारुपनत्थाय आदियिन्ति अत्थो।
Vākacīraṃ nivāsesinti tadāhaṃ, sāriputta, ime nava dose disvā sāṭakaṃ pahāya vākacīraṃ nivāsesiṃ, muñjatiṇaṃ hīraṃ hīraṃ katvā ganthetvā katavākacīraṃ nivāsanapārupanatthāya ādiyinti attho.
द्वादसगुणमुपागतन्ति द्वादसहि आनिसंसेहि समन्नागतं। वाकचीरस्मिञ्हि द्वादस आनिसंसा – अप्पग्घं सुन्दरं कप्पियन्ति अयं ताव एको आनिसंसो, सहत्था कातुं सक्काति अयं दुतियो, परिभोगेन सणिकं किलिस्सति, धोवियमानेपि पपञ्चो नत्थीति अयं ततियो, परिभोगेन जिण्णेपि सिब्बितब्बाभावो चतुत्थो, पुन परियेसन्तस्स सुखेन करणभावो पञ्चमो, तापसपब्बज्जाय सारुप्पभावो छट्ठो, पच्चत्थिकानं निरुपभोगभावो सत्तमो, परिभुञ्जन्तस्स विभूसनट्ठानाभावो अट्ठमो, धारणे सल्लहुकभावो नवमो, चीवरपच्चये अप्पिच्छभावो दसमो, वाकुप्पत्तिया धम्मिकअनवज्जभावो एकादसमो, वाकचीरे नट्ठेपि अनपेक्खभावो द्वादसमोति।
Dvādasaguṇamupāgatanti dvādasahi ānisaṃsehi samannāgataṃ. Vākacīrasmiñhi dvādasa ānisaṃsā – appagghaṃ sundaraṃ kappiyanti ayaṃ tāva eko ānisaṃso, sahatthā kātuṃ sakkāti ayaṃ dutiyo, paribhogena saṇikaṃ kilissati, dhoviyamānepi papañco natthīti ayaṃ tatiyo, paribhogena jiṇṇepi sibbitabbābhāvo catuttho, puna pariyesantassa sukhena karaṇabhāvo pañcamo, tāpasapabbajjāya sāruppabhāvo chaṭṭho, paccatthikānaṃ nirupabhogabhāvo sattamo, paribhuñjantassa vibhūsanaṭṭhānābhāvo aṭṭhamo, dhāraṇe sallahukabhāvo navamo, cīvarapaccaye appicchabhāvo dasamo, vākuppattiyā dhammikaanavajjabhāvo ekādasamo, vākacīre naṭṭhepi anapekkhabhāvo dvādasamoti.
अट्ठदोससमाकिण्णं, पजहिं पण्णसालकन्ति। कथं पजहि? सो किर वरसाटकयुगं ओमुञ्चित्वा चीवरवंसे लग्गितं अनोजपुप्फदामसदिसं रत्तं वाकचीरं गहेत्वा निवासेत्वा, तस्सूपरि अपरं सुवण्णवण्णं वाकचीरं परिदहित्वा, पुन्नागपुप्फसन्थरसदिसं सखुरं अजिनचम्मं एकंसं कत्वा जटामण्डलं पटिमुञ्चित्वा चूळाय सद्धिं निच्चलभावकरणत्थं सारसूचिं पवेसेत्वा मुत्तजालसदिसाय सिक्काय पवाळवण्णं कुण्डिकं ओदहित्वा तीसु ठानेसु वङ्ककाजं आदाय एकिस्सा काजकोटिया कुण्डिकं, एकिस्सा अङ्कुसपच्छितिदण्डकादीनि ओलग्गेत्वा खारिभारं अंसे कत्वा, दक्खिणेन हत्थेन कत्तरदण्डं गहेत्वा पण्णसालतो निक्खमित्वा सट्ठिहत्थे महाचङ्कमे अपरापरं चङ्कमन्तो अत्तनो वेसं ओलोकेत्वा – ‘‘मय्हं मनोरथो मत्थकं पत्तो, सोभति वत मे पब्बज्जा, बुद्धपच्चेकबुद्धादीहि सब्बेहि धीरपुरिसेहि वण्णिता थोमिता अयं पब्बज्जा नाम, पहीनं मे गिहिबन्धनं, निक्खन्तोस्मि नेक्खम्मं, लद्धा मे उत्तमपब्बज्जा, करिस्सामि समणधम्मं, लभिस्सामि मग्गफलसुख’’न्ति उस्साहजातो खारिकाजं ओतारेत्वा चङ्कमवेमज्झे मुग्गवण्णसिलापट्टे सुवण्णपटिमा विय निसिन्नो दिवसभागं वीतिनामेत्वा सायन्हसमयं पण्णसालं पविसित्वा, बिदलमञ्चकपस्से कट्ठत्थरिकाय निपन्नो सरीरं उतुं गाहापेत्वा, बलवपच्चूसे पबुज्झित्वा अत्तनो आगमनं आवज्जेसि ‘‘अहं घरावासे आदीनवं दिस्वा अमितभोगं अनन्तयसं पहाय अरञ्ञं पविसित्वा नेक्खम्मगवेसको हुत्वा पब्बजितो, इतो दानि पट्ठाय पमादचारं चरितुं न वट्टति।
Aṭṭhadosasamākiṇṇaṃ, pajahiṃ paṇṇasālakanti. Kathaṃ pajahi? So kira varasāṭakayugaṃ omuñcitvā cīvaravaṃse laggitaṃ anojapupphadāmasadisaṃ rattaṃ vākacīraṃ gahetvā nivāsetvā, tassūpari aparaṃ suvaṇṇavaṇṇaṃ vākacīraṃ paridahitvā, punnāgapupphasantharasadisaṃ sakhuraṃ ajinacammaṃ ekaṃsaṃ katvā jaṭāmaṇḍalaṃ paṭimuñcitvā cūḷāya saddhiṃ niccalabhāvakaraṇatthaṃ sārasūciṃ pavesetvā muttajālasadisāya sikkāya pavāḷavaṇṇaṃ kuṇḍikaṃ odahitvā tīsu ṭhānesu vaṅkakājaṃ ādāya ekissā kājakoṭiyā kuṇḍikaṃ, ekissā aṅkusapacchitidaṇḍakādīni olaggetvā khāribhāraṃ aṃse katvā, dakkhiṇena hatthena kattaradaṇḍaṃ gahetvā paṇṇasālato nikkhamitvā saṭṭhihatthe mahācaṅkame aparāparaṃ caṅkamanto attano vesaṃ oloketvā – ‘‘mayhaṃ manoratho matthakaṃ patto, sobhati vata me pabbajjā, buddhapaccekabuddhādīhi sabbehi dhīrapurisehi vaṇṇitā thomitā ayaṃ pabbajjā nāma, pahīnaṃ me gihibandhanaṃ, nikkhantosmi nekkhammaṃ, laddhā me uttamapabbajjā, karissāmi samaṇadhammaṃ, labhissāmi maggaphalasukha’’nti ussāhajāto khārikājaṃ otāretvā caṅkamavemajjhe muggavaṇṇasilāpaṭṭe suvaṇṇapaṭimā viya nisinno divasabhāgaṃ vītināmetvā sāyanhasamayaṃ paṇṇasālaṃ pavisitvā, bidalamañcakapasse kaṭṭhattharikāya nipanno sarīraṃ utuṃ gāhāpetvā, balavapaccūse pabujjhitvā attano āgamanaṃ āvajjesi ‘‘ahaṃ gharāvāse ādīnavaṃ disvā amitabhogaṃ anantayasaṃ pahāya araññaṃ pavisitvā nekkhammagavesako hutvā pabbajito, ito dāni paṭṭhāya pamādacāraṃ carituṃ na vaṭṭati.
पविवेकञ्हि पहाय विचरन्तं मिच्छावितक्कमक्खिका खादन्ति, इदानि मया विवेकमनुब्रूहेतुं वट्टति। अहञ्हि घरावासं पलिबोधतो दिस्वा निक्खन्तो, अयञ्च मनापा पण्णसाला, बेलुवपक्कवण्णपरिभण्डकता भूमि, रजतवण्णा सेतभित्तियो, कपोतपादवण्णं पण्णच्छदनं , विचित्तत्थरणवण्णो बिदलमञ्चको, निवासफासुकं वसनट्ठानं, न एत्तो अतिरेकतरा विय मे गेहसम्पदा पञ्ञायती’’ति पण्णसालाय दोसे विचिनन्तो अट्ठ दोसे पस्सि।
Pavivekañhi pahāya vicarantaṃ micchāvitakkamakkhikā khādanti, idāni mayā vivekamanubrūhetuṃ vaṭṭati. Ahañhi gharāvāsaṃ palibodhato disvā nikkhanto, ayañca manāpā paṇṇasālā, beluvapakkavaṇṇaparibhaṇḍakatā bhūmi, rajatavaṇṇā setabhittiyo, kapotapādavaṇṇaṃ paṇṇacchadanaṃ , vicittattharaṇavaṇṇo bidalamañcako, nivāsaphāsukaṃ vasanaṭṭhānaṃ, na etto atirekatarā viya me gehasampadā paññāyatī’’ti paṇṇasālāya dose vicinanto aṭṭha dose passi.
पण्णसालापरिभोगस्मिञ्हि अट्ठ आदीनवा – महासमारम्भेन दब्बसम्भारे समोधानेत्वा करणपरियेसनभावो एको आदीनवो, तिणपण्णमत्तिकासु पतितासु तासं पुनप्पुनं ठपेतब्बताय निबन्धजग्गनभावो दुतियो, सेनासनं नाम महल्लकस्स पापुणाति, अवेलाय वुट्ठापियमानस्स चित्तेकग्गता न होतीति उट्ठापनियभावो ततियो, सीतुण्हपटिघातेन कायस्स सुखुमालकरणभावो चतुत्थो, गेहं पविट्ठेन यंकिञ्चि पापं सक्का कातुन्ति गरहापटिच्छादनभावो पञ्चमो, ‘‘मय्ह’’न्ति परिग्गहकरणभावो छट्ठो, गेहस्स अत्थिभावो नाम सदुतियकवासोति सत्तमो, ऊकामङ्गुलघरगोळिकादीनं साधारणताय बहुसाधारणभावो अट्ठमो। इति इमे अट्ठ आदीनवे दिस्वा महासत्तो पण्णसालं पजति। तेनाह ‘‘अट्ठदोससमाकिण्णं, पजहिं पण्णसालक’’न्ति।
Paṇṇasālāparibhogasmiñhi aṭṭha ādīnavā – mahāsamārambhena dabbasambhāre samodhānetvā karaṇapariyesanabhāvo eko ādīnavo, tiṇapaṇṇamattikāsu patitāsu tāsaṃ punappunaṃ ṭhapetabbatāya nibandhajagganabhāvo dutiyo, senāsanaṃ nāma mahallakassa pāpuṇāti, avelāya vuṭṭhāpiyamānassa cittekaggatā na hotīti uṭṭhāpaniyabhāvo tatiyo, sītuṇhapaṭighātena kāyassa sukhumālakaraṇabhāvo catuttho, gehaṃ paviṭṭhena yaṃkiñci pāpaṃ sakkā kātunti garahāpaṭicchādanabhāvo pañcamo, ‘‘mayha’’nti pariggahakaraṇabhāvo chaṭṭho, gehassa atthibhāvo nāma sadutiyakavāsoti sattamo, ūkāmaṅgulagharagoḷikādīnaṃ sādhāraṇatāya bahusādhāraṇabhāvo aṭṭhamo. Iti ime aṭṭha ādīnave disvā mahāsatto paṇṇasālaṃ pajati. Tenāha ‘‘aṭṭhadosasamākiṇṇaṃ, pajahiṃ paṇṇasālaka’’nti.
उपागमिं रुक्खमूलं, गुणे दसहुपागतन्ति छन्नं पटिक्खिपित्वा दसहि गुणेहि उपेतं रुक्खमूलं उपगतोस्मीति वदति। तत्रिमे दस गुणा – अप्पसमारम्भता एको गुणो, उपगमनमत्तकमेव हि तत्थ होति; अपटिजग्गनता दुतियो, तञ्हि सम्मट्ठम्पि असम्मट्ठम्पि परिभोगफासुकं होतियेव। अनुट्ठापरियभावो ततियो, गरहं नप्पटिच्छादेति; तत्थ हि पापं करोन्तो लज्जतीति गरहाय अप्पटिच्छन्नभावो चतुत्थो; अब्भोकासवासो विय कायं न सन्थम्भेतीति कायस्स असन्थम्भनभावो पञ्चमो; परिग्गहकरणाभावो छट्ठो; गेहालयपटिक्खेपो सत्तमो; बहुसाधारणगेहे विय ‘‘पटिजग्गिस्सामि नं, निक्खमथा’’ति नीहरणकाभावो अट्ठमो; वसन्तस्स सप्पीतिकभावो नवमो; रुक्खमूलसेनासनस्स गतगतट्ठाने सुलभताय अनपेक्खभावो दसमोति इमे दस गुणे दिस्वा रुक्खमूलं उपागतोस्मीति वदति।
Upāgamiṃ rukkhamūlaṃ, guṇe dasahupāgatanti channaṃ paṭikkhipitvā dasahi guṇehi upetaṃ rukkhamūlaṃ upagatosmīti vadati. Tatrime dasa guṇā – appasamārambhatā eko guṇo, upagamanamattakameva hi tattha hoti; apaṭijagganatā dutiyo, tañhi sammaṭṭhampi asammaṭṭhampi paribhogaphāsukaṃ hotiyeva. Anuṭṭhāpariyabhāvo tatiyo, garahaṃ nappaṭicchādeti; tattha hi pāpaṃ karonto lajjatīti garahāya appaṭicchannabhāvo catuttho; abbhokāsavāso viya kāyaṃ na santhambhetīti kāyassa asanthambhanabhāvo pañcamo; pariggahakaraṇābhāvo chaṭṭho; gehālayapaṭikkhepo sattamo; bahusādhāraṇagehe viya ‘‘paṭijaggissāmi naṃ, nikkhamathā’’ti nīharaṇakābhāvo aṭṭhamo; vasantassa sappītikabhāvo navamo; rukkhamūlasenāsanassa gatagataṭṭhāne sulabhatāya anapekkhabhāvo dasamoti ime dasa guṇe disvā rukkhamūlaṃ upāgatosmīti vadati.
इमानि एत्तकानि कारणानि सल्लक्खेत्वा महासत्तो पुनदिवसे भिक्खाय गामं पाविसि। अथस्स सम्पत्तगामे मनुस्सा महन्तेन उस्साहेन भिक्खं अदंसु। सो भत्तकिच्चं निट्ठापेत्वा अस्समं आगम्म निसीदित्वा चिन्तेसि ‘‘नाहं आहारं न लभामीति पब्बजितो, सिनिद्धाहारो नामेस मानमदपुरिसमदे वड्ढेति, आहारमूलकस्स च दुक्खस्स अन्तो नत्थि। यंनूनाहं वापितरोपितधञ्ञनिब्बत्तं आहारं पजहित्वा पवत्तफलभोजनो भवेय्य’’न्ति। सो ततो ट्ठाय तथा कत्वा घटेन्तो वायमन्तो सत्ताहब्भन्तरेयेव अट्ठ समापत्तियो पञ्च अभिञ्ञायो च निब्बत्तेसि। तेन वुत्तं –
Imāni ettakāni kāraṇāni sallakkhetvā mahāsatto punadivase bhikkhāya gāmaṃ pāvisi. Athassa sampattagāme manussā mahantena ussāhena bhikkhaṃ adaṃsu. So bhattakiccaṃ niṭṭhāpetvā assamaṃ āgamma nisīditvā cintesi ‘‘nāhaṃ āhāraṃ na labhāmīti pabbajito, siniddhāhāro nāmesa mānamadapurisamade vaḍḍheti, āhāramūlakassa ca dukkhassa anto natthi. Yaṃnūnāhaṃ vāpitaropitadhaññanibbattaṃ āhāraṃ pajahitvā pavattaphalabhojano bhaveyya’’nti. So tato ṭṭhāya tathā katvā ghaṭento vāyamanto sattāhabbhantareyeva aṭṭha samāpattiyo pañca abhiññāyo ca nibbattesi. Tena vuttaṃ –
‘‘वापितं रोपितं धञ्ञं, पजहिं निरवसेसतो।
‘‘Vāpitaṃ ropitaṃ dhaññaṃ, pajahiṃ niravasesato;
अनेकगुणसम्पन्नं, पवत्तफलमादियिं॥
Anekaguṇasampannaṃ, pavattaphalamādiyiṃ.
‘‘तत्थप्पधानं पदहिं, निसज्जट्ठानचङ्कमे।
‘‘Tatthappadhānaṃ padahiṃ, nisajjaṭṭhānacaṅkame;
अब्भन्तरम्हि सत्ताहे, अभिञ्ञाबलपापुणि’’न्ति॥
Abbhantaramhi sattāhe, abhiññābalapāpuṇi’’nti.
एवं अभिञ्ञाबलं पत्वा सुमेधतापसे समापत्तिसुखेन वीतिनामेन्ते दीपङ्करो नाम सत्था लोके उदपादि। तस्स पटिसन्धिजातिसम्बोधिधम्मचक्कप्पवत्तनेसु सकलापि दससहस्सी लोकधातु संकम्पि सम्पकम्पि सम्पवेधि, महाविरवं विरवि, द्वत्तिंस पुब्बनिमित्तानि पातुरहेसुं। सुमेधतापसो समापत्तिसुखेन वीतिनामेन्तो नेव तं सद्दमस्सोसि, न तानि निमित्तानि अद्दस। तेन वुत्तं –
Evaṃ abhiññābalaṃ patvā sumedhatāpase samāpattisukhena vītināmente dīpaṅkaro nāma satthā loke udapādi. Tassa paṭisandhijātisambodhidhammacakkappavattanesu sakalāpi dasasahassī lokadhātu saṃkampi sampakampi sampavedhi, mahāviravaṃ viravi, dvattiṃsa pubbanimittāni pāturahesuṃ. Sumedhatāpaso samāpattisukhena vītināmento neva taṃ saddamassosi, na tāni nimittāni addasa. Tena vuttaṃ –
‘‘एवं मे सिद्धिप्पत्तस्स, वसीभूतस्स सासने।
‘‘Evaṃ me siddhippattassa, vasībhūtassa sāsane;
दीपङ्करो नाम जिनो, उप्पज्जि लोकनायको॥
Dīpaṅkaro nāma jino, uppajji lokanāyako.
‘‘उप्पज्जन्ते च जायन्ते, बुज्झन्ते धम्मदेसने।
‘‘Uppajjante ca jāyante, bujjhante dhammadesane;
चतुरो निमित्ते नाद्दसं, झानरतिसमप्पितो’’ति॥
Caturo nimitte nāddasaṃ, jhānaratisamappito’’ti.
तस्मिं काले दीपङ्करदसबलो चतूहि खीणासवसतसहस्सेहि परिवुतो अनुपुब्बेन चारिकं चरमानो रम्मं नाम नगरं पत्वा सुदस्सनमहाविहारे पटिवसति। रम्मनगरवासिनो ‘‘दीपङ्करो किर समणिस्सरो परमातिसम्बोधिं पत्वा पवत्तवरधम्मचक्को अनुपुब्बेन चारिकं चरमानो रम्मनगरं पत्वा सुदस्सनमहाविहारे पटिवसती’’ति सुत्वा सप्पिनवनीतादीनि चेव भेसज्जानि वत्थच्छादनानि च गाहापेत्वा गन्धमालादिहत्था येन बुद्धो, येन धम्मो, येन सङ्घो, तन्निन्ना तप्पोणा तप्पब्भारा हुत्वा सत्थारं उपसङ्कमित्वा वन्दित्वा गन्धमालादीहि पूजेत्वा एकमन्तं निसिन्ना धम्मदेसनं सुत्वा स्वातनाय निमन्तेत्वा उट्ठायासना पक्कमिंसु।
Tasmiṃ kāle dīpaṅkaradasabalo catūhi khīṇāsavasatasahassehi parivuto anupubbena cārikaṃ caramāno rammaṃ nāma nagaraṃ patvā sudassanamahāvihāre paṭivasati. Rammanagaravāsino ‘‘dīpaṅkaro kira samaṇissaro paramātisambodhiṃ patvā pavattavaradhammacakko anupubbena cārikaṃ caramāno rammanagaraṃ patvā sudassanamahāvihāre paṭivasatī’’ti sutvā sappinavanītādīni ceva bhesajjāni vatthacchādanāni ca gāhāpetvā gandhamālādihatthā yena buddho, yena dhammo, yena saṅgho, tanninnā tappoṇā tappabbhārā hutvā satthāraṃ upasaṅkamitvā vanditvā gandhamālādīhi pūjetvā ekamantaṃ nisinnā dhammadesanaṃ sutvā svātanāya nimantetvā uṭṭhāyāsanā pakkamiṃsu.
ते पुनदिवसे महादानं सज्जेत्वा नगरं अलङ्करित्वा दसबलस्स आगमनमग्गं अलङ्करोन्ता उदकभिन्नट्ठानेसु पंसुं पक्खिपित्वा समं भूमितलं कत्वा रजतपट्टवण्णं वालुकं आकिरन्ति, लाजानि चेव पुप्फानि च विकिरन्ति, नानाविरागेहि वत्थेहि धजपटाके उस्सापेन्ति, कदलियो चेव पुण्णघटपन्तियो च पतिट्ठापेन्ति। तस्मिं काले सुमेधतापसो अत्तनो अस्समपदा उग्गन्त्वा तेसं मनुस्सानं उपरिभागेन आकासेन गच्छन्तो ते हट्ठतुट्ठे मनुस्से दिस्वा ‘‘किं नु खो कारण’’न्ति आकासतो ओरुय्ह एकमन्तं ठितो मनुस्से पुच्छि – ‘‘अम्भो कस्स तुम्हे इमं मग्गं अलङ्करोथा’’ति? तेन वुत्तं –
Te punadivase mahādānaṃ sajjetvā nagaraṃ alaṅkaritvā dasabalassa āgamanamaggaṃ alaṅkarontā udakabhinnaṭṭhānesu paṃsuṃ pakkhipitvā samaṃ bhūmitalaṃ katvā rajatapaṭṭavaṇṇaṃ vālukaṃ ākiranti, lājāni ceva pupphāni ca vikiranti, nānāvirāgehi vatthehi dhajapaṭāke ussāpenti, kadaliyo ceva puṇṇaghaṭapantiyo ca patiṭṭhāpenti. Tasmiṃ kāle sumedhatāpaso attano assamapadā uggantvā tesaṃ manussānaṃ uparibhāgena ākāsena gacchanto te haṭṭhatuṭṭhe manusse disvā ‘‘kiṃ nu kho kāraṇa’’nti ākāsato oruyha ekamantaṃ ṭhito manusse pucchi – ‘‘ambho kassa tumhe imaṃ maggaṃ alaṅkarothā’’ti? Tena vuttaṃ –
‘‘पच्चन्तदेसविसये, निमन्तेत्वा तथागतं।
‘‘Paccantadesavisaye, nimantetvā tathāgataṃ;
तस्स आगमनं मग्गं, सोधेन्ति तुट्ठमानसा॥
Tassa āgamanaṃ maggaṃ, sodhenti tuṭṭhamānasā.
‘‘अहं तेन समयेन, निक्खमित्वा सकस्समा।
‘‘Ahaṃ tena samayena, nikkhamitvā sakassamā;
धुनन्तो वाकचीरानि, गच्छामि अम्बरे तदा॥
Dhunanto vākacīrāni, gacchāmi ambare tadā.
‘‘वेदजातं जनं दिस्वा, तुट्ठहट्ठं पमोदितं।
‘‘Vedajātaṃ janaṃ disvā, tuṭṭhahaṭṭhaṃ pamoditaṃ;
ओरोहित्वान गगना, मनुस्से पुच्छि तावदे॥
Orohitvāna gaganā, manusse pucchi tāvade.
‘‘‘तुट्ठहट्ठो पमुदितो, वेदजातो महाजनो।
‘‘‘Tuṭṭhahaṭṭho pamudito, vedajāto mahājano;
कस्स सोधीयति मग्गो, अञ्जसं वटुमायन’’’न्ति॥
Kassa sodhīyati maggo, añjasaṃ vaṭumāyana’’’nti.
मनुस्सा आहंसु ‘‘भन्ते सुमेध, न त्वं जानासि, दीपङ्करदसबलो सम्मासम्बोधिं पत्वा पवत्तितवरधम्मचक्को चारिकं चरमानो अम्हाकं नगरं पत्वा सुदस्सनमहाविहारे पटिवसति। मयं तं भगवन्तं निमन्तयिम्हा, तस्सेतं बुद्धस्स भगवतो आगमनमग्गं अलङ्करोमा’’ति। सुमेधतापसो चिन्तेसि – ‘‘बुद्धोति खो घोसमत्तकम्पि लोके दुल्लभं, पगेव बुद्धुप्पादो, मयापि इमेहि मनुस्सेहि सद्धिं दसबलस्स मग्गं अलङ्करितुं वट्टती’’ति। सो ते मनुस्से आह – ‘‘सचे भो तुम्हे एतं मग्गं बुद्धस्स अलङ्करोथ, मय्हम्पि एकं ओकासं देथ, अहम्पि तुम्हेहि सद्धिं मग्गं अलङ्करिस्सामी’’ति। ते ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छित्वा ‘‘सुमेधतापसो इद्धिमा’’ति जानन्ता उदकभिन्नोकासं सल्लक्खेत्वा ‘‘त्वं इमं ठानं अलङ्करोही’’ति अदंसु। सुमेधो बुद्धारम्मणं पीतिं गहेत्वा चिन्तेसि ‘‘अहं इमं ओकासं इद्धिया अलङ्करितुं सक्कोमि, एवं अलङ्कतो पन मम मनं न परितोसेस्सति, अज्ज मया कायवेय्यावच्चं कातुं वट्टती’’ति पंसुं आहरित्वा तस्मिं पदेसे पक्खिपि।
Manussā āhaṃsu ‘‘bhante sumedha, na tvaṃ jānāsi, dīpaṅkaradasabalo sammāsambodhiṃ patvā pavattitavaradhammacakko cārikaṃ caramāno amhākaṃ nagaraṃ patvā sudassanamahāvihāre paṭivasati. Mayaṃ taṃ bhagavantaṃ nimantayimhā, tassetaṃ buddhassa bhagavato āgamanamaggaṃ alaṅkaromā’’ti. Sumedhatāpaso cintesi – ‘‘buddhoti kho ghosamattakampi loke dullabhaṃ, pageva buddhuppādo, mayāpi imehi manussehi saddhiṃ dasabalassa maggaṃ alaṅkarituṃ vaṭṭatī’’ti. So te manusse āha – ‘‘sace bho tumhe etaṃ maggaṃ buddhassa alaṅkarotha, mayhampi ekaṃ okāsaṃ detha, ahampi tumhehi saddhiṃ maggaṃ alaṅkarissāmī’’ti. Te ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā ‘‘sumedhatāpaso iddhimā’’ti jānantā udakabhinnokāsaṃ sallakkhetvā ‘‘tvaṃ imaṃ ṭhānaṃ alaṅkarohī’’ti adaṃsu. Sumedho buddhārammaṇaṃ pītiṃ gahetvā cintesi ‘‘ahaṃ imaṃ okāsaṃ iddhiyā alaṅkarituṃ sakkomi, evaṃ alaṅkato pana mama manaṃ na paritosessati, ajja mayā kāyaveyyāvaccaṃ kātuṃ vaṭṭatī’’ti paṃsuṃ āharitvā tasmiṃ padese pakkhipi.
तस्स तस्मिं पदेसे अनलङ्कतेयेव दीपङ्करो दसबलो महानुभावानं छळभिञ्ञानं खीणासवानं चतूहि सतसहस्सेहि परिवुतो देवतासु दिब्बगन्धमालादीहि पूजयन्तीसु दिब्बसङ्गीतेसु पवत्तन्तेसु मनुस्सेसु मानुसकगन्धेहि चेव मालादीहि च पूजयन्तेसु अनन्ताय बुद्धलीळाय मनोसिलातले विजम्भमानो सीहो विय तं अलङ्कतपटियत्तं मग्गं पटिपज्जि। सुमेधतापसो अक्खीनि उम्मीलेत्वा अलङ्कतमग्गेन आगच्छन्तस्स दसबलस्स द्वत्तिंसमहापुरिसलक्खणपटिमण्डितं असीतिया अनुब्यञ्जनेहि अनुरञ्जितं ब्यामप्पभाय सम्परिवारितं मणिवण्णगगनतले नानप्पकारा विज्जुलता विय आवेळावेळभूता चेव युगलयुगलभूता च छब्बण्णघनबुद्धरस्मियो विस्सज्जेन्तं रूपग्गप्पत्तं अत्तभावं ओलोकेत्वा ‘‘अज्ज मया दसबलस्स जीवितपरिच्चागं कातुं वट्टति, मा भगवा कललं अक्कमि, मणिफलकसेतुं पन अक्कमन्तो विय सद्धिं चतूहि खीणासवसतसहस्सेहि मम पिट्ठिं मद्दमानो गच्छतु, तं मे भविस्सति दीघरत्तं हिताय सुखाया’’ति केसे मोचेत्वा अजिनचम्मजटामण्डलवाकचीरानि काळवण्णे कलले पत्थरित्वा मणिफलकसेतु विय कललपिट्ठे निपज्जि। तेन वुत्तं –
Tassa tasmiṃ padese analaṅkateyeva dīpaṅkaro dasabalo mahānubhāvānaṃ chaḷabhiññānaṃ khīṇāsavānaṃ catūhi satasahassehi parivuto devatāsu dibbagandhamālādīhi pūjayantīsu dibbasaṅgītesu pavattantesu manussesu mānusakagandhehi ceva mālādīhi ca pūjayantesu anantāya buddhalīḷāya manosilātale vijambhamāno sīho viya taṃ alaṅkatapaṭiyattaṃ maggaṃ paṭipajji. Sumedhatāpaso akkhīni ummīletvā alaṅkatamaggena āgacchantassa dasabalassa dvattiṃsamahāpurisalakkhaṇapaṭimaṇḍitaṃ asītiyā anubyañjanehi anurañjitaṃ byāmappabhāya samparivāritaṃ maṇivaṇṇagaganatale nānappakārā vijjulatā viya āveḷāveḷabhūtā ceva yugalayugalabhūtā ca chabbaṇṇaghanabuddharasmiyo vissajjentaṃ rūpaggappattaṃ attabhāvaṃ oloketvā ‘‘ajja mayā dasabalassa jīvitapariccāgaṃ kātuṃ vaṭṭati, mā bhagavā kalalaṃ akkami, maṇiphalakasetuṃ pana akkamanto viya saddhiṃ catūhi khīṇāsavasatasahassehi mama piṭṭhiṃ maddamāno gacchatu, taṃ me bhavissati dīgharattaṃ hitāya sukhāyā’’ti kese mocetvā ajinacammajaṭāmaṇḍalavākacīrāni kāḷavaṇṇe kalale pattharitvā maṇiphalakasetu viya kalalapiṭṭhe nipajji. Tena vuttaṃ –
‘‘ते मे पुट्ठा वियाकंसु, ‘बुद्धो लोके अनुत्तरो।
‘‘Te me puṭṭhā viyākaṃsu, ‘buddho loke anuttaro;
दीपङ्करो नाम जिनो, उप्पज्जि लोकनायको।
Dīpaṅkaro nāma jino, uppajji lokanāyako;
तस्स सोधीयति मग्गो, अञ्जसं वटुमायनं’॥
Tassa sodhīyati maggo, añjasaṃ vaṭumāyanaṃ’.
‘‘बुद्धोति मम सुत्वान, पीति उप्पज्जि तावदे।
‘‘Buddhoti mama sutvāna, pīti uppajji tāvade;
बुद्धो बुद्धोति कथयन्तो, सोमनस्सं पवेदयिं॥
Buddho buddhoti kathayanto, somanassaṃ pavedayiṃ.
‘‘तत्थ ठत्वा विचिन्तेसिं, तुट्ठो संविग्गमानसो।
‘‘Tattha ṭhatvā vicintesiṃ, tuṭṭho saṃviggamānaso;
‘इध बीजानि रोपिस्सं, खणो एव मा उपच्चगा’॥
‘Idha bījāni ropissaṃ, khaṇo eva mā upaccagā’.
‘‘यदि बुद्धस्स सोधेथ, एकोकासं ददाथ मे।
‘‘Yadi buddhassa sodhetha, ekokāsaṃ dadātha me;
अहम्पि सोधयिस्सामि, अञ्जसं वटुमायनं॥
Ahampi sodhayissāmi, añjasaṃ vaṭumāyanaṃ.
‘‘अदंसु ते ममोकासं, सोधेतुं अञ्जसं तदा।
‘‘Adaṃsu te mamokāsaṃ, sodhetuṃ añjasaṃ tadā;
बुद्धो बुद्धोति चिन्तेन्तो, मग्गं सोधेमहं तदा॥
Buddho buddhoti cintento, maggaṃ sodhemahaṃ tadā.
‘‘अनिट्ठिते ममोकासे, दीपङ्करो महामुनि।
‘‘Aniṭṭhite mamokāse, dīpaṅkaro mahāmuni;
चतूहि सतसहस्सेहि, छळभिञ्ञेहि तादिहि।
Catūhi satasahassehi, chaḷabhiññehi tādihi;
खीणासवेहि विमलेहि, पटिपज्जि अञ्जसं जिनो॥
Khīṇāsavehi vimalehi, paṭipajji añjasaṃ jino.
‘‘पच्चुग्गमना वत्तन्ति, वज्जन्ति भेरियो बहू।
‘‘Paccuggamanā vattanti, vajjanti bheriyo bahū;
आमोदिता नरमरू, साधुकारं पवत्तयुं॥
Āmoditā naramarū, sādhukāraṃ pavattayuṃ.
‘‘देवा मनुस्से पस्सन्ति, मनुस्सापि च देवता।
‘‘Devā manusse passanti, manussāpi ca devatā;
उभोपि ते पञ्जलिका, अनुयन्ति तथागतं॥
Ubhopi te pañjalikā, anuyanti tathāgataṃ.
‘‘देवा दिब्बेहि तुरियेहि, मनुस्सा मानुसेहि च।
‘‘Devā dibbehi turiyehi, manussā mānusehi ca;
उभोपि ते वज्जयन्ता, अनुयन्ति तथागतं॥
Ubhopi te vajjayantā, anuyanti tathāgataṃ.
‘‘दिब्बं मन्दारवं पुप्फं, पदुमं पारिछत्तकं।
‘‘Dibbaṃ mandāravaṃ pupphaṃ, padumaṃ pārichattakaṃ;
दिसोदिसं ओकिरन्ति, आकासनभगता मरू॥
Disodisaṃ okiranti, ākāsanabhagatā marū.
‘‘चम्पकं सललं नीपं, नागपुन्नागकेतकं।
‘‘Campakaṃ salalaṃ nīpaṃ, nāgapunnāgaketakaṃ;
दिसोदिसं उक्खिपन्ति, भूमितलगता नरा॥
Disodisaṃ ukkhipanti, bhūmitalagatā narā.
‘‘केसे मुञ्चित्वाहं तत्थ, वाकचीरञ्च चम्मकं।
‘‘Kese muñcitvāhaṃ tattha, vākacīrañca cammakaṃ;
कलले पत्थरित्वान, अवकुज्जो निपज्जहं॥
Kalale pattharitvāna, avakujjo nipajjahaṃ.
‘‘अक्कमित्वान मं बुद्धो, सह सिस्सेहि गच्छतु।
‘‘Akkamitvāna maṃ buddho, saha sissehi gacchatu;
मा नं कलले अक्कमित्थो, हिताय मे भविस्सती’’ति॥
Mā naṃ kalale akkamittho, hitāya me bhavissatī’’ti.
सो कललपिट्ठे निपन्नकोव पुन अक्खीनि उम्मीलेत्वा दीपङ्करदसबलस्स बुद्धसिरिं सम्पस्समानो एवं चिन्तेसि – ‘‘सचाहं इच्छेय्यं, सब्बकिलेसे झापेत्वा सङ्घनवको हुत्वा रम्मनगरं पविसेय्यं। अञ्ञातकवेसेन पन मे किलेसे झापेत्वा निब्बानप्पत्तिया किच्चं नत्थि। यंनूनाहं दीपङ्करदसबलो विय परमाभिसम्बोधिं पत्वा धम्मनावं आरोपेत्वा महाजनं संसारसागरा उत्तारेत्वा पच्छा परिनिब्बायेय्यं, इदं मय्हं पतिरूप’’न्ति। ततो अट्ठ धम्मे समोधानेत्वा बुद्धभावाय अभिनीहारं कत्वा निपज्जि। तेन वुत्तं –
So kalalapiṭṭhe nipannakova puna akkhīni ummīletvā dīpaṅkaradasabalassa buddhasiriṃ sampassamāno evaṃ cintesi – ‘‘sacāhaṃ iccheyyaṃ, sabbakilese jhāpetvā saṅghanavako hutvā rammanagaraṃ paviseyyaṃ. Aññātakavesena pana me kilese jhāpetvā nibbānappattiyā kiccaṃ natthi. Yaṃnūnāhaṃ dīpaṅkaradasabalo viya paramābhisambodhiṃ patvā dhammanāvaṃ āropetvā mahājanaṃ saṃsārasāgarā uttāretvā pacchā parinibbāyeyyaṃ, idaṃ mayhaṃ patirūpa’’nti. Tato aṭṭha dhamme samodhānetvā buddhabhāvāya abhinīhāraṃ katvā nipajji. Tena vuttaṃ –
‘‘पथवियं निपन्नस्स, एवं मे आसि चेतसो।
‘‘Pathaviyaṃ nipannassa, evaṃ me āsi cetaso;
‘इच्छमानो अहं अज्ज, किलेसे झापये मम॥
‘Icchamāno ahaṃ ajja, kilese jhāpaye mama.
‘किं मे अञ्ञातवेसेन, धम्मं सच्छिकतेनिध।
‘Kiṃ me aññātavesena, dhammaṃ sacchikatenidha;
सब्बञ्ञुतं पापुणित्वा, बुद्धो हेस्सं सदेवके॥
Sabbaññutaṃ pāpuṇitvā, buddho hessaṃ sadevake.
‘किं मे एकेन तिण्णेन, पुरिसेन थामदस्सिना।
‘Kiṃ me ekena tiṇṇena, purisena thāmadassinā;
सब्बञ्ञुतं पापुणित्वा, सन्तारेस्सं सदेवके॥
Sabbaññutaṃ pāpuṇitvā, santāressaṃ sadevake.
‘इमिना मे अधिकारेन, कतेन पुरिसुत्तमे।
‘Iminā me adhikārena, katena purisuttame;
सब्बञ्ञुतं पापुणित्वा, तारेमि जनतं बहुं॥
Sabbaññutaṃ pāpuṇitvā, tāremi janataṃ bahuṃ.
‘संसारसोतं छिन्दित्वा, विद्धंसेत्वा तयो भवे।
‘Saṃsārasotaṃ chinditvā, viddhaṃsetvā tayo bhave;
धम्मनावं समारुय्ह, सन्तारेस्सं सदेवके’’’ति॥ (बु॰ वं॰ २.५४-५८)।
Dhammanāvaṃ samāruyha, santāressaṃ sadevake’’’ti. (bu. vaṃ. 2.54-58);
यस्मा पन बुद्धत्तं पत्थेन्तस्स –
Yasmā pana buddhattaṃ patthentassa –
‘‘मनुस्सत्तं लिङ्गसम्पत्ति, हेतु सत्थारदस्सनं।
‘‘Manussattaṃ liṅgasampatti, hetu satthāradassanaṃ;
पब्बज्जा गुणसम्पत्ति, अधिकारो च छन्दता।
Pabbajjā guṇasampatti, adhikāro ca chandatā;
अट्ठधम्मसमोधाना, अभिनीहारो समिज्झती’’ति॥ (बु॰ वं॰ २.५९)।
Aṭṭhadhammasamodhānā, abhinīhāro samijjhatī’’ti. (bu. vaṃ. 2.59);
मनुस्सत्तभावस्मिंयेव हि ठत्वा बुद्धत्तं पत्थेन्तस्स पत्थना समिज्झति, न नागस्स वा सुपण्णस्स वा देवताय वा पत्थना समिज्झति। मनुस्सत्तभावेपि पुरिसलिङ्गे ठितस्सेव पत्थना समिज्झति, न इत्थिया वा पण्डकनपुंसकउभतोब्यञ्जनकानं वा पत्थना समिज्झति। पुरिसस्सापि तस्मिं अत्तभावे अरहत्तप्पत्तिया हेतुसम्पन्नस्सेव पत्थना समिज्झति, नो इतरस्स। हेतुसम्पन्नस्सापि जीवमानकबुद्धस्सेव सन्तिके पत्थेन्तस्स पत्थना समिज्झति, परिनिब्बुते बुद्धे चेतियसन्तिके वा बोधिमूले वा पत्थेन्तस्स न समिज्झति। बुद्धानं सन्तिके पत्थेन्तस्सापि पब्बज्जालिङ्गे ठितस्सेव समिज्झति, नो गिहिलिङ्गे ठितस्स। पब्बजितस्सापि पञ्चाभिञ्ञस्स अट्ठसमापत्तिलाभिनोयेव समिज्झति, न इमाय गुणसम्पत्तिया विरहितस्स। गुणसम्पन्नेनापि येन अत्तनो जीवितं बुद्धानं परिच्चत्तं होति, तस्स इमिना अधिकारेन अधिकारसम्पन्नस्सेव समिज्झति, न इतरस्स। अधिकारसम्पन्नस्सापि यस्स बुद्धकारकधम्मानं अत्थाय महन्तो छन्दो च उस्साहो च वायामो च परियेट्ठि च, तस्सेव समिज्झति, न इतरस्स।
Manussattabhāvasmiṃyeva hi ṭhatvā buddhattaṃ patthentassa patthanā samijjhati, na nāgassa vā supaṇṇassa vā devatāya vā patthanā samijjhati. Manussattabhāvepi purisaliṅge ṭhitasseva patthanā samijjhati, na itthiyā vā paṇḍakanapuṃsakaubhatobyañjanakānaṃ vā patthanā samijjhati. Purisassāpi tasmiṃ attabhāve arahattappattiyā hetusampannasseva patthanā samijjhati, no itarassa. Hetusampannassāpi jīvamānakabuddhasseva santike patthentassa patthanā samijjhati, parinibbute buddhe cetiyasantike vā bodhimūle vā patthentassa na samijjhati. Buddhānaṃ santike patthentassāpi pabbajjāliṅge ṭhitasseva samijjhati, no gihiliṅge ṭhitassa. Pabbajitassāpi pañcābhiññassa aṭṭhasamāpattilābhinoyeva samijjhati, na imāya guṇasampattiyā virahitassa. Guṇasampannenāpi yena attano jīvitaṃ buddhānaṃ pariccattaṃ hoti, tassa iminā adhikārena adhikārasampannasseva samijjhati, na itarassa. Adhikārasampannassāpi yassa buddhakārakadhammānaṃ atthāya mahanto chando ca ussāho ca vāyāmo ca pariyeṭṭhi ca, tasseva samijjhati, na itarassa.
तत्रिदं छन्दमहन्तताय ओपम्मं – सचे हि एवमस्स ‘‘यो सकलचक्कवाळगब्भं एकोदकीभूतं अत्तनो बाहुबलेन उत्तरित्वा पारं गन्तुं समत्थो , सो बुद्धत्तं पापुणाति। यो वा पन सकलचक्कवाळगब्भं वेळुगुम्बसञ्छन्नं ब्यूहित्वा मद्दित्वा पदसा गच्छन्तो पारं गन्तुं समत्थो, सो बुद्धत्तं पापुणाति। यो वा पन सकलचक्कवाळगब्भं सत्तियो आकोटेत्वा निरन्तरं सत्तिफलसमाकिण्णं पदसा अक्कममानो पारं गन्तुं समत्थो, सो बुद्धत्तं पापुणाति। यो वा पन सकलचक्कवाळगब्भं वीतच्चितङ्गारभरितं पादेहि मद्दमानो पारं गन्तुं समत्थो, सो बुद्धत्तं पापुणाती’’ति। यो एतेसु एकम्पि अत्तनो दुक्करं न मञ्ञति, ‘‘अहं एतम्पि तरित्वा वा गन्त्वा वा पारं गहेस्सामी’’ति एवं महन्तेन छन्देन च उस्साहेन च वायामेन च परियेट्ठिया च समन्नागतो होति, तस्स पत्थना समिज्झति, न इतरस्स। सुमेधतापसो पन इमे अट्ठ धम्मे समोधानेत्वा बुद्धभावाय अभिनीहारं कत्वा निपज्जि।
Tatridaṃ chandamahantatāya opammaṃ – sace hi evamassa ‘‘yo sakalacakkavāḷagabbhaṃ ekodakībhūtaṃ attano bāhubalena uttaritvā pāraṃ gantuṃ samattho , so buddhattaṃ pāpuṇāti. Yo vā pana sakalacakkavāḷagabbhaṃ veḷugumbasañchannaṃ byūhitvā madditvā padasā gacchanto pāraṃ gantuṃ samattho, so buddhattaṃ pāpuṇāti. Yo vā pana sakalacakkavāḷagabbhaṃ sattiyo ākoṭetvā nirantaraṃ sattiphalasamākiṇṇaṃ padasā akkamamāno pāraṃ gantuṃ samattho, so buddhattaṃ pāpuṇāti. Yo vā pana sakalacakkavāḷagabbhaṃ vītaccitaṅgārabharitaṃ pādehi maddamāno pāraṃ gantuṃ samattho, so buddhattaṃ pāpuṇātī’’ti. Yo etesu ekampi attano dukkaraṃ na maññati, ‘‘ahaṃ etampi taritvā vā gantvā vā pāraṃ gahessāmī’’ti evaṃ mahantena chandena ca ussāhena ca vāyāmena ca pariyeṭṭhiyā ca samannāgato hoti, tassa patthanā samijjhati, na itarassa. Sumedhatāpaso pana ime aṭṭha dhamme samodhānetvā buddhabhāvāya abhinīhāraṃ katvā nipajji.
दीपङ्करोपि भगवा आगन्त्वा सुमेधतापसस्स सीसभागे ठत्वा मणिसीहपञ्जरं उग्घाटेन्तो विय पञ्चवण्णप्पसादसम्पन्नानि अक्खीनि उम्मीलेत्वा कललपिट्ठे निपन्नं सुमेधतापसं दिस्वा ‘‘अयं तापसो बुद्धत्ताय अभिनीहारं कत्वा निपन्नो, इज्झिस्सति नु खो इमस्स पत्थना, उदाहु नो’’ति अनागतंसञाणं पेसेत्वा उपधारेन्तो ‘‘इतो कप्पसतसहस्साधिकानि चत्तारि असङ्ख्येय्यानि अतिक्कमित्वा गोतमो नाम बुद्धो भविस्सती’’ति ञत्वा ठितकोव परिसमज्झे ब्याकासि – ‘‘पस्सथ नो तुम्हे इमं उग्गतपं तापसं कललपिट्ठे निपन्न’’न्ति? ‘‘एवं, भन्ते’’ति। ‘‘अयं बुद्धत्ताय अभिनीहारं कत्वा निपन्नो, समिज्झिस्सति इमस्स पत्थना, इतो कप्पसतसहस्साधिकानं चतुन्नं असङ्ख्येय्यानं मत्थके गोतमो नाम बुद्धो भविस्सति। तस्मिं पनस्स अत्तभावे कपिलवत्थु नाम नगरं निवासो भविस्सति, माया नाम देवी माता, सुद्धोदनो नाम राजा पिता, अग्गसावको उपतिस्सो नाम थेरो, दुतियसावको कोलितो नाम, बुद्धुपट्ठाको आनन्दो नाम, अग्गसाविका खेमा नाम थेरी, दुतियसाविका उप्पलवण्णा नाम थेरी भविस्सति, परिपक्कञाणो महाभिनिक्खमनं कत्वा महापधानं पदहित्वा निग्रोधमूले पायासं पटिग्गहेत्वा नेरञ्जराय तीरे परिभुञ्जित्वा बोधिमण्डं आरुय्ह अस्सत्थरुक्खमूले अभिसम्बुज्झिस्सती’’ति। तेन वुत्तं –
Dīpaṅkaropi bhagavā āgantvā sumedhatāpasassa sīsabhāge ṭhatvā maṇisīhapañjaraṃ ugghāṭento viya pañcavaṇṇappasādasampannāni akkhīni ummīletvā kalalapiṭṭhe nipannaṃ sumedhatāpasaṃ disvā ‘‘ayaṃ tāpaso buddhattāya abhinīhāraṃ katvā nipanno, ijjhissati nu kho imassa patthanā, udāhu no’’ti anāgataṃsañāṇaṃ pesetvā upadhārento ‘‘ito kappasatasahassādhikāni cattāri asaṅkhyeyyāni atikkamitvā gotamo nāma buddho bhavissatī’’ti ñatvā ṭhitakova parisamajjhe byākāsi – ‘‘passatha no tumhe imaṃ uggatapaṃ tāpasaṃ kalalapiṭṭhe nipanna’’nti? ‘‘Evaṃ, bhante’’ti. ‘‘Ayaṃ buddhattāya abhinīhāraṃ katvā nipanno, samijjhissati imassa patthanā, ito kappasatasahassādhikānaṃ catunnaṃ asaṅkhyeyyānaṃ matthake gotamo nāma buddho bhavissati. Tasmiṃ panassa attabhāve kapilavatthu nāma nagaraṃ nivāso bhavissati, māyā nāma devī mātā, suddhodano nāma rājā pitā, aggasāvako upatisso nāma thero, dutiyasāvako kolito nāma, buddhupaṭṭhāko ānando nāma, aggasāvikā khemā nāma therī, dutiyasāvikā uppalavaṇṇā nāma therī bhavissati, paripakkañāṇo mahābhinikkhamanaṃ katvā mahāpadhānaṃ padahitvā nigrodhamūle pāyāsaṃ paṭiggahetvā nerañjarāya tīre paribhuñjitvā bodhimaṇḍaṃ āruyha assattharukkhamūle abhisambujjhissatī’’ti. Tena vuttaṃ –
‘‘दीपङ्करो लोकविदू, आहुतीनं पटिग्गहो।
‘‘Dīpaṅkaro lokavidū, āhutīnaṃ paṭiggaho;
उस्सीसके मं ठत्वान, इदं वचनमब्रवि॥
Ussīsake maṃ ṭhatvāna, idaṃ vacanamabravi.
‘पस्सथ इमं तापसं, जटिलं उग्गतापनं।
‘Passatha imaṃ tāpasaṃ, jaṭilaṃ uggatāpanaṃ;
अपरिमेय्ये इतो कप्पे, बुद्धो लोके भविस्सति॥
Aparimeyye ito kappe, buddho loke bhavissati.
‘अहु कपिलव्हया रम्मा, निक्खमित्वा तथागतो।
‘Ahu kapilavhayā rammā, nikkhamitvā tathāgato;
पधानं पदहित्वान, कत्वा दुक्करकारिकं॥
Padhānaṃ padahitvāna, katvā dukkarakārikaṃ.
‘अजपालरुक्खमूले, निसीदित्वा तथागतो।
‘Ajapālarukkhamūle, nisīditvā tathāgato;
तत्थ पायासं पग्गय्ह, नेरञ्जरमुपेहिति॥
Tattha pāyāsaṃ paggayha, nerañjaramupehiti.
‘नेरञ्जराय तीरम्हि, पायासं अद सो जिनो।
‘Nerañjarāya tīramhi, pāyāsaṃ ada so jino;
पटियत्तवरमग्गेन, बोधिमूलमूपेहिति॥
Paṭiyattavaramaggena, bodhimūlamūpehiti.
‘ततो पदक्खिणं कत्वा, बोधिमण्डं अनुत्तरो।
‘Tato padakkhiṇaṃ katvā, bodhimaṇḍaṃ anuttaro;
अस्सत्थरुक्खमूलम्हि, बुज्झिस्सति महायसो॥
Assattharukkhamūlamhi, bujjhissati mahāyaso.
‘इमस्स जनिका माता, माया नाम भविस्सति।
‘Imassa janikā mātā, māyā nāma bhavissati;
पिता सुद्धोदनो नाम, अयं हेस्सति गोतमो॥
Pitā suddhodano nāma, ayaṃ hessati gotamo.
‘अनासवा वीतरागा, सन्तचित्ता समाहिता।
‘Anāsavā vītarāgā, santacittā samāhitā;
कोलितो उपतिस्सो च, अग्गा हेस्सन्ति सावका।
Kolito upatisso ca, aggā hessanti sāvakā;
आनन्दो नामुपट्ठाको, उपट्ठिस्सति तं जिनं॥
Ānando nāmupaṭṭhāko, upaṭṭhissati taṃ jinaṃ.
‘खेमा उप्पलवण्णा च, अग्गा हेस्सन्ति साविका।
‘Khemā uppalavaṇṇā ca, aggā hessanti sāvikā;
अनासवा वीतरागा, सन्तचित्ता समाहिता।
Anāsavā vītarāgā, santacittā samāhitā;
बोधि तस्स भगवतो, अस्सत्थोति पवुच्चती’’’ति॥
Bodhi tassa bhagavato, assatthoti pavuccatī’’’ti.
सुमेधतापसो ‘‘मय्हं किर पत्थना समिज्झिस्सती’’ति सोमनस्सप्पत्तो अहोसि। महाजनो दीपङ्करदसबलस्स वचनं सुत्वा ‘‘सुमेधतापसो किर बुद्धबीजं बुद्धङ्कुरो’’ति हट्ठतुट्ठो अहोसि। एवञ्चस्स अहोसि ‘‘यथा नाम पुरिसो नदिं तरन्तो उजुकेन तित्थेन उत्तरितुं असक्कोन्तो हेट्ठातित्थेन उत्तरति, एवमेव मयम्पि दीपङ्करदसबलस्स सासने मग्गफलं अलभमाना अनागते यदा त्वं बुद्धो भविस्ससि, तदा तव सम्मुखा मग्गफलं सच्छिकातुं समत्था भवेय्यामा’’ति पत्थनं ठपयिंसु। दीपङ्करदसबलोपि बोधिसत्तं पसंसित्वा अट्ठहि पुप्फमुट्ठीहि पूजेत्वा पदक्खिणं कत्वा पक्कामि, तेपि चतुसतसहस्ससङ्खा खीणासवा बोधिसत्तं गन्धेहि च मालेहि च पूजेत्वा पदक्खिणं कत्वा पक्कमिंसु। देवमनुस्सा पन तथेव पूजेत्वा वन्दित्वा पक्कन्ता।
Sumedhatāpaso ‘‘mayhaṃ kira patthanā samijjhissatī’’ti somanassappatto ahosi. Mahājano dīpaṅkaradasabalassa vacanaṃ sutvā ‘‘sumedhatāpaso kira buddhabījaṃ buddhaṅkuro’’ti haṭṭhatuṭṭho ahosi. Evañcassa ahosi ‘‘yathā nāma puriso nadiṃ taranto ujukena titthena uttarituṃ asakkonto heṭṭhātitthena uttarati, evameva mayampi dīpaṅkaradasabalassa sāsane maggaphalaṃ alabhamānā anāgate yadā tvaṃ buddho bhavissasi, tadā tava sammukhā maggaphalaṃ sacchikātuṃ samatthā bhaveyyāmā’’ti patthanaṃ ṭhapayiṃsu. Dīpaṅkaradasabalopi bodhisattaṃ pasaṃsitvā aṭṭhahi pupphamuṭṭhīhi pūjetvā padakkhiṇaṃ katvā pakkāmi, tepi catusatasahassasaṅkhā khīṇāsavā bodhisattaṃ gandhehi ca mālehi ca pūjetvā padakkhiṇaṃ katvā pakkamiṃsu. Devamanussā pana tatheva pūjetvā vanditvā pakkantā.
बोधिसत्तो सब्बेसं पटिक्कन्तकाले सयना वुट्ठाय ‘‘पारमियो विचिनिस्सामी’’ति पुप्फरासिमत्थके पल्लङ्कं आभुजित्वा निसीदि। एवं निसिन्ने बोधिसत्ते सकलदससहस्सचक्कवाळदेवता सन्निपतित्वा साधुकारं दत्वा ‘‘अय्य सुमेधतापस, पोराणकबोधिसत्तानं पल्लङ्कं आभुजित्वा ‘पारमियो विचिनिस्सामा’ति निसिन्नकाले यानि पुब्बनिमित्तानि नाम पञ्ञायन्ति, तानि सब्बानिपि अज्ज पातुभूतानि, निस्संसयेन त्वं बुद्धो भविस्ससि , मयम्पेतं जानाम ‘यस्सेतानि निमित्तानि पञ्ञायन्ति, एकन्तेन सो बुद्धो होति’, त्वं अत्तनो वीरियं दळ्हं कत्वा पग्गण्हा’’ति बोधिसत्तं नानप्पकाराहि थुतीहि अभित्थुनिंसु। तेन वुत्तं –
Bodhisatto sabbesaṃ paṭikkantakāle sayanā vuṭṭhāya ‘‘pāramiyo vicinissāmī’’ti puppharāsimatthake pallaṅkaṃ ābhujitvā nisīdi. Evaṃ nisinne bodhisatte sakaladasasahassacakkavāḷadevatā sannipatitvā sādhukāraṃ datvā ‘‘ayya sumedhatāpasa, porāṇakabodhisattānaṃ pallaṅkaṃ ābhujitvā ‘pāramiyo vicinissāmā’ti nisinnakāle yāni pubbanimittāni nāma paññāyanti, tāni sabbānipi ajja pātubhūtāni, nissaṃsayena tvaṃ buddho bhavissasi , mayampetaṃ jānāma ‘yassetāni nimittāni paññāyanti, ekantena so buddho hoti’, tvaṃ attano vīriyaṃ daḷhaṃ katvā paggaṇhā’’ti bodhisattaṃ nānappakārāhi thutīhi abhitthuniṃsu. Tena vuttaṃ –
‘‘इदं सुत्वान वचनं, असमस्स महेसिनो।
‘‘Idaṃ sutvāna vacanaṃ, asamassa mahesino;
आमोदिता नरमरू, बुद्धबीजं किर अयं॥
Āmoditā naramarū, buddhabījaṃ kira ayaṃ.
‘उक्कुट्ठिसद्दा वत्तन्ति, अप्फोटेन्ति हसन्ति च।
‘Ukkuṭṭhisaddā vattanti, apphoṭenti hasanti ca;
कतञ्जली नमस्सन्ति, दससहस्सी सदेवका॥
Katañjalī namassanti, dasasahassī sadevakā.
‘यदिमस्स लोकनाथस्स, विरज्झिस्साम सासनं।
‘Yadimassa lokanāthassa, virajjhissāma sāsanaṃ;
अनागतम्हि अद्धाने, हेस्साम सम्मुखा इमं॥
Anāgatamhi addhāne, hessāma sammukhā imaṃ.
‘यथा मनुस्सा नदिं तरन्ता, पटिभित्थं विरज्झिय।
‘Yathā manussā nadiṃ tarantā, paṭibhitthaṃ virajjhiya;
हेट्ठातित्थे गहेत्वान, उत्तरन्ति महानदिं॥
Heṭṭhātitthe gahetvāna, uttaranti mahānadiṃ.
‘एवमेव मयं सब्बे, यदि मुञ्चामिमं जिनं।
‘Evameva mayaṃ sabbe, yadi muñcāmimaṃ jinaṃ;
अनागतम्हि अद्धाने, हेस्साम सम्मुखा इमं’॥
Anāgatamhi addhāne, hessāma sammukhā imaṃ’.
‘दीपङ्करो लोकविदू, आहुतीनं पटिग्गहो।
‘Dīpaṅkaro lokavidū, āhutīnaṃ paṭiggaho;
मम कम्मं पकित्तेत्वा, दक्खिणं पादमुद्धरि॥
Mama kammaṃ pakittetvā, dakkhiṇaṃ pādamuddhari.
‘ये तत्थासुं जिनपुत्ता, सब्बे पदक्खिणमकंसु मं।
‘Ye tatthāsuṃ jinaputtā, sabbe padakkhiṇamakaṃsu maṃ;
नरा नागा च गन्धब्बा, अभिवादेत्वान पक्कमुं॥
Narā nāgā ca gandhabbā, abhivādetvāna pakkamuṃ.
‘दस्सनं मे अतिक्कन्ते, ससङ्घे लोकनायके।
‘Dassanaṃ me atikkante, sasaṅghe lokanāyake;
हट्ठतुट्ठेन चित्तेन, आसना वुट्ठहिं तदा॥
Haṭṭhatuṭṭhena cittena, āsanā vuṭṭhahiṃ tadā.
‘सुखेन सुखितो होमि, पामोज्जेन पमोदितो।
‘Sukhena sukhito homi, pāmojjena pamodito;
पीतिया च अभिस्सन्नो, पल्लङ्कं आभुजिं तदा॥
Pītiyā ca abhissanno, pallaṅkaṃ ābhujiṃ tadā.
‘पल्लङ्केन निसीदित्वा, एवं चिन्तेसहं तदा।
‘Pallaṅkena nisīditvā, evaṃ cintesahaṃ tadā;
‘वसीभूतो अहं झाने, अभिञ्ञासु पारमिं गतो॥
‘Vasībhūto ahaṃ jhāne, abhiññāsu pāramiṃ gato.
‘सहस्सियम्हि लोकम्हि, इसयो नत्थि मे समा।
‘Sahassiyamhi lokamhi, isayo natthi me samā;
असमो इद्धिधम्मेसु, अलभिं ईदिसं सुखं’॥
Asamo iddhidhammesu, alabhiṃ īdisaṃ sukhaṃ’.
‘पल्लङ्काभुजने मय्हं, दससहस्साधिवासिनो।
‘Pallaṅkābhujane mayhaṃ, dasasahassādhivāsino;
महानादं पवत्तेसुं, धुवं बुद्धो भविस्ससि॥
Mahānādaṃ pavattesuṃ, dhuvaṃ buddho bhavissasi.
‘या पुब्बे बोधिसत्तानं, पल्लङ्कवरमाभुजे।
‘Yā pubbe bodhisattānaṃ, pallaṅkavaramābhuje;
निमित्तानि पदिस्सन्ति, तानि अज्ज पदिस्सरे॥
Nimittāni padissanti, tāni ajja padissare.
‘सीतं ब्यपगतं होति, उण्हञ्च उपसम्मति।
‘Sītaṃ byapagataṃ hoti, uṇhañca upasammati;
तानि अज्ज पदिस्सन्ति, धुवं बुद्धो भविस्ससि॥
Tāni ajja padissanti, dhuvaṃ buddho bhavissasi.
‘दससहस्सी लोकधातू, निस्सद्दा होन्ति निराकुला।
‘Dasasahassī lokadhātū, nissaddā honti nirākulā;
तानि अज्ज पदिस्सन्ति, धुवं बुद्धो भविस्ससि॥
Tāni ajja padissanti, dhuvaṃ buddho bhavissasi.
‘महावाता न वायन्ति, न सन्दन्ति सवन्तियो।
‘Mahāvātā na vāyanti, na sandanti savantiyo;
तानि अज्ज पदिस्सन्ति, धुवं बुद्धो भविस्ससि॥
Tāni ajja padissanti, dhuvaṃ buddho bhavissasi.
‘थलजा दकजा पुप्फा, सब्बे पुप्फन्ति तावदे।
‘Thalajā dakajā pupphā, sabbe pupphanti tāvade;
तेपज्ज पुप्फिता सब्बे, धुवं बुद्धो भविस्ससि॥
Tepajja pupphitā sabbe, dhuvaṃ buddho bhavissasi.
‘लता वा यदि वा रुक्खा, फलभारा होन्ति तावदे।
‘Latā vā yadi vā rukkhā, phalabhārā honti tāvade;
तेपज्ज फलिता सब्बे, धुवं बुद्धो भविस्ससि॥
Tepajja phalitā sabbe, dhuvaṃ buddho bhavissasi.
‘आकासट्ठा च भूमट्ठा, रतना जोतन्ति तावदे।
‘Ākāsaṭṭhā ca bhūmaṭṭhā, ratanā jotanti tāvade;
तेपज्ज रतना जोतन्ति, धुवं बुद्धो भविस्ससि॥
Tepajja ratanā jotanti, dhuvaṃ buddho bhavissasi.
‘मानुसका च दिब्बा च, तुरिया वज्जन्ति तावदे।
‘Mānusakā ca dibbā ca, turiyā vajjanti tāvade;
तेपज्जुभो अभिरवन्ति, धुवं बुद्धो भविस्ससि॥
Tepajjubho abhiravanti, dhuvaṃ buddho bhavissasi.
‘विचित्तपुप्फा गगना, अभिवस्सन्ति तावदे।
‘Vicittapupphā gaganā, abhivassanti tāvade;
तेपि अज्ज पवस्सन्ति, धुवं बुद्धो भविस्ससि॥
Tepi ajja pavassanti, dhuvaṃ buddho bhavissasi.
‘महासमुद्दो आभुजति, दससहस्सी पकम्पति।
‘Mahāsamuddo ābhujati, dasasahassī pakampati;
तेपज्जुभो अभिरवन्ति, धुवं बुद्धो भविस्ससि॥
Tepajjubho abhiravanti, dhuvaṃ buddho bhavissasi.
‘निरयेपि दससहस्से, अग्गी निब्बन्ति तावदे।
‘Nirayepi dasasahasse, aggī nibbanti tāvade;
तेपज्ज निब्बुता अग्गी, धुवं बुद्धो भविस्ससि॥
Tepajja nibbutā aggī, dhuvaṃ buddho bhavissasi.
‘विमलो होति सूरियो, सब्बा दिस्सन्ति तारका।
‘Vimalo hoti sūriyo, sabbā dissanti tārakā;
तेपि अज्ज पदिस्सन्ति, धुवं बुद्धो भविस्ससि॥
Tepi ajja padissanti, dhuvaṃ buddho bhavissasi.
‘अनोवट्ठेन उदकं, महिया उब्भिज्जि तावदे।
‘Anovaṭṭhena udakaṃ, mahiyā ubbhijji tāvade;
तम्पज्जुब्भिज्जते महिया, धुवं बुद्धो भविस्ससि॥
Tampajjubbhijjate mahiyā, dhuvaṃ buddho bhavissasi.
‘तारागणा विरोचन्ति, नक्खत्ता गगनमण्डले।
‘Tārāgaṇā virocanti, nakkhattā gaganamaṇḍale;
विसाखा चन्दिमायुत्ता, धुवं बुद्धो भविस्ससि॥
Visākhā candimāyuttā, dhuvaṃ buddho bhavissasi.
‘बिलासया दरीसया, निक्खमन्ति सकासया।
‘Bilāsayā darīsayā, nikkhamanti sakāsayā;
तेपज्ज आसया छुद्धा, धुवं बुद्धो भविस्ससि॥
Tepajja āsayā chuddhā, dhuvaṃ buddho bhavissasi.
‘न होति अरति सत्तानं, सन्तुट्ठा होन्ति तावदे।
‘Na hoti arati sattānaṃ, santuṭṭhā honti tāvade;
तेपज्ज सब्बे सन्तुट्ठा, धुवं बुद्धो भविस्ससि॥
Tepajja sabbe santuṭṭhā, dhuvaṃ buddho bhavissasi.
‘रोगा तदूपसम्मन्ति, जिघच्छा च विनस्सति।
‘Rogā tadūpasammanti, jighacchā ca vinassati;
तानिपज्ज पदिस्सन्ति, धुवं बुद्धो भविस्ससि॥
Tānipajja padissanti, dhuvaṃ buddho bhavissasi.
‘रागो तदा तनु होति, दोसो मोहो विनस्सति।
‘Rāgo tadā tanu hoti, doso moho vinassati;
तेपज्ज विगता सब्बे, धुवं बुद्धो भविस्ससि॥
Tepajja vigatā sabbe, dhuvaṃ buddho bhavissasi.
‘भयं तदा न भवति, अज्जपेतं पदिस्सति।
‘Bhayaṃ tadā na bhavati, ajjapetaṃ padissati;
तेन लिङ्गेन जानाम, धुवं बुद्धो भविस्ससि॥
Tena liṅgena jānāma, dhuvaṃ buddho bhavissasi.
‘रजो नुद्धंसति उद्धं, अज्जपेतं पदिस्सति।
‘Rajo nuddhaṃsati uddhaṃ, ajjapetaṃ padissati;
तेन लिङ्गेन जानाम, धुवं बुद्धो भविस्ससि॥
Tena liṅgena jānāma, dhuvaṃ buddho bhavissasi.
‘अनिट्ठगन्धो पक्कमति, दिट्ठगन्धो पवायति।
‘Aniṭṭhagandho pakkamati, diṭṭhagandho pavāyati;
सोपज्ज वायति गन्धो, धुवं बुद्धो भविस्ससि॥
Sopajja vāyati gandho, dhuvaṃ buddho bhavissasi.
‘सब्बे देवा पदिस्सन्ति, ठपयित्वा अरूपिनो।
‘Sabbe devā padissanti, ṭhapayitvā arūpino;
तेपज्ज सब्बे दिस्सन्ति, धुवं बुद्धो भविस्ससि॥
Tepajja sabbe dissanti, dhuvaṃ buddho bhavissasi.
‘यावता निरया नाम, सब्बे दिस्सन्ति तावदे।
‘Yāvatā nirayā nāma, sabbe dissanti tāvade;
तेपज्ज सब्बे दिस्सन्ति, धुवं बुद्धो भविस्ससि॥
Tepajja sabbe dissanti, dhuvaṃ buddho bhavissasi.
‘कुट्टा कवाटा सेला च, न होन्तावरणा तदा।
‘Kuṭṭā kavāṭā selā ca, na hontāvaraṇā tadā;
आकासभूता तेपज्ज, धुवं बुद्धो भविस्ससि॥
Ākāsabhūtā tepajja, dhuvaṃ buddho bhavissasi.
‘चुती च उपपत्ति च, खणे तस्मिं न विज्जति।
‘Cutī ca upapatti ca, khaṇe tasmiṃ na vijjati;
तानिपज्ज पदिस्सन्ति, धुवं बुद्धो भविस्ससि॥
Tānipajja padissanti, dhuvaṃ buddho bhavissasi.
‘दळ्हं पग्गण्ह वीरियं, मा निवत्त अभिक्कम।
‘Daḷhaṃ paggaṇha vīriyaṃ, mā nivatta abhikkama;
मयम्पेतं विजानाम, धुवं बुद्धो भविस्ससी’’’ति॥
Mayampetaṃ vijānāma, dhuvaṃ buddho bhavissasī’’’ti.
बोधिसत्तो दीपङ्करदसबलस्स च दससहस्सचक्कवाळदेवतानञ्च वचनं सुत्वा भिय्योसो मत्ताय सञ्जातुस्साहो हुत्वा चिन्तेसि ‘‘बुद्धा नाम अमोघवचना, नत्थि बुद्धानं कथाय अञ्ञथत्तं। यथा हि आकासे खित्तलेड्डुस्स पतनं धुवं, जातस्स मरणं धुवं, अरुणे उग्गते सूरियस्सुट्ठानं, आसया निक्खन्तसीहस्स सीहनादनदनं, गरुगब्भाय इत्थिया भारमोरोपनं अवस्संभावी, एवमेव बुद्धानं वचनं नाम धुवं अमोघं, अद्धा अहं बुद्धो भविस्सामी’’ति। तेन वुत्तं –
Bodhisatto dīpaṅkaradasabalassa ca dasasahassacakkavāḷadevatānañca vacanaṃ sutvā bhiyyoso mattāya sañjātussāho hutvā cintesi ‘‘buddhā nāma amoghavacanā, natthi buddhānaṃ kathāya aññathattaṃ. Yathā hi ākāse khittaleḍḍussa patanaṃ dhuvaṃ, jātassa maraṇaṃ dhuvaṃ, aruṇe uggate sūriyassuṭṭhānaṃ, āsayā nikkhantasīhassa sīhanādanadanaṃ, garugabbhāya itthiyā bhāramoropanaṃ avassaṃbhāvī, evameva buddhānaṃ vacanaṃ nāma dhuvaṃ amoghaṃ, addhā ahaṃ buddho bhavissāmī’’ti. Tena vuttaṃ –
‘‘बुद्धस्स वचनं सुत्वा, दससहस्सीन चूभयं।
‘‘Buddhassa vacanaṃ sutvā, dasasahassīna cūbhayaṃ;
तुट्ठहट्ठो पमोदितो, एवं चिन्तेसहं तदा॥
Tuṭṭhahaṭṭho pamodito, evaṃ cintesahaṃ tadā.
‘‘अद्वेज्झवचना बुद्धा, अमोघवचना जिना।
‘‘Advejjhavacanā buddhā, amoghavacanā jinā;
वितथं नत्थि बुद्धानं, धुवं बुद्धो भवामहं॥
Vitathaṃ natthi buddhānaṃ, dhuvaṃ buddho bhavāmahaṃ.
‘‘यथा खित्तं नभे लेड्डु, धुवं पतति भूमियं।
‘‘Yathā khittaṃ nabhe leḍḍu, dhuvaṃ patati bhūmiyaṃ;
तथेव बुद्धसेट्ठानं, वचनं धुवसस्सतं॥
Tatheva buddhaseṭṭhānaṃ, vacanaṃ dhuvasassataṃ.
‘‘यथापि सब्बसत्तानं, मरणं धुवसस्सतं।
‘‘Yathāpi sabbasattānaṃ, maraṇaṃ dhuvasassataṃ;
तथेव बुद्धसेट्ठानं, वचनं धुवसस्सतं॥
Tatheva buddhaseṭṭhānaṃ, vacanaṃ dhuvasassataṃ.
‘‘यथा रत्तिक्खये पत्ते, सूरियुग्गमनं धुवं।
‘‘Yathā rattikkhaye patte, sūriyuggamanaṃ dhuvaṃ;
तथेव बुद्धसेट्ठानं, वचनं धुवसस्सतं॥
Tatheva buddhaseṭṭhānaṃ, vacanaṃ dhuvasassataṃ.
‘‘यथा निक्खन्तसयनस्स, सीहस्स नदनं धुवं।
‘‘Yathā nikkhantasayanassa, sīhassa nadanaṃ dhuvaṃ;
तथेव बुद्धसेट्ठानं, वचनं धुवसस्सतं॥
Tatheva buddhaseṭṭhānaṃ, vacanaṃ dhuvasassataṃ.
‘‘यथा आपन्नसत्तानं, भारमोरोपनं धुवं।
‘‘Yathā āpannasattānaṃ, bhāramoropanaṃ dhuvaṃ;
तथेव बुद्धसेट्ठानं, वचनं धुवसस्सत’’न्ति॥
Tatheva buddhaseṭṭhānaṃ, vacanaṃ dhuvasassata’’nti.
सो ‘‘धुवाहं बुद्धो भविस्सामी’’ति एवं कतसन्निट्ठानो बुद्धकारके धम्मे उपधारेतुं ‘‘कहं नु खो बुद्धकारकधम्मा, किं उद्धं, उदाहु अधो, दिसासु, विदिसासू’’ति अनुक्कमेन सकलं धम्मधातुं विचिनन्तो पोराणकबोधिसत्तेहि आसेवितनिसेवितं पठमं दानपारमिं दिस्वा एवं अत्तानं ओवदि – ‘‘सुमेधपण्डित, त्वं इतो पट्ठाय पठमं दानपारमिं पूरेय्यासि। यथा हि निक्कुज्जितो उदककुम्भो निस्सेसं कत्वा उदकं वमतियेव, न पच्चाहरति, एवमेव धनं वा यसं वा पुत्तं वा दारं वा अङ्गपच्चङ्गं वा अनोलोकेत्वा सम्पत्तयाचकानं सब्बं इच्छितिच्छितं निस्सेसं कत्वा ददमानो बोधिरुक्खमूले निसीदित्वा बुद्धो भविस्ससी’’ति पठमं दानपारमिं दळ्हं कत्वा अधिट्ठासि। तेन वुत्तं –
So ‘‘dhuvāhaṃ buddho bhavissāmī’’ti evaṃ katasanniṭṭhāno buddhakārake dhamme upadhāretuṃ ‘‘kahaṃ nu kho buddhakārakadhammā, kiṃ uddhaṃ, udāhu adho, disāsu, vidisāsū’’ti anukkamena sakalaṃ dhammadhātuṃ vicinanto porāṇakabodhisattehi āsevitanisevitaṃ paṭhamaṃ dānapāramiṃ disvā evaṃ attānaṃ ovadi – ‘‘sumedhapaṇḍita, tvaṃ ito paṭṭhāya paṭhamaṃ dānapāramiṃ pūreyyāsi. Yathā hi nikkujjito udakakumbho nissesaṃ katvā udakaṃ vamatiyeva, na paccāharati, evameva dhanaṃ vā yasaṃ vā puttaṃ vā dāraṃ vā aṅgapaccaṅgaṃ vā anoloketvā sampattayācakānaṃ sabbaṃ icchiticchitaṃ nissesaṃ katvā dadamāno bodhirukkhamūle nisīditvā buddho bhavissasī’’ti paṭhamaṃ dānapāramiṃ daḷhaṃ katvā adhiṭṭhāsi. Tena vuttaṃ –
‘‘हन्द बुद्धकरे धम्मे, विचिनामि इतो चितो।
‘‘Handa buddhakare dhamme, vicināmi ito cito;
उद्धं अधो दस दिसा, यावता धम्मधातुया॥
Uddhaṃ adho dasa disā, yāvatā dhammadhātuyā.
‘‘विचिनन्तो तदादक्खिं, पठमं दानपारमिं।
‘‘Vicinanto tadādakkhiṃ, paṭhamaṃ dānapāramiṃ;
पुब्बकेहि महेसीहि, अनुचिण्णं महापथं॥
Pubbakehi mahesīhi, anuciṇṇaṃ mahāpathaṃ.
‘‘इमं त्वं पठमं ताव, दळ्हं कत्वा समादिय।
‘‘Imaṃ tvaṃ paṭhamaṃ tāva, daḷhaṃ katvā samādiya;
दानपारमितं गच्छ, यदि बोधिं पत्तुमिच्छसि॥
Dānapāramitaṃ gaccha, yadi bodhiṃ pattumicchasi.
‘‘यथापि कुम्भो सम्पुण्णो, यस्स कस्सचि अधोकतो।
‘‘Yathāpi kumbho sampuṇṇo, yassa kassaci adhokato;
वमतेवुदकं निस्सेसं, न तत्थ परिरक्खति॥
Vamatevudakaṃ nissesaṃ, na tattha parirakkhati.
‘‘तथेव याचके दिस्वा, हीनमुक्कट्ठमज्झिमे।
‘‘Tatheva yācake disvā, hīnamukkaṭṭhamajjhime;
ददाहि दानं निस्सेसं, कुम्भो विय अधोकतो’’ति॥
Dadāhi dānaṃ nissesaṃ, kumbho viya adhokato’’ti.
अथस्स ‘‘न एत्तकेहेव बुद्धकारकधम्मेहि भवितब्ब’’न्ति उत्तरिपि उपधारयतो दुतियं सीलपारमिं दिस्वा एतदहोसि – ‘‘सुमेधपण्डित, त्वं इतो पट्ठाय सीलपारमिम्पि पूरेय्यासि। यथा हि चमरीमिगो नाम जीवितम्पि अनोलोकेत्वा अत्तनो वालमेव रक्खति, एवं त्वम्पि इतो पट्ठाय जीवितम्पि अनोलोकेत्वा सीलमेव रक्खन्तो बुद्धो भविस्ससी’’ति दुतियं सीलपारमिं दळ्हं कत्वा अधिट्ठासि। तेन वुत्तं –
Athassa ‘‘na ettakeheva buddhakārakadhammehi bhavitabba’’nti uttaripi upadhārayato dutiyaṃ sīlapāramiṃ disvā etadahosi – ‘‘sumedhapaṇḍita, tvaṃ ito paṭṭhāya sīlapāramimpi pūreyyāsi. Yathā hi camarīmigo nāma jīvitampi anoloketvā attano vālameva rakkhati, evaṃ tvampi ito paṭṭhāya jīvitampi anoloketvā sīlameva rakkhanto buddho bhavissasī’’ti dutiyaṃ sīlapāramiṃ daḷhaṃ katvā adhiṭṭhāsi. Tena vuttaṃ –
‘‘न हेते एत्तकायेव, बुद्धधम्मा भविस्सरे।
‘‘Na hete ettakāyeva, buddhadhammā bhavissare;
अञ्ञेपि विचिनिस्सामि, ये धम्मा बोधिपाचना॥
Aññepi vicinissāmi, ye dhammā bodhipācanā.
‘‘विचिनन्तो तदादक्खिं, दुतियं सीलपारमिं।
‘‘Vicinanto tadādakkhiṃ, dutiyaṃ sīlapāramiṃ;
पुब्बकेहि महेसीहि, आसेवितनिसेवितं॥
Pubbakehi mahesīhi, āsevitanisevitaṃ.
‘‘इमं त्वं दुतियं ताव, दळ्हं कत्वा समादिय।
‘‘Imaṃ tvaṃ dutiyaṃ tāva, daḷhaṃ katvā samādiya;
सीलपारमितं गच्छ, यदि बोधिं पत्तुमिच्छसि॥
Sīlapāramitaṃ gaccha, yadi bodhiṃ pattumicchasi.
‘‘यथापि चमरी वालं, किस्मिञ्चि पटिलग्गितं।
‘‘Yathāpi camarī vālaṃ, kismiñci paṭilaggitaṃ;
उपेति मरणं तत्थ, न विकोपेति वालधिं॥
Upeti maraṇaṃ tattha, na vikopeti vāladhiṃ.
‘‘तथेव चतूसु , भूमीसु, सीलानि परिपूरय।
‘‘Tatheva catūsu , bhūmīsu, sīlāni paripūraya;
परिरक्ख सब्बदा सीलं, चमरी विय वालधि’’न्ति॥
Parirakkha sabbadā sīlaṃ, camarī viya vāladhi’’nti.
अथस्स ‘‘न एत्तकेहेव बुद्धकारकधम्मेहि भवितब्ब’’न्ति उत्तरिपि उपधारयतो ततियं नेक्खम्मपारमिं दिस्वा एतदहोसि ‘‘सुमेधपण्डित, त्वं इतो पट्ठाय नेक्खम्मपारमिम्पि पूरेय्यासि। यथा हि चिरं बन्धनागारे वसमानो पुरिसो न तत्थ सिनेहं करोति, अथ खो उक्कण्ठितोयेव अवसितुकामो होति, एवमेव त्वम्पि सब्बभवे बन्धनागारसदिसे कत्वा सब्बभवेहि उक्कण्ठितो मुच्चितुकामो हुत्वा नेक्खम्माभिमुखोव होहि, एवं बुद्धो भविस्ससी’’ति ततियं नेक्खम्मपारमिं दळ्हं कत्वा अधिट्ठासि। तेन वुत्तं –
Athassa ‘‘na ettakeheva buddhakārakadhammehi bhavitabba’’nti uttaripi upadhārayato tatiyaṃ nekkhammapāramiṃ disvā etadahosi ‘‘sumedhapaṇḍita, tvaṃ ito paṭṭhāya nekkhammapāramimpi pūreyyāsi. Yathā hi ciraṃ bandhanāgāre vasamāno puriso na tattha sinehaṃ karoti, atha kho ukkaṇṭhitoyeva avasitukāmo hoti, evameva tvampi sabbabhave bandhanāgārasadise katvā sabbabhavehi ukkaṇṭhito muccitukāmo hutvā nekkhammābhimukhova hohi, evaṃ buddho bhavissasī’’ti tatiyaṃ nekkhammapāramiṃ daḷhaṃ katvā adhiṭṭhāsi. Tena vuttaṃ –
‘‘न हेते एत्तकायेव, बुद्धधम्मा भविस्सरे।
‘‘Na hete ettakāyeva, buddhadhammā bhavissare;
अञ्ञेपि विचिनिस्सामि, ये धम्मा बोधिपाचना॥
Aññepi vicinissāmi, ye dhammā bodhipācanā.
‘‘विचिनन्तो तदादक्खिं, ततियं नेक्खम्मपारमिं।
‘‘Vicinanto tadādakkhiṃ, tatiyaṃ nekkhammapāramiṃ;
पुब्बकेहि महेसीहि, आसेवितनिसेवितं॥
Pubbakehi mahesīhi, āsevitanisevitaṃ.
‘‘इमं त्वं ततियं ताव, दळ्हं कत्वा समादिय।
‘‘Imaṃ tvaṃ tatiyaṃ tāva, daḷhaṃ katvā samādiya;
नेक्खम्मपारमितं गच्छ, यदि बोधिं पत्तुमिच्छसि॥
Nekkhammapāramitaṃ gaccha, yadi bodhiṃ pattumicchasi.
‘‘यथा अन्दुघरे पुरिसो, चिरवुत्थो दुखट्टितो।
‘‘Yathā andughare puriso, ciravuttho dukhaṭṭito;
न तत्थ रागं जनेति, मुत्तिमेव गवेसति॥
Na tattha rāgaṃ janeti, muttimeva gavesati.
‘‘तथेव त्वं सब्बभवे, पस्स अन्दुघरे विय।
‘‘Tatheva tvaṃ sabbabhave, passa andughare viya;
नेक्खम्माभिमुखो होहि, भवतो परिमुत्तिया’’ति॥
Nekkhammābhimukho hohi, bhavato parimuttiyā’’ti.
अथस्स ‘‘न एत्तकेहेव बुद्धकारकधम्मेहि भवितब्ब’’न्ति उत्तरिपि उपधारयतो चतुत्थं पञ्ञापारमिं दिस्वा एतदहोसि – ‘‘सुमेधपण्डित, त्वं इतो पट्ठाय पञ्ञापारमिम्पि पूरेय्यासि। हीनमज्झिमुक्कट्ठेसु कञ्चि अवज्जेत्वा सब्बेपि पण्डिते उपसङ्कमित्वा पञ्हं पुच्छेय्यासि। यथा हि पिण्डचारिको भिक्खु हीनादिकेसु कुलेसु किञ्चि अवज्जेत्वा पटिपाटिया पिण्डाय चरन्तो खिप्पं यापनं लभति, एवं त्वम्पि सब्बपण्डिते उपसङ्कमित्वा पञ्हं पुच्छन्तो बुद्धो भविस्ससी’’ति चतुत्थं पञ्ञापारमिं दळ्हं कत्वा अधिट्ठासि। तेन वुत्तं –
Athassa ‘‘na ettakeheva buddhakārakadhammehi bhavitabba’’nti uttaripi upadhārayato catutthaṃ paññāpāramiṃ disvā etadahosi – ‘‘sumedhapaṇḍita, tvaṃ ito paṭṭhāya paññāpāramimpi pūreyyāsi. Hīnamajjhimukkaṭṭhesu kañci avajjetvā sabbepi paṇḍite upasaṅkamitvā pañhaṃ puccheyyāsi. Yathā hi piṇḍacāriko bhikkhu hīnādikesu kulesu kiñci avajjetvā paṭipāṭiyā piṇḍāya caranto khippaṃ yāpanaṃ labhati, evaṃ tvampi sabbapaṇḍite upasaṅkamitvā pañhaṃ pucchanto buddho bhavissasī’’ti catutthaṃ paññāpāramiṃ daḷhaṃ katvā adhiṭṭhāsi. Tena vuttaṃ –
‘‘न हेते एत्तकायेव, बुद्धधम्मा भविस्सरे।
‘‘Na hete ettakāyeva, buddhadhammā bhavissare;
अञ्ञेपि विचिनिस्सामि, ये धम्मा बोधिपाचना॥
Aññepi vicinissāmi, ye dhammā bodhipācanā.
‘‘विचिनन्तो तदादक्खिं, चतुत्थं पञ्ञापारमिं।
‘‘Vicinanto tadādakkhiṃ, catutthaṃ paññāpāramiṃ;
पुब्बकेहि महेसीहि, आसेवितनिसेवितं॥
Pubbakehi mahesīhi, āsevitanisevitaṃ.
‘‘इमं त्वं चतुत्थं ताव, दळ्हं कत्वा समादिय।
‘‘Imaṃ tvaṃ catutthaṃ tāva, daḷhaṃ katvā samādiya;
पञ्ञापारमितं गच्छ, यदि बोधिं पत्तुमिच्छसि॥
Paññāpāramitaṃ gaccha, yadi bodhiṃ pattumicchasi.
‘‘यथापि भिक्खु भिक्खन्तो, हीनमुक्कट्ठमज्झिमे।
‘‘Yathāpi bhikkhu bhikkhanto, hīnamukkaṭṭhamajjhime;
कुलानि न विवज्जेन्तो, एवं लभति यापनं॥
Kulāni na vivajjento, evaṃ labhati yāpanaṃ.
‘‘तथेव त्वं सब्बकालं, परिपुच्छन्तो बुधं जनं।
‘‘Tatheva tvaṃ sabbakālaṃ, paripucchanto budhaṃ janaṃ;
पञ्ञापारमितं गन्त्वा, सम्बोधिं पापुणिस्ससी’’ति॥
Paññāpāramitaṃ gantvā, sambodhiṃ pāpuṇissasī’’ti.
अथस्स ‘‘न एत्तकेहेव बुद्धकारकधम्मेहि भवितब्ब’’न्ति उत्तरिपि उपधारयतो पञ्चमं वीरियपारमिं दिस्वा एतदहोसि – ‘‘सुमेधपण्डित, त्वं इतो पट्ठाय वीरियपारमिम्पि पूरेय्यासि। यथा हि सीहो मिगराजा सब्बइरियापथेसु दळ्हवीरियो होति, एवं त्वम्पि सब्बभवेसु सब्बइरियापथेसु दळ्हवीरियो अनोलीनवीरियो समानो बुद्धो भविस्ससी’’ति पञ्चमं वीरियपारमिं दळ्हं कत्वा अधिट्ठासि। तेन वुत्तं –
Athassa ‘‘na ettakeheva buddhakārakadhammehi bhavitabba’’nti uttaripi upadhārayato pañcamaṃ vīriyapāramiṃ disvā etadahosi – ‘‘sumedhapaṇḍita, tvaṃ ito paṭṭhāya vīriyapāramimpi pūreyyāsi. Yathā hi sīho migarājā sabbairiyāpathesu daḷhavīriyo hoti, evaṃ tvampi sabbabhavesu sabbairiyāpathesu daḷhavīriyo anolīnavīriyo samāno buddho bhavissasī’’ti pañcamaṃ vīriyapāramiṃ daḷhaṃ katvā adhiṭṭhāsi. Tena vuttaṃ –
‘‘न हेते एत्तकायेव, बुद्धधम्मा भविस्सरे।
‘‘Na hete ettakāyeva, buddhadhammā bhavissare;
अञ्ञेपि विचिनिस्सामि, ये धम्मा बोधिपाचना॥
Aññepi vicinissāmi, ye dhammā bodhipācanā.
‘‘विचिनन्तो तदादक्खिं, पञ्चमं वीरियपारमिं।
‘‘Vicinanto tadādakkhiṃ, pañcamaṃ vīriyapāramiṃ;
पुब्बकेहि महेसीहि, आसेवितनिसेवितं॥
Pubbakehi mahesīhi, āsevitanisevitaṃ.
‘‘इमं त्वं पञ्चमं ताव, दळ्हं कत्वा समादिय।
‘‘Imaṃ tvaṃ pañcamaṃ tāva, daḷhaṃ katvā samādiya;
वीरियपारमितं गच्छ, यदि बोधिं पत्तुमिच्छसि॥
Vīriyapāramitaṃ gaccha, yadi bodhiṃ pattumicchasi.
‘‘यथापि सीहो मिगराजा, निसज्जट्ठानचङ्कमे।
‘‘Yathāpi sīho migarājā, nisajjaṭṭhānacaṅkame;
अलीनवीरियो होति, पग्गहितमनो सदा॥
Alīnavīriyo hoti, paggahitamano sadā.
‘‘तथेव त्वं सब्बभवे, पग्गण्ह वीरियं दळ्हं।
‘‘Tatheva tvaṃ sabbabhave, paggaṇha vīriyaṃ daḷhaṃ;
वीरियपारमितं गन्त्वा, सम्बोधिं पापुणिस्ससी’’ति॥
Vīriyapāramitaṃ gantvā, sambodhiṃ pāpuṇissasī’’ti.
अथस्स ‘‘न एत्तकेहेव बुद्धकारकधम्मेहि भवितब्ब’’न्ति उत्तरिपि उपधारयतो छट्ठं खन्तिपारमिं दिस्वा एतदहोसि – ‘‘सुमेधपण्डित, त्वं इतो पट्ठाय खन्तिपारमिम्पि पूरेय्यासि। सम्माननेपि अवमाननेपि खमोव भवेय्यासि। यथा हि पथवियं नाम सुचिम्पि पक्खिपन्ति असुचिम्पि, न तेन पथवी सिनेहं, न पटिघं करोति, खमति सहति अधिवासेतियेव, एवं त्वम्पि सम्माननावमाननक्खमोव समानो बुद्धो भविस्ससी’’ति छट्ठं खन्तिपारमिं दळ्हं कत्वा अधिट्ठासि। तेन वुत्तं –
Athassa ‘‘na ettakeheva buddhakārakadhammehi bhavitabba’’nti uttaripi upadhārayato chaṭṭhaṃ khantipāramiṃ disvā etadahosi – ‘‘sumedhapaṇḍita, tvaṃ ito paṭṭhāya khantipāramimpi pūreyyāsi. Sammānanepi avamānanepi khamova bhaveyyāsi. Yathā hi pathaviyaṃ nāma sucimpi pakkhipanti asucimpi, na tena pathavī sinehaṃ, na paṭighaṃ karoti, khamati sahati adhivāsetiyeva, evaṃ tvampi sammānanāvamānanakkhamova samāno buddho bhavissasī’’ti chaṭṭhaṃ khantipāramiṃ daḷhaṃ katvā adhiṭṭhāsi. Tena vuttaṃ –
‘‘न हेते एत्तकायेव, बुद्धधम्मा भविस्सरे।
‘‘Na hete ettakāyeva, buddhadhammā bhavissare;
अञ्ञेपि विचिनिस्सामि, ये धम्मा बोधिपाचना॥
Aññepi vicinissāmi, ye dhammā bodhipācanā.
‘‘विचिनन्तो तदादक्खिं, छट्ठमं खन्तिपारमिं।
‘‘Vicinanto tadādakkhiṃ, chaṭṭhamaṃ khantipāramiṃ;
पुब्बकेहि महेसीहि, आसेवितनिसेवितं॥
Pubbakehi mahesīhi, āsevitanisevitaṃ.
‘‘इमं त्वं छट्ठमं ताव, दळ्हं कत्वा समादिय।
‘‘Imaṃ tvaṃ chaṭṭhamaṃ tāva, daḷhaṃ katvā samādiya;
तत्थ अद्वेज्झमानसो, सम्बोधिं पापुणिस्ससि॥
Tattha advejjhamānaso, sambodhiṃ pāpuṇissasi.
‘‘यथापि पथवी नाम, सुचिम्पि असुचिम्पि च।
‘‘Yathāpi pathavī nāma, sucimpi asucimpi ca;
सब्बं सहति निक्खेपं, न करोति पटिघं तया॥
Sabbaṃ sahati nikkhepaṃ, na karoti paṭighaṃ tayā.
‘‘तथेव त्वम्पि सब्बेसं, सम्मानावमानक्खमो।
‘‘Tatheva tvampi sabbesaṃ, sammānāvamānakkhamo;
खन्तिपारमितं गन्त्वा, सम्बोधिं पापुणिस्ससी’’ति॥
Khantipāramitaṃ gantvā, sambodhiṃ pāpuṇissasī’’ti.
अथस्स ‘‘न एत्तकेहेव बुद्धकारकधम्मेहि भवितब्ब’’न्ति उत्तरिपि उपधारयतो सत्तमं सच्चपारमिं दिस्वा एतदहोसि – ‘‘सुमेधपण्डित, त्वं इतो पट्ठाय सच्चपारमिम्पि पूरेय्यासि। असनिया मत्थके पतमानायपि धनादीनं अत्थाय छन्दादिवसेन सम्पजानमुसावादं नाम माकासि। यथा हि ओसधितारका नाम सब्बउतूसु अत्तनो गमनवीथिं जहित्वा अञ्ञाय वीथिया न गच्छति, सकवीथियाव गच्छति, एवमेव त्वम्पि सच्चं पहाय मुसावादं नाम अकरोन्तोयेव बुद्धो भविस्ससी’’ति सत्तमं सच्चपारमिं दळ्हं कत्वा अधिट्ठासि। तेन वुत्तं –
Athassa ‘‘na ettakeheva buddhakārakadhammehi bhavitabba’’nti uttaripi upadhārayato sattamaṃ saccapāramiṃ disvā etadahosi – ‘‘sumedhapaṇḍita, tvaṃ ito paṭṭhāya saccapāramimpi pūreyyāsi. Asaniyā matthake patamānāyapi dhanādīnaṃ atthāya chandādivasena sampajānamusāvādaṃ nāma mākāsi. Yathā hi osadhitārakā nāma sabbautūsu attano gamanavīthiṃ jahitvā aññāya vīthiyā na gacchati, sakavīthiyāva gacchati, evameva tvampi saccaṃ pahāya musāvādaṃ nāma akarontoyeva buddho bhavissasī’’ti sattamaṃ saccapāramiṃ daḷhaṃ katvā adhiṭṭhāsi. Tena vuttaṃ –
‘‘न हेते एत्तकायेव, बुद्धधम्मा भविस्सरे।
‘‘Na hete ettakāyeva, buddhadhammā bhavissare;
अञ्ञेपि विचिनिस्सामि, ये धम्मा बोधिपाचना॥
Aññepi vicinissāmi, ye dhammā bodhipācanā.
‘‘विचिनन्तो तदादक्खिं, सत्तमं सच्चपारमिं।
‘‘Vicinanto tadādakkhiṃ, sattamaṃ saccapāramiṃ;
पुब्बकेहि महेसीहि, आसेवितनिसेवितं॥
Pubbakehi mahesīhi, āsevitanisevitaṃ.
‘‘इमं त्वं सत्तमं ताव, दळ्हं कत्वा समादिय।
‘‘Imaṃ tvaṃ sattamaṃ tāva, daḷhaṃ katvā samādiya;
तत्थ अद्वेज्झवचनो, सम्बोधिं पापुणिस्ससि॥
Tattha advejjhavacano, sambodhiṃ pāpuṇissasi.
‘‘यथापि ओसधी नाम, तुलाभूता सदेवके।
‘‘Yathāpi osadhī nāma, tulābhūtā sadevake;
समये उतुवस्से वा, न वोक्कमति वीथितो॥
Samaye utuvasse vā, na vokkamati vīthito.
‘‘तथेव त्वम्पि सच्चेसु, मा वोक्कमसि वीथितो।
‘‘Tatheva tvampi saccesu, mā vokkamasi vīthito;
सच्चपारमितं गन्त्वा, सम्बोधिं पापुणिस्ससी’’ति॥
Saccapāramitaṃ gantvā, sambodhiṃ pāpuṇissasī’’ti.
अथस्स ‘‘न एत्तकेहेव बुद्धकारकधम्मेहि भवितब्ब’’न्ति उत्तरिपि उपधारयतो अट्ठमं अधिट्ठानपारमिं दिस्वा एतदहोसि – ‘‘सुमेधपण्डित, त्वं इतो पट्ठाय अधिट्ठानपारमिम्पि पूरेय्यासि। यं अधिट्ठासि, तस्मिं अधिट्ठाने निच्चलो भवेय्यासि। यथा हि पब्बतो नाम सब्बदिसासु वातेहि पहटोपि न कम्पति न चलति, अत्तनो ठानेयेव तिट्ठति, एवमेव त्वम्पि अत्तनो अधिट्ठाने निच्चलो होन्तोव बुद्धो भविस्ससी’’ति अट्ठमं अधिट्ठानपारमिं दळ्हं कत्वा अधिट्ठासि। तेन वुत्तं –
Athassa ‘‘na ettakeheva buddhakārakadhammehi bhavitabba’’nti uttaripi upadhārayato aṭṭhamaṃ adhiṭṭhānapāramiṃ disvā etadahosi – ‘‘sumedhapaṇḍita, tvaṃ ito paṭṭhāya adhiṭṭhānapāramimpi pūreyyāsi. Yaṃ adhiṭṭhāsi, tasmiṃ adhiṭṭhāne niccalo bhaveyyāsi. Yathā hi pabbato nāma sabbadisāsu vātehi pahaṭopi na kampati na calati, attano ṭhāneyeva tiṭṭhati, evameva tvampi attano adhiṭṭhāne niccalo hontova buddho bhavissasī’’ti aṭṭhamaṃ adhiṭṭhānapāramiṃ daḷhaṃ katvā adhiṭṭhāsi. Tena vuttaṃ –
‘‘न हेते एत्तकायेव, बुद्धधम्मा भविस्सरे।
‘‘Na hete ettakāyeva, buddhadhammā bhavissare;
अञ्ञेपि विचिनिस्सामि, ये धम्मा बोधिपाचना॥
Aññepi vicinissāmi, ye dhammā bodhipācanā.
‘‘विचिनन्तो तदादक्खिं, अट्ठमं अधिट्ठानपारमिं।
‘‘Vicinanto tadādakkhiṃ, aṭṭhamaṃ adhiṭṭhānapāramiṃ;
पुब्बकेहि महेसीहि, आसेवितनिसेवितं॥
Pubbakehi mahesīhi, āsevitanisevitaṃ.
‘‘इमं त्वं अट्ठमं ताव, दळ्हं कत्वा समादिय।
‘‘Imaṃ tvaṃ aṭṭhamaṃ tāva, daḷhaṃ katvā samādiya;
तत्थ त्वं अचलो हुत्वा, सम्बोधिं पापुणिस्ससि॥
Tattha tvaṃ acalo hutvā, sambodhiṃ pāpuṇissasi.
‘‘यथापि पब्बतो सेलो, अचलो सुप्पतिट्ठितो।
‘‘Yathāpi pabbato selo, acalo suppatiṭṭhito;
न कम्पति भुसवातेहि, सकट्ठानेव तिट्ठति॥
Na kampati bhusavātehi, sakaṭṭhāneva tiṭṭhati.
‘‘तथेव त्वम्पि अधिट्ठाने, सब्बदा अचलो भव।
‘‘Tatheva tvampi adhiṭṭhāne, sabbadā acalo bhava;
अधिट्ठानपारमितं गन्त्वा, सम्बोधिं पापुणिस्ससी’’ति॥
Adhiṭṭhānapāramitaṃ gantvā, sambodhiṃ pāpuṇissasī’’ti.
अथस्स ‘‘न एत्तकेहेव बुद्धकारकधम्मेहि भवितब्ब’’न्ति उत्तरिपि उपधारयतो नवमं मेत्तापारमिं दिस्वा एतदहोसि – ‘‘सुमेधपण्डित, त्वं इतो पट्ठाय नवमं मेत्तापारमिम्पि पूरेय्यासि। अहितेसुपि हितेसुपि एकचित्तो भवेय्यासि। यथा हि उदकं नाम पापजनस्सापि कल्याणजनस्सापि सीतिभावं एकसदिसं कत्वा फरति, एवमेव त्वम्पि सब्बसत्तेसु मेत्तचित्तेन एकचित्तोव होन्तो बुद्धो भविस्ससी’’ति नवमं मेत्तापारमिं दळ्हं कत्वा अधिट्ठासि। तेन वुत्तं –
Athassa ‘‘na ettakeheva buddhakārakadhammehi bhavitabba’’nti uttaripi upadhārayato navamaṃ mettāpāramiṃ disvā etadahosi – ‘‘sumedhapaṇḍita, tvaṃ ito paṭṭhāya navamaṃ mettāpāramimpi pūreyyāsi. Ahitesupi hitesupi ekacitto bhaveyyāsi. Yathā hi udakaṃ nāma pāpajanassāpi kalyāṇajanassāpi sītibhāvaṃ ekasadisaṃ katvā pharati, evameva tvampi sabbasattesu mettacittena ekacittova honto buddho bhavissasī’’ti navamaṃ mettāpāramiṃ daḷhaṃ katvā adhiṭṭhāsi. Tena vuttaṃ –
‘‘न हेते एत्तकायेव, बुद्धधम्मा भविस्सरे।
‘‘Na hete ettakāyeva, buddhadhammā bhavissare;
अञ्ञेपि विचिनिस्सामि, ये धम्मा बोधिपाचना॥
Aññepi vicinissāmi, ye dhammā bodhipācanā.
‘‘विचिनन्तो तदादक्खिं, नवमं मेत्तापारमिं।
‘‘Vicinanto tadādakkhiṃ, navamaṃ mettāpāramiṃ;
पुब्बकेहि महेसीहि, आसेवितनिसेवितं॥
Pubbakehi mahesīhi, āsevitanisevitaṃ.
‘‘इमं त्वं नवमं ताव, दळ्हं कत्वा समादिय।
‘‘Imaṃ tvaṃ navamaṃ tāva, daḷhaṃ katvā samādiya;
मेत्ताय असमो होहि, यदि बोधिं पत्तुमिच्छसि॥
Mettāya asamo hohi, yadi bodhiṃ pattumicchasi.
‘‘यथापि उदकं नाम, कल्याणे पापके जने।
‘‘Yathāpi udakaṃ nāma, kalyāṇe pāpake jane;
समं फरति सीतेन, पवाहेति रजोमलं॥
Samaṃ pharati sītena, pavāheti rajomalaṃ.
‘‘तथेव त्वम्पि अहितहिते, समं मेत्ताय भावय।
‘‘Tatheva tvampi ahitahite, samaṃ mettāya bhāvaya;
मेत्तापारमितं गन्त्वा, सम्बोधिं पापुणिस्ससी’’ति॥
Mettāpāramitaṃ gantvā, sambodhiṃ pāpuṇissasī’’ti.
अथस्स ‘‘न एत्तकेहेव बुद्धकारकधम्मेहि भवितब्ब’’न्ति उत्तरिपि उपधारयतो दसमं उपेक्खापारमिं दिस्वा एतदहोसि – ‘‘सुमेधपण्डित, त्वं इतो पट्ठाय उपेक्खापारमिम्पि पूरेय्यासि। सुखेपि दुक्खेपि मज्झत्तोव भवेय्यासि। यथा हि पथवी नाम सुचिम्पि असुचिम्पि पक्खिप्पमाना मज्झत्ताव होति, एवमेव त्वम्पि सुखदुक्खेसु मज्झत्तोव होन्तो बुद्धो भविस्ससी’’ति दसमं उपेक्खापारमिं दळ्हं कत्वा अधिट्ठासि। तेन वुत्तं –
Athassa ‘‘na ettakeheva buddhakārakadhammehi bhavitabba’’nti uttaripi upadhārayato dasamaṃ upekkhāpāramiṃ disvā etadahosi – ‘‘sumedhapaṇḍita, tvaṃ ito paṭṭhāya upekkhāpāramimpi pūreyyāsi. Sukhepi dukkhepi majjhattova bhaveyyāsi. Yathā hi pathavī nāma sucimpi asucimpi pakkhippamānā majjhattāva hoti, evameva tvampi sukhadukkhesu majjhattova honto buddho bhavissasī’’ti dasamaṃ upekkhāpāramiṃ daḷhaṃ katvā adhiṭṭhāsi. Tena vuttaṃ –
‘‘न हेते एत्तकायेव, बुद्धधम्मा भविस्सरे।
‘‘Na hete ettakāyeva, buddhadhammā bhavissare;
अञ्ञेपि विचिनिस्सामि, ये धम्मा बोधिपाचना॥
Aññepi vicinissāmi, ye dhammā bodhipācanā.
‘‘विचिनन्तो तदादक्खिं, दसमं उपेक्खापारमिं।
‘‘Vicinanto tadādakkhiṃ, dasamaṃ upekkhāpāramiṃ;
पुब्बकेहि महेसीहि, आसेवितनिसेवितं॥
Pubbakehi mahesīhi, āsevitanisevitaṃ.
‘‘इमं त्वं दसमं ताव, दळ्हं कत्वा समादिय।
‘‘Imaṃ tvaṃ dasamaṃ tāva, daḷhaṃ katvā samādiya;
तुलाभूतो दळ्हो हुत्वा, सम्बोधिं पापुणिस्ससि॥
Tulābhūto daḷho hutvā, sambodhiṃ pāpuṇissasi.
‘‘यथापि पथवी नाम, निक्खित्तं असुचिं सुचिं।
‘‘Yathāpi pathavī nāma, nikkhittaṃ asuciṃ suciṃ;
उपेक्खति उभोपेते, कोपानुनयवज्जिता॥
Upekkhati ubhopete, kopānunayavajjitā.
‘‘तथेव त्वम्पि सुखदुक्खे, तुलाभूतो सदा भव।
‘‘Tatheva tvampi sukhadukkhe, tulābhūto sadā bhava;
उपेक्खापारमितं गन्त्वा, सम्बोधिं पापुणिस्ससी’’ति॥
Upekkhāpāramitaṃ gantvā, sambodhiṃ pāpuṇissasī’’ti.
ततो चिन्तेसि – ‘‘इमस्मिं लोके बोधिसत्तेहि पूरेतब्बा बोधिपरिपाचना बुद्धकारकधम्मा एत्तकायेव, दस पारमियो ठपेत्वा अञ्ञे नत्थि, इमापि दस पारमियो उद्धं आकासेपि नत्थि, हेट्ठा पथवियम्पि, पुरत्थिमादीसु दिसासुपि नत्थि, मय्हमेव पन हदयमंसब्भन्तरे पतिट्ठिता’’ति। एवं तासं हदये पतिट्ठितभावं दिस्वा सब्बापि ता दळ्हं कत्वा अधिट्ठाय पुनप्पुनं सम्मसन्तो अनुलोमपटिलोमं सम्मसति, परियन्ते गहेत्वा आदिं पापेति, आदिम्हि गहेत्वा परियन्ते ठपेति, मज्झे गहेत्वा उभतो ओसापेति, उभतो कोटीसु हेत्वा मज्झे ओसापेति। बाहिरकभण्डपरिच्चागो दानपारमी नाम, अङ्गपरिच्चागो दानउपपारमी नाम, जीवितपरिच्चागो दानपरमत्थपारमी नामाति दस पारमियो दस उपपारमियो दस परमत्थपारमियो यन्ततेलं विनिवट्टेन्तो विय महामेरुं मत्थं कत्वा चक्कवाळमहासमुद्दं आलुळेन्तो विय च सम्मसि। तस्सेवं दस पारमियो सम्मसन्तस्स धम्मतेजेन चतुनहुताधिकद्वियोजनसतसहस्सबहला अयं महापथवी हत्थिना अक्कन्तनळकलापो विय, पीळियमानं उच्छुयन्तं विय च महाविरवं विरवमाना सङ्कम्पि सम्पकम्पि सम्पवेधि, कुलालचक्कं विय तेलयन्तचक्कं विय च परिब्भमि। तेन वुत्तं –
Tato cintesi – ‘‘imasmiṃ loke bodhisattehi pūretabbā bodhiparipācanā buddhakārakadhammā ettakāyeva, dasa pāramiyo ṭhapetvā aññe natthi, imāpi dasa pāramiyo uddhaṃ ākāsepi natthi, heṭṭhā pathaviyampi, puratthimādīsu disāsupi natthi, mayhameva pana hadayamaṃsabbhantare patiṭṭhitā’’ti. Evaṃ tāsaṃ hadaye patiṭṭhitabhāvaṃ disvā sabbāpi tā daḷhaṃ katvā adhiṭṭhāya punappunaṃ sammasanto anulomapaṭilomaṃ sammasati, pariyante gahetvā ādiṃ pāpeti, ādimhi gahetvā pariyante ṭhapeti, majjhe gahetvā ubhato osāpeti, ubhato koṭīsu hetvā majjhe osāpeti. Bāhirakabhaṇḍapariccāgo dānapāramī nāma, aṅgapariccāgo dānaupapāramī nāma, jīvitapariccāgo dānaparamatthapāramī nāmāti dasa pāramiyo dasa upapāramiyo dasa paramatthapāramiyo yantatelaṃ vinivaṭṭento viya mahāmeruṃ matthaṃ katvā cakkavāḷamahāsamuddaṃ āluḷento viya ca sammasi. Tassevaṃ dasa pāramiyo sammasantassa dhammatejena catunahutādhikadviyojanasatasahassabahalā ayaṃ mahāpathavī hatthinā akkantanaḷakalāpo viya, pīḷiyamānaṃ ucchuyantaṃ viya ca mahāviravaṃ viravamānā saṅkampi sampakampi sampavedhi, kulālacakkaṃ viya telayantacakkaṃ viya ca paribbhami. Tena vuttaṃ –
‘‘एत्तकायेव ते लोके, ये धम्मा बोधिपाचना।
‘‘Ettakāyeva te loke, ye dhammā bodhipācanā;
ततुद्धं नत्थि अञ्ञत्र, दळ्हं तत्थ पतिट्ठह॥
Tatuddhaṃ natthi aññatra, daḷhaṃ tattha patiṭṭhaha.
‘‘इमे धम्मे सम्मसतो, सभावसरसलक्खणे।
‘‘Ime dhamme sammasato, sabhāvasarasalakkhaṇe;
धम्मतेजेन वसुधा, दससहस्सी पकम्पथ॥
Dhammatejena vasudhā, dasasahassī pakampatha.
‘‘चलती रवती पथवी, उच्छुयन्तंव पीळितं।
‘‘Calatī ravatī pathavī, ucchuyantaṃva pīḷitaṃ;
तेलयन्ते यथा चक्कं, एवं कम्पति मेदनी’’ति॥
Telayante yathā cakkaṃ, evaṃ kampati medanī’’ti.
महापथविया कम्पमानाय रम्मनगरवासिनो सण्ठातुं असक्कोन्ता युगन्तवातब्भाहता महासाला विय मुच्छितमुच्छिताव पपतिंसु, घटादीनि कुलालभाजनानि पवट्टन्तानि अञ्ञमञ्ञं पहरन्तानि चुण्णविचुण्णानि अहेसुं। महाजनो भीततसितो सत्थारं उपसङ्कमित्वा ‘‘किं नु खो भगवा नागावट्टो अयं भूतयक्खदेवतासु अञ्ञतरावट्टोति न हि मयं एतं जानाम, अपिच खो सब्बोपि अयं महाजनो उपद्दुतो, किं नु खो इमस्स लोकस्स पापकं भविस्सति, उदाहु कल्याणं, कथेथ नो एतं कारण’’न्ति आह। अथ सत्था तेसं कथं सुत्वा ‘‘तुम्हे मा भायथ मा चिन्तयित्थ, नत्थि वो इतोनिदानं भयं। यो सो मया अज्ज सुमेधपण्डितो ‘अनागते गोतमो नाम बुद्धो भविस्सती’ति ब्याकतो, सो दस पारमियो सम्मसति, तस्स दस पारमियो सम्मसन्तस्स विलोळेन्तस्स धम्मतेजेन सकलदससहस्सिलोकधातु एकप्पहारेन कम्पति, चेव, रवति चा’’ति आह। तेन वुत्तं –
Mahāpathaviyā kampamānāya rammanagaravāsino saṇṭhātuṃ asakkontā yugantavātabbhāhatā mahāsālā viya mucchitamucchitāva papatiṃsu, ghaṭādīni kulālabhājanāni pavaṭṭantāni aññamaññaṃ paharantāni cuṇṇavicuṇṇāni ahesuṃ. Mahājano bhītatasito satthāraṃ upasaṅkamitvā ‘‘kiṃ nu kho bhagavā nāgāvaṭṭo ayaṃ bhūtayakkhadevatāsu aññatarāvaṭṭoti na hi mayaṃ etaṃ jānāma, apica kho sabbopi ayaṃ mahājano upadduto, kiṃ nu kho imassa lokassa pāpakaṃ bhavissati, udāhu kalyāṇaṃ, kathetha no etaṃ kāraṇa’’nti āha. Atha satthā tesaṃ kathaṃ sutvā ‘‘tumhe mā bhāyatha mā cintayittha, natthi vo itonidānaṃ bhayaṃ. Yo so mayā ajja sumedhapaṇḍito ‘anāgate gotamo nāma buddho bhavissatī’ti byākato, so dasa pāramiyo sammasati, tassa dasa pāramiyo sammasantassa viloḷentassa dhammatejena sakaladasasahassilokadhātu ekappahārena kampati, ceva, ravati cā’’ti āha. Tena vuttaṃ –
‘‘यावता परिसा आसि, बुद्धस्स परिवेसने।
‘‘Yāvatā parisā āsi, buddhassa parivesane;
पवेधमाना सा तत्थ, मुच्छिता सेसि भूमियं॥
Pavedhamānā sā tattha, mucchitā sesi bhūmiyaṃ.
‘‘घटानेकसहस्सानि , कुम्भीनञ्च सता बहू।
‘‘Ghaṭānekasahassāni , kumbhīnañca satā bahū;
सञ्चुण्णमथिता तत्थ, अञ्ञमञ्ञं पघट्टिता॥
Sañcuṇṇamathitā tattha, aññamaññaṃ paghaṭṭitā.
‘‘उब्बिग्गा तसिता भीता, भन्ता ब्यधितमानसा।
‘‘Ubbiggā tasitā bhītā, bhantā byadhitamānasā;
महाजना समागम्म, दीपङ्करमुपागमुं॥
Mahājanā samāgamma, dīpaṅkaramupāgamuṃ.
‘किं भविस्सति लोकस्स, कल्याणमथ पापकं।
‘Kiṃ bhavissati lokassa, kalyāṇamatha pāpakaṃ;
सब्बो उपद्दुतो लोको, तं विनोदेहि चक्खुम’॥
Sabbo upadduto loko, taṃ vinodehi cakkhuma’.
‘‘तेसं तदा सञ्ञापेसि, दीपङ्करो महामुनि।
‘‘Tesaṃ tadā saññāpesi, dīpaṅkaro mahāmuni;
विस्सत्था होथ मा भाथ, इमस्मिं पथविकम्पने॥
Vissatthā hotha mā bhātha, imasmiṃ pathavikampane.
‘‘यमहं अज्ज ब्याकासिं, बुद्धो लोके भविस्सति।
‘‘Yamahaṃ ajja byākāsiṃ, buddho loke bhavissati;
एसो सम्मसति धम्मं, पुब्बकं जिनसेवितं॥
Eso sammasati dhammaṃ, pubbakaṃ jinasevitaṃ.
‘‘तस्स सम्मसतो धम्मं, बुद्धभूमिं असेसतो।
‘‘Tassa sammasato dhammaṃ, buddhabhūmiṃ asesato;
तेनायं कम्पिता पथवी, दससहस्सी सदेवके’’ति॥
Tenāyaṃ kampitā pathavī, dasasahassī sadevake’’ti.
महाजनो तथागतस्स वचनं सुत्वा हट्ठतुट्ठो मालागन्धविलेपनं आदाय रम्मनगरा निक्खमित्वा बोधिसत्तं उपसङ्कमित्वा मालादीहि पूजेत्वा वन्दित्वा पदक्खिणं कत्वा रम्मनगरमेव पाविसि। बोधिसत्तोपि दस पारमियो सम्मसित्वा वीरियं दळ्हं कत्वा अधिट्ठाय निसिन्नासना वुट्ठासि। तेन वुत्तं –
Mahājano tathāgatassa vacanaṃ sutvā haṭṭhatuṭṭho mālāgandhavilepanaṃ ādāya rammanagarā nikkhamitvā bodhisattaṃ upasaṅkamitvā mālādīhi pūjetvā vanditvā padakkhiṇaṃ katvā rammanagarameva pāvisi. Bodhisattopi dasa pāramiyo sammasitvā vīriyaṃ daḷhaṃ katvā adhiṭṭhāya nisinnāsanā vuṭṭhāsi. Tena vuttaṃ –
‘‘बुद्धस्स वचनं सुत्वा, मनो निब्बायि तावदे।
‘‘Buddhassa vacanaṃ sutvā, mano nibbāyi tāvade;
सब्बे मं उपसङ्कम्म, पुनापि अभिवन्दिसुं॥
Sabbe maṃ upasaṅkamma, punāpi abhivandisuṃ.
‘‘समादियित्वा बुद्धगुणं, दळ्हं कत्वान मानसं।
‘‘Samādiyitvā buddhaguṇaṃ, daḷhaṃ katvāna mānasaṃ;
दीपङ्करं नमस्सित्वा, आसना वुट्ठहिं तदा’’ति॥
Dīpaṅkaraṃ namassitvā, āsanā vuṭṭhahiṃ tadā’’ti.
अथ बोधिसत्तं आसना वुट्ठहन्तं सकलदससहस्सचक्कवाळदेवता सन्निपतित्वा दिब्बेहि मालागन्धेहि पूजेत्वा वन्दित्वा ‘‘अय्य सुमेधतापस, तया अज्ज दीपङ्करदसबलस्स पादमूले महती पत्थना पत्थिता, सा ते अनन्तरायेन समिज्झतु, मा ते भयं वा छम्भितत्तं वा अहोसि, सरीरे अप्पमत्तकोपि रोगो मा उप्पज्जि, खिप्पं पारमियो पूरेत्वा सम्मासम्बोधिं पटिविज्झ। यथा पुप्फूपगफलूपगा रुक्खा समये पुप्फन्ति चेव फलन्ति च, तथेव त्वम्पि समयं अनतिक्कमित्वा खिप्पं सम्बोधिमुत्तमं फुसस्सू’’तिआदीनि थुतिमङ्गलानि पयिरुदाहंसु, एवं पयिरुदाहित्वा अत्तनो अत्तनो देवट्ठानमेव अगमंसु। बोधिसत्तोपि देवताहि अभित्थुतो ‘‘अहं दस पारमियो पूरेत्वा कप्पसतसहस्साधिकानं चतुन्नं असङ्ख्येय्यानं मत्थके बुद्धो भविस्सामी’’ति वीरियं दळ्हं कत्वा अधिट्ठाय नभं अब्भुग्गन्त्वा हिमवन्तमेव अगमासि। तेन वुत्तं –
Atha bodhisattaṃ āsanā vuṭṭhahantaṃ sakaladasasahassacakkavāḷadevatā sannipatitvā dibbehi mālāgandhehi pūjetvā vanditvā ‘‘ayya sumedhatāpasa, tayā ajja dīpaṅkaradasabalassa pādamūle mahatī patthanā patthitā, sā te anantarāyena samijjhatu, mā te bhayaṃ vā chambhitattaṃ vā ahosi, sarīre appamattakopi rogo mā uppajji, khippaṃ pāramiyo pūretvā sammāsambodhiṃ paṭivijjha. Yathā pupphūpagaphalūpagā rukkhā samaye pupphanti ceva phalanti ca, tatheva tvampi samayaṃ anatikkamitvā khippaṃ sambodhimuttamaṃ phusassū’’tiādīni thutimaṅgalāni payirudāhaṃsu, evaṃ payirudāhitvā attano attano devaṭṭhānameva agamaṃsu. Bodhisattopi devatāhi abhitthuto ‘‘ahaṃ dasa pāramiyo pūretvā kappasatasahassādhikānaṃ catunnaṃ asaṅkhyeyyānaṃ matthake buddho bhavissāmī’’ti vīriyaṃ daḷhaṃ katvā adhiṭṭhāya nabhaṃ abbhuggantvā himavantameva agamāsi. Tena vuttaṃ –
‘‘दिब्बं मानुसकं पुप्फं, देवा मानुसका उभो।
‘‘Dibbaṃ mānusakaṃ pupphaṃ, devā mānusakā ubho;
समोकिरन्ति पुप्फेहि, वुट्ठहन्तस्स आसना॥
Samokiranti pupphehi, vuṭṭhahantassa āsanā.
‘‘वेदयन्ति च ते सोत्थिं, देवा मानुसका उभो।
‘‘Vedayanti ca te sotthiṃ, devā mānusakā ubho;
महन्तं पत्थितं तुय्हं, तं लभस्सु यथिच्छितं॥
Mahantaṃ patthitaṃ tuyhaṃ, taṃ labhassu yathicchitaṃ.
‘‘सब्बीतियो विवज्जन्तु, सोको रोगो विनस्सतु।
‘‘Sabbītiyo vivajjantu, soko rogo vinassatu;
मा ते भवन्त्वन्तराया, फुस खिप्पं बोधिमुत्तमं॥
Mā te bhavantvantarāyā, phusa khippaṃ bodhimuttamaṃ.
‘‘यथापि समये पत्ते, पुप्फन्ति पुप्फिनो दुमा।
‘‘Yathāpi samaye patte, pupphanti pupphino dumā;
तथेव त्वं महावीर, बुद्धञाणेन पुप्फस्सु॥
Tatheva tvaṃ mahāvīra, buddhañāṇena pupphassu.
‘‘यथा ये केचि सम्बुद्धा, पूरयुं दस पारमी।
‘‘Yathā ye keci sambuddhā, pūrayuṃ dasa pāramī;
तथेव त्वं महावीर, पूरय दस पारमी॥
Tatheva tvaṃ mahāvīra, pūraya dasa pāramī.
‘‘यथा ये केचि सम्बुद्धा, बोधिमण्डम्हि बुज्झरे।
‘‘Yathā ye keci sambuddhā, bodhimaṇḍamhi bujjhare;
तथेव त्वं महावीर, बुज्झस्सु जिनबोधियं॥
Tatheva tvaṃ mahāvīra, bujjhassu jinabodhiyaṃ.
‘‘यथा ये केचि सम्बुद्धा, धम्मचक्कं पवत्तयुं।
‘‘Yathā ye keci sambuddhā, dhammacakkaṃ pavattayuṃ;
तथेव त्वं महावीर, धम्मचक्कं पवत्तय॥
Tatheva tvaṃ mahāvīra, dhammacakkaṃ pavattaya.
‘‘पुण्णमाये यथा चन्दो, परिसुद्धो विरोचति।
‘‘Puṇṇamāye yathā cando, parisuddho virocati;
तथेव त्वं पुण्णमनो, विरोच दससहस्सियं॥
Tatheva tvaṃ puṇṇamano, viroca dasasahassiyaṃ.
‘‘राहुमुत्तो यथा सूरियो, तापेन अतिरोचति।
‘‘Rāhumutto yathā sūriyo, tāpena atirocati;
तथेव लोका मुच्चित्वा, विरोच सिरिया तुवं॥
Tatheva lokā muccitvā, viroca siriyā tuvaṃ.
‘‘यथा या काचि नदियो, ओसरन्ति महोदधिं।
‘‘Yathā yā kāci nadiyo, osaranti mahodadhiṃ;
एवं सदेवका लोका, ओसरन्तु तवन्तिके॥
Evaṃ sadevakā lokā, osarantu tavantike.
‘‘तेहि थुतप्पसत्थो सो, दस धम्मे समादिय।
‘‘Tehi thutappasattho so, dasa dhamme samādiya;
ते धम्मे परिपूरेन्तो, पवनं पाविसी तदा’’ति॥
Te dhamme paripūrento, pavanaṃ pāvisī tadā’’ti.
सुमेधकथा निट्ठिता।
Sumedhakathā niṭṭhitā.
रम्मनगरवासिनोपि खो नगरं पविसित्वा बुद्धप्पमुखस्स भिक्खुसङ्घस्स महादानं अदंसु। सत्था तेसं धम्मं देसेत्वा महाजनं सरणादीसु पतिट्ठापेत्वा रम्मनगरम्हा निक्खमित्वा ततो उद्धम्पि यावतायुकं तिट्ठन्तो सब्बं बुद्धकिच्चं कत्वा अनुक्कमेन अनुपादिसेसाय निब्बानधातुया परिनिब्बायि। तत्थ यं वत्तब्बं, तं सब्बं बुद्धवंसे वुत्तनयेनेव वेदितब्बं। वुत्तञ्हि तत्थ –
Rammanagaravāsinopi kho nagaraṃ pavisitvā buddhappamukhassa bhikkhusaṅghassa mahādānaṃ adaṃsu. Satthā tesaṃ dhammaṃ desetvā mahājanaṃ saraṇādīsu patiṭṭhāpetvā rammanagaramhā nikkhamitvā tato uddhampi yāvatāyukaṃ tiṭṭhanto sabbaṃ buddhakiccaṃ katvā anukkamena anupādisesāya nibbānadhātuyā parinibbāyi. Tattha yaṃ vattabbaṃ, taṃ sabbaṃ buddhavaṃse vuttanayeneva veditabbaṃ. Vuttañhi tattha –
‘‘तदा ते भोजयित्वान, ससङ्घं लोकनायकं।
‘‘Tadā te bhojayitvāna, sasaṅghaṃ lokanāyakaṃ;
उपगच्छुं सरणं तस्स, दीपङ्करस्स सत्थुनो॥
Upagacchuṃ saraṇaṃ tassa, dīpaṅkarassa satthuno.
‘‘सरणागमने कञ्चि, निवेसेति तथागतो।
‘‘Saraṇāgamane kañci, niveseti tathāgato;
कञ्चि पञ्चसु सीलेसु, सीले दसविधे परं॥
Kañci pañcasu sīlesu, sīle dasavidhe paraṃ.
‘‘कस्सचि देति सामञ्ञं, चतुरो फलमुत्तमे।
‘‘Kassaci deti sāmaññaṃ, caturo phalamuttame;
कस्सचि असमे धम्मे, देति सो पटिसम्भिदा॥
Kassaci asame dhamme, deti so paṭisambhidā.
‘‘कस्सचि वरसमापत्तियो, अट्ठ देति नरासभो।
‘‘Kassaci varasamāpattiyo, aṭṭha deti narāsabho;
तिस्सो कस्सचि विज्जायो, छळभिञ्ञा पवेच्छति॥
Tisso kassaci vijjāyo, chaḷabhiññā pavecchati.
‘‘तेन योगेन जनकायं, ओवदति महामुनि।
‘‘Tena yogena janakāyaṃ, ovadati mahāmuni;
तेन वित्थारिकं आसि, लोकनाथस्स सासनं॥
Tena vitthārikaṃ āsi, lokanāthassa sāsanaṃ.
‘‘महाहनुसभक्खन्धो, दीपङ्करसनामको।
‘‘Mahāhanusabhakkhandho, dīpaṅkarasanāmako;
बहू जने तारयति, परिमोचेति दुग्गतिं॥
Bahū jane tārayati, parimoceti duggatiṃ.
‘‘बोधनेय्यं जनं दिस्वा, सतसहस्सेपि योजने।
‘‘Bodhaneyyaṃ janaṃ disvā, satasahassepi yojane;
खणेन उपगन्त्वान, बोधेति तं महामुनि॥
Khaṇena upagantvāna, bodheti taṃ mahāmuni.
‘‘पठमाभिसमये बुद्धो, कोटिसतमबोधयि।
‘‘Paṭhamābhisamaye buddho, koṭisatamabodhayi;
दुतियाभिसमये नाथो, नवुतिकोटिमबोधयि॥
Dutiyābhisamaye nātho, navutikoṭimabodhayi.
‘‘यदा च देवभवनम्हि, बुद्धो धम्ममदेसयि।
‘‘Yadā ca devabhavanamhi, buddho dhammamadesayi;
नवुतिकोटिसहस्सानं, ततियाभिसमयो अहु॥
Navutikoṭisahassānaṃ, tatiyābhisamayo ahu.
‘‘सन्निपाता तयो आसुं, दीपङ्करस्स सत्थुनो।
‘‘Sannipātā tayo āsuṃ, dīpaṅkarassa satthuno;
कोटिसतसहस्सानं, पठमो आसि समागमो॥
Koṭisatasahassānaṃ, paṭhamo āsi samāgamo.
‘‘पुन नारदकूटम्हि, पविवेकगते जिने।
‘‘Puna nāradakūṭamhi, pavivekagate jine;
खीणासवा वीतमला, समिंसु सतकोटियो॥
Khīṇāsavā vītamalā, samiṃsu satakoṭiyo.
‘‘यम्हि काले महावीरो, सुदस्सनसिलुच्चये।
‘‘Yamhi kāle mahāvīro, sudassanasiluccaye;
नवुतिकोटिसहस्सेहि, पवारेसि महामुनि॥
Navutikoṭisahassehi, pavāresi mahāmuni.
‘‘अहं तेन समयेन, जटिलो उग्गतापनो।
‘‘Ahaṃ tena samayena, jaṭilo uggatāpano;
अन्तलिक्खम्हि चरणो, पञ्चाभिञ्ञासु पारगू॥
Antalikkhamhi caraṇo, pañcābhiññāsu pāragū.
‘‘दसवीससहस्सानं , धम्माभिसमयो अहु।
‘‘Dasavīsasahassānaṃ , dhammābhisamayo ahu;
एकद्विन्नं अभिसमया, गणनातो असङ्खिया॥
Ekadvinnaṃ abhisamayā, gaṇanāto asaṅkhiyā.
‘‘वित्थारिकं बाहुजञ्ञं, इद्धं फीतं अहु तदा।
‘‘Vitthārikaṃ bāhujaññaṃ, iddhaṃ phītaṃ ahu tadā;
दीपङ्करस्स भगवतो, सासनं सुविसोधितं॥
Dīpaṅkarassa bhagavato, sāsanaṃ suvisodhitaṃ.
‘‘चत्तारि सतसहस्सानि, छळभिञ्ञा महिद्धिका।
‘‘Cattāri satasahassāni, chaḷabhiññā mahiddhikā;
दीपङ्करं लोकविदुं, परिवारेन्ति सब्बदा॥
Dīpaṅkaraṃ lokaviduṃ, parivārenti sabbadā.
‘‘ये केचि तेन समयेन, जहन्ति मानुसं भवं।
‘‘Ye keci tena samayena, jahanti mānusaṃ bhavaṃ;
अपत्तमानसा सेक्खा, गरहिता भवन्ति ते॥
Apattamānasā sekkhā, garahitā bhavanti te.
‘‘सुपुप्फितं पावचनं, अरहन्तेहि तादिहि।
‘‘Supupphitaṃ pāvacanaṃ, arahantehi tādihi;
खीणासवेहि विमलेहि, उपसोभति सदेवके॥
Khīṇāsavehi vimalehi, upasobhati sadevake.
‘‘नगरं रम्मवती नाम, सुदेवो नाम खत्तियो।
‘‘Nagaraṃ rammavatī nāma, sudevo nāma khattiyo;
सुमेधा नाम जनिका, दीपङ्करस्स सत्थुनो॥
Sumedhā nāma janikā, dīpaṅkarassa satthuno.
‘‘सुमङ्गलो च तिस्सो च, अहेसुं अग्गसावका।
‘‘Sumaṅgalo ca tisso ca, ahesuṃ aggasāvakā;
सागतो नामुपट्ठाको, दीपङ्करस्स सत्थुनो॥
Sāgato nāmupaṭṭhāko, dīpaṅkarassa satthuno.
‘‘नन्दा चेव सुनन्दा च, अहेसुं अग्गसाविका।
‘‘Nandā ceva sunandā ca, ahesuṃ aggasāvikā;
बोधि तस्स भगवतो, पिप्फलीति पवुच्चति॥
Bodhi tassa bhagavato, pipphalīti pavuccati.
‘‘असीतिहत्थमुब्बेधो, दीपङ्करो महामुनि।
‘‘Asītihatthamubbedho, dīpaṅkaro mahāmuni;
सोभति दीपरुक्खोव, सालराजाव फुल्लितो॥
Sobhati dīparukkhova, sālarājāva phullito.
‘‘सतसहस्सवस्सानि, आयु तस्स महेसिनो।
‘‘Satasahassavassāni, āyu tassa mahesino;
तावता तिट्ठमानो सो, तारेसि जनतं बहुं॥
Tāvatā tiṭṭhamāno so, tāresi janataṃ bahuṃ.
‘‘जोतयित्वान सद्धम्मं, सन्तारेत्वा महाजनं।
‘‘Jotayitvāna saddhammaṃ, santāretvā mahājanaṃ;
जलित्वा अग्गिखन्धोव, निब्बुतो सो ससावको॥
Jalitvā aggikhandhova, nibbuto so sasāvako.
‘‘सा च इद्धि सो च यसो, तानि च पादेसु चक्करतनानि।
‘‘Sā ca iddhi so ca yaso, tāni ca pādesu cakkaratanāni;
सब्बं तमन्तरहितं, ननु रित्ता सब्बसङ्खारा’’ति॥
Sabbaṃ tamantarahitaṃ, nanu rittā sabbasaṅkhārā’’ti.
दीपङ्करस्स पन भगवतो अपरभागे एकं असङ्ख्येय्यं अतिक्कमित्वा कोण्डञ्ञो नाम सत्था उदपादि। तस्सापि तयो सावकसन्निपाता अहेसुं। पठमसन्निपाते कोटिसतसहस्सं, दुतिये कोटिसहस्सं, ततिये नवुतिकोटियो। तदा बोधिसत्तो विजितावी नाम चक्कवत्ती हुत्वा कोटिसतसहस्ससङ्खस्स बुद्धप्पमुखस्स भिक्खुसङ्घस्स महादानं अदासि। सत्था बोधिसत्तं ‘‘बुद्धो भविस्ससी’’ति ब्याकरित्वा धम्मं देसेसि। सो सत्थु धम्मकथं सुत्वा रज्जं निय्यादेत्वा पब्बजि। सो तीणि पिटकानि उग्गहेत्वा अट्ठ समापत्तियो पञ्च अभिञ्ञायो च उप्पादेत्वा अपरिहीनज्झानो ब्रह्मलोके निब्बत्ति। कोण्डञ्ञस्स बुद्धस्स पन रम्मवती नाम नगरं, सुनन्दो नाम खत्तियो पिता, सुजाता नाम देवी माता, भद्दो च सुभद्दो च द्वे अग्गसावका, अनुरुद्धो नामुपट्ठाको, तिस्सा च उपतिस्सा च द्वे अग्गसाविका, सालकल्याणी बोधि, अट्ठासीतिहत्थुब्बेधं सरीरं, वस्ससतसहस्सं आयुप्पमाणं अहोसि।
Dīpaṅkarassa pana bhagavato aparabhāge ekaṃ asaṅkhyeyyaṃ atikkamitvā koṇḍañño nāma satthā udapādi. Tassāpi tayo sāvakasannipātā ahesuṃ. Paṭhamasannipāte koṭisatasahassaṃ, dutiye koṭisahassaṃ, tatiye navutikoṭiyo. Tadā bodhisatto vijitāvī nāma cakkavattī hutvā koṭisatasahassasaṅkhassa buddhappamukhassa bhikkhusaṅghassa mahādānaṃ adāsi. Satthā bodhisattaṃ ‘‘buddho bhavissasī’’ti byākaritvā dhammaṃ desesi. So satthu dhammakathaṃ sutvā rajjaṃ niyyādetvā pabbaji. So tīṇi piṭakāni uggahetvā aṭṭha samāpattiyo pañca abhiññāyo ca uppādetvā aparihīnajjhāno brahmaloke nibbatti. Koṇḍaññassa buddhassa pana rammavatī nāma nagaraṃ, sunando nāma khattiyo pitā, sujātā nāma devī mātā, bhaddo ca subhaddo ca dve aggasāvakā, anuruddho nāmupaṭṭhāko, tissā ca upatissā ca dve aggasāvikā, sālakalyāṇī bodhi, aṭṭhāsītihatthubbedhaṃ sarīraṃ, vassasatasahassaṃ āyuppamāṇaṃ ahosi.
‘‘दीपङ्करस्स अपरेन, कोण्डञ्ञो नाम नायको।
‘‘Dīpaṅkarassa aparena, koṇḍañño nāma nāyako;
अनन्ततेजो अमितयसो, अप्पमेय्यो दुरासदो’’ति॥
Anantatejo amitayaso, appameyyo durāsado’’ti.
तस्स अपरभागे एकं असङ्ख्येय्यं अतिक्कमित्वा एकस्मिंयेव कप्पे चतुरो बुद्धा निब्बत्तिंसु मङ्गलो, सुमनो, रेवतो, सोभितोति। मङ्गलस्स भगवतो तयो सन्निपाता अहेसुं। तेसु पठमसन्निपाते कोटिसतसहस्सं भिक्खू अहेसुं, दुतिये कोटिसहस्सं, ततिये नवुतिकोटियो। वेमातिकभाता किरस्स आनन्दकुमारो नाम नवुतिकोटिसङ्खाय परिसाय सद्धिं धम्मस्सवनत्थाय सत्थु सन्तिकं अगमासि। सत्था तस्स अनुपुब्बिं कथं कथेसि, सो सद्धिं परिसाय सह पटिसम्भिदाहि अरहत्तं पापुणि। सत्था तेसं कुलपुत्तानं पुब्बचरितं ओलोकेन्तो इद्धिमयपत्तचीवरस्स उपनिस्सयं दिस्वा दक्खिणहत्थं पसारेत्वा ‘‘एथ, भिक्खवो’’ति आह। सब्बे तङ्खणञ्ञेव इद्धिमयपत्तचीवरधरा सट्ठिवस्समहाथेरा विय आकप्पसम्पन्ना हुत्वा सत्थारं वन्दित्वा परिवारयिंसु। अयमस्स ततियो सावकसन्निपातो अहोसि।
Tassa aparabhāge ekaṃ asaṅkhyeyyaṃ atikkamitvā ekasmiṃyeva kappe caturo buddhā nibbattiṃsu maṅgalo, sumano, revato, sobhitoti. Maṅgalassa bhagavato tayo sannipātā ahesuṃ. Tesu paṭhamasannipāte koṭisatasahassaṃ bhikkhū ahesuṃ, dutiye koṭisahassaṃ, tatiye navutikoṭiyo. Vemātikabhātā kirassa ānandakumāro nāma navutikoṭisaṅkhāya parisāya saddhiṃ dhammassavanatthāya satthu santikaṃ agamāsi. Satthā tassa anupubbiṃ kathaṃ kathesi, so saddhiṃ parisāya saha paṭisambhidāhi arahattaṃ pāpuṇi. Satthā tesaṃ kulaputtānaṃ pubbacaritaṃ olokento iddhimayapattacīvarassa upanissayaṃ disvā dakkhiṇahatthaṃ pasāretvā ‘‘etha, bhikkhavo’’ti āha. Sabbe taṅkhaṇaññeva iddhimayapattacīvaradharā saṭṭhivassamahātherā viya ākappasampannā hutvā satthāraṃ vanditvā parivārayiṃsu. Ayamassa tatiyo sāvakasannipāto ahosi.
यथा पन अञ्ञेसं बुद्धानं समन्ता असीतिहत्थप्पमाणायेव सरीरप्पभा अहोसि, न एवं तस्स तस्स पन भगवतो सरीरप्पभा निच्चकालं दससहस्सिलोकधातुं फरित्वा अट्ठासि। रुक्खपथविपब्बतसमुद्दादयो अन्तमसो उक्खलिकादीनि उपादाय सुवण्णपट्टपरियोनद्धा विय अहेसुं। आयुप्पमाणं पनस्स नवुतिवस्ससहस्सानि अहोसि। एत्तकं कालं चन्दिमसूरियादयो अत्तनो पभाय विरोचितुं नासक्खिंसु, रत्तिन्दिवपरिच्छेदो न पञ्ञायित्थ। दिवा सूरियालोकेन विय सत्ता निच्चं बुद्धालोकेनेव विचरिंसु, सायं पुप्फितकुसुमानं, पातो रवनकसकुणादीनञ्च वसेन लोको रत्तिन्दिवपरिच्छेदं सल्लक्खेसि।
Yathā pana aññesaṃ buddhānaṃ samantā asītihatthappamāṇāyeva sarīrappabhā ahosi, na evaṃ tassa tassa pana bhagavato sarīrappabhā niccakālaṃ dasasahassilokadhātuṃ pharitvā aṭṭhāsi. Rukkhapathavipabbatasamuddādayo antamaso ukkhalikādīni upādāya suvaṇṇapaṭṭapariyonaddhā viya ahesuṃ. Āyuppamāṇaṃ panassa navutivassasahassāni ahosi. Ettakaṃ kālaṃ candimasūriyādayo attano pabhāya virocituṃ nāsakkhiṃsu, rattindivaparicchedo na paññāyittha. Divā sūriyālokena viya sattā niccaṃ buddhālokeneva vicariṃsu, sāyaṃ pupphitakusumānaṃ, pāto ravanakasakuṇādīnañca vasena loko rattindivaparicchedaṃ sallakkhesi.
किं पन अञ्ञेसं बुद्धानं अयमानुभावो नत्थीति? नो नत्थि। तेपि हि आकङ्खमाना दससहस्सिं वा लोकधातुं ततो वा भिय्यो आभाय फरेय्युं। मङ्गलस्स पन भगवतो पुब्बपत्थनावसेन अञ्ञेसं ब्यामप्पभा विय सरीरप्पभा निच्चकालमेव दससहस्सिलोकधातुं फरित्वा अट्ठासि। सो किर बोधिसत्तचरियकाले वेस्सन्तरसदिसे अत्तभावे ठितो सपुत्तदारो वङ्कपब्बतसदिसे पब्बते वसि। अथेको खरदाठिको नाम यक्खो महापुरिसस्स दानज्झासयतं सुत्वा ब्राह्मणवण्णेन उपसङ्कमित्वा महासत्तं द्वे दारके याचि। महासत्तो ‘‘ददामि ब्राह्मणस्स पुत्तके’’ति हट्ठपहट्ठो उदकपरियन्तं पथविं कम्पेन्तो द्वेपि दारके अदासि। यक्खो चङ्कमनकोटियं आलम्बनफलकं निस्साय ठत्वा पस्सन्तस्सेव महासत्तस्स मूलकलापे विय द्वे दारके खादि। महापुरिसस्स यक्खं ओलोकेत्वा मुखे विवटमत्ते अग्गिजालं विय लोहितधारं उग्गिरमानं तस्स मुखं दिस्वापि केसग्गमत्तम्पि दोमनस्सं न उप्पज्जि। ‘‘सुदिन्नं वत मे दान’’न्ति चिन्तयतो पनस्स सरीरे महन्तं पीतिसोमनस्स उदपादि। सो ‘‘इमस्स मे निस्सन्देन अनागते इमिनाव नीहारेन रस्मियो निक्खमन्तू’’ति पत्थनं अकासि। तस्स तं पत्थनं निस्साय बुद्धभूतस्स सरीरतो रस्मियो निक्खमित्वा एत्तकं ठानं फरिंसु।
Kiṃ pana aññesaṃ buddhānaṃ ayamānubhāvo natthīti? No natthi. Tepi hi ākaṅkhamānā dasasahassiṃ vā lokadhātuṃ tato vā bhiyyo ābhāya phareyyuṃ. Maṅgalassa pana bhagavato pubbapatthanāvasena aññesaṃ byāmappabhā viya sarīrappabhā niccakālameva dasasahassilokadhātuṃ pharitvā aṭṭhāsi. So kira bodhisattacariyakāle vessantarasadise attabhāve ṭhito saputtadāro vaṅkapabbatasadise pabbate vasi. Atheko kharadāṭhiko nāma yakkho mahāpurisassa dānajjhāsayataṃ sutvā brāhmaṇavaṇṇena upasaṅkamitvā mahāsattaṃ dve dārake yāci. Mahāsatto ‘‘dadāmi brāhmaṇassa puttake’’ti haṭṭhapahaṭṭho udakapariyantaṃ pathaviṃ kampento dvepi dārake adāsi. Yakkho caṅkamanakoṭiyaṃ ālambanaphalakaṃ nissāya ṭhatvā passantasseva mahāsattassa mūlakalāpe viya dve dārake khādi. Mahāpurisassa yakkhaṃ oloketvā mukhe vivaṭamatte aggijālaṃ viya lohitadhāraṃ uggiramānaṃ tassa mukhaṃ disvāpi kesaggamattampi domanassaṃ na uppajji. ‘‘Sudinnaṃ vata me dāna’’nti cintayato panassa sarīre mahantaṃ pītisomanassa udapādi. So ‘‘imassa me nissandena anāgate imināva nīhārena rasmiyo nikkhamantū’’ti patthanaṃ akāsi. Tassa taṃ patthanaṃ nissāya buddhabhūtassa sarīrato rasmiyo nikkhamitvā ettakaṃ ṭhānaṃ phariṃsu.
अपरम्पिस्स पुब्बचरितं अत्थि। सो किर बोधिसत्तकाले एकस्स बुद्धस्स चेतियं दिस्वा ‘‘इमस्स बुद्धस्स मया जीवितं परिच्चजितुं वट्टती’’ति दण्डदीपिकावेठननियामेन सकलसरीरं वेठापेत्वा रतनमत्तमकुळं सतसहस्सग्घनिकं सुवण्णपातिं सप्पिस्स पूरापेत्वा तत्थ सहस्सवट्टियो जालापेत्वा तं सीसेनादाय सकलसरीरं जालापेत्वा चेतियं पदक्खिणं करोन्तो सकलरत्तिं वीतिनामेसि। एवं याव अरुणुग्गमना वायमन्तस्सापिस्स लोमकूपमत्तम्पि उसुमं न गण्हि। पदुमगब्भं पविट्ठकालो विय अहोसि। धम्मो हि नामेस अत्तानं रक्खन्तं रक्खति। तेनाह भगवा –
Aparampissa pubbacaritaṃ atthi. So kira bodhisattakāle ekassa buddhassa cetiyaṃ disvā ‘‘imassa buddhassa mayā jīvitaṃ pariccajituṃ vaṭṭatī’’ti daṇḍadīpikāveṭhananiyāmena sakalasarīraṃ veṭhāpetvā ratanamattamakuḷaṃ satasahassagghanikaṃ suvaṇṇapātiṃ sappissa pūrāpetvā tattha sahassavaṭṭiyo jālāpetvā taṃ sīsenādāya sakalasarīraṃ jālāpetvā cetiyaṃ padakkhiṇaṃ karonto sakalarattiṃ vītināmesi. Evaṃ yāva aruṇuggamanā vāyamantassāpissa lomakūpamattampi usumaṃ na gaṇhi. Padumagabbhaṃ paviṭṭhakālo viya ahosi. Dhammo hi nāmesa attānaṃ rakkhantaṃ rakkhati. Tenāha bhagavā –
‘‘धम्मो हवे रक्खति धम्मचारिं, धम्मो सुचिण्णो सुखमावहाति।
‘‘Dhammo have rakkhati dhammacāriṃ, dhammo suciṇṇo sukhamāvahāti;
एसानिसंसो धम्मे सुचिण्णे, न दुग्गतिं गच्छति धम्मचारी’’ति॥ (थेरगा॰ ३०३; जा॰ १.१०.१०२; १.१५.३८५)।
Esānisaṃso dhamme suciṇṇe, na duggatiṃ gacchati dhammacārī’’ti. (theragā. 303; jā. 1.10.102; 1.15.385);
इमस्सापि कम्मस्स निस्सन्देन तस्स भगवतो सरीरोभासो दससहस्सिलोकधातुं फरित्वा अट्ठासि।
Imassāpi kammassa nissandena tassa bhagavato sarīrobhāso dasasahassilokadhātuṃ pharitvā aṭṭhāsi.
तदा अम्हाकं बोधिसत्तो सुरुचि नाम ब्राह्मणो हुत्वा ‘‘सत्थारं निमन्तेस्सामी’’ति उपसङ्कमित्वा मधुरधम्मकथं सुत्वा ‘‘स्वे मय्हं भिक्खं गण्हथ, भन्ते’’ति आह। ब्राह्मण, कित्तकेहि ते भिक्खूहि अत्थोति? ‘‘कित्तका पन वो, भन्ते, परिवारभिक्खू’’ति आह। तदा पन सत्थु पठमसन्निपातोयेव होति, तस्मा ‘‘कोटिसतसहस्स’’न्ति आह। भन्ते, सब्बेहिपि सद्धिं मय्हं गेहे भिक्खं गण्हथाति। सत्था अधिवासेसि। ब्राह्मणो स्वातनाय निमन्तेत्वा गेहं गच्छन्तो चिन्तेसि – ‘‘अहं एत्तकानं भिक्खूनं यागुभत्तवत्थादीनि दातुं सक्कोमि, निसीदनट्ठानं पन कथं भविस्सती’’ति।
Tadā amhākaṃ bodhisatto suruci nāma brāhmaṇo hutvā ‘‘satthāraṃ nimantessāmī’’ti upasaṅkamitvā madhuradhammakathaṃ sutvā ‘‘sve mayhaṃ bhikkhaṃ gaṇhatha, bhante’’ti āha. Brāhmaṇa, kittakehi te bhikkhūhi atthoti? ‘‘Kittakā pana vo, bhante, parivārabhikkhū’’ti āha. Tadā pana satthu paṭhamasannipātoyeva hoti, tasmā ‘‘koṭisatasahassa’’nti āha. Bhante, sabbehipi saddhiṃ mayhaṃ gehe bhikkhaṃ gaṇhathāti. Satthā adhivāsesi. Brāhmaṇo svātanāya nimantetvā gehaṃ gacchanto cintesi – ‘‘ahaṃ ettakānaṃ bhikkhūnaṃ yāgubhattavatthādīni dātuṃ sakkomi, nisīdanaṭṭhānaṃ pana kathaṃ bhavissatī’’ti.
तस्स सा चिन्ता चतुरासीतियोजनसहस्समत्थके ठितस्स देवरञ्ञो पण्डुकम्बलसिलासनस्स उण्हभावं जनेसि। सक्को ‘‘को नु खो मं इमम्हा ठाना चावेतुकामो’’ति दिब्बचक्खुना ओलोकेन्तो महापुरिसं दिस्वा ‘‘सुरुचि नाम ब्राह्मणो बुद्धप्पमुखं भिक्खुसङ्घं निमन्तेत्वा निसीदनट्ठानत्थाय चिन्तेसि, मयापि तत्थ गन्त्वा पुञ्ञकोट्ठासं गहेतुं वट्टती’’ति वड्ढकिवण्णं निम्मिनित्वा वासिफरसुहत्थो महापुरिसस्स पुरतो पातुरहोसि। सो ‘‘अत्थि नु खो कस्सचि भतिया कत्तब्ब’’न्ति आह। महापुरिसो तं दिस्वा ‘‘किं कम्मं करिस्ससी’’ति आह। ‘‘मम अजाननसिप्पं नाम नत्थि, गेहं वा मण्डपं वा यो यं कारेति, तस्स तं कातुं जानामी’’ति। ‘‘तेन हि मय्हं कम्मं अत्थी’’ति। ‘‘किं अय्या’’ति? ‘‘स्वातनाय मे कोटिसतसहस्सभिक्खू निमन्तिता, तेसं निसीदनमण्डपं करिस्ससी’’ति। ‘‘अहं नाम करेय्यं, सचे मम भतिं दातुं सक्खिस्सथा’’ति। ‘‘सक्खिस्सामि ताता’’ति। ‘‘साधु करिस्सामी’’ति गन्त्वा एकं पदेसं ओलोकेसि, द्वादसतेरसयोजनप्पमाणो पदेसो कसिणमण्डलं विय समतलो अहोसि। सो ‘‘एत्तके ठाने सत्तरतनमयो मण्डपो उट्ठहतू’’ति चिन्तेत्वा ओलोकेसि। तावदेव पथविं भिन्दित्वा मण्डपो उट्ठहि। तस्स सोवण्णमयेसु थम्भेसु रजतमया घटका अहेसुं, रजतमयेसु सोवण्णमया, मणित्थम्भेसु पवाळमया, पवाळत्थम्भेसु मणिमया, सत्तरतनमयेसु सत्तरतनमयाव घटका अहेसुं । ततो ‘‘मण्डपस्स अन्तरन्तरेन किङ्किणिकजालं ओलम्बतू’’ति ओलोकेसि, सह ओलोकनेनेव किङ्किणिकजालं ओलम्बि, यस्स मन्दवातेरितस्स पञ्चङ्गिकस्सेव तूरियस्स मधुरसद्दो निग्गच्छति, दिब्बसङ्गीतिवत्तनकालो विय होति। ‘‘अन्तरन्तरा गन्धदाममालादामानि ओलम्बन्तू’’ति चिन्तेसि, दामानि ओलम्बिंसु। ‘‘कोटिसतसहस्ससङ्खानं भिक्खूनं आसनानि च आधारकानि च पथविं भिन्दित्वा उट्ठहन्तू’’ति चिन्तेसि, तावदेव उट्ठहिंसु। ‘‘कोणे कोणे एकेका उदकचाटियो उट्ठहन्तू’’ति चिन्तेसि, उदकचाटियो उट्ठहिंसु।
Tassa sā cintā caturāsītiyojanasahassamatthake ṭhitassa devarañño paṇḍukambalasilāsanassa uṇhabhāvaṃ janesi. Sakko ‘‘ko nu kho maṃ imamhā ṭhānā cāvetukāmo’’ti dibbacakkhunā olokento mahāpurisaṃ disvā ‘‘suruci nāma brāhmaṇo buddhappamukhaṃ bhikkhusaṅghaṃ nimantetvā nisīdanaṭṭhānatthāya cintesi, mayāpi tattha gantvā puññakoṭṭhāsaṃ gahetuṃ vaṭṭatī’’ti vaḍḍhakivaṇṇaṃ nimminitvā vāsipharasuhattho mahāpurisassa purato pāturahosi. So ‘‘atthi nu kho kassaci bhatiyā kattabba’’nti āha. Mahāpuriso taṃ disvā ‘‘kiṃ kammaṃ karissasī’’ti āha. ‘‘Mama ajānanasippaṃ nāma natthi, gehaṃ vā maṇḍapaṃ vā yo yaṃ kāreti, tassa taṃ kātuṃ jānāmī’’ti. ‘‘Tena hi mayhaṃ kammaṃ atthī’’ti. ‘‘Kiṃ ayyā’’ti? ‘‘Svātanāya me koṭisatasahassabhikkhū nimantitā, tesaṃ nisīdanamaṇḍapaṃ karissasī’’ti. ‘‘Ahaṃ nāma kareyyaṃ, sace mama bhatiṃ dātuṃ sakkhissathā’’ti. ‘‘Sakkhissāmi tātā’’ti. ‘‘Sādhu karissāmī’’ti gantvā ekaṃ padesaṃ olokesi, dvādasaterasayojanappamāṇo padeso kasiṇamaṇḍalaṃ viya samatalo ahosi. So ‘‘ettake ṭhāne sattaratanamayo maṇḍapo uṭṭhahatū’’ti cintetvā olokesi. Tāvadeva pathaviṃ bhinditvā maṇḍapo uṭṭhahi. Tassa sovaṇṇamayesu thambhesu rajatamayā ghaṭakā ahesuṃ, rajatamayesu sovaṇṇamayā, maṇitthambhesu pavāḷamayā, pavāḷatthambhesu maṇimayā, sattaratanamayesu sattaratanamayāva ghaṭakā ahesuṃ . Tato ‘‘maṇḍapassa antarantarena kiṅkiṇikajālaṃ olambatū’’ti olokesi, saha olokaneneva kiṅkiṇikajālaṃ olambi, yassa mandavāteritassa pañcaṅgikasseva tūriyassa madhurasaddo niggacchati, dibbasaṅgītivattanakālo viya hoti. ‘‘Antarantarā gandhadāmamālādāmāni olambantū’’ti cintesi, dāmāni olambiṃsu. ‘‘Koṭisatasahassasaṅkhānaṃ bhikkhūnaṃ āsanāni ca ādhārakāni ca pathaviṃ bhinditvā uṭṭhahantū’’ti cintesi, tāvadeva uṭṭhahiṃsu. ‘‘Koṇe koṇe ekekā udakacāṭiyo uṭṭhahantū’’ti cintesi, udakacāṭiyo uṭṭhahiṃsu.
एत्तकं मापेत्वा ब्राह्मणस्स सन्तिकं गन्त्वा ‘‘एहि अय्य, तव मण्डपं ओलोकेत्वा मय्हं भतिं देही’’ति आह। महापुरिसो गन्त्वा मण्डपं ओलोकेसि, ओलोकेन्तस्सेवस्स सकलसरीरं पञ्चवण्णाय पीतिया निरन्तरं फुटं अहोसि। अथस्स मण्डपं ओलोकयतो एतदहोसि – ‘‘नायं मण्डपो मनुस्सभूतेन कतो, मय्हं पन अज्झासयं मय्हं गुणं आगम्म अद्धा सक्कभवनं उण्हं अहोसि, ततो सक्केन देवरञ्ञा अयं मण्डपो कारितो भविस्सती’’ति। ‘‘न खो पन मे युत्तं एवरूपे मण्डपे एकदिवसंयेव दानं दातुं, सत्ताहं दस्सामी’’ति चिन्तेसि। बाहिरकदानञ्हि कित्तकम्पि समानं बोधिसत्तानं तुट्ठिं कातुं न सक्कोति, अलङ्कतसीसं पन छिन्दित्वा अञ्जितअक्खीनि उप्पाटेत्वा हदयमंसं वा उब्बट्टेत्वा दिन्नकाले बोधिसत्तानं चागं निस्साय तुट्ठि नाम होति। अम्हाकम्पि हि बोधिसत्तस्स सिविजातके देवसिकं पञ्च कहापणसतसहस्सानि विस्सज्जेत्वा चतूसु द्वारेसु नगरमज्झे च दानं देन्तस्स तं दानं चागतुट्ठिं उप्पादेतुं नासक्खि। यदा पनस्स ब्राह्मणवण्णेन आगन्त्वा सक्को देवराजा अक्खीनि याचि, तदा तानि उप्पाटेत्वा ददमानस्सेव हासो उप्पज्जि, केसग्गमत्तम्पि चित्तस्स अञ्ञथत्तं नाहोसि। एवं दानं निस्साय बोधिसत्तानं तित्ति नाम नत्थि। तस्मा सोपि महापुरिसो ‘‘सत्ताहं मया कोटिसतसहस्ससङ्खानं भिक्खूनं दानं दातुं वट्टती’’ति चिन्तेत्वा तस्मिं मण्डपे बुद्धप्पमुखं भिक्खुसङ्घं निसीदापेत्वा सत्ताहं गवपानं नाम दानं अदासि। गवपानन्ति महन्ते महन्ते कोलम्बे खीरस्स पूरेत्वा उद्धनेसु आरोपेत्वा घनपाकपक्के खीरे थोके तण्डुले पक्खिपित्वा पक्कमधुसक्कराचुण्णसप्पीहि अभिसङ्खतं भोजनं वुच्चति। मनुस्सायेव पन परिविसितुं नासक्खिंसु, देवापि एकन्तरिका हुत्वा परिविसिंसु। द्वादसतेरसयोजनप्पमाणं ठानम्पि भिक्खू गण्हितुं नप्पहोसियेव। ते पन भिक्खू अत्तनो अत्तनो आनुभावेन निसीदिंसु। परियोसानदिवसे सब्बभिक्खूनं पत्तानि धोवापेत्वा भेसज्जत्थाय सप्पिनवनीतमधुफाणितादीनि पूरेत्वा तिचीवरेहि सद्धिं अदासि, सङ्घनवकभिक्खुना लद्धचीवरसाटका सतसहस्सग्घनका अहेसुं।
Ettakaṃ māpetvā brāhmaṇassa santikaṃ gantvā ‘‘ehi ayya, tava maṇḍapaṃ oloketvā mayhaṃ bhatiṃ dehī’’ti āha. Mahāpuriso gantvā maṇḍapaṃ olokesi, olokentassevassa sakalasarīraṃ pañcavaṇṇāya pītiyā nirantaraṃ phuṭaṃ ahosi. Athassa maṇḍapaṃ olokayato etadahosi – ‘‘nāyaṃ maṇḍapo manussabhūtena kato, mayhaṃ pana ajjhāsayaṃ mayhaṃ guṇaṃ āgamma addhā sakkabhavanaṃ uṇhaṃ ahosi, tato sakkena devaraññā ayaṃ maṇḍapo kārito bhavissatī’’ti. ‘‘Na kho pana me yuttaṃ evarūpe maṇḍape ekadivasaṃyeva dānaṃ dātuṃ, sattāhaṃ dassāmī’’ti cintesi. Bāhirakadānañhi kittakampi samānaṃ bodhisattānaṃ tuṭṭhiṃ kātuṃ na sakkoti, alaṅkatasīsaṃ pana chinditvā añjitaakkhīni uppāṭetvā hadayamaṃsaṃ vā ubbaṭṭetvā dinnakāle bodhisattānaṃ cāgaṃ nissāya tuṭṭhi nāma hoti. Amhākampi hi bodhisattassa sivijātake devasikaṃ pañca kahāpaṇasatasahassāni vissajjetvā catūsu dvāresu nagaramajjhe ca dānaṃ dentassa taṃ dānaṃ cāgatuṭṭhiṃ uppādetuṃ nāsakkhi. Yadā panassa brāhmaṇavaṇṇena āgantvā sakko devarājā akkhīni yāci, tadā tāni uppāṭetvā dadamānasseva hāso uppajji, kesaggamattampi cittassa aññathattaṃ nāhosi. Evaṃ dānaṃ nissāya bodhisattānaṃ titti nāma natthi. Tasmā sopi mahāpuriso ‘‘sattāhaṃ mayā koṭisatasahassasaṅkhānaṃ bhikkhūnaṃ dānaṃ dātuṃ vaṭṭatī’’ti cintetvā tasmiṃ maṇḍape buddhappamukhaṃ bhikkhusaṅghaṃ nisīdāpetvā sattāhaṃ gavapānaṃ nāma dānaṃ adāsi. Gavapānanti mahante mahante kolambe khīrassa pūretvā uddhanesu āropetvā ghanapākapakke khīre thoke taṇḍule pakkhipitvā pakkamadhusakkarācuṇṇasappīhi abhisaṅkhataṃ bhojanaṃ vuccati. Manussāyeva pana parivisituṃ nāsakkhiṃsu, devāpi ekantarikā hutvā parivisiṃsu. Dvādasaterasayojanappamāṇaṃ ṭhānampi bhikkhū gaṇhituṃ nappahosiyeva. Te pana bhikkhū attano attano ānubhāvena nisīdiṃsu. Pariyosānadivase sabbabhikkhūnaṃ pattāni dhovāpetvā bhesajjatthāya sappinavanītamadhuphāṇitādīni pūretvā ticīvarehi saddhiṃ adāsi, saṅghanavakabhikkhunā laddhacīvarasāṭakā satasahassagghanakā ahesuṃ.
सत्था अनुमोदनं करोन्तो ‘‘अयं पुरिसो एवरूपं महादानं अदासि, को नु खो भविस्सती’’ति उपधारेन्तो ‘‘अनागते कप्पसतसहस्साधिकानं द्विन्नं असङ्ख्येय्यानं मत्थके गोतमो नाम बुद्धो भविस्सती’’ति दिस्वा महापुरिसं आमन्तेत्वा ‘‘त्वं एत्तकं नाम कालं अतिक्कमित्वा गोतमो नाम बुद्धो भविस्ससी’’ति ब्याकासि। महापुरिसो ब्याकरणं सुत्वा ‘‘अहं किर बुद्धो भविस्सामि, को मे घरावासेन अत्थो, पब्बजिस्सामी’’ति चिन्तेत्वा तथारूपं सम्पत्तिं खेळपिण्डं विय पहाय सत्थु सन्तिके पब्बजित्वा बुद्धवचनं उग्गण्हित्वा अभिञ्ञा च समापत्तियो च निब्बत्तेत्वा आयुपरियोसाने ब्रह्मलोके निब्बत्ति।
Satthā anumodanaṃ karonto ‘‘ayaṃ puriso evarūpaṃ mahādānaṃ adāsi, ko nu kho bhavissatī’’ti upadhārento ‘‘anāgate kappasatasahassādhikānaṃ dvinnaṃ asaṅkhyeyyānaṃ matthake gotamo nāma buddho bhavissatī’’ti disvā mahāpurisaṃ āmantetvā ‘‘tvaṃ ettakaṃ nāma kālaṃ atikkamitvā gotamo nāma buddho bhavissasī’’ti byākāsi. Mahāpuriso byākaraṇaṃ sutvā ‘‘ahaṃ kira buddho bhavissāmi, ko me gharāvāsena attho, pabbajissāmī’’ti cintetvā tathārūpaṃ sampattiṃ kheḷapiṇḍaṃ viya pahāya satthu santike pabbajitvā buddhavacanaṃ uggaṇhitvā abhiññā ca samāpattiyo ca nibbattetvā āyupariyosāne brahmaloke nibbatti.
मङ्गलस्स पन भगवतो नगरं उत्तरं नाम अहोसि, पितापि उत्तरो नाम खत्तियो, मातापि उत्तरा नाम देवी, सुदेवो च धम्मसेनो च द्वे अग्गसावका, पालितो नामुपट्ठाको, सीवली च असोका च द्वे अग्गसाविका, नागरुक्खो बोधि, अट्ठासीतिहत्थुब्बेधं सरीरं अहोसि। नवुतिवस्ससहस्सानि ठत्वा परिनिब्बुते पन तस्मिं भगवति एकप्पहारेनेव दस चक्कवाळसहस्सानि एकन्धकारानि अहेसुं। सब्बचक्कवाळेसु मनुस्सानं महन्तं आरोदनपरिदेवनं अहोसि।
Maṅgalassa pana bhagavato nagaraṃ uttaraṃ nāma ahosi, pitāpi uttaro nāma khattiyo, mātāpi uttarā nāma devī, sudevo ca dhammaseno ca dve aggasāvakā, pālito nāmupaṭṭhāko, sīvalī ca asokā ca dve aggasāvikā, nāgarukkho bodhi, aṭṭhāsītihatthubbedhaṃ sarīraṃ ahosi. Navutivassasahassāni ṭhatvā parinibbute pana tasmiṃ bhagavati ekappahāreneva dasa cakkavāḷasahassāni ekandhakārāni ahesuṃ. Sabbacakkavāḷesu manussānaṃ mahantaṃ ārodanaparidevanaṃ ahosi.
‘‘कोण्डञ्ञस्स अपरेन, मङ्गलो नाम नायको।
‘‘Koṇḍaññassa aparena, maṅgalo nāma nāyako;
तमं लोके निहन्त्वान, धम्मोक्कमभिधारयी’’ति॥
Tamaṃ loke nihantvāna, dhammokkamabhidhārayī’’ti.
एवं दससहस्सिलोकधातुं अन्धकारं कत्वा परिनिब्बुतस्स तस्स भगवतो अपरभागे सुमनो नाम सत्था उदपादि। तस्सापि तयो सावकसन्निपाता अहेसुं। पठमसन्निपाते कोटिसतसहस्सभिक्खू अहेसुं, दुतिये कञ्चनपब्बतम्हि नवुतिकोटिसहस्सानि, ततिये असीतिकोटिसहस्सानि। तदा महासत्तो अतुलो नाम नागराजा अहोसि महिद्धिको महानुभावो। सो ‘‘बुद्धो उप्पन्नो’’ति सुत्वा ञातिसङ्घपरिवुतो नागभवना निक्खमित्वा कोटिसतसहस्सभिक्खुपरिवारस्स तस्स भगवतो दिब्बतूरियेहि उपहारं कारेत्वा महादानं पवत्तेत्वा पच्चेकं दुस्सयुगानि दत्वा सरणेसु पतिट्ठासि। सोपि नं सत्था ‘‘अनागते बुद्धो भविस्ससी’’ति ब्याकासि। तस्स भगवतो नगरं खेमं नाम अहोसि, सुदत्तो नाम राजा पिता, सिरिमा नाम माता, सरणो च भावितत्तो च द्वे अग्गसावका, उदेनो नामुपट्ठाको, सोणा च उपसोणा च द्वे अग्गसाविका, नागरुक्खो बोधि, नवुतिहत्थुब्बेधं सरीरं, नवुतियेव वस्ससहस्सानि आयुप्पमाणं अहोसि।
Evaṃ dasasahassilokadhātuṃ andhakāraṃ katvā parinibbutassa tassa bhagavato aparabhāge sumano nāma satthā udapādi. Tassāpi tayo sāvakasannipātā ahesuṃ. Paṭhamasannipāte koṭisatasahassabhikkhū ahesuṃ, dutiye kañcanapabbatamhi navutikoṭisahassāni, tatiye asītikoṭisahassāni. Tadā mahāsatto atulo nāma nāgarājā ahosi mahiddhiko mahānubhāvo. So ‘‘buddho uppanno’’ti sutvā ñātisaṅghaparivuto nāgabhavanā nikkhamitvā koṭisatasahassabhikkhuparivārassa tassa bhagavato dibbatūriyehi upahāraṃ kāretvā mahādānaṃ pavattetvā paccekaṃ dussayugāni datvā saraṇesu patiṭṭhāsi. Sopi naṃ satthā ‘‘anāgate buddho bhavissasī’’ti byākāsi. Tassa bhagavato nagaraṃ khemaṃ nāma ahosi, sudatto nāma rājā pitā, sirimā nāma mātā, saraṇo ca bhāvitatto ca dve aggasāvakā, udeno nāmupaṭṭhāko, soṇā ca upasoṇā ca dve aggasāvikā, nāgarukkho bodhi, navutihatthubbedhaṃ sarīraṃ, navutiyeva vassasahassāni āyuppamāṇaṃ ahosi.
‘‘मङ्गलस्स अपरेन, सुमनो नाम नायको।
‘‘Maṅgalassa aparena, sumano nāma nāyako;
सब्बधम्मेहि असमो, सब्बसत्तानमुत्तमो’’ति॥
Sabbadhammehi asamo, sabbasattānamuttamo’’ti.
तस्स अपरभागे रेवतो नाम सत्था उदपादि। तस्सापि तयो सावकसन्निपाता अहेसुं। पठमसन्निपाते गणना नत्थि, दुतिये कोटिसतसहस्सभिक्खू अहेसुं, तथा ततिये। तदा बोधिसत्तो अतिदेवो नाम ब्राह्मणो हुत्वा सत्थु धम्मदेसनं सुत्वा सरणेसु पतिट्ठाय सिरस्मिं अञ्जलिं ठपेत्वा तस्स सत्थुनो किलेसप्पहाने वण्णं वत्वा उत्तरासङ्गेन पूजं अकासि। सोपि नं ‘‘बुद्धो भविस्ससी’’ति ब्याकासि। तस्स पन भगवतो नगरं धञ्ञवती नाम अहोसि, पिता विपुलो नाम खत्तियो, मातापि विपुला नाम देवी, वरुणो च ब्रह्मदेवो च द्वे अग्गसावका, सम्भवो नामुपट्ठाको, भद्दा च सुभद्दा च द्वे अग्गसाविका, नागरुक्खोव बोधि, सरीरं असीतिहत्थुब्बेधं अहोसि, आयु सट्ठि वस्ससहस्सानीति।
Tassa aparabhāge revato nāma satthā udapādi. Tassāpi tayo sāvakasannipātā ahesuṃ. Paṭhamasannipāte gaṇanā natthi, dutiye koṭisatasahassabhikkhū ahesuṃ, tathā tatiye. Tadā bodhisatto atidevo nāma brāhmaṇo hutvā satthu dhammadesanaṃ sutvā saraṇesu patiṭṭhāya sirasmiṃ añjaliṃ ṭhapetvā tassa satthuno kilesappahāne vaṇṇaṃ vatvā uttarāsaṅgena pūjaṃ akāsi. Sopi naṃ ‘‘buddho bhavissasī’’ti byākāsi. Tassa pana bhagavato nagaraṃ dhaññavatī nāma ahosi, pitā vipulo nāma khattiyo, mātāpi vipulā nāma devī, varuṇo ca brahmadevo ca dve aggasāvakā, sambhavo nāmupaṭṭhāko, bhaddā ca subhaddā ca dve aggasāvikā, nāgarukkhova bodhi, sarīraṃ asītihatthubbedhaṃ ahosi, āyu saṭṭhi vassasahassānīti.
‘‘सुमनस्स अपरेन, रेवतो नाम नायको।
‘‘Sumanassa aparena, revato nāma nāyako;
अनूपमो असदिसो, अतुलो उत्तमो जिनो’’ति॥
Anūpamo asadiso, atulo uttamo jino’’ti.
तस्स अपरभागे सोभितो नाम सत्था उदपादि। तस्सापि तयो सावकसन्निपाता अहेसुं। पठमसन्निपाते कोटिसतभिक्खू अहेसुं, दुतिये नवुतिकोटियो, ततिये असीतिकोटियो। तदा बोधिसत्तो अजितो नाम ब्राह्मणो हुत्वा सत्थु धम्मदेसनं सुत्वा सरणेसु पतिट्ठाय बुद्धप्पमुखस्स भिक्खुसङ्घस्स महादानं अदासि। सोपि नं ‘‘बुद्धो भविस्ससी’’ति ब्याकासि। तस्स पन भगवतो सुधम्मं नाम नगरं अहोसि, पितापि सुधम्मो नाम राजा, मातापि सुधम्मा नाम देवी, असमो च सुनेत्तो च द्वे अग्गसावका, अनोमो नामुपट्ठाको, नकुला च सुजाता च द्वे अग्गसाविका, नागरुक्खोव बोधि, अट्ठपण्णासहत्थुब्बेधं सरीरं अहोसि, नवुति वस्ससहस्सानि आयुप्पमाणन्ति।
Tassa aparabhāge sobhito nāma satthā udapādi. Tassāpi tayo sāvakasannipātā ahesuṃ. Paṭhamasannipāte koṭisatabhikkhū ahesuṃ, dutiye navutikoṭiyo, tatiye asītikoṭiyo. Tadā bodhisatto ajito nāma brāhmaṇo hutvā satthu dhammadesanaṃ sutvā saraṇesu patiṭṭhāya buddhappamukhassa bhikkhusaṅghassa mahādānaṃ adāsi. Sopi naṃ ‘‘buddho bhavissasī’’ti byākāsi. Tassa pana bhagavato sudhammaṃ nāma nagaraṃ ahosi, pitāpi sudhammo nāma rājā, mātāpi sudhammā nāma devī, asamo ca sunetto ca dve aggasāvakā, anomo nāmupaṭṭhāko, nakulā ca sujātā ca dve aggasāvikā, nāgarukkhova bodhi, aṭṭhapaṇṇāsahatthubbedhaṃ sarīraṃ ahosi, navuti vassasahassāni āyuppamāṇanti.
‘‘रेवतस्स अपरेन, सोभितो नाम नायको।
‘‘Revatassa aparena, sobhito nāma nāyako;
समाहितो सन्तचित्तो, असमो अप्पटिपुग्गलो’’ति॥
Samāhito santacitto, asamo appaṭipuggalo’’ti.
तस्स अपरभागे एकं असङ्ख्येय्यं अतिक्कमित्वा एकस्मिंयेव कप्पे तयो बुद्धा निब्बत्तिंसु अनोमदस्सी पदुमो नारदोति। अनोमदस्सिस्स भगवतो तयो सावकसन्निपाता अहेसुं। पठमसन्निपाते भिक्खू अट्ठसतसहस्सानि अहेसुं, दुतिये सत्त, ततिये छ। तदा बोधिसत्तो एको यक्खसेनापति अहोसि महिद्धिको महानुभावो अनेककोटिसतसहस्सानं यक्खानं अधिपति। सो ‘‘बुद्धो उप्पन्नो’’ति सुत्वा आगन्त्वा बुद्धप्पमुखस्स भिक्खुसङ्घस्स महादानं अदासि। सत्थापि नं ‘‘अनागते बुद्धो भविस्ससी’’ति ब्याकासि। अनोमदस्सिस्स पन भगवतो चन्दवती नाम नगरं अहोसि, यसवा नाम राजा पिता, यसोधरा नाम माता, निसभो च अनोमो च द्वे अग्गसावका, वरुणो नामुपट्ठाको, सुन्दरी च सुमना च द्वे अग्गसाविका, अज्जुनरुक्खो बोधि, अट्ठपण्णासहत्थुब्बेधं सरीरं अहोसि, वस्ससतसहस्सं आयूति।
Tassa aparabhāge ekaṃ asaṅkhyeyyaṃ atikkamitvā ekasmiṃyeva kappe tayo buddhā nibbattiṃsu anomadassī padumo nāradoti. Anomadassissa bhagavato tayo sāvakasannipātā ahesuṃ. Paṭhamasannipāte bhikkhū aṭṭhasatasahassāni ahesuṃ, dutiye satta, tatiye cha. Tadā bodhisatto eko yakkhasenāpati ahosi mahiddhiko mahānubhāvo anekakoṭisatasahassānaṃ yakkhānaṃ adhipati. So ‘‘buddho uppanno’’ti sutvā āgantvā buddhappamukhassa bhikkhusaṅghassa mahādānaṃ adāsi. Satthāpi naṃ ‘‘anāgate buddho bhavissasī’’ti byākāsi. Anomadassissa pana bhagavato candavatī nāma nagaraṃ ahosi, yasavā nāma rājā pitā, yasodharā nāma mātā, nisabho ca anomo ca dve aggasāvakā, varuṇo nāmupaṭṭhāko, sundarī ca sumanā ca dve aggasāvikā, ajjunarukkho bodhi, aṭṭhapaṇṇāsahatthubbedhaṃ sarīraṃ ahosi, vassasatasahassaṃ āyūti.
‘‘सोभितस्स अपरेन, सम्बुद्धो द्विपदुत्तमो।
‘‘Sobhitassa aparena, sambuddho dvipaduttamo;
अनोमदस्सी अमितयसो, तेजस्सी दुरतिक्कमो’’ति॥
Anomadassī amitayaso, tejassī duratikkamo’’ti.
तस्स अपरभागे पदुमो नाम सत्था उदपादि। तस्सापि तयो भावकसन्निपाता अहेसुं। पठमसन्निपाते कोटिसतसहस्सभिक्खू अहेसुं, दुतिये तीणि सतसहस्सानि, ततिये अगामके अरञ्ञे महावनसण्डवासीनं भिक्खूनं द्वे सतसहस्सानि। तदा तथागते तस्मिं वनसण्डे वसन्ते बोधिसत्तो सीहो हुत्वा सत्थारं निरोधसमापत्तिं समापन्नं दिस्वा पसन्नचित्तो वन्दित्वा पदक्खिणं कत्वा पीतिसोमनस्सजातो तिक्खत्तुं सीहनादं नदित्वा सत्ताहं बुद्धारम्मणपीतिं अविजहित्वा पीतिसुखेनेव गोचराय अपक्कमित्वा जीवितपरिच्चागं कत्वा पयिरुपासमानो अट्ठासि। सत्था सत्ताहच्चयेन निरोधा वुट्ठितो सीहं ओलोकेत्वा ‘‘भिक्खुसङ्घेपि चित्तं पसादेत्वा सङ्घं वन्दिस्सतीति भिक्खुसङ्घो आगच्छतू’’ति चिन्तेसि। भिक्खू तावदेव आगमिंसु। सीहो सङ्घे चित्तं पसादेसि। सत्था तस्स मनं ओलोकेत्वा ‘‘अनागते बुद्धो भविस्ससी’’ति ब्याकासि। पदुमस्स पन भगवतो चम्पकं नाम नगरं अहोसि, असमो नाम राजा पिता, असमा नाम देवी माता, सालो च उपसालो च द्वे अग्गसावका, वरुणो नामुपट्ठाको, रामा च सुरामा च द्वे अग्गसाविका, सोणरुक्खो नाम बोधि, अट्ठपण्णासहत्थुब्बेधं सरीरं अहोसि, आयु वस्ससतसहस्सन्ति।
Tassa aparabhāge padumo nāma satthā udapādi. Tassāpi tayo bhāvakasannipātā ahesuṃ. Paṭhamasannipāte koṭisatasahassabhikkhū ahesuṃ, dutiye tīṇi satasahassāni, tatiye agāmake araññe mahāvanasaṇḍavāsīnaṃ bhikkhūnaṃ dve satasahassāni. Tadā tathāgate tasmiṃ vanasaṇḍe vasante bodhisatto sīho hutvā satthāraṃ nirodhasamāpattiṃ samāpannaṃ disvā pasannacitto vanditvā padakkhiṇaṃ katvā pītisomanassajāto tikkhattuṃ sīhanādaṃ naditvā sattāhaṃ buddhārammaṇapītiṃ avijahitvā pītisukheneva gocarāya apakkamitvā jīvitapariccāgaṃ katvā payirupāsamāno aṭṭhāsi. Satthā sattāhaccayena nirodhā vuṭṭhito sīhaṃ oloketvā ‘‘bhikkhusaṅghepi cittaṃ pasādetvā saṅghaṃ vandissatīti bhikkhusaṅgho āgacchatū’’ti cintesi. Bhikkhū tāvadeva āgamiṃsu. Sīho saṅghe cittaṃ pasādesi. Satthā tassa manaṃ oloketvā ‘‘anāgate buddho bhavissasī’’ti byākāsi. Padumassa pana bhagavato campakaṃ nāma nagaraṃ ahosi, asamo nāma rājā pitā, asamā nāma devī mātā, sālo ca upasālo ca dve aggasāvakā, varuṇo nāmupaṭṭhāko, rāmā ca surāmā ca dve aggasāvikā, soṇarukkho nāma bodhi, aṭṭhapaṇṇāsahatthubbedhaṃ sarīraṃ ahosi, āyu vassasatasahassanti.
‘‘अनोमदस्सिस्स अपरेन, सम्बुद्धो द्विपदुत्तमो।
‘‘Anomadassissa aparena, sambuddho dvipaduttamo;
पदुमो नाम नामेन, असमो अप्पटिपुग्गलो’’ति॥
Padumo nāma nāmena, asamo appaṭipuggalo’’ti.
तस्स अपरभागे नारदो नाम सत्था उदपादि। तस्सापि तयो सावकसन्निपाता अहेसुं। पठमसन्निपाते कोटिसतसहस्सभिक्खू अहेसुं, दुतिये नवुतिकोटिसहस्सानि, ततिये असीतिकोटिसहस्सानि । तदा बोधिसत्तो इसिपब्बज्जं पब्बजित्वा पञ्चसु अभिञ्ञासु अट्ठसु च समापत्तीसु चिण्णवसी हुत्वा बुद्धप्पमुखस्स भिक्खुसङ्घस्स महादानं दत्वा लोहितचन्दनेन पूजं अकासि। सोपि नं ‘‘अनागते बुद्धो भविस्ससी’’ति ब्याकासि। तस्स भगवतो धञ्ञवती नाम नगरं अहोसि, सुदेवो नाम खत्तियो पिता, अनोमा नाम माता, सद्दसालो च जितमित्तो च द्वे अग्गसावका, वासेट्ठो नामुपट्ठाको , उत्तरा च फग्गुनी च द्वे अग्गसाविका, महासोणरुक्खो नाम बोधि, सरीरं अट्ठासीतिहत्थुब्बेधं अहोसि, नवुतिवस्ससहस्सानि आयूति।
Tassa aparabhāge nārado nāma satthā udapādi. Tassāpi tayo sāvakasannipātā ahesuṃ. Paṭhamasannipāte koṭisatasahassabhikkhū ahesuṃ, dutiye navutikoṭisahassāni, tatiye asītikoṭisahassāni . Tadā bodhisatto isipabbajjaṃ pabbajitvā pañcasu abhiññāsu aṭṭhasu ca samāpattīsu ciṇṇavasī hutvā buddhappamukhassa bhikkhusaṅghassa mahādānaṃ datvā lohitacandanena pūjaṃ akāsi. Sopi naṃ ‘‘anāgate buddho bhavissasī’’ti byākāsi. Tassa bhagavato dhaññavatī nāma nagaraṃ ahosi, sudevo nāma khattiyo pitā, anomā nāma mātā, saddasālo ca jitamitto ca dve aggasāvakā, vāseṭṭho nāmupaṭṭhāko , uttarā ca phaggunī ca dve aggasāvikā, mahāsoṇarukkho nāma bodhi, sarīraṃ aṭṭhāsītihatthubbedhaṃ ahosi, navutivassasahassāni āyūti.
‘‘पदुमस्स अपरेन, सम्बुद्धो द्विपदुत्तमो।
‘‘Padumassa aparena, sambuddho dvipaduttamo;
नारदो नाम नामेन, असमो अप्पटिपुग्गलो’’ति॥
Nārado nāma nāmena, asamo appaṭipuggalo’’ti.
नारदबुद्धस्स अपरभागे एकं असङ्ख्येय्यं अतिक्कमित्वा इतो सतसहस्सकप्पमत्थके एकस्मिं कप्पे एकोव पदुमुत्तरबुद्धो नाम उदपादि। तस्सापि तयो सावकसन्निपाता अहेसुं। पठमे कोटिसतसहस्सभिक्खू अहेसुं, दुतिये वेभारपब्बते नवुतिकोटिसहस्सानि, ततिये असीतिकोटिसहस्सानि। तदा बोधिसत्तो जटिलो नाम महारट्ठियो हुत्वा बुद्धप्पमुखस्स भिक्खुसङ्घस्स सचीवरं दानं अदासि। सोपि नं ‘‘अनागते बुद्धो भविस्ससी’’ति ब्याकासि। पदुमुत्तरस्स पन भगवतो काले तित्थिया नाम नाहेसुं। सब्बे देवमनुस्सा बुद्धमेव सरणं अगमंसु। तस्स नगरं हंसवती नाम अहोसि, पिता आनन्दो नाम खत्तियो, माता सुजाता नाम देवी, देवलो च सुजातो च द्वे अग्गसावका, सुमनो नामुपट्ठाको, अमिता च असमा च द्वे अग्गसाविका, सललरुक्खो बोधि, सरीरं अट्ठपण्णासहत्थुब्बेधं अहोसि, सरीरप्पभा समन्ततो द्वादस योजनानि गण्हि, वस्ससतसहस्सं आयूति।
Nāradabuddhassa aparabhāge ekaṃ asaṅkhyeyyaṃ atikkamitvā ito satasahassakappamatthake ekasmiṃ kappe ekova padumuttarabuddho nāma udapādi. Tassāpi tayo sāvakasannipātā ahesuṃ. Paṭhame koṭisatasahassabhikkhū ahesuṃ, dutiye vebhārapabbate navutikoṭisahassāni, tatiye asītikoṭisahassāni. Tadā bodhisatto jaṭilo nāma mahāraṭṭhiyo hutvā buddhappamukhassa bhikkhusaṅghassa sacīvaraṃ dānaṃ adāsi. Sopi naṃ ‘‘anāgate buddho bhavissasī’’ti byākāsi. Padumuttarassa pana bhagavato kāle titthiyā nāma nāhesuṃ. Sabbe devamanussā buddhameva saraṇaṃ agamaṃsu. Tassa nagaraṃ haṃsavatī nāma ahosi, pitā ānando nāma khattiyo, mātā sujātā nāma devī, devalo ca sujāto ca dve aggasāvakā, sumano nāmupaṭṭhāko, amitā ca asamā ca dve aggasāvikā, salalarukkho bodhi, sarīraṃ aṭṭhapaṇṇāsahatthubbedhaṃ ahosi, sarīrappabhā samantato dvādasa yojanāni gaṇhi, vassasatasahassaṃ āyūti.
‘‘नारदस्स अपरेन, सम्बुद्धो द्विपदुत्तमो।
‘‘Nāradassa aparena, sambuddho dvipaduttamo;
पदुमुत्तरो नाम जिनो, अक्खोभो सागरूपमो’’ति॥
Padumuttaro nāma jino, akkhobho sāgarūpamo’’ti.
तस्स अपरभागे सत्तति कप्पसहस्सानि अतिक्कमित्वा सुमेधो सुजातो चाति एकस्मिं कप्पे द्वे बुद्धा निब्बत्तिंसु। सुमेधस्सापि तयो सावकसन्निपाता अहेसुं, पठमसन्निपाते सुदस्सननगरे कोटिसतखीणासवा अहेसुं, दुतिये पन नवुतिकोटियो, ततिये असीतिकोटियो। तदा बोधिसत्तो उत्तरो नाम माणवो हुत्वा निदहित्वा ठपितंयेव असीतिकोटिधनं विस्सज्जेत्वा बुद्धप्पमुखस्स भिक्खुसङ्घस्स महादानं दत्वा धम्मं सुत्वा सरणेसु पतिट्ठाय निक्खमित्वा पब्बजि। सोपि नं ‘‘अनागते बुद्धो भविस्ससी’’ति ब्याकासि। सुमेधस्स भगवतो सुदस्सनं नाम नगरं अहोसि, सुदत्तो नाम राजा पिता, मातापि सुदत्ता नाम, सरणो च सब्बकामो च द्वे अग्गसावका, सागरो नामुपट्ठाको, रामा च सुरामा च द्वे अग्गसाविका, महानीपरुक्खो बोधि, सरीरं अट्ठासीतिहत्थुब्बेधं अहोसि, आयु नवुति वस्ससहस्सानीति।
Tassa aparabhāge sattati kappasahassāni atikkamitvā sumedho sujāto cāti ekasmiṃ kappe dve buddhā nibbattiṃsu. Sumedhassāpi tayo sāvakasannipātā ahesuṃ, paṭhamasannipāte sudassananagare koṭisatakhīṇāsavā ahesuṃ, dutiye pana navutikoṭiyo, tatiye asītikoṭiyo. Tadā bodhisatto uttaro nāma māṇavo hutvā nidahitvā ṭhapitaṃyeva asītikoṭidhanaṃ vissajjetvā buddhappamukhassa bhikkhusaṅghassa mahādānaṃ datvā dhammaṃ sutvā saraṇesu patiṭṭhāya nikkhamitvā pabbaji. Sopi naṃ ‘‘anāgate buddho bhavissasī’’ti byākāsi. Sumedhassa bhagavato sudassanaṃ nāma nagaraṃ ahosi, sudatto nāma rājā pitā, mātāpi sudattā nāma, saraṇo ca sabbakāmo ca dve aggasāvakā, sāgaro nāmupaṭṭhāko, rāmā ca surāmā ca dve aggasāvikā, mahānīparukkho bodhi, sarīraṃ aṭṭhāsītihatthubbedhaṃ ahosi, āyu navuti vassasahassānīti.
‘‘पदुमुत्तरस्स अपरेन, सुमेधो नाम नायको।
‘‘Padumuttarassa aparena, sumedho nāma nāyako;
दुरासदो उग्गतेजो, सब्बलोकुत्तमो मुनी’’ति॥
Durāsado uggatejo, sabbalokuttamo munī’’ti.
तस्स अपरभागे सुजातो नाम सत्था उदपादि। तस्सापि तयो सावकसन्निपाता अहेसुं। पठमसन्निपाते सट्ठि भिक्खुसतसहस्सानि अहेसुं, दुतिये पञ्ञासं, ततिये चत्तालीसं। तदा बोधिसत्तो चक्कवत्तिराजा हुत्वा ‘‘बुद्धो उप्पन्नो’’ति सुत्वा उपसङ्कमित्वा धम्मं सुत्वा बुद्धप्पमुखस्स भिक्खुसङ्घस्स सद्धिं सत्तहि रतनेहि चतुमहादीपरज्जं दत्वा सत्थु सन्तिके पब्बजि। सकलरट्ठवासिनो रट्ठुप्पादं गहेत्वा आरामिककिच्चं साधेन्ता बुद्धप्पमुखस्स भिक्खुसङ्घस्स निच्चं महादानं अदंसु। सोपि नं सत्था ‘‘अनागते बुद्धो भविस्ससी’’ति ब्याकासि। तस्स भगवतो नगरं सुमङ्गलं नाम अहोसि, उग्गतो नाम राजा पिता, पभावती नाम माता, सुदस्सनो च सुदेवो च द्वे अग्गसावका, नारदो नामुपट्ठाको, नागा च नागसमाला च द्वे अग्गसाविका, महावेळुरुक्खो बोधि। सो किर मन्दच्छिद्दो घनक्खन्धो उपरि निग्गताहि महासाखाहि मोरपिञ्छकलापो विय विरोचित्थ। तस्स भगवतो सरीरं पण्णासहत्थुब्बेधं अहोसि, आयु नवुति वस्ससहस्सानीति।
Tassa aparabhāge sujāto nāma satthā udapādi. Tassāpi tayo sāvakasannipātā ahesuṃ. Paṭhamasannipāte saṭṭhi bhikkhusatasahassāni ahesuṃ, dutiye paññāsaṃ, tatiye cattālīsaṃ. Tadā bodhisatto cakkavattirājā hutvā ‘‘buddho uppanno’’ti sutvā upasaṅkamitvā dhammaṃ sutvā buddhappamukhassa bhikkhusaṅghassa saddhiṃ sattahi ratanehi catumahādīparajjaṃ datvā satthu santike pabbaji. Sakalaraṭṭhavāsino raṭṭhuppādaṃ gahetvā ārāmikakiccaṃ sādhentā buddhappamukhassa bhikkhusaṅghassa niccaṃ mahādānaṃ adaṃsu. Sopi naṃ satthā ‘‘anāgate buddho bhavissasī’’ti byākāsi. Tassa bhagavato nagaraṃ sumaṅgalaṃ nāma ahosi, uggato nāma rājā pitā, pabhāvatī nāma mātā, sudassano ca sudevo ca dve aggasāvakā, nārado nāmupaṭṭhāko, nāgā ca nāgasamālā ca dve aggasāvikā, mahāveḷurukkho bodhi. So kira mandacchiddo ghanakkhandho upari niggatāhi mahāsākhāhi morapiñchakalāpo viya virocittha. Tassa bhagavato sarīraṃ paṇṇāsahatthubbedhaṃ ahosi, āyu navuti vassasahassānīti.
‘‘तत्थेव मण्डकप्पम्हि, सुजातो नाम नायको।
‘‘Tattheva maṇḍakappamhi, sujāto nāma nāyako;
सीहहनुसभक्खन्धो, अप्पमेय्यो दुरासदो’’ति॥
Sīhahanusabhakkhandho, appameyyo durāsado’’ti.
तस्स अपरभागे इतो अट्ठारसकप्पसतमत्थके एकस्मिं कप्पे पियदस्सी, अत्थदस्सी, धम्मदस्सीति तयो बुद्धा निब्बत्तिंसु। पियदस्सिस्सापि तयो सावकसन्निपाता अहेसुं। पठमे कोटिसतसहस्सा भिक्खू अहेसुं, दुतिये नवुतिकोटियो, ततिये असीतिकोटियो। तदा बोधिसत्तो कस्सपो नाम माणवो तिण्णं वेदानं पारं गतो हुत्वा सत्थु धम्मदेसनं सुत्वा कोटिसतसहस्सधनपरिच्चागेन सङ्घारामं कारेत्वा सरणेसु च सीलेसु च पतिट्ठासि। अथ नं सत्था ‘‘अट्ठारसकप्पसतच्चयेन बुद्धो भविस्ससी’’ति ब्याकासि। तस्स भगवतो अनोमं नाम नगरं अहोसि, पिता सुदिन्नो नाम राजा, माता चन्दा नाम देवी, पालितो च सब्बदस्सी च द्वे अग्गसावका, सोभितो नामुपट्ठाको, सुजाता च धम्मदिन्ना च द्वे अग्गसाविका, ककुधरुक्खो बोधि, सरीरं असीतिहत्थुब्बेधं अहोसि, नवुति वस्ससहस्सानि आयूति।
Tassa aparabhāge ito aṭṭhārasakappasatamatthake ekasmiṃ kappe piyadassī, atthadassī, dhammadassīti tayo buddhā nibbattiṃsu. Piyadassissāpi tayo sāvakasannipātā ahesuṃ. Paṭhame koṭisatasahassā bhikkhū ahesuṃ, dutiye navutikoṭiyo, tatiye asītikoṭiyo. Tadā bodhisatto kassapo nāma māṇavo tiṇṇaṃ vedānaṃ pāraṃ gato hutvā satthu dhammadesanaṃ sutvā koṭisatasahassadhanapariccāgena saṅghārāmaṃ kāretvā saraṇesu ca sīlesu ca patiṭṭhāsi. Atha naṃ satthā ‘‘aṭṭhārasakappasataccayena buddho bhavissasī’’ti byākāsi. Tassa bhagavato anomaṃ nāma nagaraṃ ahosi, pitā sudinno nāma rājā, mātā candā nāma devī, pālito ca sabbadassī ca dve aggasāvakā, sobhito nāmupaṭṭhāko, sujātā ca dhammadinnā ca dve aggasāvikā, kakudharukkho bodhi, sarīraṃ asītihatthubbedhaṃ ahosi, navuti vassasahassāni āyūti.
‘‘सुजातस्स अपरेन, सयम्भू लोकनायको।
‘‘Sujātassa aparena, sayambhū lokanāyako;
दुरासदो असमसमो, पियदस्सी महायसो’’ति॥
Durāsado asamasamo, piyadassī mahāyaso’’ti.
तस्स अपरभागे अत्थदस्सी नाम सत्था उदपादि। तस्सापि तयो सावकसन्निपाता अहेसुं। पठमे अट्ठनवुति भिक्खुसतसहस्सानि अहेसुं, दुतिये अट्ठासीतिसतसहस्सानि, तथा ततिये। तदा बोधिसत्तो सुसीमो नाम महिद्धिको तापसो हुत्वा देवलोकतो मन्दारवपुप्फच्छत्तं आहरित्वा सत्थारं पूजेसि, सोपि नं ‘‘अनागते बुद्धो भविस्ससी’’ति ब्याकासि। तस्स भगवतो सोभितं नाम नगरं अहोसि, सागरो नाम राजा पिता, सुदस्सना नाम माता, सन्तो च उपसन्तो च द्वे अग्गसावका, अभयो नामुपट्ठाको, धम्मा च सुधम्मा च द्वे अग्गसाविका, चम्पकरुक्खो बोधि, सरीरं असीतिहत्थुब्बेधं अहोसि, सरीरप्पभा समन्ततो सब्बकालं योजनमत्तं फरित्वा अट्ठासि, आयु वस्ससतसहस्सन्ति।
Tassa aparabhāge atthadassī nāma satthā udapādi. Tassāpi tayo sāvakasannipātā ahesuṃ. Paṭhame aṭṭhanavuti bhikkhusatasahassāni ahesuṃ, dutiye aṭṭhāsītisatasahassāni, tathā tatiye. Tadā bodhisatto susīmo nāma mahiddhiko tāpaso hutvā devalokato mandāravapupphacchattaṃ āharitvā satthāraṃ pūjesi, sopi naṃ ‘‘anāgate buddho bhavissasī’’ti byākāsi. Tassa bhagavato sobhitaṃ nāma nagaraṃ ahosi, sāgaro nāma rājā pitā, sudassanā nāma mātā, santo ca upasanto ca dve aggasāvakā, abhayo nāmupaṭṭhāko, dhammā ca sudhammā ca dve aggasāvikā, campakarukkho bodhi, sarīraṃ asītihatthubbedhaṃ ahosi, sarīrappabhā samantato sabbakālaṃ yojanamattaṃ pharitvā aṭṭhāsi, āyu vassasatasahassanti.
‘‘तत्थेव मण्डकप्पम्हि, अत्थदस्सी नरासभो।
‘‘Tattheva maṇḍakappamhi, atthadassī narāsabho;
महातमं निहन्त्वान, पत्तो सम्बोधिमुत्तम’’न्ति॥
Mahātamaṃ nihantvāna, patto sambodhimuttama’’nti.
तस्स अपरभागे धम्मदस्सी नाम सत्था उदपादि। तस्सापि तयो सावकसन्निपाता अहेसुं। पठमे कोटिसतं भिक्खू अहेसुं, दुतिये सत्ततिकोटियो, ततिये असीतिकोटियो। तदा बोधिसत्तो सक्को देवराजा हुत्वा दिब्बगन्धपुप्फेहि च दिब्बतूरियेहि च पूजं अकासि, सोपि नं ‘‘अनागते बुद्धो भविस्ससी’’ति ब्याकासि। तस्स भगवतो सरणं नाम नगरं अहोसि, पिता सरणो नाम राजा, माता सुनन्दा नाम, पदुमो च फुस्सदेवो च द्वे अग्गसावका, सुनेत्तो नामुपट्ठाको , खेमा च सब्बनामा च द्वे अग्गसाविका, रत्तङ्कुररुक्खो बोधि, ‘‘बिम्बिजालो’’तिपि वुच्चति, सरीरं पनस्स असीतिहत्थुब्बेधं अहोसि, वस्ससतसहस्सं आयूति।
Tassa aparabhāge dhammadassī nāma satthā udapādi. Tassāpi tayo sāvakasannipātā ahesuṃ. Paṭhame koṭisataṃ bhikkhū ahesuṃ, dutiye sattatikoṭiyo, tatiye asītikoṭiyo. Tadā bodhisatto sakko devarājā hutvā dibbagandhapupphehi ca dibbatūriyehi ca pūjaṃ akāsi, sopi naṃ ‘‘anāgate buddho bhavissasī’’ti byākāsi. Tassa bhagavato saraṇaṃ nāma nagaraṃ ahosi, pitā saraṇo nāma rājā, mātā sunandā nāma, padumo ca phussadevo ca dve aggasāvakā, sunetto nāmupaṭṭhāko , khemā ca sabbanāmā ca dve aggasāvikā, rattaṅkurarukkho bodhi, ‘‘bimbijālo’’tipi vuccati, sarīraṃ panassa asītihatthubbedhaṃ ahosi, vassasatasahassaṃ āyūti.
‘‘तत्थेव मण्डकप्पम्हि, धम्मदस्सी महायसो।
‘‘Tattheva maṇḍakappamhi, dhammadassī mahāyaso;
तमन्धकारं विधमित्वा, अतिरोचति सदेवके’’ति॥
Tamandhakāraṃ vidhamitvā, atirocati sadevake’’ti.
तस्स अपरभागे इतो चतुनवुतिकप्पमत्थके एकस्मिं कप्पे एकोव सिद्धत्थो नाम बुद्धो उदपादि। तस्सापि तयो सावकसन्निपाता अहेसुं। पठमसन्निपाते कोटिसतसहस्सं भिक्खू अहेसुं, दुतिये नवुतिकोटियो, ततिये असीतिकोटियो। तदा बोधिसत्तो उग्गतेजो अभिञ्ञाबलसम्पन्नो मङ्गलो नाम तापसो हुत्वा महाजम्बुफलं आहरित्वा तथागतस्स अदासि। सत्था तं फलं परिभुञ्जित्वा ‘‘चतुनवुतिकप्पमत्थके बुद्धो भविस्ससी’’ति बोधिसत्तं ब्याकासि। तस्स भगवतो नगरं वेभारं नाम अहोसि, पिता जयसेनो नाम राजा, माता सुफस्सा नाम, सम्बलो च सुमित्तो च द्वे अग्गसावका, रेवतो नामुपट्ठाको, सीवली च सुरामा च द्वे अग्गसाविका, कणिकाररुक्खो बोधि, सरीरं सट्ठिहत्थुब्बेधं अहोसि, वस्ससतसहस्सं आयूति।
Tassa aparabhāge ito catunavutikappamatthake ekasmiṃ kappe ekova siddhattho nāma buddho udapādi. Tassāpi tayo sāvakasannipātā ahesuṃ. Paṭhamasannipāte koṭisatasahassaṃ bhikkhū ahesuṃ, dutiye navutikoṭiyo, tatiye asītikoṭiyo. Tadā bodhisatto uggatejo abhiññābalasampanno maṅgalo nāma tāpaso hutvā mahājambuphalaṃ āharitvā tathāgatassa adāsi. Satthā taṃ phalaṃ paribhuñjitvā ‘‘catunavutikappamatthake buddho bhavissasī’’ti bodhisattaṃ byākāsi. Tassa bhagavato nagaraṃ vebhāraṃ nāma ahosi, pitā jayaseno nāma rājā, mātā suphassā nāma, sambalo ca sumitto ca dve aggasāvakā, revato nāmupaṭṭhāko, sīvalī ca surāmā ca dve aggasāvikā, kaṇikārarukkho bodhi, sarīraṃ saṭṭhihatthubbedhaṃ ahosi, vassasatasahassaṃ āyūti.
‘‘धम्मदस्सिस्स अपरेन, सिद्धत्थो नाम नायको।
‘‘Dhammadassissa aparena, siddhattho nāma nāyako;
निहनित्वा तमं सब्बं, सूरियो अब्भुग्गतो यथा’’ति॥
Nihanitvā tamaṃ sabbaṃ, sūriyo abbhuggato yathā’’ti.
तस्स अपरभागे इतो द्वानवुतिकप्पमत्थके तिस्सो फुस्सोति एकस्मिं कप्पे द्वे बुद्धा निब्बत्तिंसु। तिस्सस्स भगवतो तयो सावकसन्निपाता अहेसुं। पठमसन्निपाते भिक्खूनं कोटिसतं अहोसि, दुतिये नवुतिकोटियो, ततिये असीतिकोटियो। तदा बोधिसत्तो महाभोगो महायसो सुजातो नाम खत्तियो हुत्वा इसिपब्बज्जं पब्बजित्वा महिद्धिकभावं पत्वा ‘‘बुद्धो उप्पन्नो’’ति सुत्वा दिब्बमन्दारवपदुमपारिच्छत्तकपुप्फानि आदाय चतुपरिसमज्झे गच्छन्तं तथागतं पूजेसि, आकासे पुप्फवितानं अकासि। सोपि नं सत्था ‘‘इतो द्वानवुतिकप्पे बुद्धो भविस्ससी’’ति ब्याकासि। तस्स भगवतो खेमं नाम नगरं अहोसि, पिता जनसन्धो नाम खत्तियो, माता पदुमा नाम , ब्रह्मदेवो च उदयो च द्वे अग्गसावका, समङ्गो नामुपट्ठाको, फुस्सा च सुदत्ता च द्वे अग्गसाविका, असनरुक्खो बोधि, सरीरं सट्ठिहत्थुब्बेधं अहोसि, वस्ससतसहस्सं आयूति।
Tassa aparabhāge ito dvānavutikappamatthake tisso phussoti ekasmiṃ kappe dve buddhā nibbattiṃsu. Tissassa bhagavato tayo sāvakasannipātā ahesuṃ. Paṭhamasannipāte bhikkhūnaṃ koṭisataṃ ahosi, dutiye navutikoṭiyo, tatiye asītikoṭiyo. Tadā bodhisatto mahābhogo mahāyaso sujāto nāma khattiyo hutvā isipabbajjaṃ pabbajitvā mahiddhikabhāvaṃ patvā ‘‘buddho uppanno’’ti sutvā dibbamandāravapadumapāricchattakapupphāni ādāya catuparisamajjhe gacchantaṃ tathāgataṃ pūjesi, ākāse pupphavitānaṃ akāsi. Sopi naṃ satthā ‘‘ito dvānavutikappe buddho bhavissasī’’ti byākāsi. Tassa bhagavato khemaṃ nāma nagaraṃ ahosi, pitā janasandho nāma khattiyo, mātā padumā nāma , brahmadevo ca udayo ca dve aggasāvakā, samaṅgo nāmupaṭṭhāko, phussā ca sudattā ca dve aggasāvikā, asanarukkho bodhi, sarīraṃ saṭṭhihatthubbedhaṃ ahosi, vassasatasahassaṃ āyūti.
‘‘सिद्धत्थस्स अपरेन, असमो अप्पटिपुग्गलो।
‘‘Siddhatthassa aparena, asamo appaṭipuggalo;
अनन्तसीलो अमितयसो, तिस्सो लोकग्गनायको’’ति॥
Anantasīlo amitayaso, tisso lokagganāyako’’ti.
तस्स अपरभागे फुस्सो नाम सत्था उदपादि। तस्सापि तयो सावकसन्निपाता अहेसुं। पठमसन्निपाते सट्ठि भिक्खुसतसहस्सानि अहेसुं, दुतिये पण्णास, ततिये द्वत्तिंस। तदा बोधिसत्तो विजितावी नाम खत्तियो हुत्वा महारज्जं पहाय सत्थु सन्तिके पब्बजित्वा तीणि पिटकानि उग्गहेत्वा महाजनस्स धम्मकथं कथेसि, सीलपारमिञ्च पूरेसि। सोपि नं ‘‘बुद्धो भविस्ससी’’ति तथेव ब्याकासि। तस्स भगवतो कासी नाम नगरं अहोसि, जयसेनो नाम राजा पिता, सिरिमा नाम माता, सुरक्खितो च धम्मसेनो च द्वे अग्गसावका, सभियो नामुपट्ठाको, चाला च उपचाला च द्वे अग्गसाविका, आमलकरुक्खो बोधि, सरीरं अट्ठपण्णासहत्थुब्बेधं अहोसि, नवुति वस्ससहस्सानि आयूति।
Tassa aparabhāge phusso nāma satthā udapādi. Tassāpi tayo sāvakasannipātā ahesuṃ. Paṭhamasannipāte saṭṭhi bhikkhusatasahassāni ahesuṃ, dutiye paṇṇāsa, tatiye dvattiṃsa. Tadā bodhisatto vijitāvī nāma khattiyo hutvā mahārajjaṃ pahāya satthu santike pabbajitvā tīṇi piṭakāni uggahetvā mahājanassa dhammakathaṃ kathesi, sīlapāramiñca pūresi. Sopi naṃ ‘‘buddho bhavissasī’’ti tatheva byākāsi. Tassa bhagavato kāsī nāma nagaraṃ ahosi, jayaseno nāma rājā pitā, sirimā nāma mātā, surakkhito ca dhammaseno ca dve aggasāvakā, sabhiyo nāmupaṭṭhāko, cālā ca upacālā ca dve aggasāvikā, āmalakarukkho bodhi, sarīraṃ aṭṭhapaṇṇāsahatthubbedhaṃ ahosi, navuti vassasahassāni āyūti.
‘‘तत्थेव मण्डकप्पम्हि, अहु सत्था अनुत्तरो।
‘‘Tattheva maṇḍakappamhi, ahu satthā anuttaro;
अनूपमो असमसमो, फुस्सो लोकग्गनायको’’ति॥
Anūpamo asamasamo, phusso lokagganāyako’’ti.
तस्स अपरभागे इतो एकनवुतिकप्पे विपस्सी नाम भगवा उदपादि। तस्सापि तयो सावकसन्निपाता अहेसुं। पठमसन्निपाते अट्ठसट्ठि भिक्खुसतसहस्सं अहोसि, दुतिये एकसतसहस्सं, ततिये असीतिसहस्सानि। तदा बोधिसत्तो महिद्धिको महानुभावो अतुलो नाम नागराजा हुत्वा सत्तरतनखचितं सोवण्णमयं महापीठं भगवतो अदासि। सोपि नं ‘‘इतो एकनवुतिकप्पे बुद्धो भविस्ससी’’ति ब्याकासि। तस्स भगवतो बन्धुमती नाम नगरं अहोसि, बन्धुमा नाम राजा पिता, बन्धुमती नाम माता, खण्डो च तिस्सो च द्वे अग्गसावका, असोको नामुपट्ठाको, चन्दा च चन्दमित्ता च द्वे अग्गसाविका, पाटलिरुक्खो बोधि, सरीरं असीतिहत्थुब्बेधं अहोसि, सरीरप्पभा सदा सत्त योजनानि फरित्वा अट्ठासि, असीति वस्ससहस्सानि आयूति।
Tassa aparabhāge ito ekanavutikappe vipassī nāma bhagavā udapādi. Tassāpi tayo sāvakasannipātā ahesuṃ. Paṭhamasannipāte aṭṭhasaṭṭhi bhikkhusatasahassaṃ ahosi, dutiye ekasatasahassaṃ, tatiye asītisahassāni. Tadā bodhisatto mahiddhiko mahānubhāvo atulo nāma nāgarājā hutvā sattaratanakhacitaṃ sovaṇṇamayaṃ mahāpīṭhaṃ bhagavato adāsi. Sopi naṃ ‘‘ito ekanavutikappe buddho bhavissasī’’ti byākāsi. Tassa bhagavato bandhumatī nāma nagaraṃ ahosi, bandhumā nāma rājā pitā, bandhumatī nāma mātā, khaṇḍo ca tisso ca dve aggasāvakā, asoko nāmupaṭṭhāko, candā ca candamittā ca dve aggasāvikā, pāṭalirukkho bodhi, sarīraṃ asītihatthubbedhaṃ ahosi, sarīrappabhā sadā satta yojanāni pharitvā aṭṭhāsi, asīti vassasahassāni āyūti.
‘‘फुस्सस्स च अपरेन, सम्बुद्धो द्विपदुत्तमो।
‘‘Phussassa ca aparena, sambuddho dvipaduttamo;
विपस्सी नाम नामेन, लोके उप्पज्जि चक्खुमा’’ति॥
Vipassī nāma nāmena, loke uppajji cakkhumā’’ti.
तस्स अपरभागे इतो एकतिंसकप्पे सिखी च वेस्सभू चाति द्वे बुद्धा अहेसुं। सिखिस्सापि भगवतो तयो सावकसन्निपाता अहेसुं। पठमसन्निपाते भिक्खुसतसहस्सं अहोसि, दुतिये असीतिसहस्सानि, ततिये सत्तत्तिसहस्सानि। तदा बोधिसत्तो अरिन्दमो नाम राजा हुत्वा बुद्धप्पमुखस्स भिक्खुसङ्घस्स सचीवरं महादानं पवत्तेत्वा सत्तरतनपटिमण्डितं हत्थिरतनं दत्वा हत्थिप्पमाणं कत्वा कप्पियभण्डं अदासि। सोपि नं ‘‘इतो कतिंसकप्पे बुद्धो भविस्ससी’’ति ब्याकासि। तस्स भगवतो अरुणवती नाम नगरं अहोसि, अरुणो नाम खत्तियो पिता, पभावती नाम माता, अभिभू च सम्भवो च द्वे अग्गसावका, खेमङ्करो नामुपट्ठाको, सखिला च पदुमा च द्वे अग्गसाविका, पुण्डरीकरुक्खो बोधि, सरीरं सत्ततिहत्थुब्बेधं अहोसि, सरीरप्पभा योजनत्तयं फरित्वा अट्ठासि, सत्तति वस्ससहस्सानि आयूति।
Tassa aparabhāge ito ekatiṃsakappe sikhī ca vessabhū cāti dve buddhā ahesuṃ. Sikhissāpi bhagavato tayo sāvakasannipātā ahesuṃ. Paṭhamasannipāte bhikkhusatasahassaṃ ahosi, dutiye asītisahassāni, tatiye sattattisahassāni. Tadā bodhisatto arindamo nāma rājā hutvā buddhappamukhassa bhikkhusaṅghassa sacīvaraṃ mahādānaṃ pavattetvā sattaratanapaṭimaṇḍitaṃ hatthiratanaṃ datvā hatthippamāṇaṃ katvā kappiyabhaṇḍaṃ adāsi. Sopi naṃ ‘‘ito katiṃsakappe buddho bhavissasī’’ti byākāsi. Tassa bhagavato aruṇavatī nāma nagaraṃ ahosi, aruṇo nāma khattiyo pitā, pabhāvatī nāma mātā, abhibhū ca sambhavo ca dve aggasāvakā, khemaṅkaro nāmupaṭṭhāko, sakhilā ca padumā ca dve aggasāvikā, puṇḍarīkarukkho bodhi, sarīraṃ sattatihatthubbedhaṃ ahosi, sarīrappabhā yojanattayaṃ pharitvā aṭṭhāsi, sattati vassasahassāni āyūti.
‘‘विपस्सिस्स अपरेन, सम्बुद्धो द्विपदुत्तमो।
‘‘Vipassissa aparena, sambuddho dvipaduttamo;
सिखिव्हयो नाम जिनो, असमो अप्पटिपुग्गलो’’ति॥
Sikhivhayo nāma jino, asamo appaṭipuggalo’’ti.
तस्स अपरभागे वेस्सभू नाम सत्था उदपादि। तस्सापि तयो सावकसन्निपाता अहेसुं। पठमसन्निपाते असीति भिक्खुसहस्सानि अहेसुं, दुतिये सत्तति, ततिये सट्ठि। तदा बोधिसत्तो सुदस्सनो नाम राजा हुत्वा बुद्धप्पमुखस्स भिक्खुसङ्घस्स सचीवरं महादानं दत्वा तस्स सन्तिके पब्बजित्वा आचारगुणसम्पन्नो बुद्धरतने चित्तीकारपीतिबहुलो अहोसि। सोपि नं भगवा ‘‘इतो एकतिंसकप्पे बुद्धो भविस्ससी’’ति ब्याकासि। तस्स पन भगवतो अनोमं नाम नगरं अहोसि, सुप्पतीतो नाम राजा पिता, यसवती नाम माता , सोणो च उत्तरो च द्वे अग्गसावका, उपसन्तो नामुपट्ठाको, दामा च समाला च द्वे अग्गसाविका, सालरुक्खो बोधि, सरीरं सट्ठिहत्थुब्बेधं अहोसि, सट्ठि वस्ससहस्सानि आयूति।
Tassa aparabhāge vessabhū nāma satthā udapādi. Tassāpi tayo sāvakasannipātā ahesuṃ. Paṭhamasannipāte asīti bhikkhusahassāni ahesuṃ, dutiye sattati, tatiye saṭṭhi. Tadā bodhisatto sudassano nāma rājā hutvā buddhappamukhassa bhikkhusaṅghassa sacīvaraṃ mahādānaṃ datvā tassa santike pabbajitvā ācāraguṇasampanno buddharatane cittīkārapītibahulo ahosi. Sopi naṃ bhagavā ‘‘ito ekatiṃsakappe buddho bhavissasī’’ti byākāsi. Tassa pana bhagavato anomaṃ nāma nagaraṃ ahosi, suppatīto nāma rājā pitā, yasavatī nāma mātā , soṇo ca uttaro ca dve aggasāvakā, upasanto nāmupaṭṭhāko, dāmā ca samālā ca dve aggasāvikā, sālarukkho bodhi, sarīraṃ saṭṭhihatthubbedhaṃ ahosi, saṭṭhi vassasahassāni āyūti.
‘‘तत्थेव मण्डकप्पम्हि, असमो अप्पटिपुग्गलो।
‘‘Tattheva maṇḍakappamhi, asamo appaṭipuggalo;
वेस्सभू नाम नामेन, लोके उप्पज्जि सो जिनो’’ति॥
Vessabhū nāma nāmena, loke uppajji so jino’’ti.
तस्स अपरभागे इमस्मिं कप्पे चत्तारो बुद्धा निब्बत्ता ककुसन्धो, कोणागमनो, कस्सपो, अम्हाकं भगवाति। ककुसन्धस्स भगवतो एकोव सावकसन्निपातो, तत्थ चत्तालीस भिक्खुसहस्सानि अहेसुं। तदा बोधिसत्तो खेमो नाम राजा हुत्वा बुद्धप्पमुखस्स भिक्खुसङ्घस्स सपत्तचीवरं महादानञ्चेव अञ्जनादिभेसज्जानि च दत्वा सत्थु धम्मदेसनं सुत्वा पब्बजि। सोपि नं सत्था ब्याकासि। ककुसन्धस्स पन भगवतो खेमं नाम नगरं अहोसि, अग्गिदत्तो नाम ब्राह्मणो पिता, विसाखा नाम ब्राह्मणी माता, विधुरो च सञ्जीवो च द्वे अग्गसावका, बुद्धिजो नामुपट्ठाको, सामा च चम्पका च द्वे अग्गसाविका , महासिरीसरुक्खो बोधि, सरीरं चत्तालीसहत्थुब्बेधं अहोसि, चत्तालीस वस्ससहस्सानि आयूति।
Tassa aparabhāge imasmiṃ kappe cattāro buddhā nibbattā kakusandho, koṇāgamano, kassapo, amhākaṃ bhagavāti. Kakusandhassa bhagavato ekova sāvakasannipāto, tattha cattālīsa bhikkhusahassāni ahesuṃ. Tadā bodhisatto khemo nāma rājā hutvā buddhappamukhassa bhikkhusaṅghassa sapattacīvaraṃ mahādānañceva añjanādibhesajjāni ca datvā satthu dhammadesanaṃ sutvā pabbaji. Sopi naṃ satthā byākāsi. Kakusandhassa pana bhagavato khemaṃ nāma nagaraṃ ahosi, aggidatto nāma brāhmaṇo pitā, visākhā nāma brāhmaṇī mātā, vidhuro ca sañjīvo ca dve aggasāvakā, buddhijo nāmupaṭṭhāko, sāmā ca campakā ca dve aggasāvikā , mahāsirīsarukkho bodhi, sarīraṃ cattālīsahatthubbedhaṃ ahosi, cattālīsa vassasahassāni āyūti.
‘‘वेस्सभुस्स अपरेन, सम्बुद्धो द्विपदुत्तमो।
‘‘Vessabhussa aparena, sambuddho dvipaduttamo;
ककुसन्धो नाम नामेन, अप्पमेय्यो दुरासदो’’ति॥
Kakusandho nāma nāmena, appameyyo durāsado’’ti.
तस्स अपरभागे कोणागमनो नाम सत्था उदपादि। तस्सापि एको सावकसन्निपातो, तत्थ तिंस भिक्खुसहस्सानि अहेसुं। तदा बोधिसत्तो पब्बतो नाम राजा हुत्वा अमच्चगणपरिवुतो सत्थु सन्तिकं गन्त्वा धम्मदेसनं सुत्वा बुद्धप्पमुखं भिक्खुसङ्घं निमन्तेत्वा महादानं पवत्तेत्वा पट्टुण्णचीनपट्टकोसेय्यकम्बलदुकूलानि चेव सुवण्णपादुकञ्च दत्वा सत्थु सन्तिके पब्बजि। सोपि नं ब्याकासि। तस्स भगवतो सोभवती नाम नगरं अहोसि, यञ्ञदत्तो नाम ब्राह्मणो पिता, उत्तरा नाम ब्राह्मणी माता, भिय्यसो च उत्तरो च द्वे अग्गसावका, सोत्थिजो नामुपट्ठाको, समुद्दा च उत्तरा च द्वे अग्गसाविका, उदुम्बररुक्खो बोधि, सरीरं तिंसहत्थुब्बेधं अहोसि, तिंस वस्ससहस्सानि आयूति।
Tassa aparabhāge koṇāgamano nāma satthā udapādi. Tassāpi eko sāvakasannipāto, tattha tiṃsa bhikkhusahassāni ahesuṃ. Tadā bodhisatto pabbato nāma rājā hutvā amaccagaṇaparivuto satthu santikaṃ gantvā dhammadesanaṃ sutvā buddhappamukhaṃ bhikkhusaṅghaṃ nimantetvā mahādānaṃ pavattetvā paṭṭuṇṇacīnapaṭṭakoseyyakambaladukūlāni ceva suvaṇṇapādukañca datvā satthu santike pabbaji. Sopi naṃ byākāsi. Tassa bhagavato sobhavatī nāma nagaraṃ ahosi, yaññadatto nāma brāhmaṇo pitā, uttarā nāma brāhmaṇī mātā, bhiyyaso ca uttaro ca dve aggasāvakā, sotthijo nāmupaṭṭhāko, samuddā ca uttarā ca dve aggasāvikā, udumbararukkho bodhi, sarīraṃ tiṃsahatthubbedhaṃ ahosi, tiṃsa vassasahassāni āyūti.
‘‘ककुसन्धस्स अपरेन, सम्बुद्धो द्विपदुत्तमो।
‘‘Kakusandhassa aparena, sambuddho dvipaduttamo;
कोणागमनो नाम जिनो, लोकजेट्ठो नरासभो’’ति॥
Koṇāgamano nāma jino, lokajeṭṭho narāsabho’’ti.
तस्स अपरभागे कस्सपो नाम सत्था उदपादि। तस्सापि एको सावकसन्निपातो, तत्थ वीसति भिक्खुसहस्सानि अहेसुं। तदा बोधिसत्तो जोतिपालो नाम माणवो हुत्वा तिण्णं वेदानं पारगू भूमियञ्च अन्तलिक्खे च पाकटो घटीकारस्स कुम्भकारस्स मित्तो अहोसि। सो तेन सद्धिं सत्थारं उपसङ्कमित्वा धम्मकथं सुत्वा पब्बजित्वा आरद्धवीरियो तीणि पिटकानि उग्गहेत्वा वत्तावत्तसम्पत्तिया बुद्धस्स सासनं सोभेसि। सोपि नं ब्याकासि। तस्स भगवतो जातनगरं बाराणसी नाम अहोसि, ब्रह्मदत्तो नाम ब्राह्मणो पिता, धनवती नाम ब्राह्मणी माता, तिस्सो च भारद्वाजो च द्वे अग्गसावका, सब्बमित्तो नामुपट्ठाको, अनुळा च उरुवेळा च द्वे अग्गसाविका, निग्रोधरुक्खो बोधि, सरीरं वीसतिहत्थुब्बेधं अहोसि, वीसति वस्ससहस्सानि आयूति।
Tassa aparabhāge kassapo nāma satthā udapādi. Tassāpi eko sāvakasannipāto, tattha vīsati bhikkhusahassāni ahesuṃ. Tadā bodhisatto jotipālo nāma māṇavo hutvā tiṇṇaṃ vedānaṃ pāragū bhūmiyañca antalikkhe ca pākaṭo ghaṭīkārassa kumbhakārassa mitto ahosi. So tena saddhiṃ satthāraṃ upasaṅkamitvā dhammakathaṃ sutvā pabbajitvā āraddhavīriyo tīṇi piṭakāni uggahetvā vattāvattasampattiyā buddhassa sāsanaṃ sobhesi. Sopi naṃ byākāsi. Tassa bhagavato jātanagaraṃ bārāṇasī nāma ahosi, brahmadatto nāma brāhmaṇo pitā, dhanavatī nāma brāhmaṇī mātā, tisso ca bhāradvājo ca dve aggasāvakā, sabbamitto nāmupaṭṭhāko, anuḷā ca uruveḷā ca dve aggasāvikā, nigrodharukkho bodhi, sarīraṃ vīsatihatthubbedhaṃ ahosi, vīsati vassasahassāni āyūti.
‘‘कोणागमनस्स अपरेन, सम्बुद्धो द्विपदुत्तमो।
‘‘Koṇāgamanassa aparena, sambuddho dvipaduttamo;
कस्सपो नाम गोत्तेन, धम्मराजा पभङ्करो’’ति॥
Kassapo nāma gottena, dhammarājā pabhaṅkaro’’ti.
यस्मिं पन कप्पे दीपङ्करो दसबलो उदपादि, तस्मिं अञ्ञेपि तयो बुद्धा अहेसुं। तेसं सन्तिका बोधिसत्तस्स ब्याकरणं नत्थि, तस्मा ते इध न दस्सिता। अट्ठकथायं पन तम्हा कप्पा पट्ठाय सब्बेपि बुद्धे दस्सेतुं इदं वुत्तं –
Yasmiṃ pana kappe dīpaṅkaro dasabalo udapādi, tasmiṃ aññepi tayo buddhā ahesuṃ. Tesaṃ santikā bodhisattassa byākaraṇaṃ natthi, tasmā te idha na dassitā. Aṭṭhakathāyaṃ pana tamhā kappā paṭṭhāya sabbepi buddhe dassetuṃ idaṃ vuttaṃ –
‘‘तण्हङ्करो मेधङ्करो, अथोपि सरणङ्करो।
‘‘Taṇhaṅkaro medhaṅkaro, athopi saraṇaṅkaro;
दीपङ्करो च सम्बुद्धो, कोण्डञ्ञो द्विपदुत्तमो॥
Dīpaṅkaro ca sambuddho, koṇḍañño dvipaduttamo.
‘‘मङ्गलो च सुमनो च, रेवतो सोभितो मुनि।
‘‘Maṅgalo ca sumano ca, revato sobhito muni;
अनोमदस्सी पदुमो, नारदो पदुमुत्तरो॥
Anomadassī padumo, nārado padumuttaro.
‘‘सुमेधो च सुजातो च, पियदस्सी महायसो।
‘‘Sumedho ca sujāto ca, piyadassī mahāyaso;
अत्थदस्सी धम्मदस्सी, सिद्धत्थो लोकनायको॥
Atthadassī dhammadassī, siddhattho lokanāyako.
‘‘तिस्सो फुस्सो च सम्बुद्धो, विपस्सी सिखि वेस्सभू।
‘‘Tisso phusso ca sambuddho, vipassī sikhi vessabhū;
ककुसन्धो कोणागमनो, कस्सपो चाति नायको॥
Kakusandho koṇāgamano, kassapo cāti nāyako.
‘‘एते अहेसुं सम्बुद्धा, वीतरागा समाहिता।
‘‘Ete ahesuṃ sambuddhā, vītarāgā samāhitā;
सतरंसीव उप्पन्ना, महातमविनोदना।
Sataraṃsīva uppannā, mahātamavinodanā;
जलित्वा अग्गिखन्धाव, निब्बुता ते ससावका’’ति॥
Jalitvā aggikhandhāva, nibbutā te sasāvakā’’ti.
तत्थ अम्हाकं बोधिसत्तो दीपङ्करादीनं चतुवीसतिया बुद्धानं सन्तिके अधिकारं करोन्तो कप्पसतसहस्साधिकानि चत्तारि असङ्ख्येय्यानि आगतो। कस्सपस्स पन भगवतो ओरभागे ठपेत्वा इमं सम्मासम्बुद्धं अञ्ञो बुद्धो नाम नत्थि। इति दीपङ्करादीनं चतुवीसतिया बुद्धानं सन्तिके लद्धब्याकरणो पन बोधिसत्तो येनेन –
Tattha amhākaṃ bodhisatto dīpaṅkarādīnaṃ catuvīsatiyā buddhānaṃ santike adhikāraṃ karonto kappasatasahassādhikāni cattāri asaṅkhyeyyāni āgato. Kassapassa pana bhagavato orabhāge ṭhapetvā imaṃ sammāsambuddhaṃ añño buddho nāma natthi. Iti dīpaṅkarādīnaṃ catuvīsatiyā buddhānaṃ santike laddhabyākaraṇo pana bodhisatto yenena –
‘‘मनुस्सत्तं लिङ्गसम्पत्ति, हेतु सत्थारदस्सनं।
‘‘Manussattaṃ liṅgasampatti, hetu satthāradassanaṃ;
पब्बज्जा गुणसम्पत्ति, अधिकारो च छन्दता।
Pabbajjā guṇasampatti, adhikāro ca chandatā;
अट्ठधम्मसमोधाना, अभिनीहारो समिज्झती’’ति॥ (बु॰ वं॰ २.५९) –
Aṭṭhadhammasamodhānā, abhinīhāro samijjhatī’’ti. (bu. vaṃ. 2.59) –
इमे अट्ठ धम्मे समोधानेत्वा दीपङ्करपादमूले कताभिनीहारेन ‘‘हन्द बुद्धकरे धम्मे, विचिनामि इतो चितो’’ति उस्साहं कत्वा ‘‘विचिनन्तो तदादक्खिं, पठमं दानपारमि’’न्ति दानपारमितादयो बुद्धकारकधम्मा दिट्ठा, ते पूरेन्तोयेव याव वेस्सन्तरत्तभावा आगमि। आगच्छन्तो च ये ते कताभिनीहारानं बोधिसत्तानं आनिसंसा संवण्णिता –
Ime aṭṭha dhamme samodhānetvā dīpaṅkarapādamūle katābhinīhārena ‘‘handa buddhakare dhamme, vicināmi ito cito’’ti ussāhaṃ katvā ‘‘vicinanto tadādakkhiṃ, paṭhamaṃ dānapārami’’nti dānapāramitādayo buddhakārakadhammā diṭṭhā, te pūrentoyeva yāva vessantarattabhāvā āgami. Āgacchanto ca ye te katābhinīhārānaṃ bodhisattānaṃ ānisaṃsā saṃvaṇṇitā –
‘‘एवं सब्बङ्गसम्पन्ना, बोधिया नियता नरा।
‘‘Evaṃ sabbaṅgasampannā, bodhiyā niyatā narā;
संसरं दीघमद्धानं, कप्पकोटिसतेहिपि॥
Saṃsaraṃ dīghamaddhānaṃ, kappakoṭisatehipi.
‘‘अवीचिम्हि नुप्पज्जन्ति, तथा लोकन्तरेसु च।
‘‘Avīcimhi nuppajjanti, tathā lokantaresu ca;
निज्झामतण्हा खुप्पिपासा, न होन्ति कालकञ्जका॥
Nijjhāmataṇhā khuppipāsā, na honti kālakañjakā.
‘‘न होन्ति खुद्दका पाणा, उप्पज्जन्तापि दुग्गतिं।
‘‘Na honti khuddakā pāṇā, uppajjantāpi duggatiṃ;
जायमाना मनुस्सेसु, जच्चन्धा न भवन्ति ते॥
Jāyamānā manussesu, jaccandhā na bhavanti te.
‘‘सोतवेकल्लता नत्थि, न भवन्ति मूगपक्खिका।
‘‘Sotavekallatā natthi, na bhavanti mūgapakkhikā;
इत्थिभावं न गच्छन्ति, उभतोब्यञ्जनपण्डका॥
Itthibhāvaṃ na gacchanti, ubhatobyañjanapaṇḍakā.
‘‘न भवन्ति परियापन्ना, बोधिया नियता नरा।
‘‘Na bhavanti pariyāpannā, bodhiyā niyatā narā;
मुत्ता आनन्तरिकेहि, सब्बत्थ सुद्धगोचरा॥
Muttā ānantarikehi, sabbattha suddhagocarā.
‘‘मिच्छादिट्ठिं न सेवन्ति, कम्मकिरियदस्सना।
‘‘Micchādiṭṭhiṃ na sevanti, kammakiriyadassanā;
वसमानापि सग्गेसु, असञ्ञं नूपपज्जरे॥
Vasamānāpi saggesu, asaññaṃ nūpapajjare.
‘‘सुद्धावासेसु देवेसु, हेतु नाम न विज्जति।
‘‘Suddhāvāsesu devesu, hetu nāma na vijjati;
नेक्खम्मनिन्ना सप्पुरिसा, विसंयुत्ता भवाभवे।
Nekkhammaninnā sappurisā, visaṃyuttā bhavābhave;
चरन्ति लोकत्थचरियायो, पूरेन्ति सब्बपारमी’’ति॥
Caranti lokatthacariyāyo, pūrenti sabbapāramī’’ti.
ते आनिसंसे अधिगन्त्वाव आगतो। पारमियो पूरेन्तस्स चस्स अकित्तिब्राह्मणकाले सङ्खब्राह्मणकाले धनञ्चयराजकाले महासुदस्सनकाले महागोविन्दकाले निमिमहाराजकाले चन्दकुमारकाले विसय्हसेट्ठिकाले सिविराजकाले वेस्सन्तरकालेति दानपारमिताय पूरितत्तभावानं परिमाणं नाम नत्थि। एकन्तेन पनस्स ससपण्डितजातके –
Te ānisaṃse adhigantvāva āgato. Pāramiyo pūrentassa cassa akittibrāhmaṇakāle saṅkhabrāhmaṇakāle dhanañcayarājakāle mahāsudassanakāle mahāgovindakāle nimimahārājakāle candakumārakāle visayhaseṭṭhikāle sivirājakāle vessantarakāleti dānapāramitāya pūritattabhāvānaṃ parimāṇaṃ nāma natthi. Ekantena panassa sasapaṇḍitajātake –
‘‘भिक्खाय उपगतं दिस्वा, सकत्तानं परिच्चजिं।
‘‘Bhikkhāya upagataṃ disvā, sakattānaṃ pariccajiṃ;
दानेन मे समो नत्थि, एसा मे दानपारमी’’ति॥ (चरिया॰ १.तस्सुदानं) –
Dānena me samo natthi, esā me dānapāramī’’ti. (cariyā. 1.tassudānaṃ) –
एवं अत्तपरिच्चागं करोन्तस्स दानपारमिता परमत्थपारमी नाम जाता। तथा सीलवराजकाले चम्पेय्यनागराजकाले भूरिदत्तनागराजकाले छद्दन्तनागराजकाले जयद्दिसराजपुत्तकाले अलीनसत्तुकुमारकालेति सीलपारमिताय पूरितत्तभावानं परिमाणं नाम नत्थि। एकन्तेन पनस्स सङ्खपालजातके –
Evaṃ attapariccāgaṃ karontassa dānapāramitā paramatthapāramī nāma jātā. Tathā sīlavarājakāle campeyyanāgarājakāle bhūridattanāgarājakāle chaddantanāgarājakāle jayaddisarājaputtakāle alīnasattukumārakāleti sīlapāramitāya pūritattabhāvānaṃ parimāṇaṃ nāma natthi. Ekantena panassa saṅkhapālajātake –
‘‘सूलेहि विज्झियन्तोपि, कोट्टियन्तोपि सत्तिहि।
‘‘Sūlehi vijjhiyantopi, koṭṭiyantopi sattihi;
भोजपुत्ते न कुप्पामि, एसा मे सीलपारमी’’ति॥ (चरिया॰ २.९१) –
Bhojaputte na kuppāmi, esā me sīlapāramī’’ti. (cariyā. 2.91) –
एवं अत्तपरिच्चागं करोन्तस्स सीलपारमिता परमत्थपारमी नाम जाता। तथा सोमनस्सकुमारकाले, हत्थिपालकुमारकाले, अयोघरपण्डितकालेति महारज्जं पहाय नेक्खम्मपारमिताय पूरितत्तभावानं परिमाणं नाम नत्थि। एकन्तेन पनस्स चूळसुतसोमजातके –
Evaṃ attapariccāgaṃ karontassa sīlapāramitā paramatthapāramī nāma jātā. Tathā somanassakumārakāle, hatthipālakumārakāle, ayogharapaṇḍitakāleti mahārajjaṃ pahāya nekkhammapāramitāya pūritattabhāvānaṃ parimāṇaṃ nāma natthi. Ekantena panassa cūḷasutasomajātake –
‘‘महारज्जं हत्थगतं, खेळपिण्डंव छड्डयिं।
‘‘Mahārajjaṃ hatthagataṃ, kheḷapiṇḍaṃva chaḍḍayiṃ;
चजतो न होति लग्गं, एसा मे नेक्खम्मपारमी’’ति॥ –
Cajato na hoti laggaṃ, esā me nekkhammapāramī’’ti. –
एवं निस्सङ्गताय रज्जं छड्डेत्वा निक्खमन्तस्स नेक्खम्मपारमिता परमत्थपारमी नाम जाता। तथा विधुरपण्डितकाले, महागोविन्दपण्डितकाले, कुद्दालपण्डितकाले, अरकपण्डितकाले, बोधिपरिब्बाजककाले, महोसधपण्डितकालेति, पञ्ञापारमिताय पूरितत्तभावानं परिमाणं नाम नत्थि। एकन्तेन पनस्स सत्तुभस्तजातके सेनकपण्डितकाले –
Evaṃ nissaṅgatāya rajjaṃ chaḍḍetvā nikkhamantassa nekkhammapāramitā paramatthapāramī nāma jātā. Tathā vidhurapaṇḍitakāle, mahāgovindapaṇḍitakāle, kuddālapaṇḍitakāle, arakapaṇḍitakāle, bodhiparibbājakakāle, mahosadhapaṇḍitakāleti, paññāpāramitāya pūritattabhāvānaṃ parimāṇaṃ nāma natthi. Ekantena panassa sattubhastajātake senakapaṇḍitakāle –
‘‘पञ्ञाय विचिनन्तोहं, ब्राह्मणं मोचयिं दुखा।
‘‘Paññāya vicinantohaṃ, brāhmaṇaṃ mocayiṃ dukhā;
पञ्ञाय मे समो नत्थि, एसा मे पञ्ञापारमी’’ति॥ –
Paññāya me samo natthi, esā me paññāpāramī’’ti. –
अन्तोभस्तगतं सप्पं दस्सेन्तस्स पञ्ञापारमिता परमत्थपारमी नाम जाता। तथा वीरियपारमितादीनम्पि पूरितत्तभावानं परिमाणं नाम नत्थि। एकन्तेन पनस्स महाजनकजातके –
Antobhastagataṃ sappaṃ dassentassa paññāpāramitā paramatthapāramī nāma jātā. Tathā vīriyapāramitādīnampi pūritattabhāvānaṃ parimāṇaṃ nāma natthi. Ekantena panassa mahājanakajātake –
‘‘अतीरदस्सी जलमज्झे, हता सब्बेव मानुसा।
‘‘Atīradassī jalamajjhe, hatā sabbeva mānusā;
चित्तस्स अञ्ञथा नत्थि, एसा मे वीरियपारमी’’ति॥ –
Cittassa aññathā natthi, esā me vīriyapāramī’’ti. –
एवं महासमुद्दं तरन्तस्स पवत्ता वीरियपारमिता परमत्थपारमी नाम जाता। खन्तिवादिजातके –
Evaṃ mahāsamuddaṃ tarantassa pavattā vīriyapāramitā paramatthapāramī nāma jātā. Khantivādijātake –
‘‘अचेतनंव कोट्टेन्ते, तिण्हेन फरसुना ममं।
‘‘Acetanaṃva koṭṭente, tiṇhena pharasunā mamaṃ;
कासिराजे न कुप्पामि, एसा मे खन्तिपारमी’’ति॥ –
Kāsirāje na kuppāmi, esā me khantipāramī’’ti. –
एवं अचेतनभावेन विय महादुक्खं अधिवासेन्तस्स खन्तिपारमिता परमत्थपारमी नाम जाता। महासुतसोमजातके –
Evaṃ acetanabhāvena viya mahādukkhaṃ adhivāsentassa khantipāramitā paramatthapāramī nāma jātā. Mahāsutasomajātake –
‘‘सच्चवाचं अनुरक्खन्तो, चजित्वा मम जीवितं।
‘‘Saccavācaṃ anurakkhanto, cajitvā mama jīvitaṃ;
मोचेसिं एकसतं खत्तिये, एसा मे सच्चपारमी’’ति॥ –
Mocesiṃ ekasataṃ khattiye, esā me saccapāramī’’ti. –
एवं जीवितं चजित्वा सच्चमनुरक्खन्तस्स सच्चपारमिता परमत्थपारमी नाम जाता। मूगपक्खजातके –
Evaṃ jīvitaṃ cajitvā saccamanurakkhantassa saccapāramitā paramatthapāramī nāma jātā. Mūgapakkhajātake –
‘‘माता पिता न मे देस्सा, नपि मे देस्सं महायसं।
‘‘Mātā pitā na me dessā, napi me dessaṃ mahāyasaṃ;
सब्बञ्ञुतं पियं मय्हं, तस्मा वतमधिट्ठहि’’न्ति॥ (चरिया॰ ३.६ थोकं विसदिसं) –
Sabbaññutaṃ piyaṃ mayhaṃ, tasmā vatamadhiṭṭhahi’’nti. (cariyā. 3.6 thokaṃ visadisaṃ) –
एवं जीवितम्पि चजित्वा वतं अधिट्ठहन्तस्स अधिट्ठानपारमिता परमत्थपारमी नाम जाता। एकराजजातके –
Evaṃ jīvitampi cajitvā vataṃ adhiṭṭhahantassa adhiṭṭhānapāramitā paramatthapāramī nāma jātā. Ekarājajātake –
‘‘न मं कोचि उत्तसति, नपिहं भायामि कस्सचि।
‘‘Na maṃ koci uttasati, napihaṃ bhāyāmi kassaci;
मेत्ताबलेनुपत्थद्धो, रमामि पवने तदा’’ति॥ (चरिया॰ ३.११३) –
Mettābalenupatthaddho, ramāmi pavane tadā’’ti. (cariyā. 3.113) –
एवं जीवितम्पि अनोलोकेत्वा मेत्तायन्तस्स मेत्तापारमिता परमत्थपारमी नाम जाता। लोमहंसजातके –
Evaṃ jīvitampi anoloketvā mettāyantassa mettāpāramitā paramatthapāramī nāma jātā. Lomahaṃsajātake –
‘‘सुसाने सेय्यं कप्पेमि, छवट्ठिकं उपधायहं।
‘‘Susāne seyyaṃ kappemi, chavaṭṭhikaṃ upadhāyahaṃ;
गामण्डला उपागन्त्वा, रूपं दस्सेन्तिनप्पक’’न्ति॥ (चरिया॰ ३.११९) –
Gāmaṇḍalā upāgantvā, rūpaṃ dassentinappaka’’nti. (cariyā. 3.119) –
एवं गामदारकेसु निट्ठुभनादीहि चेव मालागन्धूपहारादीहि च सुखदुक्खं उप्पादेन्तेसुपि उपेक्खं अनतिवत्तन्तस्स उपेक्खापारमिता परमत्थपारमी नाम जाता। अयमेत्थ सङ्खेपो, वित्थारतो पनेस अत्थो चरियापिटकतो गहेतब्बो। एवं पारमियो पूरेत्वा वेस्सन्तरत्तभावे ठितो –
Evaṃ gāmadārakesu niṭṭhubhanādīhi ceva mālāgandhūpahārādīhi ca sukhadukkhaṃ uppādentesupi upekkhaṃ anativattantassa upekkhāpāramitā paramatthapāramī nāma jātā. Ayamettha saṅkhepo, vitthārato panesa attho cariyāpiṭakato gahetabbo. Evaṃ pāramiyo pūretvā vessantarattabhāve ṭhito –
‘‘अचेतनायं पथवी, अविञ्ञाय सुखं दुखं।
‘‘Acetanāyaṃ pathavī, aviññāya sukhaṃ dukhaṃ;
सापि दानबला मय्हं, सत्तक्खत्तुं पकम्पथा’’ति॥ (चरिया॰ १.१२४) –
Sāpi dānabalā mayhaṃ, sattakkhattuṃ pakampathā’’ti. (cariyā. 1.124) –
एवं महापथविकम्पनादीनि महापुञ्ञानि कत्वा आयुपरियोसाने ततो चुतो तुसितभवने निब्बत्ति। इति दीपङ्करपादमूलतो पट्ठाय याव अयं तुसितपुरे निब्बत्ति, एत्तकं ठानं दूरेनिदानं नामाति वेदितब्बं।
Evaṃ mahāpathavikampanādīni mahāpuññāni katvā āyupariyosāne tato cuto tusitabhavane nibbatti. Iti dīpaṅkarapādamūlato paṭṭhāya yāva ayaṃ tusitapure nibbatti, ettakaṃ ṭhānaṃ dūrenidānaṃ nāmāti veditabbaṃ.
दूरेनिदानकथा निट्ठिता।
Dūrenidānakathā niṭṭhitā.
२. अविदूरेनिदानकथा
2. Avidūrenidānakathā
तुसितपुरे वसन्तेयेव पन बोधिसत्ते बुद्धकोलाहलं नाम उदपादि। लोकस्मिञ्हि तीणि कोलाहलानि उप्पज्जन्ति – कप्पकोलाहलं, बुद्धकोलाहलं, चक्कवत्तिकोलाहलन्ति। तत्थ ‘‘वस्ससतसहस्सस्स अच्चयेन कप्पुट्ठानं भविस्सती’’ति लोकब्यूहा नाम कामावचरदेवा मुत्तसिरा विकिण्णकेसा रुदमुखा अस्सूनि हत्थेहि पुञ्छमाना रत्तवत्थनिवत्था अतिविय विरूपवेसधारिनो हुत्वा मनुस्सपथे विचरन्ता एवं आरोचेन्ति ‘‘मारिसा इतो वस्ससतसहस्सस्स अच्चयेन कप्पुट्ठानं भविस्सति, अयं लोको विनस्सिस्सति, महासमुद्दोपि सुस्सिस्सति , अयञ्च महापथवी सिनेरु च पब्बतराजा उड्डय्हिस्सन्ति विनस्सिस्सन्ति, याव ब्रह्मलोका लोकविनासो भविस्सति, मेत्तं मारिसा भावेथ, करुणं, मुदितं, उपेक्खं मारिसा भावेथ, मातरं उपट्ठहथ, पितरं उपट्ठहथ, कुले जेट्ठापचायिनो होथा’’ति। इदं कप्पकोलाहलं नाम। वस्ससहस्सस्स अच्चयेन पन सब्बञ्ञुबुद्धो लोके उप्पज्जिस्सतीति लोकपालदेवता ‘‘इतो मारिसा वस्ससहस्सस्स अच्चयेन बुद्धो लोके उप्पज्जिस्सती’’ति उग्घोसेन्ता आहिण्डन्ति। इदं बुद्धकोलाहलं नाम। वस्ससतस्स अच्चयेन चक्कवत्ती राजा उप्पज्जिस्सतीति देवता ‘‘इतो मारिसा वस्ससतस्स अच्चयेन चक्कवत्ती राजा लोके उप्पज्जिस्सती’’ति उग्घोसेन्तियो आहिण्डन्ति। इदं चक्कवत्तिकोलाहलं नाम। इमानि तीणि कोलाहलानि महन्तानि होन्ति।
Tusitapure vasanteyeva pana bodhisatte buddhakolāhalaṃ nāma udapādi. Lokasmiñhi tīṇi kolāhalāni uppajjanti – kappakolāhalaṃ, buddhakolāhalaṃ, cakkavattikolāhalanti. Tattha ‘‘vassasatasahassassa accayena kappuṭṭhānaṃ bhavissatī’’ti lokabyūhā nāma kāmāvacaradevā muttasirā vikiṇṇakesā rudamukhā assūni hatthehi puñchamānā rattavatthanivatthā ativiya virūpavesadhārino hutvā manussapathe vicarantā evaṃ ārocenti ‘‘mārisā ito vassasatasahassassa accayena kappuṭṭhānaṃ bhavissati, ayaṃ loko vinassissati, mahāsamuddopi sussissati , ayañca mahāpathavī sineru ca pabbatarājā uḍḍayhissanti vinassissanti, yāva brahmalokā lokavināso bhavissati, mettaṃ mārisā bhāvetha, karuṇaṃ, muditaṃ, upekkhaṃ mārisā bhāvetha, mātaraṃ upaṭṭhahatha, pitaraṃ upaṭṭhahatha, kule jeṭṭhāpacāyino hothā’’ti. Idaṃ kappakolāhalaṃ nāma. Vassasahassassa accayena pana sabbaññubuddho loke uppajjissatīti lokapāladevatā ‘‘ito mārisā vassasahassassa accayena buddho loke uppajjissatī’’ti ugghosentā āhiṇḍanti. Idaṃ buddhakolāhalaṃ nāma. Vassasatassa accayena cakkavattī rājā uppajjissatīti devatā ‘‘ito mārisā vassasatassa accayena cakkavattī rājā loke uppajjissatī’’ti ugghosentiyo āhiṇḍanti. Idaṃ cakkavattikolāhalaṃ nāma. Imāni tīṇi kolāhalāni mahantāni honti.
तेसु बुद्धकोलाहलसद्दं सुत्वा सकलदससहस्सचक्कवाळदेवता एकतो सन्निपतित्वा ‘‘असुको नाम सत्तो बुद्धो भविस्सती’’ति ञत्वा तं उपसङ्कमित्वा आयाचन्ति। आयाचमाना च पुब्बनिमित्तेसु उप्पन्नेसु आयाचन्ति। तदा पन सब्बापि देवता एकेकचक्कवाळे चतुमहाराजसक्कसुयामसन्तुसितसुनिम्मितवसवत्तिमहाब्रह्मेहि सद्धिं एकचक्कवाळे सन्निपतित्वा तुसितभवने बोधिसत्तस्स सन्तिकं गन्त्वा ‘‘मारिसा तुम्हेहि दस पारमियो पूरेन्तेहि न सक्कसम्पत्तिं, न मारसम्पत्तिं, न ब्रह्मसम्पत्तिं, न चक्कवत्तिसम्पत्तिं पत्थेन्तेहि पूरिता, लोकनित्थरणत्थाय पन सब्बञ्ञुतं पत्थेन्तेहि पूरिता, सो वो इदानि कालो मारिसा बुद्धत्ताय समयो, मारिसा बुद्धत्ताय समयो’’ति याचिंसु।
Tesu buddhakolāhalasaddaṃ sutvā sakaladasasahassacakkavāḷadevatā ekato sannipatitvā ‘‘asuko nāma satto buddho bhavissatī’’ti ñatvā taṃ upasaṅkamitvā āyācanti. Āyācamānā ca pubbanimittesu uppannesu āyācanti. Tadā pana sabbāpi devatā ekekacakkavāḷe catumahārājasakkasuyāmasantusitasunimmitavasavattimahābrahmehi saddhiṃ ekacakkavāḷe sannipatitvā tusitabhavane bodhisattassa santikaṃ gantvā ‘‘mārisā tumhehi dasa pāramiyo pūrentehi na sakkasampattiṃ, na mārasampattiṃ, na brahmasampattiṃ, na cakkavattisampattiṃ patthentehi pūritā, lokanittharaṇatthāya pana sabbaññutaṃ patthentehi pūritā, so vo idāni kālo mārisā buddhattāya samayo, mārisā buddhattāya samayo’’ti yāciṃsu.
अथ महासत्तो देवतानं पटिञ्ञं अदत्वाव कालदीपदेसकुलजनेत्तिआयुपरिच्छेदवसेन पञ्चमहाविलोकनं नाम विलोकेसि। तत्थ ‘‘कालो नु खो, अकालो नु खो’’ति पठमं कालं विलोकेसि। तत्थ वस्ससतसहस्सतो उद्धं वड्ढितआयुकालो कालो नाम न होति। कस्मा? तदा हि सत्तानं जातिजरामरणानि न पञ्ञायन्ति। बुद्धानञ्च धम्मदेसना तिलक्खणमुत्ता नाम नत्थि। तेसं ‘‘अनिच्चं, दुक्खं, अनत्ता’’ति कथेन्तानं ‘‘किं नामेतं कथेन्ती’’ति नेव सोतब्बं न सद्धातब्बं मञ्ञन्ति, ततो अभिसमयो न होति, तस्मिं असति अनिय्यानिकं सासनं होति। तस्मा सो अकालो। वस्ससततो ऊनआयुकालोपि कालो न होति। कस्मा? तदा सत्ता उस्सन्नकिलेसा होन्ति, उस्सन्नकिलेसानञ्च दिन्नो ओवादो ओवादट्ठाने न तिट्ठति, उदके दण्डराजि विय खिप्पं विगच्छति । तस्मा सोपि अकालो। वस्ससतसहस्सतो पन पट्ठाय हेट्ठा, वस्ससततो पट्ठाय उद्धं आयुकालो कालो नाम। तदा च वस्ससतकालो। अथ महासत्तो ‘‘निब्बत्तितब्बकालो’’ति कालं पस्सि।
Atha mahāsatto devatānaṃ paṭiññaṃ adatvāva kāladīpadesakulajanettiāyuparicchedavasena pañcamahāvilokanaṃ nāma vilokesi. Tattha ‘‘kālo nu kho, akālo nu kho’’ti paṭhamaṃ kālaṃ vilokesi. Tattha vassasatasahassato uddhaṃ vaḍḍhitaāyukālo kālo nāma na hoti. Kasmā? Tadā hi sattānaṃ jātijarāmaraṇāni na paññāyanti. Buddhānañca dhammadesanā tilakkhaṇamuttā nāma natthi. Tesaṃ ‘‘aniccaṃ, dukkhaṃ, anattā’’ti kathentānaṃ ‘‘kiṃ nāmetaṃ kathentī’’ti neva sotabbaṃ na saddhātabbaṃ maññanti, tato abhisamayo na hoti, tasmiṃ asati aniyyānikaṃ sāsanaṃ hoti. Tasmā so akālo. Vassasatato ūnaāyukālopi kālo na hoti. Kasmā? Tadā sattā ussannakilesā honti, ussannakilesānañca dinno ovādo ovādaṭṭhāne na tiṭṭhati, udake daṇḍarāji viya khippaṃ vigacchati . Tasmā sopi akālo. Vassasatasahassato pana paṭṭhāya heṭṭhā, vassasatato paṭṭhāya uddhaṃ āyukālo kālo nāma. Tadā ca vassasatakālo. Atha mahāsatto ‘‘nibbattitabbakālo’’ti kālaṃ passi.
ततो दीपं विलोकेन्तो सपरिवारे चत्तारो दीपे ओलोकेत्वा ‘‘तीसु दीपेसु बुद्धा न निब्बत्तन्ति, जम्बुदीपेयेव निब्बत्तन्ती’’ति दीपं पस्सि।
Tato dīpaṃ vilokento saparivāre cattāro dīpe oloketvā ‘‘tīsu dīpesu buddhā na nibbattanti, jambudīpeyeva nibbattantī’’ti dīpaṃ passi.
ततो ‘‘जम्बुदीपो नाम महा दसयोजनसहस्सपरिमाणो, कतरस्मिं नु खो पदेसे बुद्धा निब्बत्तन्ती’’ति ओकासं विलोकेन्तो मज्झिमदेसं पस्सि। मज्झिमदेसो नाम – ‘‘पुरत्थिमाय दिसाय गजङ्गलं नाम निगमो, तस्स अपरेन महासालो, ततो परं पच्चन्तिमा जनपदा, ओरतो मज्झे। पुब्बदक्खिणाय दिसाय सल्लवती नाम नदी, ततो परं पच्चन्तिमा जनपदा, ओरतो मज्झे। दक्खिणाय दिसाय सेतकण्णिकं नाम निगमो, ततो परं पच्चन्तिमा जनपदा, ओरतो मज्झे। पच्छिमाय दिसाय थूणं नाम ब्राह्मणगामो, ततो परं पच्चन्तिमा जनपदा, ओरतो मज्झे। उत्तराय दिसाय उसीरद्धजो नाम पब्बतो, ततो परं पच्चन्तिमा जनपदा, ओरतो मज्झे’’ति एवं विनये (महाव॰ २५९) वुत्तो पदेसो। सो आयामतो तीणि योजनसतानि, वित्थारतो अड्ढतेय्यानि, परिक्खेपतो नव योजनसतानीति एतस्मिं पदेसे बुद्धा, पच्चेकबुद्धा, अग्गसावका, असीति महासावका, चक्कवत्तिराजा अञ्ञे च महेसक्खा खत्तियब्राह्मणगहपतिमहासाला उप्पज्जन्ति। इदञ्चेत्थ कपिलवत्थु नाम नगरं, तत्थ मया निब्बत्तितब्बन्ति निट्ठं अगमासि।
Tato ‘‘jambudīpo nāma mahā dasayojanasahassaparimāṇo, katarasmiṃ nu kho padese buddhā nibbattantī’’ti okāsaṃ vilokento majjhimadesaṃ passi. Majjhimadeso nāma – ‘‘puratthimāya disāya gajaṅgalaṃ nāma nigamo, tassa aparena mahāsālo, tato paraṃ paccantimā janapadā, orato majjhe. Pubbadakkhiṇāya disāya sallavatī nāma nadī, tato paraṃ paccantimā janapadā, orato majjhe. Dakkhiṇāya disāya setakaṇṇikaṃ nāma nigamo, tato paraṃ paccantimā janapadā, orato majjhe. Pacchimāya disāya thūṇaṃ nāma brāhmaṇagāmo, tato paraṃ paccantimā janapadā, orato majjhe. Uttarāya disāya usīraddhajo nāma pabbato, tato paraṃ paccantimā janapadā, orato majjhe’’ti evaṃ vinaye (mahāva. 259) vutto padeso. So āyāmato tīṇi yojanasatāni, vitthārato aḍḍhateyyāni, parikkhepato nava yojanasatānīti etasmiṃ padese buddhā, paccekabuddhā, aggasāvakā, asīti mahāsāvakā, cakkavattirājā aññe ca mahesakkhā khattiyabrāhmaṇagahapatimahāsālā uppajjanti. Idañcettha kapilavatthu nāma nagaraṃ, tattha mayā nibbattitabbanti niṭṭhaṃ agamāsi.
ततो कुलं विलोकेन्तो ‘‘बुद्धा नाम वेस्सकुले वा सुद्दकुले वा न निब्बत्तन्ति, लोकसम्मते पन खत्तियकुले वा ब्राह्मणकुलेवाति द्वीसुयेव कुलेसु निब्बत्तन्ति। इदानि च खत्तियकुलं लोकसम्मतं , तत्थ निब्बत्तिस्सामि। सुद्धोदनो नाम राजा मे पिता भविस्सती’’ति कुलं पस्सि।
Tato kulaṃ vilokento ‘‘buddhā nāma vessakule vā suddakule vā na nibbattanti, lokasammate pana khattiyakule vā brāhmaṇakulevāti dvīsuyeva kulesu nibbattanti. Idāni ca khattiyakulaṃ lokasammataṃ , tattha nibbattissāmi. Suddhodano nāma rājā me pitā bhavissatī’’ti kulaṃ passi.
ततो मातरं विलोकेन्तो ‘‘बुद्धमाता नाम लोला सुराधुत्ता न होति, कप्पसतसहस्सं पन पूरितपारमी जातितो पट्ठाय अखण्डपञ्चसीलायेव होति। अयञ्च महामाया नाम देवी एदिसी, अयं मे माता भविस्सति, कित्तकं पनस्सा आयूति दसन्नं मासानं उपरि सत्त दिवसानी’’ति पस्सि।
Tato mātaraṃ vilokento ‘‘buddhamātā nāma lolā surādhuttā na hoti, kappasatasahassaṃ pana pūritapāramī jātito paṭṭhāya akhaṇḍapañcasīlāyeva hoti. Ayañca mahāmāyā nāma devī edisī, ayaṃ me mātā bhavissati, kittakaṃ panassā āyūti dasannaṃ māsānaṃ upari satta divasānī’’ti passi.
इति इमं पञ्चमहाविलोकनं विलोकेत्वा ‘‘कालो मे मारिसा बुद्धभावाया’’ति देवतानं सङ्गहं करोन्तो पटिञ्ञं दत्वा ‘‘गच्छथ, तुम्हे’’ति ता देवता उय्योजेत्वा तुसितदेवताहि परिवुतो तुसितपुरे नन्दनवनं पाविसि। सब्बदेवलोकेसु हि नन्दनवनं अत्थियेव। तत्थ नं देवता ‘‘इतो चुतो सुगतिं गच्छ, इतो चुतो सुगतिं गच्छा’’ति पुब्बे कतकुसलकम्मोकासं सारयमाना विचरन्ति। सो एवं देवताहि कुसलं सारयमानाहि परिवुतो तत्थ विचरन्तो चवित्वा महामायाय देविया कुच्छिस्मिं पटिसन्धिं गण्हि।
Iti imaṃ pañcamahāvilokanaṃ viloketvā ‘‘kālo me mārisā buddhabhāvāyā’’ti devatānaṃ saṅgahaṃ karonto paṭiññaṃ datvā ‘‘gacchatha, tumhe’’ti tā devatā uyyojetvā tusitadevatāhi parivuto tusitapure nandanavanaṃ pāvisi. Sabbadevalokesu hi nandanavanaṃ atthiyeva. Tattha naṃ devatā ‘‘ito cuto sugatiṃ gaccha, ito cuto sugatiṃ gacchā’’ti pubbe katakusalakammokāsaṃ sārayamānā vicaranti. So evaṃ devatāhi kusalaṃ sārayamānāhi parivuto tattha vicaranto cavitvā mahāmāyāya deviyā kucchismiṃ paṭisandhiṃ gaṇhi.
तस्स आविभावत्थं अयमनुपुब्बिकथा – तदा किर कपिलवत्थुनगरे आसाळ्हिनक्खत्तं सङ्घुट्ठं अहोसि, महाजनो नक्खत्तं कीळति। महामायापि देवी पुरे पुण्णमाय सत्तमदिवसतो पट्ठाय विगतसुरापानं मालागन्धविभूतिसम्पन्नं नक्खत्तकीळं अनुभवमाना सत्तमे दिवसे पातोव उट्ठाय गन्धोदकेन न्हायित्वा चत्तारि सतसहस्सानि विस्सज्जेत्वा महादानं दत्वा सब्बालङ्कारविभूसिता वरभोजनं भुञ्जित्वा उपोसथङ्गानि अधिट्ठाय अलङ्कतपटियत्तं सिरिगब्भं पविसित्वा सिरिसयने निपन्ना निद्दं ओक्कममाना इमं सुपिनं अद्दस – ‘चत्तारो किर नं महाराजानो सयनेनेव सद्धिं उक्खिपित्वा हिमवन्तं नेत्वा सट्ठियोजनिके मनोसिलातले सत्तयोजनिकस्स महासालरुक्खस्स हेट्ठा ठपेत्वा एकमन्तं अट्ठंसु। अथ नेसं देवियो आगन्त्वा देविं अनोतत्तदहं नेत्वा मनुस्समलहरणत्थं न्हापेत्वा दिब्बवत्थं निवासापेत्वा गन्धेहि विलिम्पापेत्वा दिब्बपुप्फानि पिळन्धापेत्वा ततो अविदूरे एको रजतपब्बतो अत्थि, तस्स अन्तो कनकविमानं अत्थि , तत्थ पाचीनसीसकं दिब्बसयनं पञ्ञापेत्वा निपज्जापेसुं। अथ बोधिसत्तो सेतवरवारणो हुत्वा ततो अविदूरे एको सुवण्णपब्बतो अत्थि, तत्थ विचरित्वा ततो ओरुय्ह रजतपब्बतं अभिरुहित्वा उत्तरदिसतो आगम्म रजतदामवण्णाय सोण्डाय सेतपदुमं गहेत्वा कोञ्चनादं नदित्वा कनकविमानं पविसित्वा मातुसयनं तिक्खत्तुं पदक्खिणं कत्वा दक्खिणपस्सं फालेत्वा कुच्छिं पविट्ठसदिसो अहोसी’ति। एवं उत्तरासाळ्हनक्खत्तेन पटिसन्धिं गण्हि।
Tassa āvibhāvatthaṃ ayamanupubbikathā – tadā kira kapilavatthunagare āsāḷhinakkhattaṃ saṅghuṭṭhaṃ ahosi, mahājano nakkhattaṃ kīḷati. Mahāmāyāpi devī pure puṇṇamāya sattamadivasato paṭṭhāya vigatasurāpānaṃ mālāgandhavibhūtisampannaṃ nakkhattakīḷaṃ anubhavamānā sattame divase pātova uṭṭhāya gandhodakena nhāyitvā cattāri satasahassāni vissajjetvā mahādānaṃ datvā sabbālaṅkāravibhūsitā varabhojanaṃ bhuñjitvā uposathaṅgāni adhiṭṭhāya alaṅkatapaṭiyattaṃ sirigabbhaṃ pavisitvā sirisayane nipannā niddaṃ okkamamānā imaṃ supinaṃ addasa – ‘cattāro kira naṃ mahārājāno sayaneneva saddhiṃ ukkhipitvā himavantaṃ netvā saṭṭhiyojanike manosilātale sattayojanikassa mahāsālarukkhassa heṭṭhā ṭhapetvā ekamantaṃ aṭṭhaṃsu. Atha nesaṃ deviyo āgantvā deviṃ anotattadahaṃ netvā manussamalaharaṇatthaṃ nhāpetvā dibbavatthaṃ nivāsāpetvā gandhehi vilimpāpetvā dibbapupphāni piḷandhāpetvā tato avidūre eko rajatapabbato atthi, tassa anto kanakavimānaṃ atthi , tattha pācīnasīsakaṃ dibbasayanaṃ paññāpetvā nipajjāpesuṃ. Atha bodhisatto setavaravāraṇo hutvā tato avidūre eko suvaṇṇapabbato atthi, tattha vicaritvā tato oruyha rajatapabbataṃ abhiruhitvā uttaradisato āgamma rajatadāmavaṇṇāya soṇḍāya setapadumaṃ gahetvā koñcanādaṃ naditvā kanakavimānaṃ pavisitvā mātusayanaṃ tikkhattuṃ padakkhiṇaṃ katvā dakkhiṇapassaṃ phāletvā kucchiṃ paviṭṭhasadiso ahosī’ti. Evaṃ uttarāsāḷhanakkhattena paṭisandhiṃ gaṇhi.
पुनदिवसे पबुद्धा देवी तं सुपिनं रञ्ञो आरोचेसि। राजा चतुसट्ठिमत्ते ब्राह्मणपामोक्खे पक्कोसापेत्वा गोमयहरितूपलित्ताय लाजादीहि कतमङ्गलसक्काराय भूमिया महारहानि आसनानि पञ्ञापेत्वा तत्थ निसिन्नानं ब्राह्मणानं सप्पिमधुसक्खराभिसङ्खतस्स वरपायासस्स सुवण्णरजतपातियो पूरेत्वा सुवण्णरजतपातीहियेव पटिकुज्जित्वा अदासि, अञ्ञेहि च अहतवत्थकपिलगाविदानादीहि ते सन्तप्पेसि। अथ नेसं सब्बकामेहि सन्तप्पितानं सुपिनं आरोचापेत्वा ‘‘किं भविस्सती’’ति पुच्छि। ब्राह्मणा आहंसु ‘‘मा चिन्तयि, महाराज, देविया ते कुच्छिम्हि गब्भो पतिट्ठितो, सो च खो पुरिसगब्भो, न इत्थिगब्भो, पुत्तो ते भविस्सति। सो सचे अगारं अज्झावसिस्सति, राजा भविस्सति चक्कवत्ती; सचे अगारा निक्खम्म पब्बजिस्सति, बुद्धो भविस्सति लोके विवट्टच्छदो’’ति।
Punadivase pabuddhā devī taṃ supinaṃ rañño ārocesi. Rājā catusaṭṭhimatte brāhmaṇapāmokkhe pakkosāpetvā gomayaharitūpalittāya lājādīhi katamaṅgalasakkārāya bhūmiyā mahārahāni āsanāni paññāpetvā tattha nisinnānaṃ brāhmaṇānaṃ sappimadhusakkharābhisaṅkhatassa varapāyāsassa suvaṇṇarajatapātiyo pūretvā suvaṇṇarajatapātīhiyeva paṭikujjitvā adāsi, aññehi ca ahatavatthakapilagāvidānādīhi te santappesi. Atha nesaṃ sabbakāmehi santappitānaṃ supinaṃ ārocāpetvā ‘‘kiṃ bhavissatī’’ti pucchi. Brāhmaṇā āhaṃsu ‘‘mā cintayi, mahārāja, deviyā te kucchimhi gabbho patiṭṭhito, so ca kho purisagabbho, na itthigabbho, putto te bhavissati. So sace agāraṃ ajjhāvasissati, rājā bhavissati cakkavattī; sace agārā nikkhamma pabbajissati, buddho bhavissati loke vivaṭṭacchado’’ti.
बोधिसत्तस्स पन मातुकुच्छिम्हि पटिसन्धिग्गहणक्खणे एकप्पहारेनेव सकलदससहस्सी लोकधातु सङ्कम्पि सम्पकम्पि सम्पवेधि। बात्तिंसपुब्बनिमित्तानि पातुरहेसुं – दससु चक्कवाळसहस्सेसु अप्पमाणो ओभासो फरि। तस्स तं सिरिं दट्ठुकामा विय अन्धा चक्खूनि पटिलभिंसु, बधिरा सद्दं सुणिंसु, मूगा समालपिंसु, खुज्जा उजुगत्ता अहेसुं, पङ्गुला पदसा गमनं पटिलभिंसु, बन्धनगता सब्बसत्ता अन्दुबन्धनादीहि मुच्चिंसु, सब्बनरकेसु अग्गि निब्बायि, पेत्तिविसये खुप्पिपासा वूपसमि, तिरच्छानानं भयं नाहोसि, सब्बसत्तानं रोगो वूपसमि, सब्बसत्ता पियंवदा अहेसुं, मधुरेनाकारेन अस्सा हसिंसु, वारणा गज्जिंसु, सब्बतूरियानि सकसकनिन्नादं मुञ्चिंसु, अघट्टितानियेव मनुस्सानं हत्थूपगादीनि आभरणानि विरविंसु, सब्बदिसा विप्पसन्ना अहेसुं , सत्तानं सुखं उप्पादयमानो मुदुसीतलवातो वायि, अकालमेघो वस्सि, पथवितोपि उदकं उब्भिज्जित्वा विस्सन्दि, पक्खिनो आकासगमनं विजहिंसु, नदियो असन्दमाना अट्ठंसु, महासमुद्दे मधुरं उदकं अहोसि, सब्बत्थकमेव पञ्चवण्णेहि पदुमेहि सञ्छन्नतलो अहोसि, थलजजलजादीनि सब्बपुप्फानि पुप्फिंसु, रुक्खानं खन्धेसु खन्धपदुमानि, साखासु साखापदुमानि, लतासु लतापदुमानि पुप्फिंसु, थले सिलातलानि भिन्दित्वा उपरूपरि सत्त सत्त हुत्वा दण्डपदुमानि नाम निक्खमिंसु, आकासे ओलम्बकपदुमानि नाम निब्बत्तिंसु, समन्ततो पुप्फवस्सा वस्सिंसु, आकासे दिब्बतूरियानि वज्जिंसु, सकलदससहस्सिलोकधातु वट्टेत्वा विस्सट्ठमालागुळो विय, उप्पीळेत्वा बद्धमालाकलापो विय, अलङ्कतपटियत्तं मालासनं विय च एकमालामालिनी विप्फुरन्तवाळबीजनी पुप्फधूमगन्धपरिवासिता परमसोभग्गप्पत्ता अहोसि।
Bodhisattassa pana mātukucchimhi paṭisandhiggahaṇakkhaṇe ekappahāreneva sakaladasasahassī lokadhātu saṅkampi sampakampi sampavedhi. Bāttiṃsapubbanimittāni pāturahesuṃ – dasasu cakkavāḷasahassesu appamāṇo obhāso phari. Tassa taṃ siriṃ daṭṭhukāmā viya andhā cakkhūni paṭilabhiṃsu, badhirā saddaṃ suṇiṃsu, mūgā samālapiṃsu, khujjā ujugattā ahesuṃ, paṅgulā padasā gamanaṃ paṭilabhiṃsu, bandhanagatā sabbasattā andubandhanādīhi mucciṃsu, sabbanarakesu aggi nibbāyi, pettivisaye khuppipāsā vūpasami, tiracchānānaṃ bhayaṃ nāhosi, sabbasattānaṃ rogo vūpasami, sabbasattā piyaṃvadā ahesuṃ, madhurenākārena assā hasiṃsu, vāraṇā gajjiṃsu, sabbatūriyāni sakasakaninnādaṃ muñciṃsu, aghaṭṭitāniyeva manussānaṃ hatthūpagādīni ābharaṇāni viraviṃsu, sabbadisā vippasannā ahesuṃ , sattānaṃ sukhaṃ uppādayamāno mudusītalavāto vāyi, akālamegho vassi, pathavitopi udakaṃ ubbhijjitvā vissandi, pakkhino ākāsagamanaṃ vijahiṃsu, nadiyo asandamānā aṭṭhaṃsu, mahāsamudde madhuraṃ udakaṃ ahosi, sabbatthakameva pañcavaṇṇehi padumehi sañchannatalo ahosi, thalajajalajādīni sabbapupphāni pupphiṃsu, rukkhānaṃ khandhesu khandhapadumāni, sākhāsu sākhāpadumāni, latāsu latāpadumāni pupphiṃsu, thale silātalāni bhinditvā uparūpari satta satta hutvā daṇḍapadumāni nāma nikkhamiṃsu, ākāse olambakapadumāni nāma nibbattiṃsu, samantato pupphavassā vassiṃsu, ākāse dibbatūriyāni vajjiṃsu, sakaladasasahassilokadhātu vaṭṭetvā vissaṭṭhamālāguḷo viya, uppīḷetvā baddhamālākalāpo viya, alaṅkatapaṭiyattaṃ mālāsanaṃ viya ca ekamālāmālinī vipphurantavāḷabījanī pupphadhūmagandhaparivāsitā paramasobhaggappattā ahosi.
एवं गहितपटिसन्धिकस्स बोधिसत्तस्स पटिसन्धितो पट्ठाय बोधिसत्तस्स चेव बोधिसत्तमातुया च उपद्दवनिवारणत्थं खग्गहत्था चत्तारो देवपुत्ता आरक्खं गण्हिंसु। बोधिसत्तमातु पन पुरिसेसु रागचित्तं नुप्पज्जि, लाभग्गयसग्गप्पत्ता च अहोसि सुखिनी अकिलन्तकाया। बोधिसत्तञ्च अन्तोकुच्छिगतं विप्पसन्ने मणिरतने आवुतपण्डुसुत्तं विय पस्सति। यस्मा च बोधिसत्तेन वसितकुच्छि नाम चेतियगब्भसदिसा होति, न सक्का अञ्ञेन सत्तेन आवसितुं वा परिभुञ्जितुं वा, तस्मा बोधिसत्तमाता सत्ताहजाते बोधिसत्ते कालं कत्वा तुसितपुरे निब्बत्तति। यथा च अञ्ञा इत्थियो दस मासे अपत्वापि अतिक्कमित्वापि निसिन्नापि निपन्नापि विजायन्ति, न एवं बोधिसत्तमाता। सा पन बोधिसत्तं दस मासे कुच्छिना परिहरित्वा ठिताव विजायति। अयं बोधिसत्तमातुधम्मता।
Evaṃ gahitapaṭisandhikassa bodhisattassa paṭisandhito paṭṭhāya bodhisattassa ceva bodhisattamātuyā ca upaddavanivāraṇatthaṃ khaggahatthā cattāro devaputtā ārakkhaṃ gaṇhiṃsu. Bodhisattamātu pana purisesu rāgacittaṃ nuppajji, lābhaggayasaggappattā ca ahosi sukhinī akilantakāyā. Bodhisattañca antokucchigataṃ vippasanne maṇiratane āvutapaṇḍusuttaṃ viya passati. Yasmā ca bodhisattena vasitakucchi nāma cetiyagabbhasadisā hoti, na sakkā aññena sattena āvasituṃ vā paribhuñjituṃ vā, tasmā bodhisattamātā sattāhajāte bodhisatte kālaṃ katvā tusitapure nibbattati. Yathā ca aññā itthiyo dasa māse apatvāpi atikkamitvāpi nisinnāpi nipannāpi vijāyanti, na evaṃ bodhisattamātā. Sā pana bodhisattaṃ dasa māse kucchinā pariharitvā ṭhitāva vijāyati. Ayaṃ bodhisattamātudhammatā.
महामायापि देवी पत्तेन तेलं विय दस मासे कुच्छिना बोधिसत्तं परिहरित्वा परिपुण्णगब्भा ञातिघरं गन्तुकामा सुद्धोदनमहाराजस्स आरोचेसि – ‘‘इच्छामहं, देव, कुलसन्तकं देवदहनगरं गन्तु’’न्ति। राजा ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छित्वा कपिलवत्थुतो याव देवदहनगरा मग्गं समं कारेत्वा कदलिपुण्णघटधजपटाकादीहि अलङ्कारापेत्वा देवि सुवण्णसिविकाय निसीदापेत्वा अमच्चसहस्सेन उक्खिपापेत्वा महन्तेन परिवारेन पेसेसि। द्विन्नं पन नगरानं अन्तरे उभयनगरवासीनम्पि लुम्बिनीवनं नाम मङ्गलसालवनं अत्थि, तस्मिं समये मूलतो पट्ठाय याव अग्गसाखा सब्बं एकपालिफुल्लं अहोसि, साखन्तरेहि चेव पुप्फन्तरेहि च पञ्चवण्णा भमरगणा नानप्पकारा च सकुणसङ्घा मधुरस्सरेन विकूजन्ता विचरन्ति। सकलं लुम्बिनीवनं चित्तलतावनसदिसं, महानुभावस्स रञ्ञो सुसज्जितं आपानमण्डलं विय अहोसि। देविया तं दिस्वा सालवनकीळं कीळितुकामताचित्तं उदपादि। अमच्चा देविं गहेत्वा सालवनं पविसिंसु। सा मङ्गलसालमूलं गन्त्वा सालसाखं गण्हितुकामा अहोसि, सालसाखा सुसेदितवेत्तग्गं विय ओनमित्वा देविया हत्थपथं उपगञ्छि। सा हत्थं पसारेत्वा साखं अग्गहेसि। तावदेव चस्सा कम्मजवाता चलिंसु। अथस्सा साणिं परिक्खिपित्वा महाजनो पटिक्कमि। सालसाखं गहेत्वा तिट्ठमानाय एवस्सा गब्भवुट्ठानं अहोसि। तङ्खणंयेव चत्तारो विसुद्धचित्ता महाब्रह्मानो सुवण्णजालं आदाय सम्पत्ता तेन सुवण्णजालेन बोधिसत्तं सम्पटिच्छित्वा मातु पुरतो ठपेत्वा ‘‘अत्तमना, देवि, होहि, महेसक्खो ते पुत्तो उप्पन्नो’’ति आहंसु।
Mahāmāyāpi devī pattena telaṃ viya dasa māse kucchinā bodhisattaṃ pariharitvā paripuṇṇagabbhā ñātigharaṃ gantukāmā suddhodanamahārājassa ārocesi – ‘‘icchāmahaṃ, deva, kulasantakaṃ devadahanagaraṃ gantu’’nti. Rājā ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā kapilavatthuto yāva devadahanagarā maggaṃ samaṃ kāretvā kadalipuṇṇaghaṭadhajapaṭākādīhi alaṅkārāpetvā devi suvaṇṇasivikāya nisīdāpetvā amaccasahassena ukkhipāpetvā mahantena parivārena pesesi. Dvinnaṃ pana nagarānaṃ antare ubhayanagaravāsīnampi lumbinīvanaṃ nāma maṅgalasālavanaṃ atthi, tasmiṃ samaye mūlato paṭṭhāya yāva aggasākhā sabbaṃ ekapāliphullaṃ ahosi, sākhantarehi ceva pupphantarehi ca pañcavaṇṇā bhamaragaṇā nānappakārā ca sakuṇasaṅghā madhurassarena vikūjantā vicaranti. Sakalaṃ lumbinīvanaṃ cittalatāvanasadisaṃ, mahānubhāvassa rañño susajjitaṃ āpānamaṇḍalaṃ viya ahosi. Deviyā taṃ disvā sālavanakīḷaṃ kīḷitukāmatācittaṃ udapādi. Amaccā deviṃ gahetvā sālavanaṃ pavisiṃsu. Sā maṅgalasālamūlaṃ gantvā sālasākhaṃ gaṇhitukāmā ahosi, sālasākhā suseditavettaggaṃ viya onamitvā deviyā hatthapathaṃ upagañchi. Sā hatthaṃ pasāretvā sākhaṃ aggahesi. Tāvadeva cassā kammajavātā caliṃsu. Athassā sāṇiṃ parikkhipitvā mahājano paṭikkami. Sālasākhaṃ gahetvā tiṭṭhamānāya evassā gabbhavuṭṭhānaṃ ahosi. Taṅkhaṇaṃyeva cattāro visuddhacittā mahābrahmāno suvaṇṇajālaṃ ādāya sampattā tena suvaṇṇajālena bodhisattaṃ sampaṭicchitvā mātu purato ṭhapetvā ‘‘attamanā, devi, hohi, mahesakkho te putto uppanno’’ti āhaṃsu.
यथा पन अञ्ञे सत्ता मातुकुच्छितो निक्खमन्ता पटिकूलेन असुचिना मक्खिता निक्खमन्ति, न एवं बोधिसत्तो। सो पन धम्मासनतो ओतरन्तो धम्मकथिको विय, निस्सेणितो ओतरन्तो पुरिसो विय, च द्वे च हत्थे द्वे च पादे पसारेत्वा ठितकोव मातुकुच्छिसम्भवेन केनचि असुचिना अमक्खितो सुद्धो विसदो कासिकवत्थे निक्खित्तमणिरतनं विय जोतयन्तो मातुकुच्छितो निक्खमि। एवं सन्तेपि बोधिसत्तस्स च बोधिसत्तमातुया च सक्कारत्थं आकासतो द्वे उदकधारा निक्खमित्वा बोधिसत्तस्स च मातुया च सरीरे उतुं गाहापेसुं।
Yathā pana aññe sattā mātukucchito nikkhamantā paṭikūlena asucinā makkhitā nikkhamanti, na evaṃ bodhisatto. So pana dhammāsanato otaranto dhammakathiko viya, nisseṇito otaranto puriso viya, ca dve ca hatthe dve ca pāde pasāretvā ṭhitakova mātukucchisambhavena kenaci asucinā amakkhito suddho visado kāsikavatthe nikkhittamaṇiratanaṃ viya jotayanto mātukucchito nikkhami. Evaṃ santepi bodhisattassa ca bodhisattamātuyā ca sakkāratthaṃ ākāsato dve udakadhārā nikkhamitvā bodhisattassa ca mātuyā ca sarīre utuṃ gāhāpesuṃ.
अथ नं सुवण्णजालेन पटिग्गहेत्वा ठितानं ब्रह्मानं हत्थतो चत्तारो महाराजानो मङ्गलसम्मताय सुखसम्फस्साय अजिनप्पवेणिया गण्हिंसु, तेसं हत्थतो मनुस्सा दुकूलचुम्बटकेन। मनुस्सानं हत्थतो मुच्चित्वा पथवियं पतिट्ठाय पुरत्थिमदिसं ओलोकेसि, अनेकानि चक्कवाळसहस्सानि एकङ्गणानि अहेसुं। तत्थ देवमनुस्सा गन्धमालादीहि पूजयमाना ‘‘महापुरिस, इध तुम्हेहि सदिसो अञ्ञो नत्थि, कुतेत्थ उत्तरितरो’’ति आहंसु। एवं चतस्सो दिसा, चतस्सो अनुदिसा, हेट्ठा, उपरीति दस दिसा अनुविलोकेत्वा अत्तना सदिसं कञ्चि अदिस्वा ‘‘अयं उत्तरादिसा’’ति सत्तपदवीतिहारेन अगमासि, महाब्रह्मुना सेतच्छत्तं धारियमानो, सुयामेन वाळबीजनिं, अञ्ञाहि च देवताहि सेसराजककुधभण्डहत्थाहि अनुगम्ममानो। ततो सत्तमपदे ठितो ‘‘अग्गोहमस्मिं लोकस्सा’’तिआदिकं आसभिं वाचं निच्छारेन्तो सीहनादं नदि।
Atha naṃ suvaṇṇajālena paṭiggahetvā ṭhitānaṃ brahmānaṃ hatthato cattāro mahārājāno maṅgalasammatāya sukhasamphassāya ajinappaveṇiyā gaṇhiṃsu, tesaṃ hatthato manussā dukūlacumbaṭakena. Manussānaṃ hatthato muccitvā pathaviyaṃ patiṭṭhāya puratthimadisaṃ olokesi, anekāni cakkavāḷasahassāni ekaṅgaṇāni ahesuṃ. Tattha devamanussā gandhamālādīhi pūjayamānā ‘‘mahāpurisa, idha tumhehi sadiso añño natthi, kutettha uttaritaro’’ti āhaṃsu. Evaṃ catasso disā, catasso anudisā, heṭṭhā, uparīti dasa disā anuviloketvā attanā sadisaṃ kañci adisvā ‘‘ayaṃ uttarādisā’’ti sattapadavītihārena agamāsi, mahābrahmunā setacchattaṃ dhāriyamāno, suyāmena vāḷabījaniṃ, aññāhi ca devatāhi sesarājakakudhabhaṇḍahatthāhi anugammamāno. Tato sattamapade ṭhito ‘‘aggohamasmiṃ lokassā’’tiādikaṃ āsabhiṃ vācaṃ nicchārento sīhanādaṃ nadi.
बोधिसत्तो हि तीसु अत्तभावेसु मातुकुच्छितो निक्खन्तमत्तोव वाचं निच्छारेसि महोसधत्तभावे, वेस्सन्तरत्तभावे, इमस्मिं अत्तभावेति। महोसधत्तभावे किरस्स मातुकुच्छितो निक्खन्तमत्तस्सेव सक्को देवराजा आगन्त्वा चन्दनसारं हत्थे ठपेत्वा गतो, सो तं मुट्ठियं कत्वाव निक्खन्तो। अथ नं माता ‘‘तात, किं गहेत्वा आगतोसी’’ति पुच्छि। ‘‘ओसधं, अम्मा’’ति। इति ओसधं गहेत्वा आगतत्ता ‘‘ओसधदारको’’त्वेवस्स नामं अकंसु। तं ओसधं गहेत्वा चाटियं पक्खिपिंसु, आगतागतानं अन्धबधिरादीनं तदेव सब्बरोगवूपसमाय भेसज्जं अहोसि। ततो ‘‘महन्तं इदं ओसधं, महन्तं इदं ओसध’’न्ति उप्पन्नवचनं उपादाय ‘‘महोसधो’’त्वेवस्स नामं जातं। वेस्सन्तरत्तभावे पन मातुकुच्छितो निक्खन्तो दक्खिणहत्थं पसारेत्वा ‘‘अत्थि नु खो, अम्म, किञ्चि गेहस्मिं, दानं दस्सामी’’ति वदन्तो निक्खमि। अथस्स माता ‘‘सधने कुले निब्बत्तोसि, ताता’’ति पुत्तस्स हत्थं अत्तनो हत्थतले कत्वा सहस्सत्थविकं ठपेसि। इमस्मिं पन अत्तभावे इमं सीहनादं नदीति एवं बोधिसत्तो तीसु अत्तभावेसु मातुकुच्छितो निक्खन्तमत्तोव वाचं निच्छारेसि। यथा च पटिसन्धिग्गहणक्खणे, जातक्खणेपिस्स द्वत्तिंस पुब्बनिमित्तानि पातुरहेसुं। यस्मिं पन समये अम्हाकं बोधिसत्तो लुम्बिनीवने जातो, तस्मिंयेव समये राहुलमाता देवी, आनन्दत्थेरो, छन्नो अमच्चो, काळुदायी अमच्चो, कण्डको अस्सराजा, महाबोधिरुक्खो, चतस्सो निधिकुम्भियो च जाता। तत्थ एका गावुतप्पमाणा, एका अड्ढयोजनप्पमाणा, एका तिगावुतप्पमाणा, एका योजनप्पमाणा अहोसीति। इमे सत्त सहजाता नाम।
Bodhisatto hi tīsu attabhāvesu mātukucchito nikkhantamattova vācaṃ nicchāresi mahosadhattabhāve, vessantarattabhāve, imasmiṃ attabhāveti. Mahosadhattabhāve kirassa mātukucchito nikkhantamattasseva sakko devarājā āgantvā candanasāraṃ hatthe ṭhapetvā gato, so taṃ muṭṭhiyaṃ katvāva nikkhanto. Atha naṃ mātā ‘‘tāta, kiṃ gahetvā āgatosī’’ti pucchi. ‘‘Osadhaṃ, ammā’’ti. Iti osadhaṃ gahetvā āgatattā ‘‘osadhadārako’’tvevassa nāmaṃ akaṃsu. Taṃ osadhaṃ gahetvā cāṭiyaṃ pakkhipiṃsu, āgatāgatānaṃ andhabadhirādīnaṃ tadeva sabbarogavūpasamāya bhesajjaṃ ahosi. Tato ‘‘mahantaṃ idaṃ osadhaṃ, mahantaṃ idaṃ osadha’’nti uppannavacanaṃ upādāya ‘‘mahosadho’’tvevassa nāmaṃ jātaṃ. Vessantarattabhāve pana mātukucchito nikkhanto dakkhiṇahatthaṃ pasāretvā ‘‘atthi nu kho, amma, kiñci gehasmiṃ, dānaṃ dassāmī’’ti vadanto nikkhami. Athassa mātā ‘‘sadhane kule nibbattosi, tātā’’ti puttassa hatthaṃ attano hatthatale katvā sahassatthavikaṃ ṭhapesi. Imasmiṃ pana attabhāve imaṃ sīhanādaṃ nadīti evaṃ bodhisatto tīsu attabhāvesu mātukucchito nikkhantamattova vācaṃ nicchāresi. Yathā ca paṭisandhiggahaṇakkhaṇe, jātakkhaṇepissa dvattiṃsa pubbanimittāni pāturahesuṃ. Yasmiṃ pana samaye amhākaṃ bodhisatto lumbinīvane jāto, tasmiṃyeva samaye rāhulamātā devī, ānandatthero, channo amacco, kāḷudāyī amacco, kaṇḍako assarājā, mahābodhirukkho, catasso nidhikumbhiyo ca jātā. Tattha ekā gāvutappamāṇā, ekā aḍḍhayojanappamāṇā, ekā tigāvutappamāṇā, ekā yojanappamāṇā ahosīti. Ime satta sahajātā nāma.
उभयनगरवासिनो बोधिसत्तं गहेत्वा कपिलवत्थुनगरमेव अगमंसु। तं दिवसंयेव च ‘‘कपिलवत्थुनगरे सुद्धोदनमहाराजस्स पुत्तो जातो, अयं कुमारो बोधितले निसीदित्वा बुद्धो भविस्सती’’ति तावतिंसभवने हट्ठतुट्ठा देवसङ्घा चेलुक्खेपादीनि पवत्तेन्ता कीळिंसु। तस्मिं समये सुद्धोदनमहाराजस्स कुलूपको अट्ठसमापत्तिलाभी काळदेवीलो नाम तापसो भत्तकिच्चं कत्वा दिवाविहारत्थाय तावतिंसभवनं गन्त्वा तत्थ दिवाविहारं निसिन्नो ता देवता कीळमाना दिस्वा ‘‘किंकारणा तुम्हे एवं तुट्ठमानसा कीळथ, मय्हम्पेतं कारणं कथेथा’’ति पुच्छि। देवता आहंसु ‘‘मारिस, सुद्धोदनरञ्ञो पुत्तो जातो, सो बोधितले निसीदित्वा बुद्धो हुत्वा धम्मचक्कं पवत्तेस्सति, तस्स अनन्तं बुद्धलीळं दट्ठुं धम्मञ्च सोतुं लच्छामाति इमिना कारणेन तुट्ठाम्हा’’ति। तापसो तासं वचनं सुत्वा खिप्पं देवलोकतो ओरुय्ह राजनिवेसनं पविसित्वा पञ्ञत्तासने निसिन्नो ‘‘पुत्तो किर ते, महाराज, जातो, पस्सिस्सामि न’’न्ति आह। राजा अलङ्कतपटियत्तं कुमारं आहरापेत्वा तापसं वन्दापेतुं अभिहरि, बोधिसत्तस्स पादा परिवत्तित्वा तापसस्स जटासु पतिट्ठहिंसु। बोधिसत्तस्स हि तेनत्तभावेन वन्दितब्बयुत्तको नाम अञ्ञो नत्थि। सचे हि अजानन्ता बोधिसत्तस्स सीसं तापसस्स पादमूले ठपेय्युं, सत्तधा तस्स मुद्धा फलेय्य। तापसो ‘‘न मे अत्तानं नासेतुं युत्त’’न्ति उट्ठायासना बोधिसत्तस्स अञ्जलिं पग्गहेसि। राजा तं अच्छरियं दिस्वा अत्तनो पुत्तं वन्दि।
Ubhayanagaravāsino bodhisattaṃ gahetvā kapilavatthunagarameva agamaṃsu. Taṃ divasaṃyeva ca ‘‘kapilavatthunagare suddhodanamahārājassa putto jāto, ayaṃ kumāro bodhitale nisīditvā buddho bhavissatī’’ti tāvatiṃsabhavane haṭṭhatuṭṭhā devasaṅghā celukkhepādīni pavattentā kīḷiṃsu. Tasmiṃ samaye suddhodanamahārājassa kulūpako aṭṭhasamāpattilābhī kāḷadevīlo nāma tāpaso bhattakiccaṃ katvā divāvihāratthāya tāvatiṃsabhavanaṃ gantvā tattha divāvihāraṃ nisinno tā devatā kīḷamānā disvā ‘‘kiṃkāraṇā tumhe evaṃ tuṭṭhamānasā kīḷatha, mayhampetaṃ kāraṇaṃ kathethā’’ti pucchi. Devatā āhaṃsu ‘‘mārisa, suddhodanarañño putto jāto, so bodhitale nisīditvā buddho hutvā dhammacakkaṃ pavattessati, tassa anantaṃ buddhalīḷaṃ daṭṭhuṃ dhammañca sotuṃ lacchāmāti iminā kāraṇena tuṭṭhāmhā’’ti. Tāpaso tāsaṃ vacanaṃ sutvā khippaṃ devalokato oruyha rājanivesanaṃ pavisitvā paññattāsane nisinno ‘‘putto kira te, mahārāja, jāto, passissāmi na’’nti āha. Rājā alaṅkatapaṭiyattaṃ kumāraṃ āharāpetvā tāpasaṃ vandāpetuṃ abhihari, bodhisattassa pādā parivattitvā tāpasassa jaṭāsu patiṭṭhahiṃsu. Bodhisattassa hi tenattabhāvena vanditabbayuttako nāma añño natthi. Sace hi ajānantā bodhisattassa sīsaṃ tāpasassa pādamūle ṭhapeyyuṃ, sattadhā tassa muddhā phaleyya. Tāpaso ‘‘na me attānaṃ nāsetuṃ yutta’’nti uṭṭhāyāsanā bodhisattassa añjaliṃ paggahesi. Rājā taṃ acchariyaṃ disvā attano puttaṃ vandi.
तापसो अतीते चत्तालीस कप्पे, अनागते चत्तालीसाति असीति कप्पे अनुस्सरति। बोधिसत्तस्स लक्खणसम्पत्तिं दिस्वा ‘‘भविस्सति नु खो बुद्धो, उदाहु नो’’ति आवज्जेत्वा उपधारेन्तो ‘‘निस्संसयं बुद्धो भविस्सती’’ति ञत्वा ‘‘अच्छरियपुरिसो अय’’न्ति सितं अकासि। ततो ‘‘अहं इमं बुद्धभूतं दट्ठुं लभिस्सामि नु खो, नो’’ति उपधारेन्तो ‘‘न लभिस्सामि, अन्तरायेव कालं कत्वा बुद्धसतेनपि बुद्धसहस्सेनपि गन्त्वा बोधेतुं असक्कुणेय्ये अरूपभवे निब्बत्तिस्सामी’’ति दिस्वा ‘‘एवरूपं नाम अच्छरियपुरिसं बुद्धभूतं दट्ठुं न लभिस्सामि, महती वत मे जानि भविस्सती’’ति परोदि।
Tāpaso atīte cattālīsa kappe, anāgate cattālīsāti asīti kappe anussarati. Bodhisattassa lakkhaṇasampattiṃ disvā ‘‘bhavissati nu kho buddho, udāhu no’’ti āvajjetvā upadhārento ‘‘nissaṃsayaṃ buddho bhavissatī’’ti ñatvā ‘‘acchariyapuriso aya’’nti sitaṃ akāsi. Tato ‘‘ahaṃ imaṃ buddhabhūtaṃ daṭṭhuṃ labhissāmi nu kho, no’’ti upadhārento ‘‘na labhissāmi, antarāyeva kālaṃ katvā buddhasatenapi buddhasahassenapi gantvā bodhetuṃ asakkuṇeyye arūpabhave nibbattissāmī’’ti disvā ‘‘evarūpaṃ nāma acchariyapurisaṃ buddhabhūtaṃ daṭṭhuṃ na labhissāmi, mahatī vata me jāni bhavissatī’’ti parodi.
मनुस्सा दिस्वा ‘‘अम्हाकं अय्यो इदानेव हसित्वा पुन परोदि। किं नु खो, भन्ते, अम्हाकं अय्यपुत्तस्स कोचि अन्तरायो भविस्सती’’ति पुच्छिंसु। ‘‘नत्थेतस्स अन्तरायो, निस्संसयेन बुद्धो भविस्सती’’ति। अथ ‘‘कस्मा परोदित्था’’ति? ‘‘एवरूपं पुरिसं बुद्धभूतं दट्ठुं न लभिस्सामि, ‘महती वत मे जानि भविस्सती’ति अत्तानं अनुसोचन्तो रोदामी’’ति आह। ततो सो ‘‘किं नु खो मे ञातकेसु कोचि एतं बुद्धभूतं दट्ठुं लभिस्सति, न लभिस्सती’’ति उपधारेन्तो अत्तनो भागिनेय्यं नाळकदारकं अद्दस। सो भगिनिया गेहं गन्त्वा ‘‘कहं ते पुत्तो नाळको’’ति? ‘‘अत्थि गेहे, अय्या’’ति। ‘‘पक्कोसाहि न’’न्ति पक्कोसापेत्वा अत्तनो सन्तिकं आगतं कुमारं आह – ‘‘तात, सुद्धोदनमहाराजस्स कुले पुत्तो जातो, बुद्धङ्कुरो एस, पञ्चतिंस वस्सानि अतिक्कमित्वा बुद्धो भविस्सति, त्वं एतं दट्ठुं लभिस्ससि, अज्जेव पब्बजाही’’ति। सत्तासीतिकोटिधने कुले निब्बत्तदारकोपि ‘‘न मं मातुलो अनत्थे नियोजेस्सती’’ति चिन्तेत्वा तावदेव अन्तरापणतो कासायानि चेव मत्तिकापत्तञ्च आहरापेत्वा केसमस्सुं ओहारेत्वा कासायानि वत्थानि अच्छादेत्वा ‘‘यो लोके उत्तमपुग्गलो, तं उद्दिस्स मय्हं पब्बज्जा’’ति बोधिसत्ताभिमुखं अञ्जलिं पग्गय्ह पञ्चपतिट्ठितेन वन्दित्वा पत्तं थविकाय पक्खिपित्वा अंसकूटे लग्गेत्वा हिमवन्तं पविसित्वा समणधम्मं अकासि। सो परमाभिसम्बोधिं पत्तं तथागतं उपसङ्कमित्वा नाळकपटिपदं कथापेत्वा पुन हिमवन्तं पविसित्वा अरहत्तं पत्वा उक्कट्ठपटिपदं पटिपन्नो सत्तेव मासे आयुं पालेत्वा एकं सुवण्णपब्बतं निस्साय ठितकोव अनुपादिसेसाय निब्बानधातुया परिनिब्बायि।
Manussā disvā ‘‘amhākaṃ ayyo idāneva hasitvā puna parodi. Kiṃ nu kho, bhante, amhākaṃ ayyaputtassa koci antarāyo bhavissatī’’ti pucchiṃsu. ‘‘Natthetassa antarāyo, nissaṃsayena buddho bhavissatī’’ti. Atha ‘‘kasmā paroditthā’’ti? ‘‘Evarūpaṃ purisaṃ buddhabhūtaṃ daṭṭhuṃ na labhissāmi, ‘mahatī vata me jāni bhavissatī’ti attānaṃ anusocanto rodāmī’’ti āha. Tato so ‘‘kiṃ nu kho me ñātakesu koci etaṃ buddhabhūtaṃ daṭṭhuṃ labhissati, na labhissatī’’ti upadhārento attano bhāgineyyaṃ nāḷakadārakaṃ addasa. So bhaginiyā gehaṃ gantvā ‘‘kahaṃ te putto nāḷako’’ti? ‘‘Atthi gehe, ayyā’’ti. ‘‘Pakkosāhi na’’nti pakkosāpetvā attano santikaṃ āgataṃ kumāraṃ āha – ‘‘tāta, suddhodanamahārājassa kule putto jāto, buddhaṅkuro esa, pañcatiṃsa vassāni atikkamitvā buddho bhavissati, tvaṃ etaṃ daṭṭhuṃ labhissasi, ajjeva pabbajāhī’’ti. Sattāsītikoṭidhane kule nibbattadārakopi ‘‘na maṃ mātulo anatthe niyojessatī’’ti cintetvā tāvadeva antarāpaṇato kāsāyāni ceva mattikāpattañca āharāpetvā kesamassuṃ ohāretvā kāsāyāni vatthāni acchādetvā ‘‘yo loke uttamapuggalo, taṃ uddissa mayhaṃ pabbajjā’’ti bodhisattābhimukhaṃ añjaliṃ paggayha pañcapatiṭṭhitena vanditvā pattaṃ thavikāya pakkhipitvā aṃsakūṭe laggetvā himavantaṃ pavisitvā samaṇadhammaṃ akāsi. So paramābhisambodhiṃ pattaṃ tathāgataṃ upasaṅkamitvā nāḷakapaṭipadaṃ kathāpetvā puna himavantaṃ pavisitvā arahattaṃ patvā ukkaṭṭhapaṭipadaṃ paṭipanno satteva māse āyuṃ pāletvā ekaṃ suvaṇṇapabbataṃ nissāya ṭhitakova anupādisesāya nibbānadhātuyā parinibbāyi.
बोधिसत्तम्पि खो पञ्चमे दिवसे सीसं न्हापेत्वा ‘‘नामग्गहणं गण्हिस्सामा’’ति राजभवनं चतुज्जातिकगन्धेहि विलिम्पित्वा लाजापञ्चमकानि पुप्फानि विकिरित्वा असम्भिन्नपायासं पचापेत्वा तिण्णं वेदानं पारङ्गते अट्ठसतब्राह्मणे निमन्तेत्वा राजभवने निसीदापेत्वा सुभोजनं भोजेत्वा महासक्कारं कत्वा ‘‘किं नु खो भविस्सती’’ति लक्खणानि परिग्गहापेसुं। तेसु –
Bodhisattampi kho pañcame divase sīsaṃ nhāpetvā ‘‘nāmaggahaṇaṃ gaṇhissāmā’’ti rājabhavanaṃ catujjātikagandhehi vilimpitvā lājāpañcamakāni pupphāni vikiritvā asambhinnapāyāsaṃ pacāpetvā tiṇṇaṃ vedānaṃ pāraṅgate aṭṭhasatabrāhmaṇe nimantetvā rājabhavane nisīdāpetvā subhojanaṃ bhojetvā mahāsakkāraṃ katvā ‘‘kiṃ nu kho bhavissatī’’ti lakkhaṇāni pariggahāpesuṃ. Tesu –
‘‘रामो धजो लक्खणो चापि मन्ती, कोण्डञ्ञो च भोजो सुयामो सुदत्तो।
‘‘Rāmo dhajo lakkhaṇo cāpi mantī, koṇḍañño ca bhojo suyāmo sudatto;
एते तदा अट्ठ अहेसुं ब्राह्मणा, छळङ्गवा मन्तं वियाकरिंसू’’ति॥ –
Ete tadā aṭṭha ahesuṃ brāhmaṇā, chaḷaṅgavā mantaṃ viyākariṃsū’’ti. –
इमे अट्ठेव ब्राह्मणा लक्खणपरिग्गाहका अहेसुं। पटिसन्धिग्गहणदिवसे सुपिनोपि एतेहेव परिग्गहितो। तेसु सत्त जना द्वे अङ्गुलियो उक्खिपित्वा द्वेधा ब्याकरिंसु – ‘‘इमेहि लक्खणेहि समन्नागतो अगारं अज्झावसमानो राजा होति चक्कवत्ती, पब्बजमानो बुद्धो’’ति, सब्बं चक्कवत्तिरञ्ञो सिरिविभवं आचिक्खिंसु। तेसं पन सब्बदहरो गोत्ततो कोण्डञ्ञो नाम माणवो बोधिसत्तस्स वरलक्खणनिप्फत्तिं ओलोकेत्वा – ‘‘इमस्स अगारमज्झे ठानकारणं नत्थि, एकन्तेनेस विवट्टच्छदो बुद्धो भविस्सती’’ति एकमेव अङ्गुलिं उक्खिपित्वा एकंसब्याकरणं ब्याकासि। अयञ्हि कताधिकारो पच्छिमभविकसत्तो पञ्ञाय इतरे सत्त जने अभिभवित्वा ‘‘इमेहि लक्खणेहि समन्नागतस्स अगारमज्झे ठानं नाम नत्थि, असंसयं बुद्धो भविस्सती’’ति एकमेव गतिं अद्दस, तस्मा एकं अङ्गुलिं उक्खिपित्वा एवं ब्याकासि। अथस्स नामं गण्हन्ता सब्बलोकस्स अत्थसिद्धिकरत्ता ‘‘सिद्धत्थो’’ति नाममकंसु।
Ime aṭṭheva brāhmaṇā lakkhaṇapariggāhakā ahesuṃ. Paṭisandhiggahaṇadivase supinopi eteheva pariggahito. Tesu satta janā dve aṅguliyo ukkhipitvā dvedhā byākariṃsu – ‘‘imehi lakkhaṇehi samannāgato agāraṃ ajjhāvasamāno rājā hoti cakkavattī, pabbajamāno buddho’’ti, sabbaṃ cakkavattirañño sirivibhavaṃ ācikkhiṃsu. Tesaṃ pana sabbadaharo gottato koṇḍañño nāma māṇavo bodhisattassa varalakkhaṇanipphattiṃ oloketvā – ‘‘imassa agāramajjhe ṭhānakāraṇaṃ natthi, ekantenesa vivaṭṭacchado buddho bhavissatī’’ti ekameva aṅguliṃ ukkhipitvā ekaṃsabyākaraṇaṃ byākāsi. Ayañhi katādhikāro pacchimabhavikasatto paññāya itare satta jane abhibhavitvā ‘‘imehi lakkhaṇehi samannāgatassa agāramajjhe ṭhānaṃ nāma natthi, asaṃsayaṃ buddho bhavissatī’’ti ekameva gatiṃ addasa, tasmā ekaṃ aṅguliṃ ukkhipitvā evaṃ byākāsi. Athassa nāmaṃ gaṇhantā sabbalokassa atthasiddhikarattā ‘‘siddhattho’’ti nāmamakaṃsu.
अथ ते ब्राह्मणा अत्तनो घरानि गन्त्वा पुत्ते आमन्तयिंसु – ‘‘ताता, अम्हे महल्लका, सुद्धोदनमहाराजस्स पुत्तं सब्बञ्ञुतं पत्तं मयं सम्भवेय्याम वा नो वा, तुम्हे तस्मिं कुमारे सब्बञ्ञुतं पत्ते तस्स सासने पब्बजेय्याथा’’ति। ते सत्तपि जना यावतायुकं ठत्वा यथाकम्मं गता, कोण्डञ्ञमाणवोव अरोगो अहोसि। सो महासत्ते वुड्ढिमन्वाय महाभिनिक्खमनं अभिनिक्खमित्वा अनुक्कमेन उरुवेलं गन्त्वा ‘‘रमणीयो, वत अयं भूमिभागो, अलं वतिदं कुलपुत्तस्स पधानत्थिकस्स पधानाया’’ति चित्तं उप्पादेत्वा तत्थ वासं उपगते ‘‘महापुरिसो पब्बजितो’’ति सुत्वा तेसं ब्राह्मणानं पुत्ते उपसङ्कमित्वा एवमाह ‘‘सिद्धत्थकुमारो किर पब्बजितो, सो निस्संसयं बुद्धो भविस्सति। सचे तुम्हाकं पितरो अरोगा अस्सु, अज्ज निक्खमित्वा पब्बजेय्युं। सचे तुम्हेपि इच्छेय्याथ, एथ, अहं तं पुरिसं अनुपब्बजिस्सामी’’ति। ते सब्बे एकच्छन्दा भवितुं नासक्खिंसु , तयो जना न पब्बजिंसु। कोण्डञ्ञब्राह्मणं जेट्ठकं कत्वा इतरे चत्तारो पब्बजिंसु। ते पञ्चपि जना पञ्चवग्गियत्थेरा नाम जाता।
Atha te brāhmaṇā attano gharāni gantvā putte āmantayiṃsu – ‘‘tātā, amhe mahallakā, suddhodanamahārājassa puttaṃ sabbaññutaṃ pattaṃ mayaṃ sambhaveyyāma vā no vā, tumhe tasmiṃ kumāre sabbaññutaṃ patte tassa sāsane pabbajeyyāthā’’ti. Te sattapi janā yāvatāyukaṃ ṭhatvā yathākammaṃ gatā, koṇḍaññamāṇavova arogo ahosi. So mahāsatte vuḍḍhimanvāya mahābhinikkhamanaṃ abhinikkhamitvā anukkamena uruvelaṃ gantvā ‘‘ramaṇīyo, vata ayaṃ bhūmibhāgo, alaṃ vatidaṃ kulaputtassa padhānatthikassa padhānāyā’’ti cittaṃ uppādetvā tattha vāsaṃ upagate ‘‘mahāpuriso pabbajito’’ti sutvā tesaṃ brāhmaṇānaṃ putte upasaṅkamitvā evamāha ‘‘siddhatthakumāro kira pabbajito, so nissaṃsayaṃ buddho bhavissati. Sace tumhākaṃ pitaro arogā assu, ajja nikkhamitvā pabbajeyyuṃ. Sace tumhepi iccheyyātha, etha, ahaṃ taṃ purisaṃ anupabbajissāmī’’ti. Te sabbe ekacchandā bhavituṃ nāsakkhiṃsu , tayo janā na pabbajiṃsu. Koṇḍaññabrāhmaṇaṃ jeṭṭhakaṃ katvā itare cattāro pabbajiṃsu. Te pañcapi janā pañcavaggiyattherā nāma jātā.
तदा पन राजा ‘‘किं दिस्वा मय्हं पुत्तो पब्बजिस्सती’’ति पुच्छि। ‘‘चत्तारि पुब्बनिमित्तानी’’ति। ‘‘कतरञ्च कतरञ्चा’’ति? ‘‘जराजिण्णं, ब्याधितं, कालकतं, पब्बजित’’न्ति। राजा ‘‘इतो पट्ठाय एवरूपानं मम पुत्तस्स सन्तिकं उपसङ्कमितुं मा अदत्थ, मय्हं पुत्तस्स बुद्धभावेन कम्मं नत्थि, अहं मम पुत्तं द्विसहस्सदीपपरिवारानं चतुन्नं महादीपानं इस्सरियाधिपच्चं रज्जं कारेन्तं छत्तिंसयोजनपरिमण्डलाय परिसाय परिवुतं गगनतले विचरमानं पस्सितुकामो’’ति। एवञ्च पन वत्वा इमेसं चतुप्पकारानं निमित्तानं कुमारस्स चक्खुपथे आगमननिवारणत्थं चतूसु दिसासु गावुते गावुते आरक्खं ठपेसि। तं दिवसं पन मङ्गलट्ठाने सन्निपतितेसु असीतिया ञातिकुलसहस्सेसु एकेको एकमेकं पुत्तं पटिजानि – ‘‘अयं बुद्धो वा होतु राजा वा, मयं एकमेकं पुत्तं दस्साम। सचेपि बुद्धो भविस्सति, खत्तियसमणेहेव पुरक्खतपरिवारितो विचरिस्सति। सचेपि राजा भविस्सति, खत्तियकुमारेहेव पुरक्खतपरिवारितो विचरिस्सती’’ति। राजापि बोधिसत्तस्स उत्तमरूपसम्पन्ना विगतसब्बदोसा धातियो पच्चुपट्ठापेसि। बोधिसत्तो अनन्तेन परिवारेन महन्तेन सिरिसोभग्गेन वड्ढति।
Tadā pana rājā ‘‘kiṃ disvā mayhaṃ putto pabbajissatī’’ti pucchi. ‘‘Cattāri pubbanimittānī’’ti. ‘‘Katarañca katarañcā’’ti? ‘‘Jarājiṇṇaṃ, byādhitaṃ, kālakataṃ, pabbajita’’nti. Rājā ‘‘ito paṭṭhāya evarūpānaṃ mama puttassa santikaṃ upasaṅkamituṃ mā adattha, mayhaṃ puttassa buddhabhāvena kammaṃ natthi, ahaṃ mama puttaṃ dvisahassadīpaparivārānaṃ catunnaṃ mahādīpānaṃ issariyādhipaccaṃ rajjaṃ kārentaṃ chattiṃsayojanaparimaṇḍalāya parisāya parivutaṃ gaganatale vicaramānaṃ passitukāmo’’ti. Evañca pana vatvā imesaṃ catuppakārānaṃ nimittānaṃ kumārassa cakkhupathe āgamananivāraṇatthaṃ catūsu disāsu gāvute gāvute ārakkhaṃ ṭhapesi. Taṃ divasaṃ pana maṅgalaṭṭhāne sannipatitesu asītiyā ñātikulasahassesu ekeko ekamekaṃ puttaṃ paṭijāni – ‘‘ayaṃ buddho vā hotu rājā vā, mayaṃ ekamekaṃ puttaṃ dassāma. Sacepi buddho bhavissati, khattiyasamaṇeheva purakkhataparivārito vicarissati. Sacepi rājā bhavissati, khattiyakumāreheva purakkhataparivārito vicarissatī’’ti. Rājāpi bodhisattassa uttamarūpasampannā vigatasabbadosā dhātiyo paccupaṭṭhāpesi. Bodhisatto anantena parivārena mahantena sirisobhaggena vaḍḍhati.
अथेकदिवसं रञ्ञो वप्पमङ्गलं नाम अहोसि। तं दिवसं सकलनगरं देवविमानं विय अलङ्करोन्ति। सब्बे दासकम्मकरादयो अहतवत्थनिवत्था गन्धमालादिपटिमण्डिता राजकुले सन्निपतन्ति। रञ्ञो कम्मन्ते नङ्गलसहस्सं योजीयति। तस्मिं पन दिवसे एकेनूनअट्ठसतनङ्गलानि सद्धिं बलिबद्दरस्मियोत्तेहि रजतपरिक्खतानि होन्ति, रञ्ञो आलम्बननङ्गलं पन रत्तसुवण्णपरिक्खतं होति। बलिबद्दानं सिङ्गरस्मिपतोदापि सुवण्णपरिक्खताव होन्ति। राजा महता परिवारेन निक्खन्तो पुत्तं गहेत्वा अगमासि। कम्मन्तट्ठाने एको जम्बुरुक्खो बहलपलासो सन्दच्छायो अहोसि। तस्स हेट्ठा कुमारस्स सयनं पञ्ञपापेत्वा उपरि सुवण्णतारकखचितं वितानं बन्धापेत्वा साणिपाकारेन परिक्खिपापेत्वा आरक्खं ठपापेत्वा राजा सब्बालङ्कारं अलङ्करित्वा अमच्चगणपरिवुतो नङ्गलकरणट्ठानं अगमासि। तत्थ राजा सुवण्णनङ्गलं गण्हाति, अमच्चा एकेनूनट्ठसतरजतनङ्गलानि, कस्सका सेसनङ्गलानि। ते तानि गहेत्वा इतो चितो च कसन्ति। राजा पन ओरतो वा पारं गच्छति, पारतो वा ओरं आगच्छति। एतस्मिं ठाने महासम्पत्ति अहोसि। बोधिसत्तं परिवारेत्वा निसिन्ना धातियो ‘‘रञ्ञो सम्पत्तिं पस्सिस्सामा’’ति अन्तोसाणितो बहि निक्खन्ता। बोधिसत्तो इतो चितो च ओलोकेन्तो कञ्चि अदिस्वा वेगेन उट्ठाय पल्लङ्कं आभुजित्वा आनापाने परिग्गहेत्वा पठमज्झानं निब्बत्तेसि। धातियो खज्जभोज्जन्तरे विचरमाना थोकं चिरायिंसु। सेसरुक्खानं छाया निवत्ता, तस्स पन रुक्खस्स परिमण्डला हुत्वा अट्ठासि। धातियो ‘‘अय्यपुत्तो एकतो’’ति वेगेन साणिं उक्खिपित्वा अन्तो पविसमाना बोधिसत्तं सयने पल्लङ्केन निसिन्नं तञ्च पाटिहारियं दिस्वा गन्त्वा रञ्ञो आरोचेसुं – ‘‘देव, कुमारो एवं निसिन्नो, अञ्ञेसं रुक्खानं छाया निवत्ता, जम्बुरुक्खस्स पन परिमण्डला ठिता’’ति। राजा वेगेनागन्त्वा पाटिहारियं दिस्वा – ‘‘इदं ते, तात, दुतियं वन्दन’’न्ति पुत्तं वन्दि।
Athekadivasaṃ rañño vappamaṅgalaṃ nāma ahosi. Taṃ divasaṃ sakalanagaraṃ devavimānaṃ viya alaṅkaronti. Sabbe dāsakammakarādayo ahatavatthanivatthā gandhamālādipaṭimaṇḍitā rājakule sannipatanti. Rañño kammante naṅgalasahassaṃ yojīyati. Tasmiṃ pana divase ekenūnaaṭṭhasatanaṅgalāni saddhiṃ balibaddarasmiyottehi rajataparikkhatāni honti, rañño ālambananaṅgalaṃ pana rattasuvaṇṇaparikkhataṃ hoti. Balibaddānaṃ siṅgarasmipatodāpi suvaṇṇaparikkhatāva honti. Rājā mahatā parivārena nikkhanto puttaṃ gahetvā agamāsi. Kammantaṭṭhāne eko jamburukkho bahalapalāso sandacchāyo ahosi. Tassa heṭṭhā kumārassa sayanaṃ paññapāpetvā upari suvaṇṇatārakakhacitaṃ vitānaṃ bandhāpetvā sāṇipākārena parikkhipāpetvā ārakkhaṃ ṭhapāpetvā rājā sabbālaṅkāraṃ alaṅkaritvā amaccagaṇaparivuto naṅgalakaraṇaṭṭhānaṃ agamāsi. Tattha rājā suvaṇṇanaṅgalaṃ gaṇhāti, amaccā ekenūnaṭṭhasatarajatanaṅgalāni, kassakā sesanaṅgalāni. Te tāni gahetvā ito cito ca kasanti. Rājā pana orato vā pāraṃ gacchati, pārato vā oraṃ āgacchati. Etasmiṃ ṭhāne mahāsampatti ahosi. Bodhisattaṃ parivāretvā nisinnā dhātiyo ‘‘rañño sampattiṃ passissāmā’’ti antosāṇito bahi nikkhantā. Bodhisatto ito cito ca olokento kañci adisvā vegena uṭṭhāya pallaṅkaṃ ābhujitvā ānāpāne pariggahetvā paṭhamajjhānaṃ nibbattesi. Dhātiyo khajjabhojjantare vicaramānā thokaṃ cirāyiṃsu. Sesarukkhānaṃ chāyā nivattā, tassa pana rukkhassa parimaṇḍalā hutvā aṭṭhāsi. Dhātiyo ‘‘ayyaputto ekato’’ti vegena sāṇiṃ ukkhipitvā anto pavisamānā bodhisattaṃ sayane pallaṅkena nisinnaṃ tañca pāṭihāriyaṃ disvā gantvā rañño ārocesuṃ – ‘‘deva, kumāro evaṃ nisinno, aññesaṃ rukkhānaṃ chāyā nivattā, jamburukkhassa pana parimaṇḍalā ṭhitā’’ti. Rājā vegenāgantvā pāṭihāriyaṃ disvā – ‘‘idaṃ te, tāta, dutiyaṃ vandana’’nti puttaṃ vandi.
अथ अनुक्कमेन बोधिसत्तो सोळसवस्सुद्देसिको जातो। राजा बोधिसत्तस्स तिण्णं उतूनं अनुच्छविके तयो पासादे कारेसि – एकं नवभूमकं, एकं सत्तभूमकं, एकं पञ्चभूमकं, चत्तालीससहस्सा च नाटकित्थियो उपट्ठापेसि। बोधिसत्तो देवो विय अच्छरासङ्घपरिवुतो, अलङ्कतनाटकपरिवुतो, निप्पुरिसेहि तूरियेहि परिचारियमानो महासम्पत्तिं अनुभवन्तो उतुवारेन तेसु पासादेसु विहरति। राहुलमाता पनस्स देवी अग्गमहेसी अहोसि।
Atha anukkamena bodhisatto soḷasavassuddesiko jāto. Rājā bodhisattassa tiṇṇaṃ utūnaṃ anucchavike tayo pāsāde kāresi – ekaṃ navabhūmakaṃ, ekaṃ sattabhūmakaṃ, ekaṃ pañcabhūmakaṃ, cattālīsasahassā ca nāṭakitthiyo upaṭṭhāpesi. Bodhisatto devo viya accharāsaṅghaparivuto, alaṅkatanāṭakaparivuto, nippurisehi tūriyehi paricāriyamāno mahāsampattiṃ anubhavanto utuvārena tesu pāsādesu viharati. Rāhulamātā panassa devī aggamahesī ahosi.
तस्सेवं महासम्पत्तिं अनुभवन्तस्स एकदिवसं ञातिसङ्घस्स अब्भन्तरे अयं कथा उदपादि – ‘‘सिद्धत्थो कीळापसुतोव विचरति, किञ्चि सिप्पं न सिक्खति, सङ्गामे पच्चुपट्ठिते किं करिस्सती’’ति। राजा बोधिसत्तं पक्कोसापेत्वा – ‘‘तात, तव ञातका ‘सिद्धत्थो किञ्चि सिप्पं असिक्खित्वा कीळापसुतोव विचरती’ति वदन्ति, एत्थ किं पत्तकाले मञ्ञसी’’ति। देव, मम सिप्पं सिक्खनकिच्चं नत्थि, नगरे मम सिप्पदस्सनत्थं भेरिं चरापेथ ‘‘इतो सत्तमे दिवसे ञातकानं सिप्पं दस्सेस्सामी’’ति। राजा तथा अकासि। बोधिसत्तो अक्खणवेधिवालवेधिधनुग्गहे सन्निपातापेत्वा महाजनस्स मज्झे अञ्ञेहि धनुग्गहेहि असाधारणं ञातकानं द्वादसविधं सिप्पं दस्सेसि। तं सरभङ्गजातके आगतनयेनेव वेदितब्बं। तदास्स ञातिसङ्घो निक्कङ्खो अहोसि।
Tassevaṃ mahāsampattiṃ anubhavantassa ekadivasaṃ ñātisaṅghassa abbhantare ayaṃ kathā udapādi – ‘‘siddhattho kīḷāpasutova vicarati, kiñci sippaṃ na sikkhati, saṅgāme paccupaṭṭhite kiṃ karissatī’’ti. Rājā bodhisattaṃ pakkosāpetvā – ‘‘tāta, tava ñātakā ‘siddhattho kiñci sippaṃ asikkhitvā kīḷāpasutova vicaratī’ti vadanti, ettha kiṃ pattakāle maññasī’’ti. Deva, mama sippaṃ sikkhanakiccaṃ natthi, nagare mama sippadassanatthaṃ bheriṃ carāpetha ‘‘ito sattame divase ñātakānaṃ sippaṃ dassessāmī’’ti. Rājā tathā akāsi. Bodhisatto akkhaṇavedhivālavedhidhanuggahe sannipātāpetvā mahājanassa majjhe aññehi dhanuggahehi asādhāraṇaṃ ñātakānaṃ dvādasavidhaṃ sippaṃ dassesi. Taṃ sarabhaṅgajātake āgatanayeneva veditabbaṃ. Tadāssa ñātisaṅgho nikkaṅkho ahosi.
अथेकदिवसं बोधिसत्तो उय्यानभूमिं गन्तुकामो सारथिं आमन्तेत्वा ‘‘रथं योजेही’’ति आह। सो ‘‘साधू’’ति पटिस्सुणित्वा महारहं उत्तमरथं सब्बालङ्कारेन अलङ्करित्वा कुमुदपत्तवण्णे चत्तारो मङ्गलसिन्धवे योजेत्वा बोधिसत्तस्स पटिवेदेसि। बोधिसत्तो देवविमानसदिसं रथं अभिरुहित्वा उय्यानाभिमुखो अगमासि। देवता ‘‘सिद्धत्थकुमारस्स अभिसम्बुज्झनकालो आसन्नो, पुब्बनिमित्तं दस्सेस्सामा’’ति एकं देवपुत्तं जराजज्जरं खण्डदन्तं पलितकेसं वङ्कं ओभग्गसरीरं दण्डहत्थं पवेधमानं कत्वा दस्सेसुं। तं बोधिसत्तो चेव सारथि च पस्सन्ति। ततो बोधिसत्तो सारथिं – ‘‘सम्म, को नामेस पुरिसो, केसापिस्स न यथा अञ्ञेस’’न्ति महापदाने आगतनयेन पुच्छित्वा तस्स वचनं सुत्वा ‘‘धीरत्थु वत भो जाति, यत्र हि नाम जातस्स जरा पञ्ञायिस्सती’’ति संविग्गहदयो ततोव पटिनिवत्तित्वा पासादमेव अभिरुहि। राजा ‘‘किं कारणा मम पुत्तो खिप्पं पटिनिवत्ती’’ति पुच्छि। ‘‘जिण्णकं पुरिसं दिस्वा देवा’’ति। ‘‘जिण्णकं दिस्वा पब्बजिस्सतीति आहंसु, कस्मा मं नासेथ, सीघं पुत्तस्स नाटकानि सज्जेथ, सम्पत्तिं अनुभवन्तो पब्बज्जाय सतिं न करिस्सती’’ति वत्वा आरक्खं वड्ढेत्वा सब्बदिसासु अड्ढयोजने अड्ढयोजने ठपेसि।
Athekadivasaṃ bodhisatto uyyānabhūmiṃ gantukāmo sārathiṃ āmantetvā ‘‘rathaṃ yojehī’’ti āha. So ‘‘sādhū’’ti paṭissuṇitvā mahārahaṃ uttamarathaṃ sabbālaṅkārena alaṅkaritvā kumudapattavaṇṇe cattāro maṅgalasindhave yojetvā bodhisattassa paṭivedesi. Bodhisatto devavimānasadisaṃ rathaṃ abhiruhitvā uyyānābhimukho agamāsi. Devatā ‘‘siddhatthakumārassa abhisambujjhanakālo āsanno, pubbanimittaṃ dassessāmā’’ti ekaṃ devaputtaṃ jarājajjaraṃ khaṇḍadantaṃ palitakesaṃ vaṅkaṃ obhaggasarīraṃ daṇḍahatthaṃ pavedhamānaṃ katvā dassesuṃ. Taṃ bodhisatto ceva sārathi ca passanti. Tato bodhisatto sārathiṃ – ‘‘samma, ko nāmesa puriso, kesāpissa na yathā aññesa’’nti mahāpadāne āgatanayena pucchitvā tassa vacanaṃ sutvā ‘‘dhīratthu vata bho jāti, yatra hi nāma jātassa jarā paññāyissatī’’ti saṃviggahadayo tatova paṭinivattitvā pāsādameva abhiruhi. Rājā ‘‘kiṃ kāraṇā mama putto khippaṃ paṭinivattī’’ti pucchi. ‘‘Jiṇṇakaṃ purisaṃ disvā devā’’ti. ‘‘Jiṇṇakaṃ disvā pabbajissatīti āhaṃsu, kasmā maṃ nāsetha, sīghaṃ puttassa nāṭakāni sajjetha, sampattiṃ anubhavanto pabbajjāya satiṃ na karissatī’’ti vatvā ārakkhaṃ vaḍḍhetvā sabbadisāsu aḍḍhayojane aḍḍhayojane ṭhapesi.
पुनेकदिवसं बोधिसत्तो तथेव उय्यानं गच्छन्तो देवताहि निम्मितं ब्याधितं पुरिसं दिस्वा पुरिमनयेनेव पुच्छित्वा संविग्गहदयो निवत्तित्वा पासादं अभिरुहि। राजापि पुच्छित्वा हेट्ठा वुत्तनयेनेव संविदहित्वा पुन वड्ढेत्वा समन्ता तिगावुतप्पमाणे पदेसे आरक्खं ठपेसि। अपरं एकदिवसं बोधिसत्तो तथेव उय्यानं गच्छन्तो देवताहि निम्मितं कालकतं दिस्वा पुरिमनयेनेव पुच्छित्वा संविग्गहदयो पुन निवत्तित्वा पासादं अभिरुहि। राजापि पुच्छित्वा हेट्ठा वुत्तनयेनेव संविदहित्वा पुन वड्ढेत्वा समन्ता योजनप्पमाणे पदेसे आरक्खं ठपेसि। अपरं पन एकदिवसं उय्यानं गच्छन्तो तथेव देवताहि निम्मितं सुनिवत्थं सुपारुतं पब्बजितं दिस्वा ‘‘को नामेसो सम्मा’’ति सारथिं पुच्छि। सारथि किञ्चापि बुद्धुप्पादस्स अभावा पब्बजितं वा पब्बजितगुणे वा न जानाति, देवतानुभावेन पन ‘‘पब्बजितो नामायं देवा’’ति वत्वा पब्बज्जाय गुणे वण्णेसि। बोधिसत्तो पब्बज्जाय रुचिं उप्पादेत्वा तं दिवसं उय्यानं अगमासि। दीघभाणका पनाहु ‘‘चत्तारि निमित्तानि एकदिवसेनेव दिस्वा अगमासी’’ति।
Punekadivasaṃ bodhisatto tatheva uyyānaṃ gacchanto devatāhi nimmitaṃ byādhitaṃ purisaṃ disvā purimanayeneva pucchitvā saṃviggahadayo nivattitvā pāsādaṃ abhiruhi. Rājāpi pucchitvā heṭṭhā vuttanayeneva saṃvidahitvā puna vaḍḍhetvā samantā tigāvutappamāṇe padese ārakkhaṃ ṭhapesi. Aparaṃ ekadivasaṃ bodhisatto tatheva uyyānaṃ gacchanto devatāhi nimmitaṃ kālakataṃ disvā purimanayeneva pucchitvā saṃviggahadayo puna nivattitvā pāsādaṃ abhiruhi. Rājāpi pucchitvā heṭṭhā vuttanayeneva saṃvidahitvā puna vaḍḍhetvā samantā yojanappamāṇe padese ārakkhaṃ ṭhapesi. Aparaṃ pana ekadivasaṃ uyyānaṃ gacchanto tatheva devatāhi nimmitaṃ sunivatthaṃ supārutaṃ pabbajitaṃ disvā ‘‘ko nāmeso sammā’’ti sārathiṃ pucchi. Sārathi kiñcāpi buddhuppādassa abhāvā pabbajitaṃ vā pabbajitaguṇe vā na jānāti, devatānubhāvena pana ‘‘pabbajito nāmāyaṃ devā’’ti vatvā pabbajjāya guṇe vaṇṇesi. Bodhisatto pabbajjāya ruciṃ uppādetvā taṃ divasaṃ uyyānaṃ agamāsi. Dīghabhāṇakā panāhu ‘‘cattāri nimittāni ekadivaseneva disvā agamāsī’’ti.
सो तत्थ दिवसभागं कीळित्वा मङ्गलपोक्खरणियं न्हायित्वा अत्थङ्गते सूरिये मङ्गलसिलापट्टे निसीदि अत्तानं अलङ्कारापेतुकामो। अथस्स परिचारकपुरिसा नानावण्णानि दुस्सानि नानप्पकारा आभरणविकतियो मालागन्धविलेपनानि च आदाय समन्ता परिवारेत्वा अट्ठंसु। तस्मिं खणे सक्कस्स निसिन्नासनं उण्हं अहोसि । सो ‘‘को नु खो मं इमम्हा ठाना चावेतुकामो’’ति उपधारेन्तो बोधिसत्तस्स अलङ्कारेतुकामतं ञत्वा विस्सकम्मं आमन्तेसि ‘‘सम्म विस्सकम्म, सिद्धत्थकुमारो अज्ज अड्ढरत्तसमये महाभिनिक्खमनं निक्खमिस्सति, अयमस्स पच्छिमो अलङ्कारो, उय्यानं गन्त्वा महापुरिसं दिब्बालङ्कारेहि अलङ्करोही’’ति। सो ‘‘साधू’’ति पटिस्सुणित्वा देवतानुभावेन तङ्खणंयेव उपसङ्कमित्वा तस्सेव कप्पकसदिसो हुत्वा कप्पकस्स हत्थतो वेठनदुस्सं गहेत्वा बोधिसत्तस्स सीसं वेठेसि। बोधिसत्तो हत्थसम्फस्सेनेव ‘‘नायं मनुस्सो, देवपुत्तो एसो’’ति अञ्ञासि। वेठनेन वेठितमत्ते सीसे मोळियं मणिरतनाकारेन दुस्ससहस्सं अब्भुग्गञ्छि। पुन वेठेन्तस्स दुस्ससहस्सन्ति दसक्खत्तुं वेठेन्तस्स दस दुस्ससहस्सानि अब्भुग्गच्छिंसु । ‘‘सीसं खुद्दकं, दुस्सानि बहूनि, कथं अब्भुग्गतानी’’ति न चिन्तेतब्बं। तेसु हि सब्बमहन्तं आमलकपुप्फप्पमाणं, अवसेसानि कुसुम्बकपुप्फप्पमाणानि अहेसुं। बोधिसत्तस्स सीसं किञ्जक्खगवच्छितं विय कुय्यकपुप्फं अहोसि।
So tattha divasabhāgaṃ kīḷitvā maṅgalapokkharaṇiyaṃ nhāyitvā atthaṅgate sūriye maṅgalasilāpaṭṭe nisīdi attānaṃ alaṅkārāpetukāmo. Athassa paricārakapurisā nānāvaṇṇāni dussāni nānappakārā ābharaṇavikatiyo mālāgandhavilepanāni ca ādāya samantā parivāretvā aṭṭhaṃsu. Tasmiṃ khaṇe sakkassa nisinnāsanaṃ uṇhaṃ ahosi . So ‘‘ko nu kho maṃ imamhā ṭhānā cāvetukāmo’’ti upadhārento bodhisattassa alaṅkāretukāmataṃ ñatvā vissakammaṃ āmantesi ‘‘samma vissakamma, siddhatthakumāro ajja aḍḍharattasamaye mahābhinikkhamanaṃ nikkhamissati, ayamassa pacchimo alaṅkāro, uyyānaṃ gantvā mahāpurisaṃ dibbālaṅkārehi alaṅkarohī’’ti. So ‘‘sādhū’’ti paṭissuṇitvā devatānubhāvena taṅkhaṇaṃyeva upasaṅkamitvā tasseva kappakasadiso hutvā kappakassa hatthato veṭhanadussaṃ gahetvā bodhisattassa sīsaṃ veṭhesi. Bodhisatto hatthasamphasseneva ‘‘nāyaṃ manusso, devaputto eso’’ti aññāsi. Veṭhanena veṭhitamatte sīse moḷiyaṃ maṇiratanākārena dussasahassaṃ abbhuggañchi. Puna veṭhentassa dussasahassanti dasakkhattuṃ veṭhentassa dasa dussasahassāni abbhuggacchiṃsu . ‘‘Sīsaṃ khuddakaṃ, dussāni bahūni, kathaṃ abbhuggatānī’’ti na cintetabbaṃ. Tesu hi sabbamahantaṃ āmalakapupphappamāṇaṃ, avasesāni kusumbakapupphappamāṇāni ahesuṃ. Bodhisattassa sīsaṃ kiñjakkhagavacchitaṃ viya kuyyakapupphaṃ ahosi.
अथस्स सब्बालङ्कारपटिमण्डितस्स सब्बतालावचरेसु सकानि सकानि पटिभानानि दस्सयन्तेसु, ब्राह्मणेसु ‘‘जयनन्दा’’तिआदिवचनेहि, सूतमागधादीसु नानप्पकारेहि मङ्गलवचनत्थुतिघोसेहि सम्भावेन्तेसु सब्बालङ्कारपटिमण्डितं रथवरं अभिरुहि। तस्मिं समये ‘‘राहुलमाता पुत्तं विजाता’’ति सुत्वा सुद्धोदनमहाराजा ‘‘पुत्तस्स मे तुट्ठिं निवेदेथा’’ति सासनं पहिणि। बोधिसत्तो तं सुत्वा ‘‘राहु जातो, बन्धनं जात’’न्ति आह। राजा ‘‘किं मे पुत्तो अवचा’’ति पुच्छित्वा तं वचनं सुत्वा ‘‘इतो पट्ठाय मे नत्ता राहुलकुमारोयेव नाम होतू’’ति आह।
Athassa sabbālaṅkārapaṭimaṇḍitassa sabbatālāvacaresu sakāni sakāni paṭibhānāni dassayantesu, brāhmaṇesu ‘‘jayanandā’’tiādivacanehi, sūtamāgadhādīsu nānappakārehi maṅgalavacanatthutighosehi sambhāventesu sabbālaṅkārapaṭimaṇḍitaṃ rathavaraṃ abhiruhi. Tasmiṃ samaye ‘‘rāhulamātā puttaṃ vijātā’’ti sutvā suddhodanamahārājā ‘‘puttassa me tuṭṭhiṃ nivedethā’’ti sāsanaṃ pahiṇi. Bodhisatto taṃ sutvā ‘‘rāhu jāto, bandhanaṃ jāta’’nti āha. Rājā ‘‘kiṃ me putto avacā’’ti pucchitvā taṃ vacanaṃ sutvā ‘‘ito paṭṭhāya me nattā rāhulakumāroyeva nāma hotū’’ti āha.
बोधिसत्तोपि खो रथवरं आरुय्ह महन्तेन यसेन अतिमनोरमेन सिरिसोभग्गेन नगरं पाविसि। तस्मिं समये किसागोतमी नाम खत्तियकञ्ञा उपरिपासादवरतलगता नगरं पदक्खिणं कुरुमानस्स बोधिसत्तस्स रूपसिरिं दिस्वा पीतिसोमनस्सजाता इदं उदानं उदानेसि –
Bodhisattopi kho rathavaraṃ āruyha mahantena yasena atimanoramena sirisobhaggena nagaraṃ pāvisi. Tasmiṃ samaye kisāgotamī nāma khattiyakaññā uparipāsādavaratalagatā nagaraṃ padakkhiṇaṃ kurumānassa bodhisattassa rūpasiriṃ disvā pītisomanassajātā idaṃ udānaṃ udānesi –
‘‘निब्बुता नून सा माता, निब्बुतो नून सो पिता।
‘‘Nibbutā nūna sā mātā, nibbuto nūna so pitā;
निब्बुता नून सा नारी, यस्सायं ईदिसो पती’’ति॥
Nibbutā nūna sā nārī, yassāyaṃ īdiso patī’’ti.
बोधिसत्तो तं सुत्वा चिन्तेसि ‘‘अयं एवमाह ‘एवरूपं अत्तभावं पस्सन्तिया मातु हदयं निब्बायति, पितु हदयं निब्बायति, पजापतिया हदयं निब्बायती’ति! किस्मिं नु खो निब्बुते हदयं निब्बुतं नाम होती’’ति? अथस्स किलेसेसु विरत्तमानसस्स एतदहोसि – ‘‘रागग्गिम्हि निब्बुते निब्बुतं नाम होति, दोसग्गिम्हि निब्बुते निब्बुतं नाम होति, मोहग्गिम्हि निब्बुते निब्बुतं नाम होति, मानदिट्ठिआदीसु सब्बकिलेसदरथेसु निब्बुतेसु निब्बुतं नाम होति। अयं मे सुस्सवनं सावेसि, अहञ्हि निब्बानं गवेसन्तो चरामि, अज्जेव मया घरावासं छड्डेत्वा निक्खम्म पब्बजित्वा निब्बानं गवेसितुं वट्टति, अयं इमिस्सा आचरियभागो होतू’’ति कण्ठतो ओमुञ्चित्वा किसागोतमिया सतसहस्सग्घनकं मुत्ताहारं पेसेसि। सा ‘‘सिद्धत्थकुमारो मयि पटिबद्धचित्तो हुत्वा पण्णाकारं पेसेसी’’ति सोमनस्सजाता अहोसि।
Bodhisatto taṃ sutvā cintesi ‘‘ayaṃ evamāha ‘evarūpaṃ attabhāvaṃ passantiyā mātu hadayaṃ nibbāyati, pitu hadayaṃ nibbāyati, pajāpatiyā hadayaṃ nibbāyatī’ti! Kismiṃ nu kho nibbute hadayaṃ nibbutaṃ nāma hotī’’ti? Athassa kilesesu virattamānasassa etadahosi – ‘‘rāgaggimhi nibbute nibbutaṃ nāma hoti, dosaggimhi nibbute nibbutaṃ nāma hoti, mohaggimhi nibbute nibbutaṃ nāma hoti, mānadiṭṭhiādīsu sabbakilesadarathesu nibbutesu nibbutaṃ nāma hoti. Ayaṃ me sussavanaṃ sāvesi, ahañhi nibbānaṃ gavesanto carāmi, ajjeva mayā gharāvāsaṃ chaḍḍetvā nikkhamma pabbajitvā nibbānaṃ gavesituṃ vaṭṭati, ayaṃ imissā ācariyabhāgo hotū’’ti kaṇṭhato omuñcitvā kisāgotamiyā satasahassagghanakaṃ muttāhāraṃ pesesi. Sā ‘‘siddhatthakumāro mayi paṭibaddhacitto hutvā paṇṇākāraṃ pesesī’’ti somanassajātā ahosi.
बोधिसत्तोपि महन्तेन सिरिसोभग्गेन अत्तनो पासादं अभिरुहित्वा सिरिसयने निपज्जि। तावदेव च नं सब्बालङ्कारपटिमण्डिता नच्चगीतादीसु सुसिक्खिता देवकञ्ञा विय रूपसोभग्गप्पत्ता इत्थियो नानातूरियानि गहेत्वा सम्परिवारयित्वा अभिरमापेन्तियो नच्चगीतवादितानि पयोजयिंसु। बोधिसत्तो किलेसेसु विरत्तचित्तताय नच्चादीसु अनभिरतो मुहुत्तं निद्दं ओक्कमि। तापि इत्थियो ‘‘यस्सत्थाय मयं नच्चादीनि पयोजेम, सो निद्दं उपगतो, इदानि किमत्थं किलमामा’’ति गहितग्गहितानि तूरियानि अज्झोत्थरित्वा निपज्जिंसु, गन्धतेलप्पदीपा झायन्ति। बोधिसत्तो पबुज्झित्वा सयनपिट्ठे पल्लङ्केन निसिन्नो अद्दस ता इत्थियो तूरियभण्डानि अवत्थरित्वा निद्दायन्तियो – एकच्चा पग्घरितखेळा, लालाकिलिन्नगत्ता, एकच्चा दन्ते खादन्तियो, एकच्चा काकच्छन्तियो, एकच्चा विप्पलपन्तियो, एकच्चा विवटमुखा, एकच्चा अपगतवत्था, पाकटबीभच्छसम्बाधट्ठाना। सो तासं तं विप्पकारं दिस्वा भिय्योसोमत्ताय कामेसु विरत्तचित्तो अहोसि। तस्स अलङ्कतपटियत्तं सक्कभवनसदिसम्पि तं महातलं अपविद्धनानाकुणपभरितं आमकसुसानं विय उपट्ठासि, तयो भवा आदित्तगेहसदिसा खायिंसु – ‘‘उपद्दुतं वत भो, उपस्सट्ठं वत भो’’ति उदानं पवत्तेसि, अतिविय पब्बज्जाय चित्तं नमि।
Bodhisattopi mahantena sirisobhaggena attano pāsādaṃ abhiruhitvā sirisayane nipajji. Tāvadeva ca naṃ sabbālaṅkārapaṭimaṇḍitā naccagītādīsu susikkhitā devakaññā viya rūpasobhaggappattā itthiyo nānātūriyāni gahetvā samparivārayitvā abhiramāpentiyo naccagītavāditāni payojayiṃsu. Bodhisatto kilesesu virattacittatāya naccādīsu anabhirato muhuttaṃ niddaṃ okkami. Tāpi itthiyo ‘‘yassatthāya mayaṃ naccādīni payojema, so niddaṃ upagato, idāni kimatthaṃ kilamāmā’’ti gahitaggahitāni tūriyāni ajjhottharitvā nipajjiṃsu, gandhatelappadīpā jhāyanti. Bodhisatto pabujjhitvā sayanapiṭṭhe pallaṅkena nisinno addasa tā itthiyo tūriyabhaṇḍāni avattharitvā niddāyantiyo – ekaccā paggharitakheḷā, lālākilinnagattā, ekaccā dante khādantiyo, ekaccā kākacchantiyo, ekaccā vippalapantiyo, ekaccā vivaṭamukhā, ekaccā apagatavatthā, pākaṭabībhacchasambādhaṭṭhānā. So tāsaṃ taṃ vippakāraṃ disvā bhiyyosomattāya kāmesu virattacitto ahosi. Tassa alaṅkatapaṭiyattaṃ sakkabhavanasadisampi taṃ mahātalaṃ apaviddhanānākuṇapabharitaṃ āmakasusānaṃ viya upaṭṭhāsi, tayo bhavā ādittagehasadisā khāyiṃsu – ‘‘upaddutaṃ vata bho, upassaṭṭhaṃ vata bho’’ti udānaṃ pavattesi, ativiya pabbajjāya cittaṃ nami.
सो ‘‘अज्जेव मया महाभिनिक्खमनं निक्खमितुं वट्टती’’ति सयना उट्ठाय द्वारसमीपं गन्त्वा ‘‘को एत्था’’ति आह। उम्मारे सीसं कत्वा निपन्नो छन्नो ‘‘अहं अय्यपुत्त छन्नो’’ति आह। ‘‘अहं अज्ज महाभिनिक्खमनं निक्खमितुकामो, एकं मे अस्सं कप्पेही’’ति आह। सो ‘‘साधु देवा’’ति अस्सभण्डिकं गहेत्वा अस्ससालं गन्त्वा गन्धतेलपदीपेसु जलन्तेसु सुमनपट्टवितानस्स हेट्ठा रमणीये भूमिभागे ठितं कण्डकं अस्सराजानं दिस्वा ‘‘अज्ज मया इममेव कप्पेतुं वट्टती’’ति कण्डकं कप्पेसि। सो कप्पियमानोव अञ्ञासि ‘‘अयं कप्पना अतिगाळ्हा , अञ्ञेसु दिवसेसु उय्यानकीळादिगमने कप्पना विय न होति, मय्हं अय्यपुत्तो अज्ज महाभिनिक्खमनं निक्खमितुकामो भविस्सती’’ति। ततो तुट्ठमानसो महाहसितं हसि। सो सद्दो सकलनगरं पत्थरित्वा गच्छेय्य, देवता पन तं सद्दं निरुम्भित्वा न कस्सचि सोतुं अदंसु।
So ‘‘ajjeva mayā mahābhinikkhamanaṃ nikkhamituṃ vaṭṭatī’’ti sayanā uṭṭhāya dvārasamīpaṃ gantvā ‘‘ko etthā’’ti āha. Ummāre sīsaṃ katvā nipanno channo ‘‘ahaṃ ayyaputta channo’’ti āha. ‘‘Ahaṃ ajja mahābhinikkhamanaṃ nikkhamitukāmo, ekaṃ me assaṃ kappehī’’ti āha. So ‘‘sādhu devā’’ti assabhaṇḍikaṃ gahetvā assasālaṃ gantvā gandhatelapadīpesu jalantesu sumanapaṭṭavitānassa heṭṭhā ramaṇīye bhūmibhāge ṭhitaṃ kaṇḍakaṃ assarājānaṃ disvā ‘‘ajja mayā imameva kappetuṃ vaṭṭatī’’ti kaṇḍakaṃ kappesi. So kappiyamānova aññāsi ‘‘ayaṃ kappanā atigāḷhā , aññesu divasesu uyyānakīḷādigamane kappanā viya na hoti, mayhaṃ ayyaputto ajja mahābhinikkhamanaṃ nikkhamitukāmo bhavissatī’’ti. Tato tuṭṭhamānaso mahāhasitaṃ hasi. So saddo sakalanagaraṃ pattharitvā gaccheyya, devatā pana taṃ saddaṃ nirumbhitvā na kassaci sotuṃ adaṃsu.
बोधिसत्तोपि खो छन्नं पेसेत्वाव ‘‘पुत्तं ताव पस्सिस्सामी’’ति चिन्तेत्वा निसिन्नपल्लङ्कतो उट्ठाय राहुलमाताय वसनट्ठानं गन्त्वा गब्भद्वारं विवरि। तस्मिं खणे अन्तोगब्भे गन्धतेलपदीपो झायति, राहुलमाता सुमनमल्लिकादीनं पुप्फानं अम्बणमत्तेन अभिप्पकिण्णसयने पुत्तस्स मत्थके हत्थं ठपेत्वा निद्दायति। बोधिसत्तो उम्मारे पादं ठपेत्वा ठितकोव ओलोकेत्वा ‘‘सचाहं देविया हत्थं अपनेत्वा मम पुत्तं गण्हिस्सामि, देवी पबुज्झिस्सति, एवं मे गमनन्तरायो भविस्सति, बुद्धो हुत्वाव आगन्त्वा पुत्तं पस्सिस्सामी’’ति पासादतलतो ओतरि। यं पन जातकट्ठकथायं ‘‘तदा सत्ताहजातो राहुलकुमारो होती’’ति वुत्तं, तं सेसट्ठकथासु नत्थि, तस्मा इदमेव गहेतब्बं।
Bodhisattopi kho channaṃ pesetvāva ‘‘puttaṃ tāva passissāmī’’ti cintetvā nisinnapallaṅkato uṭṭhāya rāhulamātāya vasanaṭṭhānaṃ gantvā gabbhadvāraṃ vivari. Tasmiṃ khaṇe antogabbhe gandhatelapadīpo jhāyati, rāhulamātā sumanamallikādīnaṃ pupphānaṃ ambaṇamattena abhippakiṇṇasayane puttassa matthake hatthaṃ ṭhapetvā niddāyati. Bodhisatto ummāre pādaṃ ṭhapetvā ṭhitakova oloketvā ‘‘sacāhaṃ deviyā hatthaṃ apanetvā mama puttaṃ gaṇhissāmi, devī pabujjhissati, evaṃ me gamanantarāyo bhavissati, buddho hutvāva āgantvā puttaṃ passissāmī’’ti pāsādatalato otari. Yaṃ pana jātakaṭṭhakathāyaṃ ‘‘tadā sattāhajāto rāhulakumāro hotī’’ti vuttaṃ, taṃ sesaṭṭhakathāsu natthi, tasmā idameva gahetabbaṃ.
एवं बोधिसत्तो पासादतला ओतरित्वा अस्ससमीपं गन्त्वा एवमाह – ‘‘तात कण्डक, त्वं अज्ज एकरत्तिं मं तारय, अहं तं निस्साय बुद्धो हुत्वा सदेवकं लोकं तारेस्सामी’’ति। ततो उल्लङ्घित्वा कण्डकस्स पिट्ठिं अभिरुहि। कण्डको गीवतो पट्ठाय आयामेन अट्ठारसहत्थो होति तदनुच्छविकेन उब्बेधेन समन्नागतो थामजवसम्पन्नो सब्बसेतो धोतसङ्खसदिसो। सो सचे हसेय्य वा पदसद्दं वा करेय्य, सद्दो सकलनगरं अवत्थरेय्य। तस्मा देवता अत्तनो आनुभावेन तस्स यथा न कोचि सुणाति, एवं हसितसद्दं सन्निरुम्भित्वा अक्कमनअक्कमनपदवारे हत्थतलानि उपनामेसुं। बोधिसत्तो अस्सवरस्स पिट्ठिवेमज्झगतो छन्नं अस्सस्स वालधिं गाहापेत्वा अड्ढरत्तसमये महाद्वारसमीपं पत्तो। तदा पन राजा ‘‘एवं बोधिसत्तो याय कायचि वेलाय नगरद्वारं विवरित्वा निक्खमितुं न सक्खिस्सती’’ति द्वीसु द्वारकवाटेसु एकेकं पुरिससहस्सेन विवरितब्बं कारापेसि। बोधिसत्तो थामबलसम्पन्नो, हत्थिगणनाय कोटिसहस्सहत्थीनं बलं धारेति, पुरिसगणनाय दसकोटिसहस्सपुरिसानं । सो चिन्तेसि ‘‘सचे द्वारं न विवरीयति, अज्ज कण्डकस्स पिट्ठे निसिन्नोव वालधिं गहेत्वा ठितेन छन्नेन सद्धिंयेव कण्डकं ऊरूहि निप्पीळेत्वा अट्ठारसहत्थुब्बेधं पाकारं उप्पतित्वा अतिक्कमिस्सामी’’ति। छन्नोपि चिन्तेसि ‘‘सचे द्वारं न विवरीयति, अहं अय्यपुत्तं खन्धे निसीदापेत्वा कण्डकं दक्खिणेन हत्थेन कुच्छियं परिक्खिपन्तो उपकच्छन्तरे कत्वा पाकारं उप्पतित्वा अतिक्कमिस्सामी’’ति। कण्डकोपि चिन्तेसि ‘‘सचे द्वारं न विवरीयति, अहं अत्तनो सामिकं पिट्ठियं यथानिसिन्नमेव छन्नेन वालधिं गहेत्वा ठितेन सद्धिंयेव उक्खिपित्वा पाकारं उप्पतित्वा अतिक्कमिस्सामी’’ति। सचे द्वारं न अवापुरीयित्थ, यथाचिन्तितमेव तेसु तीसु जनेसु अञ्ञतरो सम्पादेय्य। द्वारे अधिवत्था देवता पन द्वारं विवरि।
Evaṃ bodhisatto pāsādatalā otaritvā assasamīpaṃ gantvā evamāha – ‘‘tāta kaṇḍaka, tvaṃ ajja ekarattiṃ maṃ tāraya, ahaṃ taṃ nissāya buddho hutvā sadevakaṃ lokaṃ tāressāmī’’ti. Tato ullaṅghitvā kaṇḍakassa piṭṭhiṃ abhiruhi. Kaṇḍako gīvato paṭṭhāya āyāmena aṭṭhārasahattho hoti tadanucchavikena ubbedhena samannāgato thāmajavasampanno sabbaseto dhotasaṅkhasadiso. So sace haseyya vā padasaddaṃ vā kareyya, saddo sakalanagaraṃ avatthareyya. Tasmā devatā attano ānubhāvena tassa yathā na koci suṇāti, evaṃ hasitasaddaṃ sannirumbhitvā akkamanaakkamanapadavāre hatthatalāni upanāmesuṃ. Bodhisatto assavarassa piṭṭhivemajjhagato channaṃ assassa vāladhiṃ gāhāpetvā aḍḍharattasamaye mahādvārasamīpaṃ patto. Tadā pana rājā ‘‘evaṃ bodhisatto yāya kāyaci velāya nagaradvāraṃ vivaritvā nikkhamituṃ na sakkhissatī’’ti dvīsu dvārakavāṭesu ekekaṃ purisasahassena vivaritabbaṃ kārāpesi. Bodhisatto thāmabalasampanno, hatthigaṇanāya koṭisahassahatthīnaṃ balaṃ dhāreti, purisagaṇanāya dasakoṭisahassapurisānaṃ . So cintesi ‘‘sace dvāraṃ na vivarīyati, ajja kaṇḍakassa piṭṭhe nisinnova vāladhiṃ gahetvā ṭhitena channena saddhiṃyeva kaṇḍakaṃ ūrūhi nippīḷetvā aṭṭhārasahatthubbedhaṃ pākāraṃ uppatitvā atikkamissāmī’’ti. Channopi cintesi ‘‘sace dvāraṃ na vivarīyati, ahaṃ ayyaputtaṃ khandhe nisīdāpetvā kaṇḍakaṃ dakkhiṇena hatthena kucchiyaṃ parikkhipanto upakacchantare katvā pākāraṃ uppatitvā atikkamissāmī’’ti. Kaṇḍakopi cintesi ‘‘sace dvāraṃ na vivarīyati, ahaṃ attano sāmikaṃ piṭṭhiyaṃ yathānisinnameva channena vāladhiṃ gahetvā ṭhitena saddhiṃyeva ukkhipitvā pākāraṃ uppatitvā atikkamissāmī’’ti. Sace dvāraṃ na avāpurīyittha, yathācintitameva tesu tīsu janesu aññataro sampādeyya. Dvāre adhivatthā devatā pana dvāraṃ vivari.
तस्मिंयेव खणे मारो ‘‘बोधिसत्तं निवत्तेस्सामी’’ति आगन्त्वा आकासे ठितो आह – ‘‘मारिस, मा निक्खम, इतो ते सत्तमे दिवसे चक्करतनं पातुभविस्सति, द्विसहस्सपरित्तदीपपरिवारानं चतुन्नं महादीपानं रज्जं कारेस्ससि, निवत्त मारिसा’’ति। ‘‘कोसि त्व’’न्ति? ‘‘अहं वसवत्ती’’ति। ‘‘मार, जानामहं मय्हं चक्करतनस्स पातुभावं, अनत्थिकोहं रज्जेन, दससहस्सिलोकधातुं उन्नादेत्वा बुद्धो भविस्सामी’’ति आह। मारो ‘‘इतो दानि ते पट्ठाय कामवितक्कं वा ब्यापादवितक्कं वा विहिंसावितक्कं वा चिन्तितकाले जानिस्सामी’’ति ओतारापेक्खो छाया विय अनपगच्छन्तो अनुबन्धि।
Tasmiṃyeva khaṇe māro ‘‘bodhisattaṃ nivattessāmī’’ti āgantvā ākāse ṭhito āha – ‘‘mārisa, mā nikkhama, ito te sattame divase cakkaratanaṃ pātubhavissati, dvisahassaparittadīpaparivārānaṃ catunnaṃ mahādīpānaṃ rajjaṃ kāressasi, nivatta mārisā’’ti. ‘‘Kosi tva’’nti? ‘‘Ahaṃ vasavattī’’ti. ‘‘Māra, jānāmahaṃ mayhaṃ cakkaratanassa pātubhāvaṃ, anatthikohaṃ rajjena, dasasahassilokadhātuṃ unnādetvā buddho bhavissāmī’’ti āha. Māro ‘‘ito dāni te paṭṭhāya kāmavitakkaṃ vā byāpādavitakkaṃ vā vihiṃsāvitakkaṃ vā cintitakāle jānissāmī’’ti otārāpekkho chāyā viya anapagacchanto anubandhi.
बोधिसत्तोपि हत्थगतं चक्कवत्तिरज्जं खेळपिण्डं विय अनपेक्खो छड्डेत्वा महन्तेन सक्कारेन नगरा निक्खमि आसाळ्हिपुण्णमाय उत्तरासाळ्हनक्खत्ते वत्तमाने। निक्खमित्वा च पुन नगरं ओलोकेतुकामो जातो। एवञ्च पनस्स चित्ते उप्पन्नमत्तेयेव ‘‘महापुरिस, न तया निवत्तित्वा ओलोकनकम्मं कत’’न्ति वदमाना विय महापथवी कुलालचक्कं विय भिज्जित्वा परिवत्ति। बोधिसत्तो नगराभिमुखो ठत्वा नगरं ओलोकेत्वा तस्मिं पथविप्पदेसे कण्डकनिवत्तनचेतियट्ठानं दस्सेत्वा गन्तब्बमग्गाभिमुखं कण्डकं कत्वा पायासि महन्तेन सक्कारेन उळारेन सिरिसोभग्गेन। तदा किरस्स देवता पुरतो सट्ठि उक्कासहस्सानि धारयिंसु, पच्छतो सट्ठि, दक्खिणपस्सतो सट्ठि, वामपस्सतो सट्ठि, अपरा देवता चक्कवाळमुखवट्टियं अपरिमाणा उक्का धारयिंसु, अपरा देवता च नागसुपण्णादयो च दिब्बेहि गन्धेहि मालाहि चुण्णेहि धूमेहि पूजयमाना गच्छन्ति। पारिच्छत्तकपुप्फेहि चेव मन्दारवपुप्फेहि च घनमेघवुट्ठिकाले धाराहि विय नभं निरन्तरं अहोसि, दिब्बानि संगीतानि पवत्तिंसु , समन्ततो अट्ठसट्ठि तूरियसतसहस्सानि पवज्जिंसु, समुद्दकुच्छियं मेघत्थनितकालो विय युगन्धरकुच्छियं सागरनिग्घोसकालो विय वत्तति।
Bodhisattopi hatthagataṃ cakkavattirajjaṃ kheḷapiṇḍaṃ viya anapekkho chaḍḍetvā mahantena sakkārena nagarā nikkhami āsāḷhipuṇṇamāya uttarāsāḷhanakkhatte vattamāne. Nikkhamitvā ca puna nagaraṃ oloketukāmo jāto. Evañca panassa citte uppannamatteyeva ‘‘mahāpurisa, na tayā nivattitvā olokanakammaṃ kata’’nti vadamānā viya mahāpathavī kulālacakkaṃ viya bhijjitvā parivatti. Bodhisatto nagarābhimukho ṭhatvā nagaraṃ oloketvā tasmiṃ pathavippadese kaṇḍakanivattanacetiyaṭṭhānaṃ dassetvā gantabbamaggābhimukhaṃ kaṇḍakaṃ katvā pāyāsi mahantena sakkārena uḷārena sirisobhaggena. Tadā kirassa devatā purato saṭṭhi ukkāsahassāni dhārayiṃsu, pacchato saṭṭhi, dakkhiṇapassato saṭṭhi, vāmapassato saṭṭhi, aparā devatā cakkavāḷamukhavaṭṭiyaṃ aparimāṇā ukkā dhārayiṃsu, aparā devatā ca nāgasupaṇṇādayo ca dibbehi gandhehi mālāhi cuṇṇehi dhūmehi pūjayamānā gacchanti. Pāricchattakapupphehi ceva mandāravapupphehi ca ghanameghavuṭṭhikāle dhārāhi viya nabhaṃ nirantaraṃ ahosi, dibbāni saṃgītāni pavattiṃsu , samantato aṭṭhasaṭṭhi tūriyasatasahassāni pavajjiṃsu, samuddakucchiyaṃ meghatthanitakālo viya yugandharakucchiyaṃ sāgaranigghosakālo viya vattati.
इमिना सिरिसोभग्गेन गच्छन्तो बोधिसत्तो एकरत्तेनेव तीणि रज्जानि अतिक्कम्म तिंसयोजनमत्थके अनोमानदीतीरं पापुणि। ‘‘किं पन अस्सो ततो परं गन्तुं न सक्कोती’’ति? ‘‘नो, न सक्को’’ति। सो हि एकं चक्कवाळगब्भं नाभिया ठितचक्कस्स नेमिवट्टिं मद्दन्तो विय अन्तन्तेन चरित्वा पुरेपातरासमेव आगन्त्वा अत्तनो सम्पादितं भत्तं भुञ्जितुं समत्थो। तदा पन देवनागसुपण्णादीहि आकासे ठत्वा ओस्सट्ठेहि गन्धमालादीहि याव ऊरुप्पदेसा सञ्छन्नं सरीरं आकड्ढित्वा गन्धमालाजटं छिन्दन्तस्स अतिप्पपञ्चो अहोसि, तस्मा तिंसयोजनमत्तमेव अगमासि। अथ बोधिसत्तो नदीतीरे ठत्वा छन्नं पुच्छि – ‘‘किन्नामा अयं नदी’’ति? ‘‘अनोमा नाम, देवा’’ति। ‘‘अम्हाकम्पि पब्बज्जा अनोमा भविस्सती’’ति पण्हिया घट्टेन्तो अस्सस्स सञ्ञं अदासि। अस्सो उप्पतित्वा अट्ठूसभवित्थाराय नदिया पारिमतीरे अट्ठासि।
Iminā sirisobhaggena gacchanto bodhisatto ekaratteneva tīṇi rajjāni atikkamma tiṃsayojanamatthake anomānadītīraṃ pāpuṇi. ‘‘Kiṃ pana asso tato paraṃ gantuṃ na sakkotī’’ti? ‘‘No, na sakko’’ti. So hi ekaṃ cakkavāḷagabbhaṃ nābhiyā ṭhitacakkassa nemivaṭṭiṃ maddanto viya antantena caritvā purepātarāsameva āgantvā attano sampāditaṃ bhattaṃ bhuñjituṃ samattho. Tadā pana devanāgasupaṇṇādīhi ākāse ṭhatvā ossaṭṭhehi gandhamālādīhi yāva ūruppadesā sañchannaṃ sarīraṃ ākaḍḍhitvā gandhamālājaṭaṃ chindantassa atippapañco ahosi, tasmā tiṃsayojanamattameva agamāsi. Atha bodhisatto nadītīre ṭhatvā channaṃ pucchi – ‘‘kinnāmā ayaṃ nadī’’ti? ‘‘Anomā nāma, devā’’ti. ‘‘Amhākampi pabbajjā anomā bhavissatī’’ti paṇhiyā ghaṭṭento assassa saññaṃ adāsi. Asso uppatitvā aṭṭhūsabhavitthārāya nadiyā pārimatīre aṭṭhāsi.
बोधिसत्तो अस्सपिट्ठितो ओरुय्ह रजतपट्टसदिसे वालुकापुलिने ठत्वा छन्नं आमन्तेसि – ‘‘सम्म, छन्न, त्वं मय्हं आभरणानि चेव कण्डकञ्च आदाय गच्छ, अहं पब्बजिस्सामी’’ति। ‘‘अहम्पि, देव, पब्बजिस्सामी’’ति। बोधिसत्तो ‘‘न लब्भा तया पब्बजितुं, गच्छ त्व’’न्ति तिक्खत्तुं पटिबाहित्वा आभरणानि चेव कण्डकञ्च पटिच्छापेत्वा चिन्तेसि ‘‘इमे मय्हं केसा समणसारुप्पा न होन्ती’’ति। अञ्ञो बोधिसत्तस्स केसे छिन्दितुं युत्तरूपो नत्थि, ततो ‘‘सयमेव खग्गेन छिन्दिस्सामी’’ति दक्खिणेन हत्थेन असिं गण्हित्वा वामहत्थेन मोळिया सद्धिं चूळं गहेत्वा छिन्दि, केसा द्वङ्गुलमत्ता हुत्वा दक्खिणतो आवत्तमाना सीसं अल्लीयिंसु। तेसं यावजीवं तदेव पमाणं अहोसि, मस्सु च तदनुरूपं, पुन केसमस्सुओहारणकिच्चं नाम नाहोसि। बोधिसत्तो सह मोळिया चुळं गहेत्वा ‘‘सचाहं बुद्धो भविस्सामि, आकासे तिट्ठतु, नो चे, भूमियं पततू’’ति अन्तलिक्खे खिपि। तं चूळामणिवेठनं योजनप्पमाणं ठानं गन्त्वा आकासे अट्ठासि। सक्को देवराजा दिब्बचक्खुना ओलोकेत्वा योजनियरतनचङ्कोटकेन सम्पटिच्छित्वा तावतिंसभवने चूळामणिचेतियं नाम पतिट्ठापेसि।
Bodhisatto assapiṭṭhito oruyha rajatapaṭṭasadise vālukāpuline ṭhatvā channaṃ āmantesi – ‘‘samma, channa, tvaṃ mayhaṃ ābharaṇāni ceva kaṇḍakañca ādāya gaccha, ahaṃ pabbajissāmī’’ti. ‘‘Ahampi, deva, pabbajissāmī’’ti. Bodhisatto ‘‘na labbhā tayā pabbajituṃ, gaccha tva’’nti tikkhattuṃ paṭibāhitvā ābharaṇāni ceva kaṇḍakañca paṭicchāpetvā cintesi ‘‘ime mayhaṃ kesā samaṇasāruppā na hontī’’ti. Añño bodhisattassa kese chindituṃ yuttarūpo natthi, tato ‘‘sayameva khaggena chindissāmī’’ti dakkhiṇena hatthena asiṃ gaṇhitvā vāmahatthena moḷiyā saddhiṃ cūḷaṃ gahetvā chindi, kesā dvaṅgulamattā hutvā dakkhiṇato āvattamānā sīsaṃ allīyiṃsu. Tesaṃ yāvajīvaṃ tadeva pamāṇaṃ ahosi, massu ca tadanurūpaṃ, puna kesamassuohāraṇakiccaṃ nāma nāhosi. Bodhisatto saha moḷiyā cuḷaṃ gahetvā ‘‘sacāhaṃ buddho bhavissāmi, ākāse tiṭṭhatu, no ce, bhūmiyaṃ patatū’’ti antalikkhe khipi. Taṃ cūḷāmaṇiveṭhanaṃ yojanappamāṇaṃ ṭhānaṃ gantvā ākāse aṭṭhāsi. Sakko devarājā dibbacakkhunā oloketvā yojaniyaratanacaṅkoṭakena sampaṭicchitvā tāvatiṃsabhavane cūḷāmaṇicetiyaṃ nāma patiṭṭhāpesi.
‘‘छेत्वान मोळिं वरगन्धवासितं, वेहायसं उक्खिपि अग्गपुग्गलो।
‘‘Chetvāna moḷiṃ varagandhavāsitaṃ, vehāyasaṃ ukkhipi aggapuggalo;
सहस्सनेत्तो सिरसा पटिग्गहि, सुवण्णचङ्कोटवरेन वासवो’’ति॥
Sahassanetto sirasā paṭiggahi, suvaṇṇacaṅkoṭavarena vāsavo’’ti.
पुन बोधिसत्तो चिन्तेसि ‘‘इमानि कासिकवत्थानि मय्हं न समणसारुप्पानी’’ति। अथस्स कस्सपबुद्धकाले पुराणसहायको घटीकारमहाब्रह्मा एकं बुद्धन्तरं जरं अपत्तेन मित्तभावेन चिन्तेसि – ‘‘अज्ज मे सहायको महाभिनिक्खमनं निक्खन्तो, समणपरिक्खारमस्स गहेत्वा गच्छिस्सामी’’ति।
Puna bodhisatto cintesi ‘‘imāni kāsikavatthāni mayhaṃ na samaṇasāruppānī’’ti. Athassa kassapabuddhakāle purāṇasahāyako ghaṭīkāramahābrahmā ekaṃ buddhantaraṃ jaraṃ apattena mittabhāvena cintesi – ‘‘ajja me sahāyako mahābhinikkhamanaṃ nikkhanto, samaṇaparikkhāramassa gahetvā gacchissāmī’’ti.
‘‘तिचीवरञ्च पत्तो च, वासी सूचि च बन्धनं।
‘‘Ticīvarañca patto ca, vāsī sūci ca bandhanaṃ;
परिस्सावनेन अट्ठेते, युत्तयोगस्स भिक्खुनो’’ति॥ –
Parissāvanena aṭṭhete, yuttayogassa bhikkhuno’’ti. –
इमे अट्ठ समणपरिक्खारे आहरित्वा अदासि। बोधिसत्तो अरहद्धजं निवासेत्वा उत्तमपब्बज्जावेसं गण्हित्वा ‘‘छन्न, मम वचनेन मातापितूनं आरोग्यं वदेही’’ति वत्वा उय्योजेसि। छन्नो बोधिसत्तं वन्दित्वा पदक्खिणं कत्वा पक्कामि। कण्डको पन छन्नेन सद्धिं मन्तयमानस्स बोधिसत्तस्स वचनं सुणन्तो ठत्वा ‘‘नत्थि दानि मय्हं पुन सामिनो दस्सन’’न्ति चक्खुपथं विजहन्तो सोकं अधिवासेतुं असक्कोन्तो हदयेन फलितेन कालं कत्वा तावतिंसभवने कण्डको नाम देवपुत्तो हुत्वा निब्बत्ति। छन्नस्स पठमं एकोव सोको अहोसि, कण्डकस्स पन कालकिरियाय दुतियेन सोकेन पीळितो रोदन्तो परिदेवन्तो नगरं अगमासि।
Ime aṭṭha samaṇaparikkhāre āharitvā adāsi. Bodhisatto arahaddhajaṃ nivāsetvā uttamapabbajjāvesaṃ gaṇhitvā ‘‘channa, mama vacanena mātāpitūnaṃ ārogyaṃ vadehī’’ti vatvā uyyojesi. Channo bodhisattaṃ vanditvā padakkhiṇaṃ katvā pakkāmi. Kaṇḍako pana channena saddhiṃ mantayamānassa bodhisattassa vacanaṃ suṇanto ṭhatvā ‘‘natthi dāni mayhaṃ puna sāmino dassana’’nti cakkhupathaṃ vijahanto sokaṃ adhivāsetuṃ asakkonto hadayena phalitena kālaṃ katvā tāvatiṃsabhavane kaṇḍako nāma devaputto hutvā nibbatti. Channassa paṭhamaṃ ekova soko ahosi, kaṇḍakassa pana kālakiriyāya dutiyena sokena pīḷito rodanto paridevanto nagaraṃ agamāsi.
बोधिसत्तोपि पब्बजित्वा तस्मिंयेव पदेसे अनुपियं नाम अम्बवनं अत्थि, तत्थ सत्ताहं पब्बज्जासुखेन वीतिनामेत्वा एकदिवसेनेव तिंसयोजनमग्गं पदसा गन्त्वा राजगहं पाविसि। पविसित्वा सपदानं पिण्डाय चरि। सकलनगरं बोधिसत्तस्स रूपदस्सनेन धनपालकेन पविट्ठराजगहं विय असुरिन्देन पविट्ठदेवनगरं विय च सङ्खोभं अगमासि। राजपुरिसा गन्त्वा ‘‘देव, एवरूपो नाम सत्तो नगरे पिण्डाय चरति, ‘देवो वा मनुस्सो वा नागो वा सुपण्णो वा को नामेसो’ति न जानामा’’ति आरोचेसुं। राजा पासादतले ठत्वा महापुरिसं दिस्वा अच्छरियब्भुतजातो पुरिसे आणापेसि – ‘‘गच्छथ भणे, वीमंसथ, सचे अमनुस्सो भविस्सति, नगरा निक्खमित्वा अन्तरधायिस्सति, सचे देवता भविस्सति, आकासेन गच्छिस्सति, सचे नागो भविस्सति, पथवियं निमुज्जित्वा गमिस्सति, सचे मनुस्सो भविस्सति, यथालद्धं भिक्खं परिभुञ्जिस्सती’’ति।
Bodhisattopi pabbajitvā tasmiṃyeva padese anupiyaṃ nāma ambavanaṃ atthi, tattha sattāhaṃ pabbajjāsukhena vītināmetvā ekadivaseneva tiṃsayojanamaggaṃ padasā gantvā rājagahaṃ pāvisi. Pavisitvā sapadānaṃ piṇḍāya cari. Sakalanagaraṃ bodhisattassa rūpadassanena dhanapālakena paviṭṭharājagahaṃ viya asurindena paviṭṭhadevanagaraṃ viya ca saṅkhobhaṃ agamāsi. Rājapurisā gantvā ‘‘deva, evarūpo nāma satto nagare piṇḍāya carati, ‘devo vā manusso vā nāgo vā supaṇṇo vā ko nāmeso’ti na jānāmā’’ti ārocesuṃ. Rājā pāsādatale ṭhatvā mahāpurisaṃ disvā acchariyabbhutajāto purise āṇāpesi – ‘‘gacchatha bhaṇe, vīmaṃsatha, sace amanusso bhavissati, nagarā nikkhamitvā antaradhāyissati, sace devatā bhavissati, ākāsena gacchissati, sace nāgo bhavissati, pathaviyaṃ nimujjitvā gamissati, sace manusso bhavissati, yathāladdhaṃ bhikkhaṃ paribhuñjissatī’’ti.
महापुरिसोपि खो मिस्सकभत्तं संहरित्वा ‘‘अलं मे एत्तकं यापनाया’’ति ञत्वा पविट्ठद्वारेनेव नगरा निक्खमित्वा पण्डवपब्बतच्छायाय पुरत्थाभिमुखो निसीदित्वा आहारं परिभुञ्जितुं आरद्धो। अथस्स अन्तानि परिवत्तित्वा मुखेन निक्खमनाकारप्पत्तानि विय अहेसुं। ततो तेन अत्तभावेन एवरूपस्स आहारस्स चक्खुनापि अदिट्ठपुब्बताय तेन पटिकूलाहारेन अट्टियमानो एवं अत्तनाव अत्तानं ओवदि ‘‘सिद्धत्थ, त्वं सुलभन्नपाने कुले तिवस्सिकगन्धसालिभोजनं नानग्गरसेहि भुञ्जनट्ठाने निब्बत्तित्वापि एकं पंसुकूलिकं दिस्वा ‘कदा नु खो अहम्पि एवरूपो हुत्वा पिण्डाय चरित्वा भुञ्जिस्सामि, भविस्सति नु खो मे सो कालो’ति चिन्तेत्वा निक्खन्तो, इदानि किं नामेतं करोसी’’ति। एवं अत्तनाव अत्तानं ओवदित्वा निब्बिकारो हुत्वा आहारं परिभुञ्जि।
Mahāpurisopi kho missakabhattaṃ saṃharitvā ‘‘alaṃ me ettakaṃ yāpanāyā’’ti ñatvā paviṭṭhadvāreneva nagarā nikkhamitvā paṇḍavapabbatacchāyāya puratthābhimukho nisīditvā āhāraṃ paribhuñjituṃ āraddho. Athassa antāni parivattitvā mukhena nikkhamanākārappattāni viya ahesuṃ. Tato tena attabhāvena evarūpassa āhārassa cakkhunāpi adiṭṭhapubbatāya tena paṭikūlāhārena aṭṭiyamāno evaṃ attanāva attānaṃ ovadi ‘‘siddhattha, tvaṃ sulabhannapāne kule tivassikagandhasālibhojanaṃ nānaggarasehi bhuñjanaṭṭhāne nibbattitvāpi ekaṃ paṃsukūlikaṃ disvā ‘kadā nu kho ahampi evarūpo hutvā piṇḍāya caritvā bhuñjissāmi, bhavissati nu kho me so kālo’ti cintetvā nikkhanto, idāni kiṃ nāmetaṃ karosī’’ti. Evaṃ attanāva attānaṃ ovaditvā nibbikāro hutvā āhāraṃ paribhuñji.
राजपुरिसा तं पवत्तिं दिस्वा गन्त्वा रञ्ञो आरोचेसुं। राजा दूतवचनं सुत्वा वेगेन नगरा निक्खमित्वा बोधिसत्तस्स सन्तिकं गन्त्वा इरियापथस्मिंयेव पसीदित्वा बोधिसत्तस्स सब्बं इस्सरियं निय्यादेसि । बोधिसत्तो ‘‘मय्हं, महाराज, वत्थुकामेहि वा किलेसकामेहि वा अत्थो नत्थि, अहं परमाभिसम्बोधिं पत्थयन्तो निक्खन्तो’’ति आह। राजा अनेकप्पकारं याचन्तोपि तस्स चित्तं अलभित्वा ‘‘अद्धा त्वं बुद्धो भविस्ससि, बुद्धभूतेन पन ते पठमं मम विजितं आगन्तब्ब’’न्ति पटिञ्ञं गण्हि। अयमेत्थ सङ्खेपो, वित्थारो पन ‘‘पब्बज्जं कित्तयिस्सामि, यथा पब्बजि चक्खुमा’’ति इमं पब्बज्जासुत्तं (सु॰ नि॰ ४०७ आदयो) सद्धिं अट्ठकथाय ओलोकेत्वा वेदितब्बो।
Rājapurisā taṃ pavattiṃ disvā gantvā rañño ārocesuṃ. Rājā dūtavacanaṃ sutvā vegena nagarā nikkhamitvā bodhisattassa santikaṃ gantvā iriyāpathasmiṃyeva pasīditvā bodhisattassa sabbaṃ issariyaṃ niyyādesi . Bodhisatto ‘‘mayhaṃ, mahārāja, vatthukāmehi vā kilesakāmehi vā attho natthi, ahaṃ paramābhisambodhiṃ patthayanto nikkhanto’’ti āha. Rājā anekappakāraṃ yācantopi tassa cittaṃ alabhitvā ‘‘addhā tvaṃ buddho bhavissasi, buddhabhūtena pana te paṭhamaṃ mama vijitaṃ āgantabba’’nti paṭiññaṃ gaṇhi. Ayamettha saṅkhepo, vitthāro pana ‘‘pabbajjaṃ kittayissāmi, yathā pabbaji cakkhumā’’ti imaṃ pabbajjāsuttaṃ (su. ni. 407 ādayo) saddhiṃ aṭṭhakathāya oloketvā veditabbo.
बोधिसत्तोपि रञ्ञो पटिञ्ञं दत्वा अनुपुब्बेन चारिकं चरमानो आळारञ्च कालामं उदकञ्च रामपुत्तं उपसङ्कमित्वा समापत्तियो निब्बत्तेत्वा ‘‘नायं मग्गो बोधाया’’ति तम्पि समापत्तिभावनं अनलङ्करित्वा सदेवकस्स लोकस्स अत्तनो थामवीरियसन्दस्सनत्थं महापधानं पदहितुकामो उरुवेलं गन्त्वा ‘‘रमणीयो वतायं भूमिभागो’’ति तत्थेव वासं उपगन्त्वा महापधानं पदहि। तेपि खो कोण्डञ्ञप्पमुखा पञ्च पब्बजिता गामनिगमराजधानीसु भिक्खाय चरन्ता तत्थ बोधिसत्तं सम्पापुणिंसु। अथ नं छब्बस्सानि महापधानं पदहन्तं ‘‘इदानि बुद्धो भविस्सति, इदानि बुद्धो भविस्सती’’ति परिवेणसम्मज्जनादिकाय वत्तपटिपत्तिया उपट्ठहमाना सन्तिकावचरावस्स अहेसुं। बोधिसत्तोपि खो ‘‘कोटिप्पत्तं दुक्करकारियं करिस्सामी’’ति एकतिलतण्डुलादीहिपि वीतिनामेसि, सब्बसोपि आहारूपच्छेदं अकासि, देवतापि लोमकूपेहि ओजं उपसंहरमाना पटिक्खिपि।
Bodhisattopi rañño paṭiññaṃ datvā anupubbena cārikaṃ caramāno āḷārañca kālāmaṃ udakañca rāmaputtaṃ upasaṅkamitvā samāpattiyo nibbattetvā ‘‘nāyaṃ maggo bodhāyā’’ti tampi samāpattibhāvanaṃ analaṅkaritvā sadevakassa lokassa attano thāmavīriyasandassanatthaṃ mahāpadhānaṃ padahitukāmo uruvelaṃ gantvā ‘‘ramaṇīyo vatāyaṃ bhūmibhāgo’’ti tattheva vāsaṃ upagantvā mahāpadhānaṃ padahi. Tepi kho koṇḍaññappamukhā pañca pabbajitā gāmanigamarājadhānīsu bhikkhāya carantā tattha bodhisattaṃ sampāpuṇiṃsu. Atha naṃ chabbassāni mahāpadhānaṃ padahantaṃ ‘‘idāni buddho bhavissati, idāni buddho bhavissatī’’ti pariveṇasammajjanādikāya vattapaṭipattiyā upaṭṭhahamānā santikāvacarāvassa ahesuṃ. Bodhisattopi kho ‘‘koṭippattaṃ dukkarakāriyaṃ karissāmī’’ti ekatilataṇḍulādīhipi vītināmesi, sabbasopi āhārūpacchedaṃ akāsi, devatāpi lomakūpehi ojaṃ upasaṃharamānā paṭikkhipi.
अथस्स ताय निराहारताय परमकसिमानप्पत्तकायस्स सुवण्णवण्णो कायो काळवण्णो अहोसि। बात्तिंसमहापुरिसलक्खणानि पटिच्छन्नानि अहेसुं। अप्पेकदा अप्पाणकं झानं झायन्तो महावेदनाहि अभितुन्नो विसञ्ञीभूतो चङ्कमनकोटियं पतति। अथ नं एकच्चा देवता ‘‘कालकतो समणो गोतमो’’ति वदन्ति, एकच्चा ‘‘विहारोवेसो अरहत’’न्ति आहंसु। तत्थ यासं ‘‘कालकतो’’ति अहोसि, ता गन्त्वा सुद्धोदनमहाराजस्स आरोचेसुं ‘‘तुम्हाकं पुत्तो कालकतो’’ति। मम पुत्तो बुद्धो हुत्वा कालकतो, अहुत्वाति? बुद्धो भवितुं नासक्खि, पधानभूमियंयेव पतित्वा कालकतोति। इदं सुत्वा राजा ‘‘नाहं सद्दहामि, मम पुत्तस्स बोधिं अप्पत्वा कालकिरिया नाम नत्थी’’ति पटिक्खिपि। कस्मा पन राजा न सद्दहतीति? काळदेवीलतापसस्स वन्दापनदिवसे जम्बुरुक्खमूले च पाटिहारियानं दिट्ठत्ता।
Athassa tāya nirāhāratāya paramakasimānappattakāyassa suvaṇṇavaṇṇo kāyo kāḷavaṇṇo ahosi. Bāttiṃsamahāpurisalakkhaṇāni paṭicchannāni ahesuṃ. Appekadā appāṇakaṃ jhānaṃ jhāyanto mahāvedanāhi abhitunno visaññībhūto caṅkamanakoṭiyaṃ patati. Atha naṃ ekaccā devatā ‘‘kālakato samaṇo gotamo’’ti vadanti, ekaccā ‘‘vihāroveso arahata’’nti āhaṃsu. Tattha yāsaṃ ‘‘kālakato’’ti ahosi, tā gantvā suddhodanamahārājassa ārocesuṃ ‘‘tumhākaṃ putto kālakato’’ti. Mama putto buddho hutvā kālakato, ahutvāti? Buddho bhavituṃ nāsakkhi, padhānabhūmiyaṃyeva patitvā kālakatoti. Idaṃ sutvā rājā ‘‘nāhaṃ saddahāmi, mama puttassa bodhiṃ appatvā kālakiriyā nāma natthī’’ti paṭikkhipi. Kasmā pana rājā na saddahatīti? Kāḷadevīlatāpasassa vandāpanadivase jamburukkhamūle ca pāṭihāriyānaṃ diṭṭhattā.
पुन बोधिसत्ते सञ्ञं पटिलभित्वा उट्ठिते ता देवता गन्त्वा ‘‘अरोगो ते महाराज पुत्तो’’ति आरोचेन्ति। राजा ‘‘जानामहं पुत्तस्स अमरणभाव’’न्ति वदति। महासत्तस्स छब्बस्सानि दुक्करकारियं करोन्तस्स आकासे गण्ठिकरणकालो विय अहोसि। सो ‘‘अयं दुक्करकारिका नाम बोधाय मग्गो न होती’’ति ओळारिकं आहारं आहारेतुं गामनिगमेसु पिण्डाय चरित्वा आहारं आहरि, अथस्स बात्तिंसमहापुरिसलक्खणानि पाकतिकानि अहेसुं, कायो सुवण्णवण्णो अहोसि। पञ्चवग्गिया भिक्खू ‘‘अयं छब्बस्सानि दुक्करकारिकं करोन्तोपि सब्बञ्ञुतं पटिविज्झितुं नासक्खि, इदानि गामादीसु पिण्डाय चरित्वा ओळारिकं आहारं आहरियमानो किं सक्खिस्सति, बाहुलिको एस पधानविब्भन्तो, सीसं न्हायितुकामस्स उस्सावबिन्दुतक्कनं विय अम्हाकं एतस्स सन्तिका विसेसतक्कनं, किं नो इमिना’’ति महापुरिसं पहाय अत्तनो अत्तनो पत्तचीवरं गहेत्वा अट्ठारसयोजनमग्गं गन्त्वा इसिपतनं पविसिंसु।
Puna bodhisatte saññaṃ paṭilabhitvā uṭṭhite tā devatā gantvā ‘‘arogo te mahārāja putto’’ti ārocenti. Rājā ‘‘jānāmahaṃ puttassa amaraṇabhāva’’nti vadati. Mahāsattassa chabbassāni dukkarakāriyaṃ karontassa ākāse gaṇṭhikaraṇakālo viya ahosi. So ‘‘ayaṃ dukkarakārikā nāma bodhāya maggo na hotī’’ti oḷārikaṃ āhāraṃ āhāretuṃ gāmanigamesu piṇḍāya caritvā āhāraṃ āhari, athassa bāttiṃsamahāpurisalakkhaṇāni pākatikāni ahesuṃ, kāyo suvaṇṇavaṇṇo ahosi. Pañcavaggiyā bhikkhū ‘‘ayaṃ chabbassāni dukkarakārikaṃ karontopi sabbaññutaṃ paṭivijjhituṃ nāsakkhi, idāni gāmādīsu piṇḍāya caritvā oḷārikaṃ āhāraṃ āhariyamāno kiṃ sakkhissati, bāhuliko esa padhānavibbhanto, sīsaṃ nhāyitukāmassa ussāvabindutakkanaṃ viya amhākaṃ etassa santikā visesatakkanaṃ, kiṃ no iminā’’ti mahāpurisaṃ pahāya attano attano pattacīvaraṃ gahetvā aṭṭhārasayojanamaggaṃ gantvā isipatanaṃ pavisiṃsu.
तेन खो पन समयेन उरुवेलायं सेनानिगमे सेनानिकुटुम्बिकस्स गेहे निब्बत्ता सुजाता नाम दारिका वयप्पत्ता एकस्मिं निग्रोधरुक्खे पत्थनं अकासि ‘‘सचे समजातिकं कुलघरं गन्त्वा पठमगब्भे पुत्तं लभिस्सामि, अनुसंवच्छरं ते सतसहस्सपरिच्चागेन बलिकम्मं करिस्सामी’’ति। तस्सा सा पत्थना समिज्झि। सा महासत्तस्स दुक्करकारिकं करोन्तस्स छट्ठे वस्से परिपुण्णे विसाखपुण्णमायं बलिकम्मं कातुकामा हुत्वा पुरेतरं धेनुसहस्सं लट्ठिमधुकवने चरापेत्वा तासं खीरं पञ्च धेनुसतानि पायेत्वा तासं खीरं अड्ढतियानीति एवं याव सोळसन्नं धेनूनं खीरं अट्ठ धेनुयो पिवन्ति, ताव खीरस्स बहलतञ्च मधुरतञ्च ओजवन्ततञ्च पत्थयमाना खीरपरिवत्तनं नाम अकासि। सा विसाखपुण्णमदिवसे ‘‘पातोव बलिकम्मं करिस्सामी’’ति रत्तिया पच्चूससमयं पच्चुट्ठाय ता अट्ठ धेनुयो दुहापेसि। वच्छका धेनूनं थनमूलं नागमिंसु, थनमूले पन नवभाजने उपनीतमत्ते अत्तनो धम्मताय खीरधारा पवत्तिंसु। तं अच्छरियं दिस्वा सुजाता सहत्थेनेव खीरं गहेत्वा नवभाजने पक्खिपित्वा सहत्थेनेव अग्गिं कत्वा पचितुं आरभि।
Tena kho pana samayena uruvelāyaṃ senānigame senānikuṭumbikassa gehe nibbattā sujātā nāma dārikā vayappattā ekasmiṃ nigrodharukkhe patthanaṃ akāsi ‘‘sace samajātikaṃ kulagharaṃ gantvā paṭhamagabbhe puttaṃ labhissāmi, anusaṃvaccharaṃ te satasahassapariccāgena balikammaṃ karissāmī’’ti. Tassā sā patthanā samijjhi. Sā mahāsattassa dukkarakārikaṃ karontassa chaṭṭhe vasse paripuṇṇe visākhapuṇṇamāyaṃ balikammaṃ kātukāmā hutvā puretaraṃ dhenusahassaṃ laṭṭhimadhukavane carāpetvā tāsaṃ khīraṃ pañca dhenusatāni pāyetvā tāsaṃ khīraṃ aḍḍhatiyānīti evaṃ yāva soḷasannaṃ dhenūnaṃ khīraṃ aṭṭha dhenuyo pivanti, tāva khīrassa bahalatañca madhuratañca ojavantatañca patthayamānā khīraparivattanaṃ nāma akāsi. Sā visākhapuṇṇamadivase ‘‘pātova balikammaṃ karissāmī’’ti rattiyā paccūsasamayaṃ paccuṭṭhāya tā aṭṭha dhenuyo duhāpesi. Vacchakā dhenūnaṃ thanamūlaṃ nāgamiṃsu, thanamūle pana navabhājane upanītamatte attano dhammatāya khīradhārā pavattiṃsu. Taṃ acchariyaṃ disvā sujātā sahattheneva khīraṃ gahetvā navabhājane pakkhipitvā sahattheneva aggiṃ katvā pacituṃ ārabhi.
तस्मिं पायासे पच्चमाने महन्तमहन्ता बुब्बुळा उट्ठहित्वा दक्खिणावत्ता हुत्वा सञ्चरन्ति, एकफुसितम्पि बहि न पतति, उद्धनतो अप्पमत्तकोपि धूमो न उट्ठहति। तस्मिं समये चत्तारो लोकपाला आगन्त्वा उद्धने आरक्खं गण्हिंसु, महाब्रह्मा छत्तं धारेसि, सक्को अलातानि समानेन्तो अग्गिं जालेसि। देवता द्विसहस्सदीपपरिवारेसु चतूसु महादीपेसु देवानञ्च मनुस्सानञ्च उपकप्पनओजं अत्तनो देवानुभावेन दण्डकबद्धं मधुपटलं पीळेत्वा मधुं गण्हमाना विय संहरित्वा तत्थ पक्खिपिंसु। अञ्ञेसु हि कालेसु देवता कबळे कबळे ओजं पक्खिपन्ति, सम्बोधिदिवसे च पन परिनिब्बानदिवसे च उक्खलियंयेव पक्खिपन्ति। सुजाता एकदिवसेयेव तत्थ अत्तनो पाकटानि अनेकानि अच्छरियानि दिस्वा पुण्णं दासिं आमन्तेसि ‘‘अम्म पुण्णे, अज्ज अम्हाकं देवता अतिविय पसन्ना, मया एत्तके काले एवरूपं अच्छरियं नाम न दिट्ठपुब्बं, वेगेन गन्त्वा देवट्ठानं पटिजग्गाही’’ति। सा ‘‘साधु, अय्ये’’ति तस्सा वचनं सम्पटिच्छित्वा तुरिततुरिता रुक्खमूलं अगमासि।
Tasmiṃ pāyāse paccamāne mahantamahantā bubbuḷā uṭṭhahitvā dakkhiṇāvattā hutvā sañcaranti, ekaphusitampi bahi na patati, uddhanato appamattakopi dhūmo na uṭṭhahati. Tasmiṃ samaye cattāro lokapālā āgantvā uddhane ārakkhaṃ gaṇhiṃsu, mahābrahmā chattaṃ dhāresi, sakko alātāni samānento aggiṃ jālesi. Devatā dvisahassadīpaparivāresu catūsu mahādīpesu devānañca manussānañca upakappanaojaṃ attano devānubhāvena daṇḍakabaddhaṃ madhupaṭalaṃ pīḷetvā madhuṃ gaṇhamānā viya saṃharitvā tattha pakkhipiṃsu. Aññesu hi kālesu devatā kabaḷe kabaḷe ojaṃ pakkhipanti, sambodhidivase ca pana parinibbānadivase ca ukkhaliyaṃyeva pakkhipanti. Sujātā ekadivaseyeva tattha attano pākaṭāni anekāni acchariyāni disvā puṇṇaṃ dāsiṃ āmantesi ‘‘amma puṇṇe, ajja amhākaṃ devatā ativiya pasannā, mayā ettake kāle evarūpaṃ acchariyaṃ nāma na diṭṭhapubbaṃ, vegena gantvā devaṭṭhānaṃ paṭijaggāhī’’ti. Sā ‘‘sādhu, ayye’’ti tassā vacanaṃ sampaṭicchitvā turitaturitā rukkhamūlaṃ agamāsi.
बोधिसत्तोपि खो तस्मिं रत्तिभागे पञ्च महासुपिने दिस्वा परिग्गण्हन्तो ‘‘निस्संसयेनाहं अज्ज बुद्धो भविस्सामी’’ति कतसन्निट्ठानो तस्सा रत्तिया अच्चयेन कतसरीरपटिजग्गनो भिक्खाचारकालं आगमयमानो पातोव आगन्त्वा तस्मिं रुक्खमूले निसीदि अत्तनो पभाय सकलरुक्खं ओभासयमानो। अथ खो सा पुण्णा आगन्त्वा अद्दस बोधिसत्तं रुक्खमूले पाचीनलोकधातुं ओलोकयमानं निसिन्नं, सरीरतो चस्स निक्खन्ताहि पभाहि सकलरुक्खं सुवण्णवण्णं। दिस्वा तस्सा एतदहोसि – ‘‘अज्ज अम्हाकं देवता रुक्खतो ओरुय्ह सहत्थेनेव बलिकम्मं सम्पटिच्छितुं निसिन्ना मञ्ञे’’ति उब्बेगप्पत्ता हुत्वा वेगेनागन्त्वा सुजाताय एतमत्थं आरोचेसि।
Bodhisattopi kho tasmiṃ rattibhāge pañca mahāsupine disvā pariggaṇhanto ‘‘nissaṃsayenāhaṃ ajja buddho bhavissāmī’’ti katasanniṭṭhāno tassā rattiyā accayena katasarīrapaṭijaggano bhikkhācārakālaṃ āgamayamāno pātova āgantvā tasmiṃ rukkhamūle nisīdi attano pabhāya sakalarukkhaṃ obhāsayamāno. Atha kho sā puṇṇā āgantvā addasa bodhisattaṃ rukkhamūle pācīnalokadhātuṃ olokayamānaṃ nisinnaṃ, sarīrato cassa nikkhantāhi pabhāhi sakalarukkhaṃ suvaṇṇavaṇṇaṃ. Disvā tassā etadahosi – ‘‘ajja amhākaṃ devatā rukkhato oruyha sahattheneva balikammaṃ sampaṭicchituṃ nisinnā maññe’’ti ubbegappattā hutvā vegenāgantvā sujātāya etamatthaṃ ārocesi.
सुजाता तस्सा वचनं सुत्वा तुट्ठमानसा हुत्वा ‘‘अज्ज दानि पट्ठाय मम जेट्ठधीतुट्ठाने तिट्ठाही’’ति धीतु अनुच्छविकं सब्बालङ्कारं अदासि। यस्मा पन बुद्धभावं पापुणनदिवसे सतसहस्सग्घनिकं सुवण्णपातिं लद्धुं वट्टति, तस्मा सा ‘‘सुवण्णपातियं पायासं पक्खिपिस्सामी’’ति चित्तं उप्पादेत्वा सतसहस्सग्घनिकं सुवण्णपातिं नीहरापेत्वा तत्थ पायासं पक्खिपितुकामा पक्कभाजनं आवज्जेसि। ‘सब्बो पायासो पदुमपत्ता उदकं विय विनिवत्तित्वा पातियं पतिट्ठासि, एकपातिपूरमत्तोव अहोसि’। सा तं पातिं अञ्ञाय सुवण्णपातिया पटिकुज्जित्वा ओदातवत्थेन वेठेत्वा सब्बालङ्कारेहि अत्तभावं अलङ्करित्वा तं पातिं अत्तनो सीसे ठपेत्वा महन्तेन आनुभावेन निग्रोधरुक्खमूलं गन्त्वा बोधिसत्तं ओलोकेत्वा बलवसोमनस्सजाता ‘‘रुक्खदेवता’’ति सञ्ञाय दिट्ठट्ठानतो पट्ठाय ओनतोनता गन्त्वा सीसतो पातिं ओतारेत्वा विवरित्वा सुवण्णभिङ्कारेन गन्धपुप्फवासितं उदकं गहेत्वा बोधिसत्तं उपगन्त्वा अट्ठासि। घटीकारमहाब्रह्मुना दिन्नो मत्तिकापत्तो एत्तकं अद्धानं बोधिसत्तं अविजहित्वा तस्मिं खणे अदस्सनं गतो, बोधिसत्तो पत्तं अपस्सन्तो दक्खिणहत्थं पसारेत्वा उदकं सम्पटिच्छि। सुजाता सहेव पातिया पायासं महापुरिसस्स हत्थे ठपेसि, महापुरिसो सुजातं ओलोकेसि। सा आकारं सल्लक्खेत्वा ‘‘अय्य, मया तुम्हाकं परिच्चत्तं, गण्हित्वा यथारुचिं गच्छथा’’ति वन्दित्वा ‘‘यथा मय्हं मनोरथो निप्फन्नो , एवं तुम्हाकम्पि निप्फज्जतू’’ति वत्वा सतसहस्सग्घनिकाय सुवण्णपातिया पुराणपण्णे विय अनपेक्खा हुत्वा पक्कामि।
Sujātā tassā vacanaṃ sutvā tuṭṭhamānasā hutvā ‘‘ajja dāni paṭṭhāya mama jeṭṭhadhītuṭṭhāne tiṭṭhāhī’’ti dhītu anucchavikaṃ sabbālaṅkāraṃ adāsi. Yasmā pana buddhabhāvaṃ pāpuṇanadivase satasahassagghanikaṃ suvaṇṇapātiṃ laddhuṃ vaṭṭati, tasmā sā ‘‘suvaṇṇapātiyaṃ pāyāsaṃ pakkhipissāmī’’ti cittaṃ uppādetvā satasahassagghanikaṃ suvaṇṇapātiṃ nīharāpetvā tattha pāyāsaṃ pakkhipitukāmā pakkabhājanaṃ āvajjesi. ‘Sabbo pāyāso padumapattā udakaṃ viya vinivattitvā pātiyaṃ patiṭṭhāsi, ekapātipūramattova ahosi’. Sā taṃ pātiṃ aññāya suvaṇṇapātiyā paṭikujjitvā odātavatthena veṭhetvā sabbālaṅkārehi attabhāvaṃ alaṅkaritvā taṃ pātiṃ attano sīse ṭhapetvā mahantena ānubhāvena nigrodharukkhamūlaṃ gantvā bodhisattaṃ oloketvā balavasomanassajātā ‘‘rukkhadevatā’’ti saññāya diṭṭhaṭṭhānato paṭṭhāya onatonatā gantvā sīsato pātiṃ otāretvā vivaritvā suvaṇṇabhiṅkārena gandhapupphavāsitaṃ udakaṃ gahetvā bodhisattaṃ upagantvā aṭṭhāsi. Ghaṭīkāramahābrahmunā dinno mattikāpatto ettakaṃ addhānaṃ bodhisattaṃ avijahitvā tasmiṃ khaṇe adassanaṃ gato, bodhisatto pattaṃ apassanto dakkhiṇahatthaṃ pasāretvā udakaṃ sampaṭicchi. Sujātā saheva pātiyā pāyāsaṃ mahāpurisassa hatthe ṭhapesi, mahāpuriso sujātaṃ olokesi. Sā ākāraṃ sallakkhetvā ‘‘ayya, mayā tumhākaṃ pariccattaṃ, gaṇhitvā yathāruciṃ gacchathā’’ti vanditvā ‘‘yathā mayhaṃ manoratho nipphanno , evaṃ tumhākampi nipphajjatū’’ti vatvā satasahassagghanikāya suvaṇṇapātiyā purāṇapaṇṇe viya anapekkhā hutvā pakkāmi.
बोधिसत्तोपि खो निसिन्नट्ठाना उट्ठाय रुक्खं पदक्खिणं कत्वा पातिं आदाय नेरञ्जराय तीरं गन्त्वा अनेकेसं बोधिसत्तसहस्सानं अभिसम्बुज्झनदिवसे ओतरित्वा न्हानट्ठानं सुप्पतिट्ठिततित्थं नाम अत्थि, तस्स तीरे पातिं ठपेत्वा ओतरित्वा न्हत्वा अनेकबुद्धसतसहस्सानं निवासनं अरहद्धजं निवासेत्वा पुरत्थाभिमुखो निसीदित्वा एकट्ठितालपक्कप्पमाणे एकूनपञ्ञास पिण्डे कत्वा सब्बं अप्पोदकं मधुपायासं परिभुञ्जि। सो एव हिस्स बुद्धभूतस्स सत्तसत्ताहं बोधिमण्डे वसन्तस्स एकूनपञ्ञास दिवसानि आहारो अहोसि। एत्तकं कालं नेव अञ्ञो आहारो अत्थि, न न्हानं, न मुखधोवनं, न सरीरवळञ्जो, झानसुखेन मग्गसुखेन फलसुखेन च वीतिनामेसि। तं पन पायासं परिभुञ्जित्वा सुवण्णपातिं गहेत्वा ‘‘सचाहं, अज्ज बुद्धो भवितुं सक्खिस्सामि, अयं पाति पटिसोतं गच्छतु, नो चे सक्खिस्सामि, अनुसोतं गच्छतू’’ति वत्वा नदीसोते पक्खिपि। सा सोतं छिन्दमाना नदीमज्झं गन्त्वा मज्झमज्झट्ठानेनेव जवसम्पन्नो अस्सो विय असीतिहत्थमत्तट्ठानं पटिसोतं गन्त्वा एकस्मिं आवट्टे निमुज्जित्वा काळनागराजभवनं गन्त्वा तिण्णं बुद्धानं परिभोगपातियो ‘‘किलि किली’’ति रवं कारयमाना पहरित्वाव तासं सब्बहेट्ठिमा हुत्वा अट्ठासि। काळो नागराजा तं सद्दं सुत्वा ‘‘हिय्यो एको बुद्धो निब्बत्तो, पुन अज्ज एको निब्बत्तो’’ति वत्वा अनेकेहि पदसतेहि थुतियो वदमानो उट्ठासि। तस्स किर महापथविया एकयोजनतिगावुतप्पमाणं नभं पूरेत्वा आरोहनकालो ‘‘अज्ज वा हिय्यो वा’’ति सदिसो अहोसि।
Bodhisattopi kho nisinnaṭṭhānā uṭṭhāya rukkhaṃ padakkhiṇaṃ katvā pātiṃ ādāya nerañjarāya tīraṃ gantvā anekesaṃ bodhisattasahassānaṃ abhisambujjhanadivase otaritvā nhānaṭṭhānaṃ suppatiṭṭhitatitthaṃ nāma atthi, tassa tīre pātiṃ ṭhapetvā otaritvā nhatvā anekabuddhasatasahassānaṃ nivāsanaṃ arahaddhajaṃ nivāsetvā puratthābhimukho nisīditvā ekaṭṭhitālapakkappamāṇe ekūnapaññāsa piṇḍe katvā sabbaṃ appodakaṃ madhupāyāsaṃ paribhuñji. So eva hissa buddhabhūtassa sattasattāhaṃ bodhimaṇḍe vasantassa ekūnapaññāsa divasāni āhāro ahosi. Ettakaṃ kālaṃ neva añño āhāro atthi, na nhānaṃ, na mukhadhovanaṃ, na sarīravaḷañjo, jhānasukhena maggasukhena phalasukhena ca vītināmesi. Taṃ pana pāyāsaṃ paribhuñjitvā suvaṇṇapātiṃ gahetvā ‘‘sacāhaṃ, ajja buddho bhavituṃ sakkhissāmi, ayaṃ pāti paṭisotaṃ gacchatu, no ce sakkhissāmi, anusotaṃ gacchatū’’ti vatvā nadīsote pakkhipi. Sā sotaṃ chindamānā nadīmajjhaṃ gantvā majjhamajjhaṭṭhāneneva javasampanno asso viya asītihatthamattaṭṭhānaṃ paṭisotaṃ gantvā ekasmiṃ āvaṭṭe nimujjitvā kāḷanāgarājabhavanaṃ gantvā tiṇṇaṃ buddhānaṃ paribhogapātiyo ‘‘kili kilī’’ti ravaṃ kārayamānā paharitvāva tāsaṃ sabbaheṭṭhimā hutvā aṭṭhāsi. Kāḷo nāgarājā taṃ saddaṃ sutvā ‘‘hiyyo eko buddho nibbatto, puna ajja eko nibbatto’’ti vatvā anekehi padasatehi thutiyo vadamāno uṭṭhāsi. Tassa kira mahāpathaviyā ekayojanatigāvutappamāṇaṃ nabhaṃ pūretvā ārohanakālo ‘‘ajja vā hiyyo vā’’ti sadiso ahosi.
बोधिसत्तोपि नदीतीरम्हि सुपुप्फितसालवने दिवाविहारं कत्वा सायन्हसमये पुप्फानं वण्टतो मुच्चनकाले देवताहि अलङ्कतेन अट्ठूसभवित्थारेन मग्गेन सीहो विय विजम्भमानो बोधिरुक्खाभिमुखो पायासि। नागयक्खसुपण्णादयो दिब्बेहि गन्धपुप्फादीहि पूजयिंसु, दिब्बसङ्गीतादीनि पवत्तयिंसु, दससहस्सी लोकधातु एकगन्धा एकमाला एकसाधुकारा अहोसि। तस्मिं समये सोत्थियो नाम तिणहारको तिणं आदाय पटिपथे आगच्छन्तो महापुरिसस्स आकारं ञत्वा अट्ठ तिणमुट्ठियो अदासि। बोधिसत्तो तिणं गहेत्वा बोधिमण्डं आरुय्ह दक्खिणदिसाभागे उत्तराभिमुखो अट्ठासि। तस्मिं खणे दक्खिणचक्कवाळं ओसीदित्वा हेट्ठा अवीचिसम्पत्तं विय अहोसि, उत्तरचक्कवाळं उल्लङ्घित्वा उपरि भवग्गप्पत्तं विय अहोसि। बोधिसत्तो ‘‘इदं सम्बोधिं पापुणनट्ठानं न भविस्सति मञ्ञे’’ति पदक्खिणं करोन्तो पच्छिमदिसाभागं गन्त्वा पुरत्थाभिमुखो अट्ठासि, ततो पच्छिमचक्कवाळं ओसीदित्वा हेट्ठा अवीचिसम्पत्तं विय अहोसि, पुरत्थिमचक्कवाळं उल्लङ्घित्वा उपरि भवग्गप्पत्तं विय अहोसि। ठितट्ठितट्ठाने किरस्स नेमिवट्टिपरियन्ते अक्कन्ते नाभिया पतिट्ठितमहासकटचक्कं विय महापथवी ओनतुन्नता अहोसि। बोधिसत्तो ‘‘इदम्पि सम्बोधिं पापुणनट्ठानं न भविस्सति मञ्ञे’’ति पदक्खिणं करोन्तो उत्तरदिसाभागं गन्त्वा दक्खिणाभिमुखो अट्ठासि, ततो उत्तरचक्कवाळं ओसीदित्वा हेट्ठा अवीचिसम्पत्तं विय अहोसि, दक्खिणचक्कवाळं उल्लङ्घित्वा उपरि भवग्गप्पत्तं विय अहोसि। बोधिसत्तो ‘‘इदम्पि सम्बोधिं पापुणनट्ठानं न भविस्सति मञ्ञे’’ति पदक्खिणं करोन्तो पुरत्थिमदिसाभागं गन्त्वा पच्छिमाभिमुखो अट्ठासि। पुरत्थिमदिसाभागे पन सब्बबुद्धानं पल्लङ्कट्ठानं, तं नेव छम्भति, न कम्पति। महासत्तो ‘‘इदं सब्बबुद्धानं अविजहितं अचलट्ठानं किलेसपञ्जरविद्धंसनट्ठान’’न्ति ञत्वा तानि तिणानि अग्गे गहेत्वा चालेसि, तावदेव चुद्दसहत्थो पल्लङ्को अहोसि। तानिपि खो तिणानि तथारूपेन सण्ठानेन सण्ठहिंसु, यथारूपं सुकुसलोपि चित्तकारो वा पोत्थकारो वा आलिखितुम्पि समत्थो नत्थि। बोधिसत्तो बोधिक्खन्धं पिट्ठितो कत्वा पुरत्थाभिमुखो दळ्हमानसो हुत्वा –
Bodhisattopi nadītīramhi supupphitasālavane divāvihāraṃ katvā sāyanhasamaye pupphānaṃ vaṇṭato muccanakāle devatāhi alaṅkatena aṭṭhūsabhavitthārena maggena sīho viya vijambhamāno bodhirukkhābhimukho pāyāsi. Nāgayakkhasupaṇṇādayo dibbehi gandhapupphādīhi pūjayiṃsu, dibbasaṅgītādīni pavattayiṃsu, dasasahassī lokadhātu ekagandhā ekamālā ekasādhukārā ahosi. Tasmiṃ samaye sotthiyo nāma tiṇahārako tiṇaṃ ādāya paṭipathe āgacchanto mahāpurisassa ākāraṃ ñatvā aṭṭha tiṇamuṭṭhiyo adāsi. Bodhisatto tiṇaṃ gahetvā bodhimaṇḍaṃ āruyha dakkhiṇadisābhāge uttarābhimukho aṭṭhāsi. Tasmiṃ khaṇe dakkhiṇacakkavāḷaṃ osīditvā heṭṭhā avīcisampattaṃ viya ahosi, uttaracakkavāḷaṃ ullaṅghitvā upari bhavaggappattaṃ viya ahosi. Bodhisatto ‘‘idaṃ sambodhiṃ pāpuṇanaṭṭhānaṃ na bhavissati maññe’’ti padakkhiṇaṃ karonto pacchimadisābhāgaṃ gantvā puratthābhimukho aṭṭhāsi, tato pacchimacakkavāḷaṃ osīditvā heṭṭhā avīcisampattaṃ viya ahosi, puratthimacakkavāḷaṃ ullaṅghitvā upari bhavaggappattaṃ viya ahosi. Ṭhitaṭṭhitaṭṭhāne kirassa nemivaṭṭipariyante akkante nābhiyā patiṭṭhitamahāsakaṭacakkaṃ viya mahāpathavī onatunnatā ahosi. Bodhisatto ‘‘idampi sambodhiṃ pāpuṇanaṭṭhānaṃ na bhavissati maññe’’ti padakkhiṇaṃ karonto uttaradisābhāgaṃ gantvā dakkhiṇābhimukho aṭṭhāsi, tato uttaracakkavāḷaṃ osīditvā heṭṭhā avīcisampattaṃ viya ahosi, dakkhiṇacakkavāḷaṃ ullaṅghitvā upari bhavaggappattaṃ viya ahosi. Bodhisatto ‘‘idampi sambodhiṃ pāpuṇanaṭṭhānaṃ na bhavissati maññe’’ti padakkhiṇaṃ karonto puratthimadisābhāgaṃ gantvā pacchimābhimukho aṭṭhāsi. Puratthimadisābhāge pana sabbabuddhānaṃ pallaṅkaṭṭhānaṃ, taṃ neva chambhati, na kampati. Mahāsatto ‘‘idaṃ sabbabuddhānaṃ avijahitaṃ acalaṭṭhānaṃ kilesapañjaraviddhaṃsanaṭṭhāna’’nti ñatvā tāni tiṇāni agge gahetvā cālesi, tāvadeva cuddasahattho pallaṅko ahosi. Tānipi kho tiṇāni tathārūpena saṇṭhānena saṇṭhahiṃsu, yathārūpaṃ sukusalopi cittakāro vā potthakāro vā ālikhitumpi samattho natthi. Bodhisatto bodhikkhandhaṃ piṭṭhito katvā puratthābhimukho daḷhamānaso hutvā –
‘‘कामं तचो च न्हारु च, अट्ठि च अवसिस्सतु।
‘‘Kāmaṃ taco ca nhāru ca, aṭṭhi ca avasissatu;
उपसुस्सतु निस्सेसं, सरीरे मंसलोहितं’’॥
Upasussatu nissesaṃ, sarīre maṃsalohitaṃ’’.
न त्वेवाहं सम्मासम्बोधिं अप्पत्वा इमं पल्लङ्कं भिन्दिस्सामीति असनिसतसन्निपातेनपि अभेज्जरूपं अपराजितपल्लङ्कं आभुजित्वा निसीदि।
Na tvevāhaṃ sammāsambodhiṃ appatvā imaṃ pallaṅkaṃ bhindissāmīti asanisatasannipātenapi abhejjarūpaṃ aparājitapallaṅkaṃ ābhujitvā nisīdi.
तस्मिं समये मारो देवपुत्तो ‘‘सिद्धत्थकुमारो मय्हं वसं अतिक्कमितुकामो, न दानिस्स अतिक्कमितुं दस्सामी’’ति मारबलस्स सन्तिकं गन्त्वा एतमत्थं आरोचेत्वा मारघोसनं नाम घोसापेत्वा मारबलं आदाय निक्खमि। सा मारसेना मारस्स पुरतो द्वादसयोजना होति, दक्खिणतो च वामतो च द्वादसयोजना, पच्छतो याव चक्कवाळपरियन्तं कत्वा ठिता, उद्धं नवयोजनुब्बेधा, यस्सा उन्नदन्तिया उन्नादसद्दो योजनसहस्सतो पट्ठाय पथविउन्द्रियनसद्दो विय सुय्यति। अथ मारो देवपुत्तो दियड्ढयोजनसतिकं गिरिमेखलं नाम हत्थिं अभिरुहित्वा बाहुसहस्सं मापेत्वा नानावुधानि अग्गहेसि। अवसेसायपि मारपरिसाय द्वे जना एकसदिसं आवुधं न गण्हिंसु, नानप्पकारवण्णा नानप्पकारमुखा हुत्वा महासत्तं अज्झोत्थरमाना आगमिंसु।
Tasmiṃ samaye māro devaputto ‘‘siddhatthakumāro mayhaṃ vasaṃ atikkamitukāmo, na dānissa atikkamituṃ dassāmī’’ti mārabalassa santikaṃ gantvā etamatthaṃ ārocetvā māraghosanaṃ nāma ghosāpetvā mārabalaṃ ādāya nikkhami. Sā mārasenā mārassa purato dvādasayojanā hoti, dakkhiṇato ca vāmato ca dvādasayojanā, pacchato yāva cakkavāḷapariyantaṃ katvā ṭhitā, uddhaṃ navayojanubbedhā, yassā unnadantiyā unnādasaddo yojanasahassato paṭṭhāya pathaviundriyanasaddo viya suyyati. Atha māro devaputto diyaḍḍhayojanasatikaṃ girimekhalaṃ nāma hatthiṃ abhiruhitvā bāhusahassaṃ māpetvā nānāvudhāni aggahesi. Avasesāyapi māraparisāya dve janā ekasadisaṃ āvudhaṃ na gaṇhiṃsu, nānappakāravaṇṇā nānappakāramukhā hutvā mahāsattaṃ ajjhottharamānā āgamiṃsu.
दससहस्सचक्कवाळदेवता पन महासत्तस्स थुतियो वदमाना अट्ठंसु। सक्को देवराजा विजयुत्तरसङ्खं धममानो अट्ठासि। सो किर सङ्खो वीसहत्थसतिको होति। सकिं वातं गाहापेत्वा धमन्तो चत्तारो मासे सद्दं करित्वा निस्सद्दो होति। महाकाळनागराजा अतिरेकपदसतेन वण्णं वदन्तो अट्ठासि, महाब्रह्मा सेतच्छत्तं धारयमानो अट्ठासि। मारबले पन बोधिमण्डं उपसङ्कमन्ते तेसं एकोपि ठातुं नासक्खि, सम्मुखसम्मुखट्ठानेनेव पलायिंसु। काळो नागराजा पथवियं निमुज्जित्वा पञ्चयोजनसतिकं मञ्जेरिकनागभवनं गन्त्वा उभोहि हत्थेहि मुखं पिदहित्वा निपन्नो। सक्को विजयुत्तरसङ्खं पिट्ठियं कत्वा चक्कवाळमुखवट्टियं अट्ठासि। महाब्रह्मा सेतच्छत्तं चक्कवाळकोटियं ठपेत्वा ब्रह्मलोकमेव अगमासि। एका देवतापि ठातुं समत्था नाहोसि, महापुरिसो एककोव निसीदि।
Dasasahassacakkavāḷadevatā pana mahāsattassa thutiyo vadamānā aṭṭhaṃsu. Sakko devarājā vijayuttarasaṅkhaṃ dhamamāno aṭṭhāsi. So kira saṅkho vīsahatthasatiko hoti. Sakiṃ vātaṃ gāhāpetvā dhamanto cattāro māse saddaṃ karitvā nissaddo hoti. Mahākāḷanāgarājā atirekapadasatena vaṇṇaṃ vadanto aṭṭhāsi, mahābrahmā setacchattaṃ dhārayamāno aṭṭhāsi. Mārabale pana bodhimaṇḍaṃ upasaṅkamante tesaṃ ekopi ṭhātuṃ nāsakkhi, sammukhasammukhaṭṭhāneneva palāyiṃsu. Kāḷo nāgarājā pathaviyaṃ nimujjitvā pañcayojanasatikaṃ mañjerikanāgabhavanaṃ gantvā ubhohi hatthehi mukhaṃ pidahitvā nipanno. Sakko vijayuttarasaṅkhaṃ piṭṭhiyaṃ katvā cakkavāḷamukhavaṭṭiyaṃ aṭṭhāsi. Mahābrahmā setacchattaṃ cakkavāḷakoṭiyaṃ ṭhapetvā brahmalokameva agamāsi. Ekā devatāpi ṭhātuṃ samatthā nāhosi, mahāpuriso ekakova nisīdi.
मारोपि अत्तनो परिसं आह ‘‘ताता सुद्धोदनपुत्तेन सिद्धत्थेन सदिसो अञ्ञो पुरिसो नाम नत्थि, मयं सम्मुखा युद्धं दातुं न सक्खिस्साम, पच्छाभागेन दस्सामा’’ति। महापुरिसोपि तीणि पस्सानि ओलोकेत्वा सब्बदेवतानं पलातत्ता सुञ्ञानि अद्दस। पुन उत्तरपस्सेन मारबलं अज्झोत्थरमानं दिस्वा ‘‘अयं एत्तको जनो मं एककं सन्धाय महन्तं वायामं परक्कमं करोति, इमस्मिं ठाने मय्हं माता वा पिता वा भाता वा अञ्ञो वा कोचि ञातको नत्थि, इमा पन दस पारमियोव मय्हं दीघरत्तं पुट्ठपरिजनसदिसा, तस्मा पारमियोव फलकं कत्वा पारमिसत्थेनेव पहरित्वा अयं बलकायो मया विद्धंसेतुं वट्टती’’ति दस पारमियो आवज्जमानो निसीदि।
Māropi attano parisaṃ āha ‘‘tātā suddhodanaputtena siddhatthena sadiso añño puriso nāma natthi, mayaṃ sammukhā yuddhaṃ dātuṃ na sakkhissāma, pacchābhāgena dassāmā’’ti. Mahāpurisopi tīṇi passāni oloketvā sabbadevatānaṃ palātattā suññāni addasa. Puna uttarapassena mārabalaṃ ajjhottharamānaṃ disvā ‘‘ayaṃ ettako jano maṃ ekakaṃ sandhāya mahantaṃ vāyāmaṃ parakkamaṃ karoti, imasmiṃ ṭhāne mayhaṃ mātā vā pitā vā bhātā vā añño vā koci ñātako natthi, imā pana dasa pāramiyova mayhaṃ dīgharattaṃ puṭṭhaparijanasadisā, tasmā pāramiyova phalakaṃ katvā pāramisattheneva paharitvā ayaṃ balakāyo mayā viddhaṃsetuṃ vaṭṭatī’’ti dasa pāramiyo āvajjamāno nisīdi.
अथ खो मारो देवपुत्तो ‘‘एतेनेव सिद्धत्थं पलापेस्सामी’’ति वातमण्डलं समुट्ठापेसि। तङ्खणंयेव पुरत्थिमादिभेदा वाता समुट्ठहित्वा अड्ढयोजनएकयोजनद्वियोजनतियोजनप्पमाणानि पब्बतकूटानि पदालेत्वा वनगच्छरुक्खादीनि उम्मूलेत्वा समन्ता गामनिगमे चुण्णविचुण्णं कातुं समत्थापि महापुरिसस्स पुञ्ञतेजेन विहतानुभावा बोधिसत्तं पत्वा चीवरकण्णमत्तम्पि चालेतुं नासक्खिंसु। ततो ‘‘उदकेन न अज्झोत्थरित्वा मारेस्सामी’’ति महावस्सं समुट्ठापेसि। तस्सानुभावेन उपरूपरि सतपटलसहस्सपटलादिभेदा वलाहका उट्ठहित्वा वस्सिंसु। वुट्ठिधारावेगेन पथवी छिद्दा अहोसि। वनरुक्खादीनं उपरिभागेन महामेघो आगन्त्वा महासत्तस्स चीवरे उस्सावबिन्दुट्ठानमत्तम्पि तेमेतुं नासक्खि। ततो पासाणवस्सं समुट्ठापेसि। महन्तानि महन्तानि पब्बतकूटानि धूमायन्तानि पज्जलन्तानि आकासेनागन्त्वा बोधिसत्तं पत्वा दिब्बमालागुळभावं आपज्जिंसु। ततो पहरणवस्सं समुट्ठापेसि। एकतोधाराउभतोधाराअसिसत्तिखुरप्पादयो धूमायन्ता पज्जलन्ता आकासेनागन्त्वा बोधिसत्तं पत्वा दिब्बपुप्फानि अहेसुं। ततो अङ्गारवस्सं समुट्ठापेसि। किंसुकवण्णा अङ्गारा आकासेनागन्त्वा बोधिसत्तस्स पादमूले दिब्बपुप्फानि हुत्वा विकिरिंसु। ततो कुक्कुळवस्सं समुट्ठापेसि। अच्चुण्हो अग्गिवण्णो कुक्कुळो आकासेनागन्त्वा बोधिसत्तस्स पादमूले दिब्बचन्दनचुण्णं हुत्वा निपति। ततो वालुकावस्सं समुट्ठापेसि। अतिसुखुमवालुका धूमायन्ता पज्जलन्ता आकासेनागन्त्वा बोधिसत्तस्स पादमूले दिब्बपुप्फानि हुत्वा निपतिंसु। ततो कललवस्सं समुट्ठापेसि। तं कललं धूमायन्तं पज्जलन्तं आकासेनागन्त्वा बोधिसत्तस्स पादमूले दिब्बविलेपनं हुत्वा निपति। ततो ‘‘इमिना भिंसेत्वा सिद्धत्थं पलापेस्सामी’’ति अन्धकारं समुट्ठापेसि। तं चतुरङ्गसमन्नागतं विय महातमं हुत्वा बोधिसत्तं पत्वा सूरियप्पभाविहतं विय अन्धकारं अन्तरधायि।
Atha kho māro devaputto ‘‘eteneva siddhatthaṃ palāpessāmī’’ti vātamaṇḍalaṃ samuṭṭhāpesi. Taṅkhaṇaṃyeva puratthimādibhedā vātā samuṭṭhahitvā aḍḍhayojanaekayojanadviyojanatiyojanappamāṇāni pabbatakūṭāni padāletvā vanagaccharukkhādīni ummūletvā samantā gāmanigame cuṇṇavicuṇṇaṃ kātuṃ samatthāpi mahāpurisassa puññatejena vihatānubhāvā bodhisattaṃ patvā cīvarakaṇṇamattampi cāletuṃ nāsakkhiṃsu. Tato ‘‘udakena na ajjhottharitvā māressāmī’’ti mahāvassaṃ samuṭṭhāpesi. Tassānubhāvena uparūpari satapaṭalasahassapaṭalādibhedā valāhakā uṭṭhahitvā vassiṃsu. Vuṭṭhidhārāvegena pathavī chiddā ahosi. Vanarukkhādīnaṃ uparibhāgena mahāmegho āgantvā mahāsattassa cīvare ussāvabinduṭṭhānamattampi temetuṃ nāsakkhi. Tato pāsāṇavassaṃ samuṭṭhāpesi. Mahantāni mahantāni pabbatakūṭāni dhūmāyantāni pajjalantāni ākāsenāgantvā bodhisattaṃ patvā dibbamālāguḷabhāvaṃ āpajjiṃsu. Tato paharaṇavassaṃ samuṭṭhāpesi. Ekatodhārāubhatodhārāasisattikhurappādayo dhūmāyantā pajjalantā ākāsenāgantvā bodhisattaṃ patvā dibbapupphāni ahesuṃ. Tato aṅgāravassaṃ samuṭṭhāpesi. Kiṃsukavaṇṇā aṅgārā ākāsenāgantvā bodhisattassa pādamūle dibbapupphāni hutvā vikiriṃsu. Tato kukkuḷavassaṃ samuṭṭhāpesi. Accuṇho aggivaṇṇo kukkuḷo ākāsenāgantvā bodhisattassa pādamūle dibbacandanacuṇṇaṃ hutvā nipati. Tato vālukāvassaṃ samuṭṭhāpesi. Atisukhumavālukā dhūmāyantā pajjalantā ākāsenāgantvā bodhisattassa pādamūle dibbapupphāni hutvā nipatiṃsu. Tato kalalavassaṃ samuṭṭhāpesi. Taṃ kalalaṃ dhūmāyantaṃ pajjalantaṃ ākāsenāgantvā bodhisattassa pādamūle dibbavilepanaṃ hutvā nipati. Tato ‘‘iminā bhiṃsetvā siddhatthaṃ palāpessāmī’’ti andhakāraṃ samuṭṭhāpesi. Taṃ caturaṅgasamannāgataṃ viya mahātamaṃ hutvā bodhisattaṃ patvā sūriyappabhāvihataṃ viya andhakāraṃ antaradhāyi.
एवं मारो इमाहि नवहि वातवस्सपासाणपहरणअङ्गारकुक्कुळवालुकाकललअन्धकारवुट्ठीहि बोधिसत्तं पलापेतुं असक्कोन्तो ‘‘किं भणे, तिट्ठथ, इमं सिद्धत्थकुमारं गण्हथ हनथ पलापेथा’’ति परिसं आणापेत्वा सयम्पि गिरिमेखलस्स हत्थिनो खन्धे निसिन्नो चक्कावुधं आदाय बोधिसत्तं उपसङ्कमित्वा ‘‘सिद्धत्थ उट्ठाहि एतस्मा पल्लङ्का, नायं तुय्हं पापुणाति, मय्हं एव पापुणाती’’ति आह। महासत्तो तस्स वचनं सुत्वा अवोच – ‘‘मार, नेव तया दस पारमियो पूरिता, न उपपारमियो, न परमत्थपारमियो, नापि पञ्च महापरिच्चागा परिच्चत्ता , न ञातत्थचरिया, न लोकत्थचरिया, न बुद्धिचरिया पूरिता, सब्बा ता मयायेव पूरिता, तस्मा नायं पल्लङ्को तुय्हं पापुणाति , मय्हेवेसो पापुणाती’’ति।
Evaṃ māro imāhi navahi vātavassapāsāṇapaharaṇaaṅgārakukkuḷavālukākalalaandhakāravuṭṭhīhi bodhisattaṃ palāpetuṃ asakkonto ‘‘kiṃ bhaṇe, tiṭṭhatha, imaṃ siddhatthakumāraṃ gaṇhatha hanatha palāpethā’’ti parisaṃ āṇāpetvā sayampi girimekhalassa hatthino khandhe nisinno cakkāvudhaṃ ādāya bodhisattaṃ upasaṅkamitvā ‘‘siddhattha uṭṭhāhi etasmā pallaṅkā, nāyaṃ tuyhaṃ pāpuṇāti, mayhaṃ eva pāpuṇātī’’ti āha. Mahāsatto tassa vacanaṃ sutvā avoca – ‘‘māra, neva tayā dasa pāramiyo pūritā, na upapāramiyo, na paramatthapāramiyo, nāpi pañca mahāpariccāgā pariccattā , na ñātatthacariyā, na lokatthacariyā, na buddhicariyā pūritā, sabbā tā mayāyeva pūritā, tasmā nāyaṃ pallaṅko tuyhaṃ pāpuṇāti , mayheveso pāpuṇātī’’ti.
मारो कुद्धो कोधवेगं असहन्तो महापुरिसस्स चक्कावुधं विस्सज्जेसि। तं तस्स दस पारमियो आवज्जेन्तस्स उपरिभागे मालावितानं हुत्वा अट्ठासि। तं किर खुरधारचक्कावुधं अञ्ञदा तेन कुद्धेन विस्सट्ठं एकघनपासाणत्थम्भे वंसकळीरे विय छिन्दन्तं गच्छति, इदानि पन तस्मिं मालावितानं हुत्वा ठिते अवसेसा मारपरिसा ‘‘इदानि पल्लङ्कतो वुट्ठाय पलायिस्सती’’ति महन्तमहन्तानि सेलकूटानि विस्सज्जेसुं। तानिपि महापुरिसस्स दस पारमियो आवज्जेन्तस्स मालागुळभावं आपज्जित्वा भूमियं पतिंसु। देवता चक्कवाळमुखवट्टियं ठिता गीवं पसारेत्वा सीसं उक्खिपित्वा ‘‘नट्ठो वत सो सिद्धत्थकुमारस्स रूपग्गप्पत्तो अत्तभावो, किं नु खो करिस्सती’’ति ओलोकेन्ति।
Māro kuddho kodhavegaṃ asahanto mahāpurisassa cakkāvudhaṃ vissajjesi. Taṃ tassa dasa pāramiyo āvajjentassa uparibhāge mālāvitānaṃ hutvā aṭṭhāsi. Taṃ kira khuradhāracakkāvudhaṃ aññadā tena kuddhena vissaṭṭhaṃ ekaghanapāsāṇatthambhe vaṃsakaḷīre viya chindantaṃ gacchati, idāni pana tasmiṃ mālāvitānaṃ hutvā ṭhite avasesā māraparisā ‘‘idāni pallaṅkato vuṭṭhāya palāyissatī’’ti mahantamahantāni selakūṭāni vissajjesuṃ. Tānipi mahāpurisassa dasa pāramiyo āvajjentassa mālāguḷabhāvaṃ āpajjitvā bhūmiyaṃ patiṃsu. Devatā cakkavāḷamukhavaṭṭiyaṃ ṭhitā gīvaṃ pasāretvā sīsaṃ ukkhipitvā ‘‘naṭṭho vata so siddhatthakumārassa rūpaggappatto attabhāvo, kiṃ nu kho karissatī’’ti olokenti.
ततो महापुरिसो ‘‘पूरितपारमीनं बोधिसत्तानं अभिसम्बुज्झनदिवसे पत्तपल्लङ्को मय्हंव पापुणाती’’ति वत्वा ठितं मारं आह – ‘‘मार तुय्हं दानस्स दिन्नभावे को सक्खी’’ति। मारो ‘‘इमे एत्तका जना सक्खिनो’’ति मारबलाभिमुखं हत्थं पसारेसि। तस्मिं खणे मारपरिसाय ‘‘अहं सक्खी, अहं सक्खी’’ति पवत्तसद्दो पथविउन्द्रियनसद्दसदिसो अहोसि। अथ मारो महापुरिसं आह ‘‘सिद्धत्थ, तुय्हं दानस्स दिन्नभावे को सक्खी’’ति। महापुरिसो ‘‘तुय्हं ताव दानस्स दिन्नभावे सचेतना सक्खिनो, मय्हं पन इमस्मिं ठाने सचेतनो कोचि सक्खी नाम नत्थि, तिट्ठतु ताव मे अवसेसत्तभावेसु दिन्नदानं, वेस्सन्तरत्तभावे पन ठत्वा मय्हं सत्तसतकमहादानस्स दिन्नभावे अयं अचेतनापि घनमहापथवी सक्खी’’ति चीवरगब्भन्तरतो दक्खिणहत्थं अभिनीहरित्वा ‘‘वेस्सन्तरत्तभावे ठत्वा मय्हं सत्तसतकमहादानस्स दिन्नभावे त्वं सक्खी न सक्खी’’ति महापथविअभिमुखं हत्थं पसारेसि। महापथवी ‘‘अहं ते तदा सक्खी’’ति विरवसतेन विरवसहस्सेन विरवसतसहस्सेन मारबलं अवत्थरमाना विय उन्नदि।
Tato mahāpuriso ‘‘pūritapāramīnaṃ bodhisattānaṃ abhisambujjhanadivase pattapallaṅko mayhaṃva pāpuṇātī’’ti vatvā ṭhitaṃ māraṃ āha – ‘‘māra tuyhaṃ dānassa dinnabhāve ko sakkhī’’ti. Māro ‘‘ime ettakā janā sakkhino’’ti mārabalābhimukhaṃ hatthaṃ pasāresi. Tasmiṃ khaṇe māraparisāya ‘‘ahaṃ sakkhī, ahaṃ sakkhī’’ti pavattasaddo pathaviundriyanasaddasadiso ahosi. Atha māro mahāpurisaṃ āha ‘‘siddhattha, tuyhaṃ dānassa dinnabhāve ko sakkhī’’ti. Mahāpuriso ‘‘tuyhaṃ tāva dānassa dinnabhāve sacetanā sakkhino, mayhaṃ pana imasmiṃ ṭhāne sacetano koci sakkhī nāma natthi, tiṭṭhatu tāva me avasesattabhāvesu dinnadānaṃ, vessantarattabhāve pana ṭhatvā mayhaṃ sattasatakamahādānassa dinnabhāve ayaṃ acetanāpi ghanamahāpathavī sakkhī’’ti cīvaragabbhantarato dakkhiṇahatthaṃ abhinīharitvā ‘‘vessantarattabhāve ṭhatvā mayhaṃ sattasatakamahādānassa dinnabhāve tvaṃ sakkhī na sakkhī’’ti mahāpathaviabhimukhaṃ hatthaṃ pasāresi. Mahāpathavī ‘‘ahaṃ te tadā sakkhī’’ti viravasatena viravasahassena viravasatasahassena mārabalaṃ avattharamānā viya unnadi.
ततो महापुरिसे ‘‘दिन्नं ते सिद्धत्थ महादानं उत्तमदान’’न्ति वेस्सन्तरदानं सम्मसन्ते दियड्ढयोजनसतिको गिरिमेखलहत्थी जण्णुकेहि पथवियं पतिट्ठासि, मारपरिसा दिसाविदिसा पलायि, द्वे एकमग्गेन गता नाम नत्थि, सीसाभरणानि चेव निवत्थवत्थानि च पहाय सम्मुखसम्मुखदिसाहियेव पलायिंसु। ततो देवसङ्घा पलायमानं मारबलं दिस्वा ‘‘मारस्स पराजयो जातो, सिद्धत्थकुमारस्स जयो, जयपूजं करिस्सामा’’ति नागा नागानं, सुपण्णा सुपण्णानं , देवता देवतानं, ब्रह्मानो ब्रह्मानं, उग्घोसेत्वा गन्धमालादिहत्था महापुरिसस्स सन्तिकं बोधिपल्लङ्कं अगमंसु।
Tato mahāpurise ‘‘dinnaṃ te siddhattha mahādānaṃ uttamadāna’’nti vessantaradānaṃ sammasante diyaḍḍhayojanasatiko girimekhalahatthī jaṇṇukehi pathaviyaṃ patiṭṭhāsi, māraparisā disāvidisā palāyi, dve ekamaggena gatā nāma natthi, sīsābharaṇāni ceva nivatthavatthāni ca pahāya sammukhasammukhadisāhiyeva palāyiṃsu. Tato devasaṅghā palāyamānaṃ mārabalaṃ disvā ‘‘mārassa parājayo jāto, siddhatthakumārassa jayo, jayapūjaṃ karissāmā’’ti nāgā nāgānaṃ, supaṇṇā supaṇṇānaṃ , devatā devatānaṃ, brahmāno brahmānaṃ, ugghosetvā gandhamālādihatthā mahāpurisassa santikaṃ bodhipallaṅkaṃ agamaṃsu.
एवं गतेसु च पन तेसु –
Evaṃ gatesu ca pana tesu –
‘‘जयो हि बुद्धस्स सिरीमतो अयं, मारस्स च पापिमतो पराजयो।
‘‘Jayo hi buddhassa sirīmato ayaṃ, mārassa ca pāpimato parājayo;
उग्घोसयुं बोधिमण्डे पमोदिता, जयं तदा नागगणा महेसिनो॥
Ugghosayuṃ bodhimaṇḍe pamoditā, jayaṃ tadā nāgagaṇā mahesino.
‘‘जयो हि बुद्धस्स सिरीमतो अयं, मारस्स च पापिमतो पराजयो।
‘‘Jayo hi buddhassa sirīmato ayaṃ, mārassa ca pāpimato parājayo;
उग्घोसयुं बोधिमण्डे पमोदिता, सुपण्णसङ्घापि जयं महेसिनो॥
Ugghosayuṃ bodhimaṇḍe pamoditā, supaṇṇasaṅghāpi jayaṃ mahesino.
‘‘जयो हि बुद्धस्स सिरीमतो अयं, मारस्स च पापिमतो पराजयो।
‘‘Jayo hi buddhassa sirīmato ayaṃ, mārassa ca pāpimato parājayo;
उग्घोसयुं बोधिमण्डे पमोदिता, जयं तदा देवगणा महेसिनो॥
Ugghosayuṃ bodhimaṇḍe pamoditā, jayaṃ tadā devagaṇā mahesino.
‘‘जयो हि बुद्धस्स सिरीमतो अयं, मारस्स च पापिमतो पराजयो।
‘‘Jayo hi buddhassa sirīmato ayaṃ, mārassa ca pāpimato parājayo;
उग्घोसयुं बोधिमण्डे पमोदिता, जयं तदा ब्रह्मगणापि तादिनो’’ति॥
Ugghosayuṃ bodhimaṇḍe pamoditā, jayaṃ tadā brahmagaṇāpi tādino’’ti.
अवसेसा दससु चक्कवाळसहस्सेसु देवता मालागन्धविलेपनेहि च पूजयमाना नानप्पकारा थुतियो च वदमाना अट्ठंसु। एवं अनत्थङ्गतेयेव सूरिये महापुरिसो मारबलं विधमेत्वा चीवरूपरि पतमानेहि बोधिरुक्खङ्कुरेहि रत्तपवाळपल्लवेहि विय पूजियमानो पठमयामे पुब्बेनिवासञाणं अनुस्सरित्वा, मज्झिमयामे दिब्बचक्खुं विसोधेत्वा, पच्छिमयामे पटिच्चसमुप्पादे ञाणं ओतारेसि। अथस्स द्वादसपदिकं पच्चयाकारं वट्टविवट्टवसेन अनुलोमपटिलोमतो सम्मसन्तस्स दससहस्सी लोकधातु उदकपरियन्तं कत्वा द्वादसक्खत्तुं सम्पकम्पि।
Avasesā dasasu cakkavāḷasahassesu devatā mālāgandhavilepanehi ca pūjayamānā nānappakārā thutiyo ca vadamānā aṭṭhaṃsu. Evaṃ anatthaṅgateyeva sūriye mahāpuriso mārabalaṃ vidhametvā cīvarūpari patamānehi bodhirukkhaṅkurehi rattapavāḷapallavehi viya pūjiyamāno paṭhamayāme pubbenivāsañāṇaṃ anussaritvā, majjhimayāme dibbacakkhuṃ visodhetvā, pacchimayāme paṭiccasamuppāde ñāṇaṃ otāresi. Athassa dvādasapadikaṃ paccayākāraṃ vaṭṭavivaṭṭavasena anulomapaṭilomato sammasantassa dasasahassī lokadhātu udakapariyantaṃ katvā dvādasakkhattuṃ sampakampi.
महापुरिसे पन दससहस्सिलोकधातुं उन्नादेत्वा अरुणुग्गमनवेलाय सब्बञ्ञुतञ्ञाणं पटिविज्झन्ते सकलदससहस्सी लोकधातु अलङ्कतपटियत्ता अहोसि। पाचीनचक्कवाळमुखवट्टियं उस्सापितानं धजानं पटाकानं रंसियो पच्छिमचक्कवाळमुखवट्टियं पहरन्ति, तथा पच्छिमचक्कवाळमुखवट्टियं उस्सापितानं पाचीनचक्कवाळमुखवट्टियं, दक्खिणचक्कवाळमुखवट्टियं उस्सापितानं उत्तरचक्कवाळमुखवट्टियं, उत्तरचक्कवाळमुखवट्टियं उस्सापितानं दक्खिणचक्कवाळमुखवट्टियं पहरन्ति, पथवितले उस्सापितानं पन धजानं पटाकानं ब्रह्मलोकं आहच्च अट्ठंसु, ब्रह्मलोके बद्धानं पथवितले पतिट्ठहिंसु, दससहस्सचक्कवाळेसु पुप्फूपगरुक्खा पुप्फं गण्हिंसु, फलूपगरुक्खा फलपिण्डीभारभरिता अहेसुं। खन्धेसु खन्धपदुमानि पुप्फिंसु, साखासु साखापदुमानि, लतासु लतापदुमानि, आकासे ओलम्बकपदुमानि, सिलातलानि भिन्दित्वा उपरूपरि सत्त सत्त हुत्वा दण्डकपदुमानि उट्ठहिंसु। दससहस्सी लोकधातु वट्टेत्वा विस्सट्ठमालागुळा विय सुसन्थतपुप्फसन्थारो विय च अहोसि। चक्कवाळन्तरेसु अट्ठयोजनसहस्सलोकन्तरिका सत्तसूरियप्पभायपि अनोभासितपुब्बा एकोभासा अहेसुं, चतुरासीतियोजनसहस्सगम्भीरो महासमुद्दो मधुरोदको अहोसि, नदियो नप्पवत्तिंसु, जच्चन्धा रूपानि पस्सिंसु, जातिबधिरा सद्दं सुणिंसु, जातिपीठसप्पिनो पदसा गच्छिंसु, अन्दुबन्धनादीनि छिज्जित्वा पतिंसु।
Mahāpurise pana dasasahassilokadhātuṃ unnādetvā aruṇuggamanavelāya sabbaññutaññāṇaṃ paṭivijjhante sakaladasasahassī lokadhātu alaṅkatapaṭiyattā ahosi. Pācīnacakkavāḷamukhavaṭṭiyaṃ ussāpitānaṃ dhajānaṃ paṭākānaṃ raṃsiyo pacchimacakkavāḷamukhavaṭṭiyaṃ paharanti, tathā pacchimacakkavāḷamukhavaṭṭiyaṃ ussāpitānaṃ pācīnacakkavāḷamukhavaṭṭiyaṃ, dakkhiṇacakkavāḷamukhavaṭṭiyaṃ ussāpitānaṃ uttaracakkavāḷamukhavaṭṭiyaṃ, uttaracakkavāḷamukhavaṭṭiyaṃ ussāpitānaṃ dakkhiṇacakkavāḷamukhavaṭṭiyaṃ paharanti, pathavitale ussāpitānaṃ pana dhajānaṃ paṭākānaṃ brahmalokaṃ āhacca aṭṭhaṃsu, brahmaloke baddhānaṃ pathavitale patiṭṭhahiṃsu, dasasahassacakkavāḷesu pupphūpagarukkhā pupphaṃ gaṇhiṃsu, phalūpagarukkhā phalapiṇḍībhārabharitā ahesuṃ. Khandhesu khandhapadumāni pupphiṃsu, sākhāsu sākhāpadumāni, latāsu latāpadumāni, ākāse olambakapadumāni, silātalāni bhinditvā uparūpari satta satta hutvā daṇḍakapadumāni uṭṭhahiṃsu. Dasasahassī lokadhātu vaṭṭetvā vissaṭṭhamālāguḷā viya susanthatapupphasanthāro viya ca ahosi. Cakkavāḷantaresu aṭṭhayojanasahassalokantarikā sattasūriyappabhāyapi anobhāsitapubbā ekobhāsā ahesuṃ, caturāsītiyojanasahassagambhīro mahāsamuddo madhurodako ahosi, nadiyo nappavattiṃsu, jaccandhā rūpāni passiṃsu, jātibadhirā saddaṃ suṇiṃsu, jātipīṭhasappino padasā gacchiṃsu, andubandhanādīni chijjitvā patiṃsu.
एवं अपरिमाणेन सिरिविभवेन पूजियमानो महापुरिसो अनेकप्पकारेसु अच्छरियधम्मेसु पातुभूतेसु सब्बञ्ञुतञ्ञाणं पटिविज्झित्वा सब्बबुद्धानं अविजहितं उदानं उदानेसि –
Evaṃ aparimāṇena sirivibhavena pūjiyamāno mahāpuriso anekappakāresu acchariyadhammesu pātubhūtesu sabbaññutaññāṇaṃ paṭivijjhitvā sabbabuddhānaṃ avijahitaṃ udānaṃ udānesi –
‘‘अनेकजातिसंसारं , सन्धाविस्सं अनिब्बिसं।
‘‘Anekajātisaṃsāraṃ , sandhāvissaṃ anibbisaṃ;
गहकारं गवेसन्तो, दुक्खा जाति पुनप्पुनं॥
Gahakāraṃ gavesanto, dukkhā jāti punappunaṃ.
‘‘गहकारक दिट्ठोसि, पुन गेहं न काहसि।
‘‘Gahakāraka diṭṭhosi, puna gehaṃ na kāhasi;
सब्बा ते फासुका भग्गा, गहकूटं विसङ्खतं।
Sabbā te phāsukā bhaggā, gahakūṭaṃ visaṅkhataṃ;
विसङ्खारगतं चित्तं, तण्हानं खयमज्झगा’’ति॥ (ध॰ प॰ १५३-१५४)।
Visaṅkhāragataṃ cittaṃ, taṇhānaṃ khayamajjhagā’’ti. (dha. pa. 153-154);
इति तुसितपुरतो पट्ठाय याव अयं बोधिमण्डे सब्बञ्ञुतप्पत्ति, एत्तकं ठानं अविदूरेनिदानं नामाति वेदितब्बं।
Iti tusitapurato paṭṭhāya yāva ayaṃ bodhimaṇḍe sabbaññutappatti, ettakaṃ ṭhānaṃ avidūrenidānaṃ nāmāti veditabbaṃ.
अविदूरेनिदानकथा निट्ठिता।
Avidūrenidānakathā niṭṭhitā.
३. सन्तिकेनिदानकथा
3. Santikenidānakathā
‘‘सन्तिकेनिदानं पन ‘भगवा सावत्थियं विहरति जेतवने अनाथपिण्डिकस्स आरामे। वेसालियं विहरति महावने कूटागारसालाय’न्ति एवं तेसु तेसु ठानेसु विहरतो तस्मिं तस्मिं ठानेयेव लब्भती’’ति वुत्तं। किञ्चापि एवं वुत्तं, अथ खो पन तम्पि आदितो पट्ठाय एवं वेदितब्बं – उदानं उदानेत्वा जयपल्लङ्के निसिन्नस्स हि भगवतो एतदहोसि ‘‘अहं कप्पसतसहस्साधिकानि चत्तारि असङ्ख्येय्यानि इमस्स पल्लङ्कस्स कारणा सन्धाविं, एत्तकं मे कालं इमस्सेव पल्लङ्कस्स कारणा अलङ्कतसीसं गीवाय छिन्दित्वा दिन्नं, सुअञ्जितानि अक्खीनि हदयमंसञ्च उब्बट्टेत्वा दिन्नं, जालीकुमारसदिसा पुत्ता कण्हाजिनकुमारिसदिसा धीतरो मद्दीदेविसदिसा भरियायो च परेसं दासत्थाय दिन्ना, अयं मे पल्लङ्को जयपल्लङ्को वरपल्लङ्को च। एत्थ मे निसिन्नस्स सङ्कप्पा परिपुण्णा, न ताव इतो उट्ठहिस्सामी’’ति अनेककोटिसतसहस्सा समापत्तियो समापज्जन्तो सत्ताहं तत्थेव निसीदि। यं सन्धाय वुत्तं ‘‘अथ खो भगवा सत्ताहं एकपल्लङ्केन निसीदि विमुत्तिसुखपटिसंवेदी’’ति (उदा॰ १; महाव॰ १)।
‘‘Santikenidānaṃ pana ‘bhagavā sāvatthiyaṃ viharati jetavane anāthapiṇḍikassa ārāme. Vesāliyaṃ viharati mahāvane kūṭāgārasālāya’nti evaṃ tesu tesu ṭhānesu viharato tasmiṃ tasmiṃ ṭhāneyeva labbhatī’’ti vuttaṃ. Kiñcāpi evaṃ vuttaṃ, atha kho pana tampi ādito paṭṭhāya evaṃ veditabbaṃ – udānaṃ udānetvā jayapallaṅke nisinnassa hi bhagavato etadahosi ‘‘ahaṃ kappasatasahassādhikāni cattāri asaṅkhyeyyāni imassa pallaṅkassa kāraṇā sandhāviṃ, ettakaṃ me kālaṃ imasseva pallaṅkassa kāraṇā alaṅkatasīsaṃ gīvāya chinditvā dinnaṃ, suañjitāni akkhīni hadayamaṃsañca ubbaṭṭetvā dinnaṃ, jālīkumārasadisā puttā kaṇhājinakumārisadisā dhītaro maddīdevisadisā bhariyāyo ca paresaṃ dāsatthāya dinnā, ayaṃ me pallaṅko jayapallaṅko varapallaṅko ca. Ettha me nisinnassa saṅkappā paripuṇṇā, na tāva ito uṭṭhahissāmī’’ti anekakoṭisatasahassā samāpattiyo samāpajjanto sattāhaṃ tattheva nisīdi. Yaṃ sandhāya vuttaṃ ‘‘atha kho bhagavā sattāhaṃ ekapallaṅkena nisīdi vimuttisukhapaṭisaṃvedī’’ti (udā. 1; mahāva. 1).
अथ एकच्चानं देवतानं ‘‘अज्जापि नून सिद्धत्थस्स कत्तब्बकिच्चं अत्थि, पल्लङ्कस्मिञ्हि आलयं न विजहती’’ति परिवितक्को उदपादि। सत्था देवतानं परिवितक्कं ञत्वा तासं वितक्कवूपसमनत्थं वेहासं अब्भुग्गन्त्वा यमकपाटिहारियं दस्सेसि। महाबोधिमण्डस्मिञ्हि कतपाटिहारियञ्च, ञातिसमागमे कतपाटिहारियञ्च, पाथिकपुत्तसमागमे कतपाटिहारियञ्च, सब्बं कण्डम्बरुक्खमूले यमकपाटिहारियसदिसं अहोसि।
Atha ekaccānaṃ devatānaṃ ‘‘ajjāpi nūna siddhatthassa kattabbakiccaṃ atthi, pallaṅkasmiñhi ālayaṃ na vijahatī’’ti parivitakko udapādi. Satthā devatānaṃ parivitakkaṃ ñatvā tāsaṃ vitakkavūpasamanatthaṃ vehāsaṃ abbhuggantvā yamakapāṭihāriyaṃ dassesi. Mahābodhimaṇḍasmiñhi katapāṭihāriyañca, ñātisamāgame katapāṭihāriyañca, pāthikaputtasamāgame katapāṭihāriyañca, sabbaṃ kaṇḍambarukkhamūle yamakapāṭihāriyasadisaṃ ahosi.
एवं सत्था इमिना पाटिहारियेन देवतानं वितक्कं वूपसमेत्वा पल्लङ्कतो ईसकं पाचीननिस्सिते उत्तरदिसाभागे ठत्वा ‘‘इमस्मिं वत मे पल्लङ्के सब्बञ्ञुतञ्ञाणं पटिविद्ध’’न्ति चत्तारि असङ्ख्येय्यानि कप्पसतसहस्सञ्च पूरितानं पारमीनं फलाधिगमट्ठानं पल्लङ्कं बोधिरुक्खञ्च अनिमिसेहि अक्खीहि ओलोकयमानो सत्ताहं वीतिनामेसि, तं ठानं अनिमिसचेतियं नाम जातं। अथ पल्लङ्कस्स च ठितट्ठानस्स च अन्तरा चङ्कमं मापेत्वा पुरत्थिमपच्छिमतो आयते रतनचङ्कमे चङ्कमन्तो सत्ताहं वीतिनामेसि, तं ठानं रतनचङ्कमचेतियं नाम जातं।
Evaṃ satthā iminā pāṭihāriyena devatānaṃ vitakkaṃ vūpasametvā pallaṅkato īsakaṃ pācīnanissite uttaradisābhāge ṭhatvā ‘‘imasmiṃ vata me pallaṅke sabbaññutaññāṇaṃ paṭividdha’’nti cattāri asaṅkhyeyyāni kappasatasahassañca pūritānaṃ pāramīnaṃ phalādhigamaṭṭhānaṃ pallaṅkaṃ bodhirukkhañca animisehi akkhīhi olokayamāno sattāhaṃ vītināmesi, taṃ ṭhānaṃ animisacetiyaṃ nāma jātaṃ. Atha pallaṅkassa ca ṭhitaṭṭhānassa ca antarā caṅkamaṃ māpetvā puratthimapacchimato āyate ratanacaṅkame caṅkamanto sattāhaṃ vītināmesi, taṃ ṭhānaṃ ratanacaṅkamacetiyaṃ nāma jātaṃ.
चतुत्थे पन सत्ताहे बोधितो पच्छिमुत्तरदिसाभागे देवता रतनघरं मापयिंसु, तत्थ पल्लङ्केन निसीदित्वा अभिधम्मपिटकं विसेसतो चेत्थ अनन्तनयं समन्तपट्ठानं विचिनन्तो सत्ताहं वीतिनामेसि। आभिधम्मिका पनाहु ‘‘रतनघरं नाम न सत्तरतनमयं गेहं, सत्तन्नं पन पकरणानं सम्मसितट्ठानं ‘रतनघर’न्ति वुच्चती’’ति। यस्मा पनेत्थ उभोपेते परियाया युज्जन्ति, तस्मा उभयम्पेतं गहेतब्बमेव। ततो पट्ठाय पन तं ठानं रतनघरचेतियं नाम जातं। एवं बोधिसमीपेयेव चत्तारि सत्ताहानि वीतिनामेत्वा पञ्चमे सत्ताहे बोधिरुक्खमूला येन अजपालनिग्रोधो तेनुपसङ्कमि, तत्रापि धम्मं विचिनन्तोयेव विमुत्तिसुखं पटिसंवेदेन्तो निसीदि।
Catutthe pana sattāhe bodhito pacchimuttaradisābhāge devatā ratanagharaṃ māpayiṃsu, tattha pallaṅkena nisīditvā abhidhammapiṭakaṃ visesato cettha anantanayaṃ samantapaṭṭhānaṃ vicinanto sattāhaṃ vītināmesi. Ābhidhammikā panāhu ‘‘ratanagharaṃ nāma na sattaratanamayaṃ gehaṃ, sattannaṃ pana pakaraṇānaṃ sammasitaṭṭhānaṃ ‘ratanaghara’nti vuccatī’’ti. Yasmā panettha ubhopete pariyāyā yujjanti, tasmā ubhayampetaṃ gahetabbameva. Tato paṭṭhāya pana taṃ ṭhānaṃ ratanagharacetiyaṃ nāma jātaṃ. Evaṃ bodhisamīpeyeva cattāri sattāhāni vītināmetvā pañcame sattāhe bodhirukkhamūlā yena ajapālanigrodho tenupasaṅkami, tatrāpi dhammaṃ vicinantoyeva vimuttisukhaṃ paṭisaṃvedento nisīdi.
तस्मिं समये मारो देवपुत्तो ‘‘एत्तकं कालं अनुबन्धन्तो ओतारापेक्खोपि इमस्स न किञ्चि खलितं अद्दसं, अतिक्कन्तोदानि एस मम वस’’न्ति दोमनस्सप्पत्तो महामग्गे निसीदित्वा सोळस कारणानि चिन्तेन्तो भूमियं सोळस लेखा कड्ढि – ‘‘अहं एसो विय दानपारमिं न पूरेसिं, तेनम्हि इमिना सदिसो न जातो’’ति एकं लेखं कड्ढि। तथा ‘‘अहं एसो विय सीलपारमिं, नेक्खम्मपारमिं, पञ्ञापारमिं, वीरियपारमिं, खन्तिपारमिं, सच्चपारमिं, अधिट्ठानपारमिं, मेत्तापारमिं, उपेक्खापारमिं न पूरेसिं , तेनम्हि इमिना सदिसो न जातो’’ति दसमं लेखं कड्ढि। तथा ‘‘अहं एसो विय असाधारणस्स इन्द्रियपरोपरियत्तञाणस्स पटिवेधाय उपनिस्सयभूता दस पारमियो न पूरेसिं, तेनम्हि इमिना सदिसो न जातो’’ति एकादसमं लेखं कड्ढि। तथा ‘‘अहं एसो विय असाधारणस्स आसयानुसयञाणस्स, महाकरुणासमापत्तिञाणस्स, यमकपाटिहीरञाणस्स, अनावरणञाणस्स, सब्बञ्ञुतञ्ञाणस्स पटिवेधाय उपनिस्सयभूता दस पारमियो न पूरेसिं, तेनम्हि इमिना सदिसो न जातो’’ति सोळसमं लेखं कड्ढि। एवं इमेहि कारणेहि महामग्गे सोळस लेखा कड्ढमानो निसीदि।
Tasmiṃ samaye māro devaputto ‘‘ettakaṃ kālaṃ anubandhanto otārāpekkhopi imassa na kiñci khalitaṃ addasaṃ, atikkantodāni esa mama vasa’’nti domanassappatto mahāmagge nisīditvā soḷasa kāraṇāni cintento bhūmiyaṃ soḷasa lekhā kaḍḍhi – ‘‘ahaṃ eso viya dānapāramiṃ na pūresiṃ, tenamhi iminā sadiso na jāto’’ti ekaṃ lekhaṃ kaḍḍhi. Tathā ‘‘ahaṃ eso viya sīlapāramiṃ, nekkhammapāramiṃ, paññāpāramiṃ, vīriyapāramiṃ, khantipāramiṃ, saccapāramiṃ, adhiṭṭhānapāramiṃ, mettāpāramiṃ, upekkhāpāramiṃ na pūresiṃ , tenamhi iminā sadiso na jāto’’ti dasamaṃ lekhaṃ kaḍḍhi. Tathā ‘‘ahaṃ eso viya asādhāraṇassa indriyaparopariyattañāṇassa paṭivedhāya upanissayabhūtā dasa pāramiyo na pūresiṃ, tenamhi iminā sadiso na jāto’’ti ekādasamaṃ lekhaṃ kaḍḍhi. Tathā ‘‘ahaṃ eso viya asādhāraṇassa āsayānusayañāṇassa, mahākaruṇāsamāpattiñāṇassa, yamakapāṭihīrañāṇassa, anāvaraṇañāṇassa, sabbaññutaññāṇassa paṭivedhāya upanissayabhūtā dasa pāramiyo na pūresiṃ, tenamhi iminā sadiso na jāto’’ti soḷasamaṃ lekhaṃ kaḍḍhi. Evaṃ imehi kāraṇehi mahāmagge soḷasa lekhā kaḍḍhamāno nisīdi.
तस्मिं समये तण्हा, अरति, रगाति तिस्सो मारधीतरो ‘‘पिता नो न पञ्ञायति, कहं नु खो एतरही’’ति ओलोकयमाना तं दोमनस्सप्पत्तं भूमिं विलेखमानं निसिन्नं दिस्वा पितु सन्तिकं गन्त्वा ‘‘कस्मा, तात, दुक्खी दुम्मनो’’ति पुच्छिंसु। अम्मा, अयं महासमणो मय्हं वसं अतिक्कन्तो, एत्तकं कालं ओलोकेन्तो ओतारमस्स दट्ठुं नासक्खिं, तेनाहं दुक्खी दुम्मनोति। यदि एवं मा चिन्तयित्थ, मयमेतं अत्तनो वसे कत्वा आदाय आगमिस्सामाति। न सक्का, अम्मा, एसो केनचि वसे कातुं, अचलाय सद्धाय पतिट्ठितो एसो पुरिसोति। ‘‘तात मयं इत्थियो नाम इदानेव नं रागपासादीहि बन्धित्वा आनेस्साम, तुम्हे मा चिन्तयित्था’’ति भगवन्तं उपसङ्कमित्वा ‘‘पादे ते समण परिचारेमा’’ति आहंसु। भगवा व तासं वचनं मनसि अकासि, न अक्खीनि उम्मीलेत्वा ओलोकेसि, अनुत्तरे उपधिसङ्खये विमुत्तमानसो विवेकसुखञ्ञेव अनुभवन्तो निसीदि।
Tasmiṃ samaye taṇhā, arati, ragāti tisso māradhītaro ‘‘pitā no na paññāyati, kahaṃ nu kho etarahī’’ti olokayamānā taṃ domanassappattaṃ bhūmiṃ vilekhamānaṃ nisinnaṃ disvā pitu santikaṃ gantvā ‘‘kasmā, tāta, dukkhī dummano’’ti pucchiṃsu. Ammā, ayaṃ mahāsamaṇo mayhaṃ vasaṃ atikkanto, ettakaṃ kālaṃ olokento otāramassa daṭṭhuṃ nāsakkhiṃ, tenāhaṃ dukkhī dummanoti. Yadi evaṃ mā cintayittha, mayametaṃ attano vase katvā ādāya āgamissāmāti. Na sakkā, ammā, eso kenaci vase kātuṃ, acalāya saddhāya patiṭṭhito eso purisoti. ‘‘Tāta mayaṃ itthiyo nāma idāneva naṃ rāgapāsādīhi bandhitvā ānessāma, tumhe mā cintayitthā’’ti bhagavantaṃ upasaṅkamitvā ‘‘pāde te samaṇa paricāremā’’ti āhaṃsu. Bhagavā va tāsaṃ vacanaṃ manasi akāsi, na akkhīni ummīletvā olokesi, anuttare upadhisaṅkhaye vimuttamānaso vivekasukhaññeva anubhavanto nisīdi.
पुन मारधीतरो ‘‘उच्चावचा खो पुरिसानं अधिप्पाया, केसञ्चि कुमारिकासु पेमं होति, केसञ्चि पठमवये ठितासु, केसञ्चि मज्झिमवये ठितासु, यंनून मयं नानप्पकारेहि रूपेहि पलोभेय्यामा’’ति एकमेका कुमारिवण्णादिवसेन सतं सतं अत्तभावे अभिनिम्मिनित्वा कुमारियो, अविजाता, सकिंविजाता, दुविजाता, मज्झिमित्थियो, महित्थियो च हुत्वा छक्खत्तुं भगवन्तं उपसङ्कमित्वा ‘‘पादे ते समण परिचारेमा’’ति आहंसु। तम्पि भगवा न मनसाकासि, यथा तं अनुत्तरे उपधिसङ्खयेव विमुत्तो। केचि पनाचरिया वदन्ति ‘‘ता महित्थिभावेन उपगता दिस्वा भगवा ‘एवमेवं एता खण्डदन्ता पलितकेसा होन्तू’ति अधिट्ठासी’’ति, तं न गहेतब्बं। न हि सत्था एवरूपं अधिट्ठानं करोति। भगवा पन ‘‘अपेथ तुम्हे, किं दिस्वा एवं वायमथ, एवरूपं नाम अवीतरागादीनं पुरतो कातुं युत्तं, तथागतस्स पन रागो पहीनो, दोसो पहीनो, मोहो पहीनो’’ति अत्तनो किलेसप्पहानं आरब्भ –
Puna māradhītaro ‘‘uccāvacā kho purisānaṃ adhippāyā, kesañci kumārikāsu pemaṃ hoti, kesañci paṭhamavaye ṭhitāsu, kesañci majjhimavaye ṭhitāsu, yaṃnūna mayaṃ nānappakārehi rūpehi palobheyyāmā’’ti ekamekā kumārivaṇṇādivasena sataṃ sataṃ attabhāve abhinimminitvā kumāriyo, avijātā, sakiṃvijātā, duvijātā, majjhimitthiyo, mahitthiyo ca hutvā chakkhattuṃ bhagavantaṃ upasaṅkamitvā ‘‘pāde te samaṇa paricāremā’’ti āhaṃsu. Tampi bhagavā na manasākāsi, yathā taṃ anuttare upadhisaṅkhayeva vimutto. Keci panācariyā vadanti ‘‘tā mahitthibhāvena upagatā disvā bhagavā ‘evamevaṃ etā khaṇḍadantā palitakesā hontū’ti adhiṭṭhāsī’’ti, taṃ na gahetabbaṃ. Na hi satthā evarūpaṃ adhiṭṭhānaṃ karoti. Bhagavā pana ‘‘apetha tumhe, kiṃ disvā evaṃ vāyamatha, evarūpaṃ nāma avītarāgādīnaṃ purato kātuṃ yuttaṃ, tathāgatassa pana rāgo pahīno, doso pahīno, moho pahīno’’ti attano kilesappahānaṃ ārabbha –
‘‘यस्स जितं नावजीयति, जितमस्स नोयाति कोचि लोके।
‘‘Yassa jitaṃ nāvajīyati, jitamassa noyāti koci loke;
तं बुद्धमनन्तगोचरं, अपदं केन पदेन नेस्सथ॥
Taṃ buddhamanantagocaraṃ, apadaṃ kena padena nessatha.
‘‘यस्स जालिनी विसत्तिका, तण्हा नत्थि कुहिञ्चि नेतवे।
‘‘Yassa jālinī visattikā, taṇhā natthi kuhiñci netave;
तं बुद्धमनन्तगोचरं, अपदं केन पदेन नेस्सथा’’ति॥ (ध॰ प॰ १७९-१८०) –
Taṃ buddhamanantagocaraṃ, apadaṃ kena padena nessathā’’ti. (dha. pa. 179-180) –
इमा धम्मपदे बुद्धवग्गे द्वे गाथा वदन्तो धम्मं कथेसि। ता ‘‘सच्चं किर नो पिता अवोच, अरहं सुगतो लोके न रागेन सुवानयो’’तिआदीनि वत्वा पितु सन्तिकं अगमंसु।
Imā dhammapade buddhavagge dve gāthā vadanto dhammaṃ kathesi. Tā ‘‘saccaṃ kira no pitā avoca, arahaṃ sugato loke na rāgena suvānayo’’tiādīni vatvā pitu santikaṃ agamaṃsu.
भगवापि तत्थ सत्ताहं वीतिनामेत्वा मुचलिन्दमूलं अगमासि। तत्थ सत्ताहवद्दलिकाय उप्पन्नाय सीतादिपटिबाहनत्थं मुचलिन्देन नागराजेन सत्तक्खत्तुं भोगेहि परिक्खित्तो असम्बाधाय गन्धकुटियं विहरन्तो विय विमुत्तिसुखं पटिसंवेदियमानो सत्ताहं वीतिनामेत्वा राजायतनं उपसङ्कमि, तत्थापि विमुत्तिसुखं पटिसंवेदियमानोयेव निसीदि। एत्तावता सत्त सत्ताहानि परिपुण्णानि। एत्थन्तरे नेव मुखधोवनं, न सरीरपटिजग्गनं, न आहारकिच्चं अहोसि, झानसुखफलसुखेनेव वीतिनामेसि।
Bhagavāpi tattha sattāhaṃ vītināmetvā mucalindamūlaṃ agamāsi. Tattha sattāhavaddalikāya uppannāya sītādipaṭibāhanatthaṃ mucalindena nāgarājena sattakkhattuṃ bhogehi parikkhitto asambādhāya gandhakuṭiyaṃ viharanto viya vimuttisukhaṃ paṭisaṃvediyamāno sattāhaṃ vītināmetvā rājāyatanaṃ upasaṅkami, tatthāpi vimuttisukhaṃ paṭisaṃvediyamānoyeva nisīdi. Ettāvatā satta sattāhāni paripuṇṇāni. Etthantare neva mukhadhovanaṃ, na sarīrapaṭijagganaṃ, na āhārakiccaṃ ahosi, jhānasukhaphalasukheneva vītināmesi.
अथस्स तस्मिं सत्तसत्ताहमत्थके एकूनपञ्ञासतिमे दिवसे तत्थ निसिन्नस्स ‘‘मुखं धोविस्सामी’’ति चित्तं उदपादि। सक्को देवानमिन्दो अगदहरीटकं आहरित्वा अदासि, सत्था तं परिभुञ्जि, तेनस्स सरीरवळञ्जं अहोसि। अथस्स सक्कोयेव नागलतादन्तकट्ठञ्चेव मुखधोवनउदकञ्च अदासि। सत्था तं दन्तकट्ठं खादित्वा अनोतत्तदहोदकेन मुखं धोवित्वा तत्थेव राजायतनमूले निसीदि।
Athassa tasmiṃ sattasattāhamatthake ekūnapaññāsatime divase tattha nisinnassa ‘‘mukhaṃ dhovissāmī’’ti cittaṃ udapādi. Sakko devānamindo agadaharīṭakaṃ āharitvā adāsi, satthā taṃ paribhuñji, tenassa sarīravaḷañjaṃ ahosi. Athassa sakkoyeva nāgalatādantakaṭṭhañceva mukhadhovanaudakañca adāsi. Satthā taṃ dantakaṭṭhaṃ khāditvā anotattadahodakena mukhaṃ dhovitvā tattheva rājāyatanamūle nisīdi.
तस्मिं समये तपुस्सभल्लिका नाम द्वे वाणिजा पञ्चहि सकटसतेहि उक्कलाजनपदा मज्झिमदेसं गच्छन्ता अत्तनो ञातिसालोहिताय देवताय सकटानि सन्निरुम्भित्वा सत्थु आहारसम्पादने उस्साहिता मन्थञ्च मधुपिण्डिकञ्च आदाय ‘‘पटिग्गण्हातु नो, भन्ते, भगवा इमं आहारं अनुकम्पं उपादाया’’ति सत्थारं उपसङ्कमित्वा अट्ठंसु। भगवा पायासपटिग्गहणदिवसेयेव पत्तस्स अन्तरहितत्ता ‘‘न खो तथागता हत्थेसु पटिग्गण्हन्ति, किम्हि नु खो अहं पटिग्गण्हेय्य’’न्ति चिन्तेसि। अथस्स चित्तं ञत्वा चतूहि दिसाहि चत्तारो महाराजानो इन्दनीलमणिमये पत्ते उपनामेसुं, भगवा ते पटिक्खिपि। पुन मुग्गवण्णसेलमये चत्तारो पत्ते उपनामेसुं। भगवा चतुन्नम्पि देवपुत्तानं अनुकम्पाय चत्तारोपि पत्ते पटिग्गहेत्वा उपरूपरि ठपेत्वा ‘‘एको होतू’’ति अधिट्ठासि, चत्तारोपि मुखवट्टियं पञ्ञायमानलेखा हुत्वा मज्झिमेन पमाणेन एकत्तं उपगमिंसु। भगवा तस्मिं पच्चग्घे सेलमये पत्ते आहारं पटिग्गण्हित्वा परिभुञ्जित्वा अनुमोदनं अकासि। द्वे भातरो वाणिजा बुद्धञ्च धम्मञ्च सरणं गन्त्वा द्वेवाचिका उपासका अहेसुं। अथ नेसं ‘‘एकं नो, भन्ते, परिचरितब्बट्ठानं देथा’’ति वदन्तानं दक्खिणहत्थेन अत्तनो सीसं परामसित्वा केसधातुयो अदासि। ते अत्तनो नगरे ता धातुयो सुवण्णसमुग्गस्स अन्तो पक्खिपित्वा चेतियं पतिट्ठापेसुं।
Tasmiṃ samaye tapussabhallikā nāma dve vāṇijā pañcahi sakaṭasatehi ukkalājanapadā majjhimadesaṃ gacchantā attano ñātisālohitāya devatāya sakaṭāni sannirumbhitvā satthu āhārasampādane ussāhitā manthañca madhupiṇḍikañca ādāya ‘‘paṭiggaṇhātu no, bhante, bhagavā imaṃ āhāraṃ anukampaṃ upādāyā’’ti satthāraṃ upasaṅkamitvā aṭṭhaṃsu. Bhagavā pāyāsapaṭiggahaṇadivaseyeva pattassa antarahitattā ‘‘na kho tathāgatā hatthesu paṭiggaṇhanti, kimhi nu kho ahaṃ paṭiggaṇheyya’’nti cintesi. Athassa cittaṃ ñatvā catūhi disāhi cattāro mahārājāno indanīlamaṇimaye patte upanāmesuṃ, bhagavā te paṭikkhipi. Puna muggavaṇṇaselamaye cattāro patte upanāmesuṃ. Bhagavā catunnampi devaputtānaṃ anukampāya cattāropi patte paṭiggahetvā uparūpari ṭhapetvā ‘‘eko hotū’’ti adhiṭṭhāsi, cattāropi mukhavaṭṭiyaṃ paññāyamānalekhā hutvā majjhimena pamāṇena ekattaṃ upagamiṃsu. Bhagavā tasmiṃ paccagghe selamaye patte āhāraṃ paṭiggaṇhitvā paribhuñjitvā anumodanaṃ akāsi. Dve bhātaro vāṇijā buddhañca dhammañca saraṇaṃ gantvā dvevācikā upāsakā ahesuṃ. Atha nesaṃ ‘‘ekaṃ no, bhante, paricaritabbaṭṭhānaṃ dethā’’ti vadantānaṃ dakkhiṇahatthena attano sīsaṃ parāmasitvā kesadhātuyo adāsi. Te attano nagare tā dhātuyo suvaṇṇasamuggassa anto pakkhipitvā cetiyaṃ patiṭṭhāpesuṃ.
सम्मासम्बुद्धोपि खो ततो उट्ठाय पुन अजपालनिग्रोधमेव गन्त्वा निग्रोधमूले निसीदि। अथस्स तत्थ निसिन्नमत्तस्सेव अत्तना अधिगतस्स धम्मस्स गम्भीरतं पच्चवेक्खन्तस्स सब्बबुद्धानं आचिण्णो ‘‘अधिगतो खो म्यायं धम्मो’’ति परेसं धम्मं अदेसेतुकम्यताकारपवत्तो वितक्को उदपादि। अथ ब्रह्मा सहम्पति ‘‘नस्सति वत भो लोको, विनस्सति वत भो लोको’’ति दसहि चक्कवाळसहस्सेहि सक्कसुयामसन्तुसितसुनिम्मितवसवत्तिमहाब्रह्मानो आदाय सत्थु सन्तिकं गन्त्वा ‘‘देसेतु, भन्ते, भगवा धम्म’’न्तिआदिना नयेन धम्मदेसनं आयाचि।
Sammāsambuddhopi kho tato uṭṭhāya puna ajapālanigrodhameva gantvā nigrodhamūle nisīdi. Athassa tattha nisinnamattasseva attanā adhigatassa dhammassa gambhīrataṃ paccavekkhantassa sabbabuddhānaṃ āciṇṇo ‘‘adhigato kho myāyaṃ dhammo’’ti paresaṃ dhammaṃ adesetukamyatākārapavatto vitakko udapādi. Atha brahmā sahampati ‘‘nassati vata bho loko, vinassati vata bho loko’’ti dasahi cakkavāḷasahassehi sakkasuyāmasantusitasunimmitavasavattimahābrahmāno ādāya satthu santikaṃ gantvā ‘‘desetu, bhante, bhagavā dhamma’’ntiādinā nayena dhammadesanaṃ āyāci.
सत्था तस्स पटिञ्ञं दत्वा ‘‘कस्स नु खो अहं पठमं धम्मं देसेय्य’’न्ति चिन्तेन्तो ‘‘आळारो पण्डितो, सो इमं धम्मं खिप्पं आजानिस्सती’’ति चित्तं उप्पादेत्वा पुन ओलोकेन्तो तस्स सत्ताहकालकतभावं ञत्वा उदकं आवज्जेसि। तस्सापि अभिदोसकालकतभावं ञत्वा ‘‘बहूपकारा खो मे पञ्चवग्गिया भिक्खू’’ति पञ्चवग्गिये आरब्भ मनसिकारं कत्वा ‘‘कहं नु खो ते एतरहि विहरन्ती’’ति आवज्जेन्तो ‘‘बाराणसियं इसिपतने मिगदाये’’ति ञत्वा ‘‘तत्थ गन्त्वा धम्मचक्कं पवत्तेस्सामी’’ति कतिपाहं बोधिमण्डसामन्तायेव पिण्डाय चरन्तो विहरित्वा आसाळ्हिपुण्णमासियं ‘‘बाराणसिं गमिस्सामी’’ति चातुद्दसियं पच्चूससमये विभाताय रत्तिया कालस्सेव पत्तचीवरमादाय अट्ठारसयोजनमग्गं पटिपन्नो अन्तरामग्गे उपकं नाम आजीवकं दिस्वा तस्स अत्तनो बुद्धभावं आचिक्खित्वा तं दिवसंयेव सायन्हसमये इसिपतनं अगमासि।
Satthā tassa paṭiññaṃ datvā ‘‘kassa nu kho ahaṃ paṭhamaṃ dhammaṃ deseyya’’nti cintento ‘‘āḷāro paṇḍito, so imaṃ dhammaṃ khippaṃ ājānissatī’’ti cittaṃ uppādetvā puna olokento tassa sattāhakālakatabhāvaṃ ñatvā udakaṃ āvajjesi. Tassāpi abhidosakālakatabhāvaṃ ñatvā ‘‘bahūpakārā kho me pañcavaggiyā bhikkhū’’ti pañcavaggiye ārabbha manasikāraṃ katvā ‘‘kahaṃ nu kho te etarahi viharantī’’ti āvajjento ‘‘bārāṇasiyaṃ isipatane migadāye’’ti ñatvā ‘‘tattha gantvā dhammacakkaṃ pavattessāmī’’ti katipāhaṃ bodhimaṇḍasāmantāyeva piṇḍāya caranto viharitvā āsāḷhipuṇṇamāsiyaṃ ‘‘bārāṇasiṃ gamissāmī’’ti cātuddasiyaṃ paccūsasamaye vibhātāya rattiyā kālasseva pattacīvaramādāya aṭṭhārasayojanamaggaṃ paṭipanno antarāmagge upakaṃ nāma ājīvakaṃ disvā tassa attano buddhabhāvaṃ ācikkhitvā taṃ divasaṃyeva sāyanhasamaye isipatanaṃ agamāsi.
पञ्चवग्गिया थेरा तथागतं दूरतोव आगच्छन्तं दिस्वा ‘‘अयं आवुसो समणो गोतमो पच्चयबाहुल्लाय आवत्तित्वा परिपुण्णकायो पीणिन्द्रियो सुवण्णवण्णो हुत्वा आगच्छति, इमस्स अभिवादनादीनि न करिस्साम, महाकुलपसुतो खो पनेस आसनाभिहारं अरहति, तेनस्स आसनमत्तं पञ्ञापेस्सामा’’ति कतिकं अकंसु। भगवा सदेवकस्स लोकस्स चित्ताचारं जाननसमत्थेन ञाणेन ‘‘किं नु खो इमे चिन्तयिंसू’’ति आवज्जेत्वा चित्तं अञ्ञासि। अथ ने सब्बदेवमनुस्सेसु अनोदिस्सकवसेन फरणसमत्थं मेत्तचित्तं सङ्खिपित्वा ओदिस्सकवसेन मेत्तचित्तेन फरि। ते भगवता मेत्तचित्तेन फुट्ठा तथागते उपसङ्कमन्ते सकाय कतिकाय सण्ठातुं असक्कोन्ता अभिवादनपच्चुट्ठानादीनि सब्बकिच्चानि अकंसु, सम्मासम्बुद्धभावं पनस्स अजानमाना केवलं नामेन च आवुसोवादेन च समुदाचरन्ति।
Pañcavaggiyā therā tathāgataṃ dūratova āgacchantaṃ disvā ‘‘ayaṃ āvuso samaṇo gotamo paccayabāhullāya āvattitvā paripuṇṇakāyo pīṇindriyo suvaṇṇavaṇṇo hutvā āgacchati, imassa abhivādanādīni na karissāma, mahākulapasuto kho panesa āsanābhihāraṃ arahati, tenassa āsanamattaṃ paññāpessāmā’’ti katikaṃ akaṃsu. Bhagavā sadevakassa lokassa cittācāraṃ jānanasamatthena ñāṇena ‘‘kiṃ nu kho ime cintayiṃsū’’ti āvajjetvā cittaṃ aññāsi. Atha ne sabbadevamanussesu anodissakavasena pharaṇasamatthaṃ mettacittaṃ saṅkhipitvā odissakavasena mettacittena phari. Te bhagavatā mettacittena phuṭṭhā tathāgate upasaṅkamante sakāya katikāya saṇṭhātuṃ asakkontā abhivādanapaccuṭṭhānādīni sabbakiccāni akaṃsu, sammāsambuddhabhāvaṃ panassa ajānamānā kevalaṃ nāmena ca āvusovādena ca samudācaranti.
अथ ने भगवा ‘‘मा वो, भिक्खवे, तथागतं नामेन च आवुसोवादेन च समुदाचरथ, अरहं, भिक्खवे, तथागतो सम्मासम्बुद्धो’’ति अत्तनो बुद्धभावं सञ्ञापेत्वा पञ्ञत्ते वरबुद्धासने निसिन्नो उत्तरासाळ्हनक्खत्तयोगे वत्तमाने अट्ठारसहि ब्रह्मकोटीहि परिवुतो पञ्चवग्गिये थेरे आमन्तेत्वा धम्मचक्कप्पवत्तनसुत्तन्तं देसेसि। तेसु अञ्ञासिकोण्डञ्ञत्थेरो देसनानुसारेन ञाणं पेसेन्तो सुत्तपरियोसाने अट्ठारसहि ब्रह्मकोटीहि सद्धिं सोतापत्तिफले पतिट्ठासि। सत्था तत्थेव वस्सं उपगन्त्वा पुनदिवसे वप्पत्थेरं ओवदन्तो विहारेयेव निसीदि, सेसा चत्तारो पिण्डाय चरिंसु। वप्पत्थेरो पुब्बण्हेयेव सोतापत्तिफलं पापुणि। एतेनेव उपायेन पुनदिवसे भद्दियत्थेरं, पुनदिवसे महानामत्थेरं, पुनदिवसे अस्सजित्थेरन्ति सब्बे सोतापत्तिफले पतिट्ठापेत्वा पञ्चमियं पक्खस्स पञ्चपि जने सन्निपातेत्वा अनत्तलक्खणसुत्तन्तं (सं॰ नि॰ ३.५९; महाव॰ २० आदयो) देसेसि। देसनापरियोसाने पञ्चपि थेरा अरहत्तफले पतिट्ठहिंसु। अथ सत्था यसकुलपुत्तस्स उपनिस्सयं दिस्वा तं रत्तिभागे निब्बिज्जित्वा गेहं पहाय निक्खन्तं ‘‘एहि यसा’’ति पक्कोसित्वा तस्मिंयेव रत्तिभागे सोतापत्तिफले, पुनदिवसे अरहत्ते पतिट्ठापेत्वा, अपरेपि तस्स सहायके चतुपण्णास जने एहिभिक्खुपब्बज्जाय पब्बाजेत्वा अरहत्तं पापेसि।
Atha ne bhagavā ‘‘mā vo, bhikkhave, tathāgataṃ nāmena ca āvusovādena ca samudācaratha, arahaṃ, bhikkhave, tathāgato sammāsambuddho’’ti attano buddhabhāvaṃ saññāpetvā paññatte varabuddhāsane nisinno uttarāsāḷhanakkhattayoge vattamāne aṭṭhārasahi brahmakoṭīhi parivuto pañcavaggiye there āmantetvā dhammacakkappavattanasuttantaṃ desesi. Tesu aññāsikoṇḍaññatthero desanānusārena ñāṇaṃ pesento suttapariyosāne aṭṭhārasahi brahmakoṭīhi saddhiṃ sotāpattiphale patiṭṭhāsi. Satthā tattheva vassaṃ upagantvā punadivase vappattheraṃ ovadanto vihāreyeva nisīdi, sesā cattāro piṇḍāya cariṃsu. Vappatthero pubbaṇheyeva sotāpattiphalaṃ pāpuṇi. Eteneva upāyena punadivase bhaddiyattheraṃ, punadivase mahānāmattheraṃ, punadivase assajittheranti sabbe sotāpattiphale patiṭṭhāpetvā pañcamiyaṃ pakkhassa pañcapi jane sannipātetvā anattalakkhaṇasuttantaṃ (saṃ. ni. 3.59; mahāva. 20 ādayo) desesi. Desanāpariyosāne pañcapi therā arahattaphale patiṭṭhahiṃsu. Atha satthā yasakulaputtassa upanissayaṃ disvā taṃ rattibhāge nibbijjitvā gehaṃ pahāya nikkhantaṃ ‘‘ehi yasā’’ti pakkositvā tasmiṃyeva rattibhāge sotāpattiphale, punadivase arahatte patiṭṭhāpetvā, aparepi tassa sahāyake catupaṇṇāsa jane ehibhikkhupabbajjāya pabbājetvā arahattaṃ pāpesi.
एवं लोके एकसट्ठिया अरहन्तेसु जातेसु सत्था वुत्थवस्सो पवारेत्वा ‘‘चरथ, भिक्खवे, चारिक’’न्ति सट्ठि भिक्खू दिसासु पेसेत्वा सयं उरुवेलं गच्छन्तो अन्तरामग्गे कप्पासिकवनसण्डे तिंस जने भद्दवग्गियकुमारे विनेसि। तेसु सब्बपच्छिमको सोतापन्नो, सब्बुत्तमो अनागामी अहोसि। तेपि सब्बे एहिभिक्खुभावेनेव पब्बाजेत्वा दिसासु पेसेत्वा उरुवेलं गन्त्वा अड्ढुड्ढानि पाटिहारियसहस्सानि दस्सेत्वा उरुवेलकस्सपादयो सहस्सजटिलपरिवारे तेभातिकजटिले विनेत्वा एहिभिक्खुभावेनेव पब्बाजेत्वा गयासीसे निसीदापेत्वा आदित्तपरियायदेसनाय (महाव॰ ५४) अरहत्ते पतिट्ठापेत्वा तेन अरहन्तसहस्सेन परिवुतो ‘‘बिम्बिसाररञ्ञो दिन्नं पटिञ्ञं मोचेस्सामी’’ति राजगहं गन्त्वा नगरूपचारे लट्ठिवनुय्यानं अगमासि। राजा उय्यानपालस्स सन्तिका ‘‘सत्था आगतो’’ति सुत्वा द्वादसनहुतेहि ब्राह्मणगहपतिकेहि परिवुतो सत्थारं उपसङ्कमित्वा चक्कविचित्ततलेसु सुवण्णपट्टवितानं विय पभासमुदयं विस्सज्जन्तेसु तथागतस्स पादेसु सिरसा निपतित्वा एकमन्तं निसीदि सद्धिं परिसाय।
Evaṃ loke ekasaṭṭhiyā arahantesu jātesu satthā vutthavasso pavāretvā ‘‘caratha, bhikkhave, cārika’’nti saṭṭhi bhikkhū disāsu pesetvā sayaṃ uruvelaṃ gacchanto antarāmagge kappāsikavanasaṇḍe tiṃsa jane bhaddavaggiyakumāre vinesi. Tesu sabbapacchimako sotāpanno, sabbuttamo anāgāmī ahosi. Tepi sabbe ehibhikkhubhāveneva pabbājetvā disāsu pesetvā uruvelaṃ gantvā aḍḍhuḍḍhāni pāṭihāriyasahassāni dassetvā uruvelakassapādayo sahassajaṭilaparivāre tebhātikajaṭile vinetvā ehibhikkhubhāveneva pabbājetvā gayāsīse nisīdāpetvā ādittapariyāyadesanāya (mahāva. 54) arahatte patiṭṭhāpetvā tena arahantasahassena parivuto ‘‘bimbisārarañño dinnaṃ paṭiññaṃ mocessāmī’’ti rājagahaṃ gantvā nagarūpacāre laṭṭhivanuyyānaṃ agamāsi. Rājā uyyānapālassa santikā ‘‘satthā āgato’’ti sutvā dvādasanahutehi brāhmaṇagahapatikehi parivuto satthāraṃ upasaṅkamitvā cakkavicittatalesu suvaṇṇapaṭṭavitānaṃ viya pabhāsamudayaṃ vissajjantesu tathāgatassa pādesu sirasā nipatitvā ekamantaṃ nisīdi saddhiṃ parisāya.
अथ खो तेसं ब्राह्मणगहपतिकानं एतदहोसि ‘‘किं नु खो महासमणो उरुवेलकस्सपे ब्रह्मचरियं चरति, उदाहु उरुवेलकस्सपो महासमणे’’ति। भगवा तेसं चेतसा चेतोपरिवितक्कमञ्ञाय थेरं गाथाय अज्झभासि –
Atha kho tesaṃ brāhmaṇagahapatikānaṃ etadahosi ‘‘kiṃ nu kho mahāsamaṇo uruvelakassape brahmacariyaṃ carati, udāhu uruvelakassapo mahāsamaṇe’’ti. Bhagavā tesaṃ cetasā cetoparivitakkamaññāya theraṃ gāthāya ajjhabhāsi –
‘‘किमेव दिस्वा उरुवेलवासि, पहासि अग्गिं किसको वदानो।
‘‘Kimeva disvā uruvelavāsi, pahāsi aggiṃ kisako vadāno;
पुच्छामि तं कस्सप एतमत्थं, कथं पहीनं तव अग्गिहुत्त’’न्ति॥ (महाव॰ ५५)।
Pucchāmi taṃ kassapa etamatthaṃ, kathaṃ pahīnaṃ tava aggihutta’’nti. (mahāva. 55);
थेरोपि भगवतो अधिप्पायं विदित्वा –
Theropi bhagavato adhippāyaṃ viditvā –
‘‘रूपे च सद्दे च अथो रसे च, कामित्थियो चाभिवदन्ति यञ्ञा।
‘‘Rūpe ca sadde ca atho rase ca, kāmitthiyo cābhivadanti yaññā;
एतं मलन्ति उपधीसु ञत्वा, तस्मा न यिट्ठे न हुते अरञ्जि’’न्ति॥ (महाव॰ ५५) –
Etaṃ malanti upadhīsu ñatvā, tasmā na yiṭṭhe na hute arañji’’nti. (mahāva. 55) –
इमं गाथं वत्वा अत्तनो सावकभावपकासनत्थं तथागतस्स पादपिट्ठे सीसं ठपेत्वा ‘‘सत्था मे, भन्ते, भगवा, सावकोहमस्मी’’ति वत्वा एकतालं द्वितालं तितालन्ति याव सत्ततालप्पमाणं सत्तक्खत्तुं वेहासं अब्भुग्गन्त्वा ओरुय्ह तथागतं वन्दित्वा एकमन्तं निसीदि। तं पाटिहारियं दिस्वा महाजनो ‘‘अहो महानुभावा बुद्धा, एवं थामगतदिट्ठिको नाम ‘अरहा’ति मञ्ञमानो उरुवेलकस्सपोपि दिट्ठिजालं भिन्दित्वा तथागतेन दमितो’’ति सत्थु गुणकथंयेव कथेसि। भगवा ‘‘नाहं इदानियेव उरुवेलकस्सपं दमेमि, अतीतेपि एस मया दमितोयेवा’’ति वत्वा इमिस्सा अट्ठुप्पत्तिया महानारदकस्सपजातकं (जा॰ २.२२.५४५ आदयो) कथेत्वा चत्तारि सच्चानि पकासेसि। मगधराजा एकादसहि नहुतेहि सद्धिं सोतापत्तिफले पतिट्ठासि, एकं नहुतं उपासकत्तं पटिवेदेसि। राजा सत्थु सन्तिके निसिन्नोयेव पञ्च अस्सासके पवेदेत्वा सरणं गन्त्वा स्वातनाय निमन्तेत्वा आसना वुट्ठाय भगवन्तं पदक्खिणं कत्वा पक्कामि।
Imaṃ gāthaṃ vatvā attano sāvakabhāvapakāsanatthaṃ tathāgatassa pādapiṭṭhe sīsaṃ ṭhapetvā ‘‘satthā me, bhante, bhagavā, sāvakohamasmī’’ti vatvā ekatālaṃ dvitālaṃ titālanti yāva sattatālappamāṇaṃ sattakkhattuṃ vehāsaṃ abbhuggantvā oruyha tathāgataṃ vanditvā ekamantaṃ nisīdi. Taṃ pāṭihāriyaṃ disvā mahājano ‘‘aho mahānubhāvā buddhā, evaṃ thāmagatadiṭṭhiko nāma ‘arahā’ti maññamāno uruvelakassapopi diṭṭhijālaṃ bhinditvā tathāgatena damito’’ti satthu guṇakathaṃyeva kathesi. Bhagavā ‘‘nāhaṃ idāniyeva uruvelakassapaṃ damemi, atītepi esa mayā damitoyevā’’ti vatvā imissā aṭṭhuppattiyā mahānāradakassapajātakaṃ (jā. 2.22.545 ādayo) kathetvā cattāri saccāni pakāsesi. Magadharājā ekādasahi nahutehi saddhiṃ sotāpattiphale patiṭṭhāsi, ekaṃ nahutaṃ upāsakattaṃ paṭivedesi. Rājā satthu santike nisinnoyeva pañca assāsake pavedetvā saraṇaṃ gantvā svātanāya nimantetvā āsanā vuṭṭhāya bhagavantaṃ padakkhiṇaṃ katvā pakkāmi.
पुनदिवसे येहि च भगवा दिट्ठो, येहि च अदिट्ठो, सब्बेपि राजगहवासिनो अट्ठारसकोटिसङ्खा मनुस्सा तथागतं दट्ठुकामा पातोव राजगहतो लट्ठिवनुय्यानं अगमंसु। तिगावुतो मग्गो नप्पहोसि, सकललट्ठिवनुय्यानं निरन्तरं फुटं अहोसि। महाजनो दसबलस्स रूपसोभग्गप्पत्तं अत्तभावं पस्सन्तो तित्तिं कातुं नासक्खि। वण्णभूमि नामेसा। एवरूपेसु हि ठानेसु तथागतस्स लक्खणानुब्यञ्जनादिप्पभेदा सब्बापि रूपकायसिरी वण्णेतब्बा। एवं रूपसोभग्गप्पत्तं दसबलस्स सरीरं पस्समानेन महाजनेन निरन्तरं फुटे उय्याने च मग्गे च एकभिक्खुस्सपि निक्खमनोकासो नाहोसि। तं दिवसं किर भगवा छिन्नभत्तो भवेय्य, तं मा अहोसीति सक्कस्स निसिन्नासनं उण्हाकारं दस्सेसि। सो आवज्जमानो तं कारणं ञत्वा माणवकवण्णं अभिनिम्मिनित्वा बुद्धधम्मसङ्घपटिसंयुत्ता थुतियो वदमानो दसबलस्स पुरतो ओतरित्वा देवतानुभावेन ओकासं कत्वा –
Punadivase yehi ca bhagavā diṭṭho, yehi ca adiṭṭho, sabbepi rājagahavāsino aṭṭhārasakoṭisaṅkhā manussā tathāgataṃ daṭṭhukāmā pātova rājagahato laṭṭhivanuyyānaṃ agamaṃsu. Tigāvuto maggo nappahosi, sakalalaṭṭhivanuyyānaṃ nirantaraṃ phuṭaṃ ahosi. Mahājano dasabalassa rūpasobhaggappattaṃ attabhāvaṃ passanto tittiṃ kātuṃ nāsakkhi. Vaṇṇabhūmi nāmesā. Evarūpesu hi ṭhānesu tathāgatassa lakkhaṇānubyañjanādippabhedā sabbāpi rūpakāyasirī vaṇṇetabbā. Evaṃ rūpasobhaggappattaṃ dasabalassa sarīraṃ passamānena mahājanena nirantaraṃ phuṭe uyyāne ca magge ca ekabhikkhussapi nikkhamanokāso nāhosi. Taṃ divasaṃ kira bhagavā chinnabhatto bhaveyya, taṃ mā ahosīti sakkassa nisinnāsanaṃ uṇhākāraṃ dassesi. So āvajjamāno taṃ kāraṇaṃ ñatvā māṇavakavaṇṇaṃ abhinimminitvā buddhadhammasaṅghapaṭisaṃyuttā thutiyo vadamāno dasabalassa purato otaritvā devatānubhāvena okāsaṃ katvā –
‘‘दन्तो दन्तेहि सह पुराणजटिलेहि, विप्पमुत्तो विप्पमुत्तेहि।
‘‘Danto dantehi saha purāṇajaṭilehi, vippamutto vippamuttehi;
सिङ्गीनिक्खसवण्णो, राजगहं पाविसि भगवा॥
Siṅgīnikkhasavaṇṇo, rājagahaṃ pāvisi bhagavā.
‘‘मुत्तो मुत्तेहि सह पुराणजटिलेहि, विप्पमुत्तो विप्पमुत्तेहि।
‘‘Mutto muttehi saha purāṇajaṭilehi, vippamutto vippamuttehi;
सिङ्गीनिक्खसवण्णो, राजगहं पाविसि भगवा॥
Siṅgīnikkhasavaṇṇo, rājagahaṃ pāvisi bhagavā.
‘‘तिण्णो तिण्णेहि सह पुराणजटिलेहि, विप्पमुत्तो विप्पमुत्तेहि।
‘‘Tiṇṇo tiṇṇehi saha purāṇajaṭilehi, vippamutto vippamuttehi;
सिङ्गीनिक्खसवण्णो, राजगहं पाविसि भगवा॥
Siṅgīnikkhasavaṇṇo, rājagahaṃ pāvisi bhagavā.
‘‘दसवासो दसबलो, दसधम्मविदू दसभि चुपेतो।
‘‘Dasavāso dasabalo, dasadhammavidū dasabhi cupeto;
सो दससतपरिवारो, राजगहं पाविसि भगवा’’ति॥ (महाव॰ ५८) –
So dasasataparivāro, rājagahaṃ pāvisi bhagavā’’ti. (mahāva. 58) –
इमाहि गाथाहि सत्थु वण्णं वदमानो पुरतो पायासि। तदा महाजनो माणवकस्स रूपसिरिं दिस्वा ‘‘अतिविय अभिरूपो अयं माणवको, न खो पन अम्हेहि दिट्ठपुब्बो’’ति चिन्तेत्वा ‘‘कुतो अयं माणवको, कस्स वाय’’न्ति आह। तं सुत्वा माणवो –
Imāhi gāthāhi satthu vaṇṇaṃ vadamāno purato pāyāsi. Tadā mahājano māṇavakassa rūpasiriṃ disvā ‘‘ativiya abhirūpo ayaṃ māṇavako, na kho pana amhehi diṭṭhapubbo’’ti cintetvā ‘‘kuto ayaṃ māṇavako, kassa vāya’’nti āha. Taṃ sutvā māṇavo –
‘‘यो धीरो सब्बधि दन्तो, सुद्धो अप्पटिपुग्गलो।
‘‘Yo dhīro sabbadhi danto, suddho appaṭipuggalo;
अरहं सुगतो लोके, तस्साहं परिचारको’’ति॥ (महाव॰ ५८) – गाथमाह।
Arahaṃ sugato loke, tassāhaṃ paricārako’’ti. (mahāva. 58) – gāthamāha;
सत्था सक्केन कतोकासं मग्गं पटिपज्जित्वा भिक्खुसहस्सपरिवुतो राजगहं पाविसि। राजा बुद्धप्पमुखस्स सङ्घस्स महादानं दत्वा ‘‘अहं, भन्ते, तीणि रतनानि विना वत्तितुं न सक्खिस्सामि, वेलाय वा अवेलाय वा भगवतो सन्तिकं आगमिस्सामि, लट्ठिवनुय्यानं नाम अतिदूरे, इदं पन अम्हाकं वेळुवनं नाम उय्यानं नातिदूरे नाच्चासन्ने गमनागमनसम्पन्नं बुद्धारहं सेनासनं। इदं मे भगवा पटिग्गण्हातू’’ति सुवण्णभिङ्कारेन पुप्फगन्धवासितं मणिवण्णं उदकं आदाय वेळुवनुय्यानं परिच्चजन्तो दसबलस्स हत्थे उदकं पातेसि। तस्मिं आरामपटिग्गहणे ‘‘बुद्धसासनस्स मूलानि ओतिण्णानी’’ति महापथवी कम्पि। जम्बुदीपस्मिञ्हि ठपेत्वा वेळुवनं अञ्ञं महापथविं कम्पेत्वा गहितसेनासनं नाम नत्थि। तम्बपण्णिदीपेपि ठपेत्वा महाविहारं अञ्ञं पथविं कम्पेत्वा गहितसेनासनं नाम नत्थि। सत्था वेळुवनारामं पटिग्गहेत्वा रञ्ञो अनुमोदनं कत्वा उट्ठायासना भिक्खुसङ्घपरिवुतो वेळुवनं अगमासि।
Satthā sakkena katokāsaṃ maggaṃ paṭipajjitvā bhikkhusahassaparivuto rājagahaṃ pāvisi. Rājā buddhappamukhassa saṅghassa mahādānaṃ datvā ‘‘ahaṃ, bhante, tīṇi ratanāni vinā vattituṃ na sakkhissāmi, velāya vā avelāya vā bhagavato santikaṃ āgamissāmi, laṭṭhivanuyyānaṃ nāma atidūre, idaṃ pana amhākaṃ veḷuvanaṃ nāma uyyānaṃ nātidūre nāccāsanne gamanāgamanasampannaṃ buddhārahaṃ senāsanaṃ. Idaṃ me bhagavā paṭiggaṇhātū’’ti suvaṇṇabhiṅkārena pupphagandhavāsitaṃ maṇivaṇṇaṃ udakaṃ ādāya veḷuvanuyyānaṃ pariccajanto dasabalassa hatthe udakaṃ pātesi. Tasmiṃ ārāmapaṭiggahaṇe ‘‘buddhasāsanassa mūlāni otiṇṇānī’’ti mahāpathavī kampi. Jambudīpasmiñhi ṭhapetvā veḷuvanaṃ aññaṃ mahāpathaviṃ kampetvā gahitasenāsanaṃ nāma natthi. Tambapaṇṇidīpepi ṭhapetvā mahāvihāraṃ aññaṃ pathaviṃ kampetvā gahitasenāsanaṃ nāma natthi. Satthā veḷuvanārāmaṃ paṭiggahetvā rañño anumodanaṃ katvā uṭṭhāyāsanā bhikkhusaṅghaparivuto veḷuvanaṃ agamāsi.
तस्मिं खो पन समये सारिपुत्तो च मोग्गल्लानो चाति द्वे परिब्बाजका राजगहं उपनिस्साय विहरन्ति अमतं परियेसमाना। तेसु सारिपुत्तो अस्सजित्थेरं पिण्डाय पविट्ठं दिस्वा पसन्नचित्तो पयिरुपासित्वा ‘‘ये धम्मा हेतुप्पभवा’’ति गाथं सुत्वा सोतापत्तिफले पतिट्ठाय अत्तनो सहायकस्स मोग्गल्लानपरिब्बाजकस्सपि तमेव गाथं अभासि। सोपि सोतापत्तिफले पतिट्ठासि। ते उभोपि जना सञ्चयं ओलोकेत्वा अत्तनो परिसाय सद्धिं भगवतो सन्तिके पब्बजिंसु। तेसु महामोग्गल्लानो सत्ताहेन अरहत्तं पापुणि, सारिपुत्तत्थेरो अड्ढमासेन। उभोपि च ने सत्था अग्गसावकट्ठाने ठपेसि। सारिपुत्तत्थेरेन अरहत्तप्पत्तदिवसेयेव सावकसन्निपातं अकासि।
Tasmiṃ kho pana samaye sāriputto ca moggallāno cāti dve paribbājakā rājagahaṃ upanissāya viharanti amataṃ pariyesamānā. Tesu sāriputto assajittheraṃ piṇḍāya paviṭṭhaṃ disvā pasannacitto payirupāsitvā ‘‘ye dhammā hetuppabhavā’’ti gāthaṃ sutvā sotāpattiphale patiṭṭhāya attano sahāyakassa moggallānaparibbājakassapi tameva gāthaṃ abhāsi. Sopi sotāpattiphale patiṭṭhāsi. Te ubhopi janā sañcayaṃ oloketvā attano parisāya saddhiṃ bhagavato santike pabbajiṃsu. Tesu mahāmoggallāno sattāhena arahattaṃ pāpuṇi, sāriputtatthero aḍḍhamāsena. Ubhopi ca ne satthā aggasāvakaṭṭhāne ṭhapesi. Sāriputtattherena arahattappattadivaseyeva sāvakasannipātaṃ akāsi.
तथागते पन तस्मिंयेव वेळुवनुय्याने विहरन्ते सुद्धोदनमहाराजा ‘‘पुत्तो किर मे छब्बस्सानि दुक्करकारिकं चरित्वा परमाभिसम्बोधिं पत्वा पवत्तवरधम्मचक्को राजगहं उपनिस्साय वेळुवने विहरती’’ति सुत्वा अञ्ञतरं अमच्चं आमन्तेसि ‘‘एहि, भणे, पुरिससहस्सपरिवारो राजगहं गन्त्वा मम वचनेन ‘पिता वो सुद्धोदनमहाराजा दट्ठुकामो’ति वत्वा पुत्तं मे गण्हित्वा एही’’ति आह। सो ‘‘एवं, देवा’’ति रञ्ञो वचनं सिरसा सम्पटिच्छित्वा पुरिससहस्सपरिवारो खिप्पमेव सट्ठियोजनमग्गं गन्त्वा दसबलस्स चतुपरिसमज्झे निसीदित्वा धम्मदेसनावेलाय विहारं पाविसि। सो ‘‘तिट्ठतु ताव रञ्ञो पहितसासन’’न्ति परियन्ते ठितो सत्थु धम्मदेसनं सुत्वा यथाठितोव सद्धिं पुरिससहस्सेन अरहत्तं पत्वा पब्बज्जं याचि। भगवा ‘‘एथ भिक्खवो’’ति हत्थं पसारेसि, सब्बे तङ्खणंयेव इद्धिमयपत्तचीवरधरा सट्ठिवस्सत्थेरा विय अहेसुं। अरहत्तं पत्तकालतो पट्ठाय पन अरिया नाम मज्झत्ताव होन्तीति सो रञ्ञा पहितसासनं दसबलस्स न कथेसि। राजा ‘‘नेव गतो आगच्छति, न सासनं सुय्यती’’ति ‘‘एहि, भणे, त्वं गच्छाही’’ति तेनेव नियामेन अञ्ञं अमच्चं पेसेसि। सोपि गन्त्वा पुरिमनयेनेव सद्धिं परिसाय अरहत्तं पत्वा तुण्ही अहोसि। राजा एतेनेव नियामेन पुरिससहस्सपरिवारे नव अमच्चे पेसेसि, सब्बे अत्तनो किच्चं निट्ठापेत्वा तुण्हीभूता तत्थेव विहरिंसु।
Tathāgate pana tasmiṃyeva veḷuvanuyyāne viharante suddhodanamahārājā ‘‘putto kira me chabbassāni dukkarakārikaṃ caritvā paramābhisambodhiṃ patvā pavattavaradhammacakko rājagahaṃ upanissāya veḷuvane viharatī’’ti sutvā aññataraṃ amaccaṃ āmantesi ‘‘ehi, bhaṇe, purisasahassaparivāro rājagahaṃ gantvā mama vacanena ‘pitā vo suddhodanamahārājā daṭṭhukāmo’ti vatvā puttaṃ me gaṇhitvā ehī’’ti āha. So ‘‘evaṃ, devā’’ti rañño vacanaṃ sirasā sampaṭicchitvā purisasahassaparivāro khippameva saṭṭhiyojanamaggaṃ gantvā dasabalassa catuparisamajjhe nisīditvā dhammadesanāvelāya vihāraṃ pāvisi. So ‘‘tiṭṭhatu tāva rañño pahitasāsana’’nti pariyante ṭhito satthu dhammadesanaṃ sutvā yathāṭhitova saddhiṃ purisasahassena arahattaṃ patvā pabbajjaṃ yāci. Bhagavā ‘‘etha bhikkhavo’’ti hatthaṃ pasāresi, sabbe taṅkhaṇaṃyeva iddhimayapattacīvaradharā saṭṭhivassattherā viya ahesuṃ. Arahattaṃ pattakālato paṭṭhāya pana ariyā nāma majjhattāva hontīti so raññā pahitasāsanaṃ dasabalassa na kathesi. Rājā ‘‘neva gato āgacchati, na sāsanaṃ suyyatī’’ti ‘‘ehi, bhaṇe, tvaṃ gacchāhī’’ti teneva niyāmena aññaṃ amaccaṃ pesesi. Sopi gantvā purimanayeneva saddhiṃ parisāya arahattaṃ patvā tuṇhī ahosi. Rājā eteneva niyāmena purisasahassaparivāre nava amacce pesesi, sabbe attano kiccaṃ niṭṭhāpetvā tuṇhībhūtā tattheva vihariṃsu.
राजा सासनमत्तम्पि आहरित्वा आचिक्खन्तं अलभित्वा चिन्तेसि ‘‘एत्तका जना मयि सिनेहाभावेन सासनमत्तम्पि न पच्चाहरिंसु, को नु खो मम वचनं करिस्सती’’ति सब्बं राजबलं ओलोकेन्तो काळुदायिं अद्दस। सो किर रञ्ञो सब्बत्थसाधको अमच्चो अब्भन्तरिको अतिविस्सासिको बोधिसत्तेन सद्धिं एकदिवसे जातो सहपंसुकीळको सहायो। अथ नं राजा आमन्तेसि ‘‘तात, काळुदायि अहं मम पुत्तं पस्सितुकामो नव पुरिससहस्सानि पेसेसिं, एकपुरिसोपि आगन्त्वा सासनमत्तं आरोचेन्तोपि नत्थि, दुज्जानो खो पन जीवितन्तरायो, अहं जीवमानोव पुत्तं दट्ठुं इच्छामि, सक्खिस्ससि नु खो मे पुत्तं दस्सेतु’’न्ति। सक्खिस्सामि, देव, सचे पब्बजितुं लभिस्सामीति। तात, त्वं पब्बजित्वा वा अपब्बजित्वा वा मय्हं पुत्तं दस्सेहीति। सो ‘‘साधु, देवा’’ति रञ्ञो सासनं आदाय राजगहं गन्त्वा सत्थु धम्मदेसनावेलाय परिसपरियन्ते ठितो धम्मं सुत्वा सपरिवारो अरहत्तफलं पत्वा एहिभिक्खुभावे पतिट्ठासि।
Rājā sāsanamattampi āharitvā ācikkhantaṃ alabhitvā cintesi ‘‘ettakā janā mayi sinehābhāvena sāsanamattampi na paccāhariṃsu, ko nu kho mama vacanaṃ karissatī’’ti sabbaṃ rājabalaṃ olokento kāḷudāyiṃ addasa. So kira rañño sabbatthasādhako amacco abbhantariko ativissāsiko bodhisattena saddhiṃ ekadivase jāto sahapaṃsukīḷako sahāyo. Atha naṃ rājā āmantesi ‘‘tāta, kāḷudāyi ahaṃ mama puttaṃ passitukāmo nava purisasahassāni pesesiṃ, ekapurisopi āgantvā sāsanamattaṃ ārocentopi natthi, dujjāno kho pana jīvitantarāyo, ahaṃ jīvamānova puttaṃ daṭṭhuṃ icchāmi, sakkhissasi nu kho me puttaṃ dassetu’’nti. Sakkhissāmi, deva, sace pabbajituṃ labhissāmīti. Tāta, tvaṃ pabbajitvā vā apabbajitvā vā mayhaṃ puttaṃ dassehīti. So ‘‘sādhu, devā’’ti rañño sāsanaṃ ādāya rājagahaṃ gantvā satthu dhammadesanāvelāya parisapariyante ṭhito dhammaṃ sutvā saparivāro arahattaphalaṃ patvā ehibhikkhubhāve patiṭṭhāsi.
सत्था बुद्धो हुत्वा पठमं अन्तोवस्सं इसिपतने वसित्वा वुत्थवस्सो पवारेत्वा उरुवेलं गन्त्वा तत्थ तयो मासे वसन्तो तेभातिकजटिले विनेत्वा भिक्खुसहस्सपरिवारो फुस्समासपुण्णमायं राजगहं गन्त्वा द्वे मासे वसि। एत्तावता बाराणसितो निक्खन्तस्स पञ्च मासा जाता, सकलो हेमन्तो अतिक्कन्तो। काळुदायित्थेरस्स आगतदिवसतो सत्तट्ठ दिवसा वीतिवत्ता, सो फग्गुणीपुण्णमासियं चिन्तेसि ‘‘अतिक्कन्तो हेमन्तो, वसन्तसमयो अनुप्पत्तो, मनुस्सेहि सस्सादीनि उद्धरित्वा सम्मुखसम्मुखट्ठानेहि मग्गा दिन्ना, हरिततिणसञ्छन्ना पथवी, सुपुप्फिता वनसण्डा, पटिपज्जनक्खमा मग्गा, कालो दसबलस्स ञातिसङ्गहं कातु’’न्ति। अथ भगवन्तं उपसङ्कमित्वा –
Satthā buddho hutvā paṭhamaṃ antovassaṃ isipatane vasitvā vutthavasso pavāretvā uruvelaṃ gantvā tattha tayo māse vasanto tebhātikajaṭile vinetvā bhikkhusahassaparivāro phussamāsapuṇṇamāyaṃ rājagahaṃ gantvā dve māse vasi. Ettāvatā bārāṇasito nikkhantassa pañca māsā jātā, sakalo hemanto atikkanto. Kāḷudāyittherassa āgatadivasato sattaṭṭha divasā vītivattā, so phagguṇīpuṇṇamāsiyaṃ cintesi ‘‘atikkanto hemanto, vasantasamayo anuppatto, manussehi sassādīni uddharitvā sammukhasammukhaṭṭhānehi maggā dinnā, haritatiṇasañchannā pathavī, supupphitā vanasaṇḍā, paṭipajjanakkhamā maggā, kālo dasabalassa ñātisaṅgahaṃ kātu’’nti. Atha bhagavantaṃ upasaṅkamitvā –
‘‘अङ्गारिनो दानि दुमा भदन्ते, फलेसिनो छदनं विप्पहाय।
‘‘Aṅgārino dāni dumā bhadante, phalesino chadanaṃ vippahāya;
ते अच्चिमन्तोव पभासयन्ति, समयो महावीर अङ्गीरसानं…पे॰…॥
Te accimantova pabhāsayanti, samayo mahāvīra aṅgīrasānaṃ…pe….
‘‘नातिसीतं नातिउण्हं, नातिदुब्भिक्खछातकं।
‘‘Nātisītaṃ nātiuṇhaṃ, nātidubbhikkhachātakaṃ;
सद्दला हरिता भूमि, एस कालो महामुनी’’ति॥ –
Saddalā haritā bhūmi, esa kālo mahāmunī’’ti. –
सट्ठिमत्ताहि गाथाहि दसबलस्स कुलनगरं गमनत्थाय गमनवण्णं वण्णेसि। अथ नं सत्था ‘‘किं नु खो उदायि मधुरस्सरेन गमनवण्णं वण्णेसी’’ति आह। भन्ते, तुम्हाकं पिता सुद्धोदनमहाराजा पस्सितुकामो, करोथ ञातकानं सङ्गहन्ति। साधु उदायि, करिस्सामि ञातकानं सङ्गहं, भिक्खुसङ्घस्स आरोचेहि, गमिकवत्तं पूरेस्सन्तीति। ‘‘साधु, भन्ते’’ति थेरो तेसं आरोचेसि।
Saṭṭhimattāhi gāthāhi dasabalassa kulanagaraṃ gamanatthāya gamanavaṇṇaṃ vaṇṇesi. Atha naṃ satthā ‘‘kiṃ nu kho udāyi madhurassarena gamanavaṇṇaṃ vaṇṇesī’’ti āha. Bhante, tumhākaṃ pitā suddhodanamahārājā passitukāmo, karotha ñātakānaṃ saṅgahanti. Sādhu udāyi, karissāmi ñātakānaṃ saṅgahaṃ, bhikkhusaṅghassa ārocehi, gamikavattaṃ pūressantīti. ‘‘Sādhu, bhante’’ti thero tesaṃ ārocesi.
भगवा अङ्गमगधवासीनं कुलपुत्तानं दसहि सहस्सेहि, कपिलवत्थुवासीनं दसहि सहस्सेहीति सब्बेहेव वीसतिसहस्सेहि खीणासवभिक्खूहि परिवुतो राजगहा निक्खमित्वा दिवसे दिवसे योजनं गच्छति। ‘‘राजगहतो सट्ठियोजनं कपिलवत्थुं द्वीहि मासेहि पापुणिस्सामी’’ति अतुरितचारिकं पक्कामि। थेरोपि ‘‘भगवतो निक्खन्तभावं रञ्ञो आरोचेस्सामी’’ति वेहासं अब्भुग्गन्त्वा रञ्ञो निवेसने पातुरहोसि। राजा थेरं दिस्वा तुट्ठचित्तो महारहे पल्लङ्के निसीदापेत्वा अत्तनो पटियादितस्स नानग्गरसभोजनस्स पत्तं पूरेत्वा अदासि। थेरो उट्ठाय गमनाकारं दस्सेसि। निसीदित्वा भुञ्जथ, ताताति। सत्थु सन्तिकं गन्त्वा भुञ्जिस्सामि, महाराजाति। कहं पन, तात, सत्थाति? वीसतिसहस्सभिक्खुपरिवारो तुम्हाकं दस्सनत्थाय चारिकं निक्खन्तो, महाराजाति। राजा तुट्ठमानसो आह ‘‘तुम्हे इमं परिभुञ्जित्वा याव मम पुत्तो इमं नगरं पापुणाति, तावस्स इतोव पिण्डपातं हरथा’’ति। थेरो अधिवासेसि। राजा थेरं परिविसित्वा पत्तं गन्धचुण्णेन उब्बट्टेत्वा उत्तमभोजनस्स पूरेत्वा ‘‘तथागतस्स देथा’’ति थेरस्स हत्थे पतिट्ठापेसि। थेरो सब्बेसं पस्सन्तानंयेव पत्तं आकासे खिपित्वा सयम्पि वेहासं अब्भुग्गन्त्वा पिण्डपातं आहरित्वा सत्थु हत्थे ठपेसि। सत्था तं परिभुञ्जि। एतेनुपायेन थेरो दिवसे दिवसे आहरि, सत्थापि अन्तरामग्गे रञ्ञोयेव पिण्डपातं परिभुञ्जि। थेरोपि भत्तकिच्चावसाने दिवसे दिवसे ‘‘अज्ज एत्तकं भगवा आगतो, अज्ज एत्तक’’न्ति बुद्धगुणपटिसंयुत्ताय कथाय सकलं राजकुलं सत्थु दस्सनं विनायेव सत्थरि सञ्जातप्पसादं अकासि। तेनेव नं भगवा ‘‘एतदग्गं, भिक्खवे, मम सावकानं भिक्खूनं कुलप्पसादकानं यदिदं काळुदायी’’ति (अ॰ नि॰ १.२१९, २२५) एतदग्गे ठपेसि।
Bhagavā aṅgamagadhavāsīnaṃ kulaputtānaṃ dasahi sahassehi, kapilavatthuvāsīnaṃ dasahi sahassehīti sabbeheva vīsatisahassehi khīṇāsavabhikkhūhi parivuto rājagahā nikkhamitvā divase divase yojanaṃ gacchati. ‘‘Rājagahato saṭṭhiyojanaṃ kapilavatthuṃ dvīhi māsehi pāpuṇissāmī’’ti aturitacārikaṃ pakkāmi. Theropi ‘‘bhagavato nikkhantabhāvaṃ rañño ārocessāmī’’ti vehāsaṃ abbhuggantvā rañño nivesane pāturahosi. Rājā theraṃ disvā tuṭṭhacitto mahārahe pallaṅke nisīdāpetvā attano paṭiyāditassa nānaggarasabhojanassa pattaṃ pūretvā adāsi. Thero uṭṭhāya gamanākāraṃ dassesi. Nisīditvā bhuñjatha, tātāti. Satthu santikaṃ gantvā bhuñjissāmi, mahārājāti. Kahaṃ pana, tāta, satthāti? Vīsatisahassabhikkhuparivāro tumhākaṃ dassanatthāya cārikaṃ nikkhanto, mahārājāti. Rājā tuṭṭhamānaso āha ‘‘tumhe imaṃ paribhuñjitvā yāva mama putto imaṃ nagaraṃ pāpuṇāti, tāvassa itova piṇḍapātaṃ harathā’’ti. Thero adhivāsesi. Rājā theraṃ parivisitvā pattaṃ gandhacuṇṇena ubbaṭṭetvā uttamabhojanassa pūretvā ‘‘tathāgatassa dethā’’ti therassa hatthe patiṭṭhāpesi. Thero sabbesaṃ passantānaṃyeva pattaṃ ākāse khipitvā sayampi vehāsaṃ abbhuggantvā piṇḍapātaṃ āharitvā satthu hatthe ṭhapesi. Satthā taṃ paribhuñji. Etenupāyena thero divase divase āhari, satthāpi antarāmagge raññoyeva piṇḍapātaṃ paribhuñji. Theropi bhattakiccāvasāne divase divase ‘‘ajja ettakaṃ bhagavā āgato, ajja ettaka’’nti buddhaguṇapaṭisaṃyuttāya kathāya sakalaṃ rājakulaṃ satthu dassanaṃ vināyeva satthari sañjātappasādaṃ akāsi. Teneva naṃ bhagavā ‘‘etadaggaṃ, bhikkhave, mama sāvakānaṃ bhikkhūnaṃ kulappasādakānaṃ yadidaṃ kāḷudāyī’’ti (a. ni. 1.219, 225) etadagge ṭhapesi.
साकियापि खो ‘‘अनुप्पत्ते भगवति अम्हाकं ञातिसेट्ठं पस्सिस्सामा’’ति सन्निपतित्वा भगवतो वसनट्ठानं वीमंसमाना ‘‘निग्रोधसक्कस्स आरामो रमणीयो’’ति सल्लक्खेत्वा तत्थ सब्बं पटिजग्गनविधिं कारेत्वा गन्धपुप्फहत्था पच्चुग्गमनं करोन्ता सब्बालङ्कारपटिमण्डिते दहरदहरे नागरदारके च नागरदारिकायो च पठमं पहिणिंसु, ततो राजकुमारे च राजकुमारिकायो च, तेसं अनन्तरं सामं गन्धपुप्फचुण्णादीहि पूजयमाना भगवन्तं गहेत्वा निग्रोधाराममेव अगमंसु। तत्र भगवा वीसतिसहस्सखीणासवपरिवुतो पञ्ञत्तवरबुद्धासने निसीदि। साकिया नाम मानजातिका मानत्थद्धा, ते ‘‘सिद्धत्थकुमारो अम्हेहि दहरतरो, अम्हाकं कनिट्ठो, भागिनेय्यो, पुत्तो, नत्ता’’ति चिन्तेत्वा दहरदहरे राजकुमारे आहंसु ‘‘तुम्हे वन्दथ, मयं तुम्हाकं पिट्ठितो निसीदिस्सामा’’ति।
Sākiyāpi kho ‘‘anuppatte bhagavati amhākaṃ ñātiseṭṭhaṃ passissāmā’’ti sannipatitvā bhagavato vasanaṭṭhānaṃ vīmaṃsamānā ‘‘nigrodhasakkassa ārāmo ramaṇīyo’’ti sallakkhetvā tattha sabbaṃ paṭijagganavidhiṃ kāretvā gandhapupphahatthā paccuggamanaṃ karontā sabbālaṅkārapaṭimaṇḍite daharadahare nāgaradārake ca nāgaradārikāyo ca paṭhamaṃ pahiṇiṃsu, tato rājakumāre ca rājakumārikāyo ca, tesaṃ anantaraṃ sāmaṃ gandhapupphacuṇṇādīhi pūjayamānā bhagavantaṃ gahetvā nigrodhārāmameva agamaṃsu. Tatra bhagavā vīsatisahassakhīṇāsavaparivuto paññattavarabuddhāsane nisīdi. Sākiyā nāma mānajātikā mānatthaddhā, te ‘‘siddhatthakumāro amhehi daharataro, amhākaṃ kaniṭṭho, bhāgineyyo, putto, nattā’’ti cintetvā daharadahare rājakumāre āhaṃsu ‘‘tumhe vandatha, mayaṃ tumhākaṃ piṭṭhito nisīdissāmā’’ti.
तेसु एवं अवन्दित्वा निसिन्नेसु भगवा तेसं अज्झासयं ओलोकेत्वा ‘‘न मं ञातयो वन्दन्ति, हन्द दानि ने वन्दापेस्सामी’’ति अभिञ्ञापादकं चतुत्थज्झानं समापज्जित्वा ततो वुट्ठाय आकासं अब्भुग्गन्त्वा तेसं सीसे पादपंसुं ओकिरमानो विय कण्डम्बरुक्खमूले यमकपाटिहारियसदिसं पाटिहारियं अकासि। राजा तं अच्छरियं दिस्वा आह – ‘‘भगवा तुम्हाकं जातदिवसे काळदेवलस्स वन्दनत्थं उपनीतानं पादे वो परिवत्तित्वा ब्राह्मणस्स मत्थके पतिट्ठिते दिस्वापि अहं तुम्हे वन्दिं, अयं मे पठमवन्दना। वप्पमङ्गलदिवसे जम्बुच्छायाय सिरिसयने निसिन्नानं वो जम्बुच्छायाय अपरिवत्तनं दिस्वापि पादे वन्दिं, अयं मे दुतियवन्दना। इदानि इमं अदिट्ठपुब्बं पाटिहारियं दिस्वापि अहं तुम्हाकं पादे वन्दामि, अयं मे ततियवन्दना’’ति। रञ्ञा पन वन्दिते भगवन्तं अवन्दित्वा ठातुं समत्थो नाम एकसाकियोपि नाहोसि, सब्बे वन्दिंसुयेव।
Tesu evaṃ avanditvā nisinnesu bhagavā tesaṃ ajjhāsayaṃ oloketvā ‘‘na maṃ ñātayo vandanti, handa dāni ne vandāpessāmī’’ti abhiññāpādakaṃ catutthajjhānaṃ samāpajjitvā tato vuṭṭhāya ākāsaṃ abbhuggantvā tesaṃ sīse pādapaṃsuṃ okiramāno viya kaṇḍambarukkhamūle yamakapāṭihāriyasadisaṃ pāṭihāriyaṃ akāsi. Rājā taṃ acchariyaṃ disvā āha – ‘‘bhagavā tumhākaṃ jātadivase kāḷadevalassa vandanatthaṃ upanītānaṃ pāde vo parivattitvā brāhmaṇassa matthake patiṭṭhite disvāpi ahaṃ tumhe vandiṃ, ayaṃ me paṭhamavandanā. Vappamaṅgaladivase jambucchāyāya sirisayane nisinnānaṃ vo jambucchāyāya aparivattanaṃ disvāpi pāde vandiṃ, ayaṃ me dutiyavandanā. Idāni imaṃ adiṭṭhapubbaṃ pāṭihāriyaṃ disvāpi ahaṃ tumhākaṃ pāde vandāmi, ayaṃ me tatiyavandanā’’ti. Raññā pana vandite bhagavantaṃ avanditvā ṭhātuṃ samattho nāma ekasākiyopi nāhosi, sabbe vandiṃsuyeva.
इति भगवा ञातयो वन्दापेत्वा आकासतो ओतरित्वा पञ्ञत्तासने निसीदि। निसिन्ने भगवति सिखापत्तो ञातिसमागमो अहोसि , सब्बे एकग्गचित्ता हुत्वा निसीदिंसु। ततो महामेघो पोक्खरवस्सं वस्सि। तम्बवण्णं उदकं हेट्ठा विरवन्तं गच्छति, तेमितुकामोव तेमेति, अतेमितुकामस्स सरीरे एकबिन्दुमत्तम्पि न पतति। तं दिस्वा सब्बे अच्छरियब्भुतचित्तजाता ‘‘अहो अच्छरियं, अहो अब्भुत’’न्ति कथं समुट्ठापेसुं। सत्था ‘‘न इदानेव मय्हं ञातिसमागमे पोक्खरवस्सं वस्सति, अतीतेपि वस्सी’’ति इमिस्सा अट्ठुप्पत्तिया वेस्सन्तरजातकं कथेसि। धम्मदेसनं सुत्वा सब्बे उट्ठाय वन्दित्वा पक्कमिंसु। एकोपि राजा वा राजमहामत्तो वा ‘‘स्वे अम्हाकं भिक्खं गण्हथा’’ति वत्वा गतो नाम नत्थि।
Iti bhagavā ñātayo vandāpetvā ākāsato otaritvā paññattāsane nisīdi. Nisinne bhagavati sikhāpatto ñātisamāgamo ahosi , sabbe ekaggacittā hutvā nisīdiṃsu. Tato mahāmegho pokkharavassaṃ vassi. Tambavaṇṇaṃ udakaṃ heṭṭhā viravantaṃ gacchati, temitukāmova temeti, atemitukāmassa sarīre ekabindumattampi na patati. Taṃ disvā sabbe acchariyabbhutacittajātā ‘‘aho acchariyaṃ, aho abbhuta’’nti kathaṃ samuṭṭhāpesuṃ. Satthā ‘‘na idāneva mayhaṃ ñātisamāgame pokkharavassaṃ vassati, atītepi vassī’’ti imissā aṭṭhuppattiyā vessantarajātakaṃ kathesi. Dhammadesanaṃ sutvā sabbe uṭṭhāya vanditvā pakkamiṃsu. Ekopi rājā vā rājamahāmatto vā ‘‘sve amhākaṃ bhikkhaṃ gaṇhathā’’ti vatvā gato nāma natthi.
सत्था पुनदिवसे वीसतिसहस्सभिक्खुपरिवुतो कपिलवत्थुं पिण्डाय पाविसि। तं न कोचि गन्त्वा निमन्तेसि, पत्तं वा अग्गहोसि। भगवा इन्दखीले ठितोव आवज्जेसि ‘‘कथं नु खो पुब्बबुद्धा कुलनगरे पिण्डाय चरिंसु, किं उप्पटिपाटिया इस्सरजनानं घरानि अगमंसु, उदाहु सपदानचारिकं चरिंसू’’ति। ततो एकबुद्धस्सपि उप्पटिपाटिया गमनं अदिस्वा ‘‘मयापि इदानि अयमेव वंसो, अयं पवेणी पग्गहेतब्बा, आयतिञ्च मे सावकापि ममञ्ञेव अनुसिक्खन्ता पिण्डचारिकवत्तं परिपूरेस्सन्ती’’ति कोटियं निविट्ठगेहतो पट्ठाय सपदानं पिण्डाय चरि। ‘‘अय्यो किर सिद्धत्थकुमारो पिण्डाय चरती’’ति द्विभूमकतिभूमकादीसु पासादेसु सीहपञ्जरे विवरित्वा महाजनो दस्सनब्यावटो अहोसि।
Satthā punadivase vīsatisahassabhikkhuparivuto kapilavatthuṃ piṇḍāya pāvisi. Taṃ na koci gantvā nimantesi, pattaṃ vā aggahosi. Bhagavā indakhīle ṭhitova āvajjesi ‘‘kathaṃ nu kho pubbabuddhā kulanagare piṇḍāya cariṃsu, kiṃ uppaṭipāṭiyā issarajanānaṃ gharāni agamaṃsu, udāhu sapadānacārikaṃ cariṃsū’’ti. Tato ekabuddhassapi uppaṭipāṭiyā gamanaṃ adisvā ‘‘mayāpi idāni ayameva vaṃso, ayaṃ paveṇī paggahetabbā, āyatiñca me sāvakāpi mamaññeva anusikkhantā piṇḍacārikavattaṃ paripūressantī’’ti koṭiyaṃ niviṭṭhagehato paṭṭhāya sapadānaṃ piṇḍāya cari. ‘‘Ayyo kira siddhatthakumāro piṇḍāya caratī’’ti dvibhūmakatibhūmakādīsu pāsādesu sīhapañjare vivaritvā mahājano dassanabyāvaṭo ahosi.
राहुलमातापि देवी ‘‘अय्यपुत्तो किर इमस्मिंयेव नगरे महन्तेन राजानुभावेन सुवण्णसिविकादीहि विचरित्वा इदानि केसमस्सुं ओहारेत्वा कासायवत्थवसनो कपालहत्थो पिण्डाय चरति, सोभति नु खो’’ति सीहपञ्जरं विवरित्वा ओलोकयमाना भगवन्तं नानाविरागसमुज्जलाय सरीरप्पभाय नगरवीथियो ओभासेत्वा ब्यामप्पभापरिक्खेपसमङ्गीभूताय असीतिअनुब्यञ्जनावभासिताय द्वत्तिंसमहापुरिसलक्खणपटिमण्डिताय अनोपमाय बुद्धसिरिया विरोचमानं दिस्वा उण्हीसतो पट्ठाय याव पादतला –
Rāhulamātāpi devī ‘‘ayyaputto kira imasmiṃyeva nagare mahantena rājānubhāvena suvaṇṇasivikādīhi vicaritvā idāni kesamassuṃ ohāretvā kāsāyavatthavasano kapālahattho piṇḍāya carati, sobhati nu kho’’ti sīhapañjaraṃ vivaritvā olokayamānā bhagavantaṃ nānāvirāgasamujjalāya sarīrappabhāya nagaravīthiyo obhāsetvā byāmappabhāparikkhepasamaṅgībhūtāya asītianubyañjanāvabhāsitāya dvattiṃsamahāpurisalakkhaṇapaṭimaṇḍitāya anopamāya buddhasiriyā virocamānaṃ disvā uṇhīsato paṭṭhāya yāva pādatalā –
‘‘सिनिद्धनीलमुदुकुञ्चितकेसो , सूरियनिम्मलतलाभिनलाटो।
‘‘Siniddhanīlamudukuñcitakeso , sūriyanimmalatalābhinalāṭo;
युत्ततुङ्गमुदुकायतनासो, रंसिजालविततो नरसीहो॥
Yuttatuṅgamudukāyatanāso, raṃsijālavitato narasīho.
‘‘चक्कवरङ्कितरत्तसुपादो, लक्खणमण्डितआयतपण्हि।
‘‘Cakkavaraṅkitarattasupādo, lakkhaṇamaṇḍitaāyatapaṇhi;
चामरिहत्थविभूसितपण्हो, एस हि तुय्हं पिता नरसीहो॥
Cāmarihatthavibhūsitapaṇho, esa hi tuyhaṃ pitā narasīho.
‘‘सक्यकुमारो वरदो सुखुमालो, लक्खणविचित्तपसन्नसरीरो।
‘‘Sakyakumāro varado sukhumālo, lakkhaṇavicittapasannasarīro;
लोकहिताय आगतो नरवीरो, एस हि तुय्हं पिता नरसीहो॥
Lokahitāya āgato naravīro, esa hi tuyhaṃ pitā narasīho.
‘‘आयतयुत्तसुसण्ठितसोतो, गोपखुमो अभिनीलनेत्तो।
‘‘Āyatayuttasusaṇṭhitasoto, gopakhumo abhinīlanetto;
इन्दधनुअभिनीलभमुको, एस हि तुय्हं पिता नरसीहो॥
Indadhanuabhinīlabhamuko, esa hi tuyhaṃ pitā narasīho.
‘‘पुण्णचन्दनिभो मुखवण्णो, देवनरानं पियो नरनागो।
‘‘Puṇṇacandanibho mukhavaṇṇo, devanarānaṃ piyo naranāgo;
मत्तगजिन्दविलासितगामी, एस हि तुय्हं पिता नरसीहो॥
Mattagajindavilāsitagāmī, esa hi tuyhaṃ pitā narasīho.
‘‘सिनिद्धसुगम्भीरमञ्जुसघोसो, हिङ्गुलवण्णरत्तसुजिव्हो।
‘‘Siniddhasugambhīramañjusaghoso, hiṅgulavaṇṇarattasujivho;
वीसतिवीसतिसेतसुदन्तो, एस हि तुय्हं पिता नरसीहो॥
Vīsativīsatisetasudanto, esa hi tuyhaṃ pitā narasīho.
‘‘खत्तियसम्भवअग्गकुलिन्दो, देवमनुस्सनमस्सितपादो।
‘‘Khattiyasambhavaaggakulindo, devamanussanamassitapādo;
सीलसमाधिपतिट्ठितचित्तो, एस हि तुय्हं पिता नरसीहो॥
Sīlasamādhipatiṭṭhitacitto, esa hi tuyhaṃ pitā narasīho.
‘‘वट्टसुवट्टसुसण्ठितगीवो , सीहहनुमिगराजसरीरो।
‘‘Vaṭṭasuvaṭṭasusaṇṭhitagīvo , sīhahanumigarājasarīro;
कञ्चनसुच्छविउत्तमवण्णो, एस हि तुय्हं पिता नरसीहो॥
Kañcanasucchaviuttamavaṇṇo, esa hi tuyhaṃ pitā narasīho.
‘‘अञ्जनसमवण्णसुनीलकेसो, कञ्चनपट्टविसुद्धनलाटो।
‘‘Añjanasamavaṇṇasunīlakeso, kañcanapaṭṭavisuddhanalāṭo;
ओसधिपण्डरसुद्धसुउण्णो, एस हि तुय्हं पिता नरसीहो॥
Osadhipaṇḍarasuddhasuuṇṇo, esa hi tuyhaṃ pitā narasīho.
‘‘गच्छन्तोनिलपथे विय चन्दो, तारागणपरिवड्ढितरूपो।
‘‘Gacchantonilapathe viya cando, tārāgaṇaparivaḍḍhitarūpo;
सावकमज्झगतो समणिन्दो, एस हि तुय्हं पिता नरसीहो’’ति॥ –
Sāvakamajjhagato samaṇindo, esa hi tuyhaṃ pitā narasīho’’ti. –
एवमिमाहि दसहि नरसीहगाथाहि नाम अभित्थवित्वा ‘‘तुम्हाकं पुत्तो किर इदानि पिण्डाय चरती’’ति रञ्ञो आरोचेसि। राजा संविग्गहदयो हत्थेन साटकं सण्ठपेन्तो तुरिततुरितं निक्खमित्वा वेगेन गन्त्वा भगवतो पुरतो ठत्वा आह – ‘‘किं, भन्ते, अम्हे लज्जापेथ, किमत्थं पिण्डाय चरथ, किं ‘एत्तकानं भिक्खूनं न सक्का भत्तं लद्धु’न्ति सञ्ञं करित्था’’ति। वंसचारित्तमेतं, महाराज, अम्हाकन्ति। ननु, भन्ते, अम्हाकं महासम्मतखत्तियवंसो नाम वंसो, तत्थ च एकखत्तियोपि भिक्खाचरो नाम नत्थीति। ‘‘अयं, महाराज, राजवंसो नाम तव वंसो, अम्हाकं पन दीपङ्करो कोण्डञ्ञो…पे॰… कस्सपोति अयं बुद्धवंसो नाम। एते च अञ्ञे च अनेकसहस्ससङ्खा बुद्धा भिक्खाचरा, भिक्खाचारेनेव जीविकं कप्पेसु’’न्ति अन्तरवीथियं ठितोव –
Evamimāhi dasahi narasīhagāthāhi nāma abhitthavitvā ‘‘tumhākaṃ putto kira idāni piṇḍāya caratī’’ti rañño ārocesi. Rājā saṃviggahadayo hatthena sāṭakaṃ saṇṭhapento turitaturitaṃ nikkhamitvā vegena gantvā bhagavato purato ṭhatvā āha – ‘‘kiṃ, bhante, amhe lajjāpetha, kimatthaṃ piṇḍāya caratha, kiṃ ‘ettakānaṃ bhikkhūnaṃ na sakkā bhattaṃ laddhu’nti saññaṃ karitthā’’ti. Vaṃsacārittametaṃ, mahārāja, amhākanti. Nanu, bhante, amhākaṃ mahāsammatakhattiyavaṃso nāma vaṃso, tattha ca ekakhattiyopi bhikkhācaro nāma natthīti. ‘‘Ayaṃ, mahārāja, rājavaṃso nāma tava vaṃso, amhākaṃ pana dīpaṅkaro koṇḍañño…pe… kassapoti ayaṃ buddhavaṃso nāma. Ete ca aññe ca anekasahassasaṅkhā buddhā bhikkhācarā, bhikkhācāreneva jīvikaṃ kappesu’’nti antaravīthiyaṃ ṭhitova –
‘‘उत्तिट्ठे नप्पमज्जेय्य, धम्मं सुचरितं चरे।
‘‘Uttiṭṭhe nappamajjeyya, dhammaṃ sucaritaṃ care;
धम्मचारी सुखं सेति, अस्मिं लोके परम्हि चा’’ति॥ (ध॰ प॰ १६८) –
Dhammacārī sukhaṃ seti, asmiṃ loke paramhi cā’’ti. (dha. pa. 168) –
इमं गाथमाह। गाथापरियोसाने राजा सोतापत्तिफले पतिट्ठासि।
Imaṃ gāthamāha. Gāthāpariyosāne rājā sotāpattiphale patiṭṭhāsi.
‘‘धम्मं चरे सुचरितं, न नं दुच्चरितं चरे।
‘‘Dhammaṃ care sucaritaṃ, na naṃ duccaritaṃ care;
धम्मचारी सुखं सेति, अस्मिं लोके परम्हि चा’’ति॥ (ध॰ प॰ १६९) –
Dhammacārī sukhaṃ seti, asmiṃ loke paramhi cā’’ti. (dha. pa. 169) –
इमं पन गाथं सुत्वा सकदागामिफले पतिट्ठासि। महाधम्मपालजातकं (जा॰ १.१०.९२ आदयो) सुत्वा अनागामिफले पतिट्ठासि, मरणसमये सेतच्छत्तस्स हेट्ठा सिरिसयने निपन्नोयेव अरहत्तं पापुणि। अरञ्ञवासेन पन पधानानुयोगकिच्चं रञ्ञो नाहोसि। सोतापत्तिफलं सच्छिकत्वायेव पन भगवतो पत्तं गहेत्वा सपरिसं भगवन्तं महापासादं आरोपेत्वा पणीतेन खादनीयेन भोजनीयेन परिविसि। भत्तकिच्चपरियोसाने सब्बं इत्थागारं आगन्त्वा भगवन्तं वन्दि ठपेत्वा राहुलमातरं। सा पन ‘‘गच्छ, अय्यपुत्तं वन्दाही’’ति परिजनेन वुच्चमानापि ‘‘सचे मय्हं गुणो अत्थि, सयमेव मम सन्तिकं अय्यपुत्तो आगमिस्सति, आगतमेव नं वन्दिस्सामी’’ति वत्वा न अगमासि।
Imaṃ pana gāthaṃ sutvā sakadāgāmiphale patiṭṭhāsi. Mahādhammapālajātakaṃ (jā. 1.10.92 ādayo) sutvā anāgāmiphale patiṭṭhāsi, maraṇasamaye setacchattassa heṭṭhā sirisayane nipannoyeva arahattaṃ pāpuṇi. Araññavāsena pana padhānānuyogakiccaṃ rañño nāhosi. Sotāpattiphalaṃ sacchikatvāyeva pana bhagavato pattaṃ gahetvā saparisaṃ bhagavantaṃ mahāpāsādaṃ āropetvā paṇītena khādanīyena bhojanīyena parivisi. Bhattakiccapariyosāne sabbaṃ itthāgāraṃ āgantvā bhagavantaṃ vandi ṭhapetvā rāhulamātaraṃ. Sā pana ‘‘gaccha, ayyaputtaṃ vandāhī’’ti parijanena vuccamānāpi ‘‘sace mayhaṃ guṇo atthi, sayameva mama santikaṃ ayyaputto āgamissati, āgatameva naṃ vandissāmī’’ti vatvā na agamāsi.
भगवा राजानं पत्तं गाहापेत्वा द्वीहि अग्गसावकेहि सद्धिं राजधीताय सिरिगब्भं गन्त्वा ‘‘राजधीता यथारुचि वन्दमाना न किञ्चि वत्तब्बा’’ति वत्वा पञ्ञत्तासने निसीदि। सा वेगेनागन्त्वा गोप्फकेसु गहेत्वा पादपिट्ठियं सीसं परिवत्तेत्वा यथाअज्झासयं वन्दि। राजा राजधीताय भगवति सिनेहबहुमानादिगुणसम्पत्तियो कथेसि ‘‘भन्ते, मम धीता ‘तुम्हेहि कासायानि वत्थानि निवासितानी’ति सुत्वा ततो पट्ठाय कासायवत्थनिवत्था जाता, तुम्हाकं एकभत्तिकभावं सुत्वा एकभत्तिकाव जाता, तुम्हेहि महासयनस्स छड्डितभावं सुत्वा पट्टिकामञ्चकेयेव निपन्ना, तुम्हाकं मालागन्धादीहि विरतभावं ञत्वा विरतमालागन्धाव जाता, अत्तनो ञातकेहि ‘मयं पटिजग्गिस्सामा’ति सासने पेसितेपि एकञातकम्पि न ओलोकेसि, एवं गुणसम्पन्ना मे धीता भगवा’’ति। ‘‘अनच्छरियं, महाराज, यं इदानि तया रक्खियमाना राजधीता परिपक्के ञाणे अत्तानं रक्खेय्य, एसा पुब्बे अनारक्खा पब्बतपादे विचरमाना अपरिपक्के ञाणे अत्तानं रक्खी’’ति वत्वा चन्दकिन्नरीजातकं (जा॰ १.१४.१८ आदयो) कथेत्वा उट्ठायासना पक्कामि।
Bhagavā rājānaṃ pattaṃ gāhāpetvā dvīhi aggasāvakehi saddhiṃ rājadhītāya sirigabbhaṃ gantvā ‘‘rājadhītā yathāruci vandamānā na kiñci vattabbā’’ti vatvā paññattāsane nisīdi. Sā vegenāgantvā gopphakesu gahetvā pādapiṭṭhiyaṃ sīsaṃ parivattetvā yathāajjhāsayaṃ vandi. Rājā rājadhītāya bhagavati sinehabahumānādiguṇasampattiyo kathesi ‘‘bhante, mama dhītā ‘tumhehi kāsāyāni vatthāni nivāsitānī’ti sutvā tato paṭṭhāya kāsāyavatthanivatthā jātā, tumhākaṃ ekabhattikabhāvaṃ sutvā ekabhattikāva jātā, tumhehi mahāsayanassa chaḍḍitabhāvaṃ sutvā paṭṭikāmañcakeyeva nipannā, tumhākaṃ mālāgandhādīhi viratabhāvaṃ ñatvā viratamālāgandhāva jātā, attano ñātakehi ‘mayaṃ paṭijaggissāmā’ti sāsane pesitepi ekañātakampi na olokesi, evaṃ guṇasampannā me dhītā bhagavā’’ti. ‘‘Anacchariyaṃ, mahārāja, yaṃ idāni tayā rakkhiyamānā rājadhītā paripakke ñāṇe attānaṃ rakkheyya, esā pubbe anārakkhā pabbatapāde vicaramānā aparipakke ñāṇe attānaṃ rakkhī’’ti vatvā candakinnarījātakaṃ (jā. 1.14.18 ādayo) kathetvā uṭṭhāyāsanā pakkāmi.
दुतियदिवसे पन नन्दस्स राजकुमारस्स अभिसेकगेहप्पवेसनविवाहमङ्गलेसु वत्तमानेसु तस्स गेहं गन्त्वा कुमारं पत्तं गाहापेत्वा पब्बाजेतुकामो मङ्गलं वत्वा उट्ठायासना पक्कामि। जनपदकल्याणी कुमारं गच्छन्तं दिस्वा ‘‘तुवटं खो, अय्यपुत्त, आगच्छेय्यासी’’ति वत्वा गीवं पसारेत्वा ओलोकेसि। सोपि भगवन्तं ‘‘पत्तं गण्हथा’’ति वत्तुं अविसहमानो विहारंयेव अगमासि, तं अनिच्छमानंयेव भगवा पब्बाजेसि। इति भगवा कपिलवत्थुं गन्त्वा ततियदिवसे नन्दं पब्बाजेसि।
Dutiyadivase pana nandassa rājakumārassa abhisekagehappavesanavivāhamaṅgalesu vattamānesu tassa gehaṃ gantvā kumāraṃ pattaṃ gāhāpetvā pabbājetukāmo maṅgalaṃ vatvā uṭṭhāyāsanā pakkāmi. Janapadakalyāṇī kumāraṃ gacchantaṃ disvā ‘‘tuvaṭaṃ kho, ayyaputta, āgaccheyyāsī’’ti vatvā gīvaṃ pasāretvā olokesi. Sopi bhagavantaṃ ‘‘pattaṃ gaṇhathā’’ti vattuṃ avisahamāno vihāraṃyeva agamāsi, taṃ anicchamānaṃyeva bhagavā pabbājesi. Iti bhagavā kapilavatthuṃ gantvā tatiyadivase nandaṃ pabbājesi.
सत्तमे दिवसे राहुलमाता कुमारं अलङ्करित्वा भगवतो सन्तिकं पेसेसि ‘‘पस्स, तात, एतं वीसतिसहस्ससमणपरिवुतं सुवण्णवण्णं ब्रह्मरूपवण्णं समणं, अयं ते पिता, एतस्स महन्ता निधयो अहेसुं, त्यास्स निक्खमनकालतो पट्ठाय न पस्साम, गच्छ, नं दायज्जं याचाहि – ‘अहं तात कुमारो अभिसेकं पत्वा चक्कवत्ती भविस्सामि, धनेन मे अत्थो, धनं मे देहि। सामिको हि पुत्तो पितु सन्तकस्सा’ति’’। कुमारो च भगवतो सन्तिकं गन्त्वा पितु सिनेहं पटिलभित्वा हट्ठतुट्ठो ‘‘सुखा ते, समण, छाया’’ति वत्वा अञ्ञञ्च बहुं अत्तनो अनुरूपं वदन्तो अट्ठासि। भगवा कतभत्तकिच्चो अनुमोदनं कत्वा उट्ठायासना पक्कामि। कुमारोपि ‘‘दायज्जं मे, समण, देहि, दायज्जं मे, समण, देही’’ति भगवन्तं अनुबन्धि। भगवा कुमारं न निवत्तापेसि, परिजनोपि भगवता सद्धिं गच्छन्तं निवत्तेतुं नासक्खि। इति सो भगवता सद्धिं आराममेव अगमासि।
Sattame divase rāhulamātā kumāraṃ alaṅkaritvā bhagavato santikaṃ pesesi ‘‘passa, tāta, etaṃ vīsatisahassasamaṇaparivutaṃ suvaṇṇavaṇṇaṃ brahmarūpavaṇṇaṃ samaṇaṃ, ayaṃ te pitā, etassa mahantā nidhayo ahesuṃ, tyāssa nikkhamanakālato paṭṭhāya na passāma, gaccha, naṃ dāyajjaṃ yācāhi – ‘ahaṃ tāta kumāro abhisekaṃ patvā cakkavattī bhavissāmi, dhanena me attho, dhanaṃ me dehi. Sāmiko hi putto pitu santakassā’ti’’. Kumāro ca bhagavato santikaṃ gantvā pitu sinehaṃ paṭilabhitvā haṭṭhatuṭṭho ‘‘sukhā te, samaṇa, chāyā’’ti vatvā aññañca bahuṃ attano anurūpaṃ vadanto aṭṭhāsi. Bhagavā katabhattakicco anumodanaṃ katvā uṭṭhāyāsanā pakkāmi. Kumāropi ‘‘dāyajjaṃ me, samaṇa, dehi, dāyajjaṃ me, samaṇa, dehī’’ti bhagavantaṃ anubandhi. Bhagavā kumāraṃ na nivattāpesi, parijanopi bhagavatā saddhiṃ gacchantaṃ nivattetuṃ nāsakkhi. Iti so bhagavatā saddhiṃ ārāmameva agamāsi.
ततो भगवा चिन्तेसि ‘‘यं अयं पितु सन्तकं धनं इच्छति, तं वट्टानुगतं सविघातं, हन्दस्स बोधिमण्डे पटिलद्धं सत्तविधं अरियधनं देमि, लोकुत्तरदायज्जस्स नं सामिकं करोमी’’ति आयस्मन्तं सारिपुत्तं आमन्तेसि ‘‘तेन हि, त्वं सारिपुत्त, राहुलकुमारं पब्बाजेही’’ति। थेरो तं पब्बाजेसि। पब्बजिते पन कुमारे रञ्ञो अधिमत्तं दुक्खं उप्पज्जि। तं अधिवासेतुं असक्कोन्तो भगवतो निवेदेत्वा ‘‘साधु, भन्ते, अय्या मातापितूहि अननुञ्ञातं पुत्तं न पब्बाजेय्यु’’न्ति वरं याचि। भगवा तस्स तं वरं दत्वा पुनदिवसे राजनिवेसने कतपातरासो एकमन्तं निसिन्नेन रञ्ञा ‘‘भन्ते, तुम्हाकं दुक्करकारिककाले एका देवता मं उपसङ्कमित्वा ‘पुत्तो ते कालकतो’ति आह, तस्सा वचनं असद्दहन्तो ‘न मय्हं पुत्तो बोधिं अप्पत्वा कालं करोती’ति तं पटिक्खिपि’’न्ति वुत्ते ‘‘इदानि किं सद्दहिस्सथ, ये तुम्हे पुब्बेपि अट्ठिकानि दस्सेत्वा ‘पुत्तो ते मतो’ति वुत्ते न सद्दहित्था’’ति इमिस्सा अट्ठुप्पत्तिया महाधम्मपालजातकं कथेसि। कथापरियोसाने राजा अनागामिफले पतिट्ठासि।
Tato bhagavā cintesi ‘‘yaṃ ayaṃ pitu santakaṃ dhanaṃ icchati, taṃ vaṭṭānugataṃ savighātaṃ, handassa bodhimaṇḍe paṭiladdhaṃ sattavidhaṃ ariyadhanaṃ demi, lokuttaradāyajjassa naṃ sāmikaṃ karomī’’ti āyasmantaṃ sāriputtaṃ āmantesi ‘‘tena hi, tvaṃ sāriputta, rāhulakumāraṃ pabbājehī’’ti. Thero taṃ pabbājesi. Pabbajite pana kumāre rañño adhimattaṃ dukkhaṃ uppajji. Taṃ adhivāsetuṃ asakkonto bhagavato nivedetvā ‘‘sādhu, bhante, ayyā mātāpitūhi ananuññātaṃ puttaṃ na pabbājeyyu’’nti varaṃ yāci. Bhagavā tassa taṃ varaṃ datvā punadivase rājanivesane katapātarāso ekamantaṃ nisinnena raññā ‘‘bhante, tumhākaṃ dukkarakārikakāle ekā devatā maṃ upasaṅkamitvā ‘putto te kālakato’ti āha, tassā vacanaṃ asaddahanto ‘na mayhaṃ putto bodhiṃ appatvā kālaṃ karotī’ti taṃ paṭikkhipi’’nti vutte ‘‘idāni kiṃ saddahissatha, ye tumhe pubbepi aṭṭhikāni dassetvā ‘putto te mato’ti vutte na saddahitthā’’ti imissā aṭṭhuppattiyā mahādhammapālajātakaṃ kathesi. Kathāpariyosāne rājā anāgāmiphale patiṭṭhāsi.
इति भगवा पितरं तीसु फलेसु पतिट्ठापेत्वा भिक्खुसङ्घपरिवुतो पुनदेव राजगहं गन्त्वा वेळुवने विहासि। तस्मिं समये अनाथपिण्डिको गहपति पञ्चहि सकटसतेहि भण्डं आदाय राजगहे अत्तनो पियसहायकस्स सेट्ठिनो गेहं गन्त्वा तत्थ बुद्धस्स भगवतो उप्पन्नभावं सुत्वा बलवपच्चूससमये देवतानुभावेन विवटेन द्वारेन सत्थारं उपसङ्कमित्वा धम्मं सुत्वा सोतापत्तिफले पतिट्ठाय दुतियदिवसे बुद्धप्पमुखस्स भिक्खुसङ्घस्स महादानं दत्वा सावत्थिं आगमनत्थाय सत्थु पटिञ्ञं गहेत्वा अन्तरामग्गे पञ्चचत्तालीसयोजनट्ठाने सतसहस्सं सतसहस्सं दत्वा योजनिके योजनिके विहारे कारेत्वा जेतवनं कोटिसन्थारेन अट्ठारसहिरञ्ञकोटीहि किणित्वा नवकम्मं पट्ठपेसि। सो मज्झे दसबलस्स गन्धकुटिं कारेसि, तं परिवारेत्वा असीतिमहाथेरानं पाटियेक्कसन्निवेसने आवासे एककूटागारद्विकूटागारहंसवट्टकदीघसालामण्डपादिवसेन सेससेनासनानि पोक्खरणीचङ्कमनरत्तिट्ठानदिवाट्ठानानि चाति अट्ठारसकोटिपरिच्चागेन रमणीये भूमिभागे मनोरमं विहारं कारापेत्वा दसबलस्स आगमनत्थाय दूतं पेसेसि। सत्था दूतस्स वचनं सुत्वा महाभिक्खुसङ्घपरिवुतो राजगहा निक्खमित्वा अनुपुब्बेन सावत्थिनगरं पापुणि।
Iti bhagavā pitaraṃ tīsu phalesu patiṭṭhāpetvā bhikkhusaṅghaparivuto punadeva rājagahaṃ gantvā veḷuvane vihāsi. Tasmiṃ samaye anāthapiṇḍiko gahapati pañcahi sakaṭasatehi bhaṇḍaṃ ādāya rājagahe attano piyasahāyakassa seṭṭhino gehaṃ gantvā tattha buddhassa bhagavato uppannabhāvaṃ sutvā balavapaccūsasamaye devatānubhāvena vivaṭena dvārena satthāraṃ upasaṅkamitvā dhammaṃ sutvā sotāpattiphale patiṭṭhāya dutiyadivase buddhappamukhassa bhikkhusaṅghassa mahādānaṃ datvā sāvatthiṃ āgamanatthāya satthu paṭiññaṃ gahetvā antarāmagge pañcacattālīsayojanaṭṭhāne satasahassaṃ satasahassaṃ datvā yojanike yojanike vihāre kāretvā jetavanaṃ koṭisanthārena aṭṭhārasahiraññakoṭīhi kiṇitvā navakammaṃ paṭṭhapesi. So majjhe dasabalassa gandhakuṭiṃ kāresi, taṃ parivāretvā asītimahātherānaṃ pāṭiyekkasannivesane āvāse ekakūṭāgāradvikūṭāgārahaṃsavaṭṭakadīghasālāmaṇḍapādivasena sesasenāsanāni pokkharaṇīcaṅkamanarattiṭṭhānadivāṭṭhānāni cāti aṭṭhārasakoṭipariccāgena ramaṇīye bhūmibhāge manoramaṃ vihāraṃ kārāpetvā dasabalassa āgamanatthāya dūtaṃ pesesi. Satthā dūtassa vacanaṃ sutvā mahābhikkhusaṅghaparivuto rājagahā nikkhamitvā anupubbena sāvatthinagaraṃ pāpuṇi.
महासेट्ठिपि खो विहारमहं सज्जेत्वा तथागतस्स जेतवनप्पविसनदिवसे पुत्तं सब्बालङ्कारपटिमण्डितं कत्वा अलङ्कतपटियत्तेहेव पञ्चहि कुमारसतेहि सद्धिं पेसेसि। सो सपरिवारो पञ्चवण्णवत्थसमुज्जलानि पञ्च धजसतानि गहेत्वा दसबलस्स पुरतो अहोसि। तेसं पच्छतो महासुभद्दा चूळसुभद्दाति द्वे सेट्ठिधीतरो पञ्चहि कुमारिकासतेहि सद्धिं पुण्णघटे गहेत्वा निक्खमिंसु। तासं पच्छतो सेट्ठिभरिया सब्बालङ्कारपटिमण्डिता पञ्चहि मातुगामसतेहि सद्धिं पुण्णपातियो गहेत्वा निक्खमि। सब्बेसं पच्छतो सयं महासेट्ठि अहतवत्थनिवत्थो अहतवत्थनिवत्थेहेव पञ्चहि सेट्ठिसतेहि सद्धिं भगवन्तं अब्भुग्गञ्छि। भगवा इमं उपासकपरिसं पुरतो कत्वा महाभिक्खुसङ्घपरिवुतो अत्तनो सरीरप्पभाय सुवण्णरससेकपिञ्जरानि विय वनन्तरानि कुरुमानो अनन्ताय बुद्धलीळाय अपटिसमाय बुद्धसिरिया जेतवनविहारं पाविसि।
Mahāseṭṭhipi kho vihāramahaṃ sajjetvā tathāgatassa jetavanappavisanadivase puttaṃ sabbālaṅkārapaṭimaṇḍitaṃ katvā alaṅkatapaṭiyatteheva pañcahi kumārasatehi saddhiṃ pesesi. So saparivāro pañcavaṇṇavatthasamujjalāni pañca dhajasatāni gahetvā dasabalassa purato ahosi. Tesaṃ pacchato mahāsubhaddā cūḷasubhaddāti dve seṭṭhidhītaro pañcahi kumārikāsatehi saddhiṃ puṇṇaghaṭe gahetvā nikkhamiṃsu. Tāsaṃ pacchato seṭṭhibhariyā sabbālaṅkārapaṭimaṇḍitā pañcahi mātugāmasatehi saddhiṃ puṇṇapātiyo gahetvā nikkhami. Sabbesaṃ pacchato sayaṃ mahāseṭṭhi ahatavatthanivattho ahatavatthanivattheheva pañcahi seṭṭhisatehi saddhiṃ bhagavantaṃ abbhuggañchi. Bhagavā imaṃ upāsakaparisaṃ purato katvā mahābhikkhusaṅghaparivuto attano sarīrappabhāya suvaṇṇarasasekapiñjarāni viya vanantarāni kurumāno anantāya buddhalīḷāya apaṭisamāya buddhasiriyā jetavanavihāraṃ pāvisi.
अथ नं अनाथपिण्डिको पुच्छि – ‘‘कथाहं, भन्ते, इमस्मिं विहारे पटिपज्जामी’’ति। तेन हि गहपति इमं विहारं आगतानागतस्स चातुद्दिसस्स भिक्खुसङ्घस्स देहीति। ‘‘साधु, भन्ते’’ति महासेट्ठि सुवण्णभिङ्कारं आदाय दसबलस्स हत्थे उदकं पातेत्वा ‘‘इमं जेतवनविहारं आगतानागतस्स चातुद्दिसस्स भिक्खुसङ्घस्स दम्मी’’ति अदासि। सत्था विहारं पटिग्गहेत्वा अनुमोदनं करोन्तो –
Atha naṃ anāthapiṇḍiko pucchi – ‘‘kathāhaṃ, bhante, imasmiṃ vihāre paṭipajjāmī’’ti. Tena hi gahapati imaṃ vihāraṃ āgatānāgatassa cātuddisassa bhikkhusaṅghassa dehīti. ‘‘Sādhu, bhante’’ti mahāseṭṭhi suvaṇṇabhiṅkāraṃ ādāya dasabalassa hatthe udakaṃ pātetvā ‘‘imaṃ jetavanavihāraṃ āgatānāgatassa cātuddisassa bhikkhusaṅghassa dammī’’ti adāsi. Satthā vihāraṃ paṭiggahetvā anumodanaṃ karonto –
‘‘सीतं उण्हं पटिहन्ति, ततो वाळमिगानि च।
‘‘Sītaṃ uṇhaṃ paṭihanti, tato vāḷamigāni ca;
सरीसपे च मकसे, सिसिरे चापि वुट्ठियो॥
Sarīsape ca makase, sisire cāpi vuṭṭhiyo.
‘‘ततो वातातपो घोरो, सञ्जातो पटिहञ्ञति।
‘‘Tato vātātapo ghoro, sañjāto paṭihaññati;
लेणत्थञ्च सुखत्थञ्च, झायितुञ्च विपस्सितुं॥
Leṇatthañca sukhatthañca, jhāyituñca vipassituṃ.
‘‘विहारदानं सङ्घस्स, अग्गं बुद्धेन वण्णितं।
‘‘Vihāradānaṃ saṅghassa, aggaṃ buddhena vaṇṇitaṃ;
तस्मा हि पण्डितो पोसो, सम्पस्सं अत्थमत्तनो॥
Tasmā hi paṇḍito poso, sampassaṃ atthamattano.
‘‘विहारे कारये रम्मे, वासयेत्थ बहुस्सुते।
‘‘Vihāre kāraye ramme, vāsayettha bahussute;
तेसं अन्नञ्च पानञ्च, वत्थसेनासनानि च॥
Tesaṃ annañca pānañca, vatthasenāsanāni ca.
‘‘ददेय्य उजुभूतेसु, विप्पसन्नेन चेतसा।
‘‘Dadeyya ujubhūtesu, vippasannena cetasā;
ते तस्स धम्मं देसेन्ति, सब्बदुक्खापनूदनं।
Te tassa dhammaṃ desenti, sabbadukkhāpanūdanaṃ;
यं सो धम्मं इधञ्ञाय, परिनिब्बाति अनासवो’’ति॥ (चूळव॰ २९५) –
Yaṃ so dhammaṃ idhaññāya, parinibbāti anāsavo’’ti. (cūḷava. 295) –
विहारानिसंसं कथेसि। अनाथपिण्डिको दुतियदिवसतो पट्ठाय विहारमहं आरभि। विसाखाय पासादमहो चतूहि मासेहि निट्ठितो, अनाथपिण्डिकस्स पन विहारमहो नवहि मासेहि निट्ठासि। विहारमहेपि अट्ठारसेव कोटियो परिच्चागं अगमंसु। इति एकस्मिंयेव विहारे चतुपण्णासकोटिसङ्ख्यं धनं परिच्चजि।
Vihārānisaṃsaṃ kathesi. Anāthapiṇḍiko dutiyadivasato paṭṭhāya vihāramahaṃ ārabhi. Visākhāya pāsādamaho catūhi māsehi niṭṭhito, anāthapiṇḍikassa pana vihāramaho navahi māsehi niṭṭhāsi. Vihāramahepi aṭṭhāraseva koṭiyo pariccāgaṃ agamaṃsu. Iti ekasmiṃyeva vihāre catupaṇṇāsakoṭisaṅkhyaṃ dhanaṃ pariccaji.
अतीते पन विपस्सिस्स भगवतो काले पुनब्बसुमित्तो नाम सेट्ठि सुवण्णिट्ठकासन्थारेन किणित्वा तस्मिंयेव ठाने योजनप्पमाणं सङ्घारामं कारेसि। सिखिस्स भगवतो काले सिरिवड्ढो नाम सेट्ठि सुवण्णफालसन्थारेन किणित्वा तस्मिंयेव ठाने तिगावुतप्पमाणं सङ्घारामं कारेसि। वेस्सभुस्स भगवतो काले सोत्थिजो नाम सेट्ठि सुवण्णहत्थिपदसन्थारेन किणित्वा तस्मिंयेव ठाने अड्ढयोजनप्पमाणं सङ्घारामं कारेसि। ककुसन्धस्स भगवतो काले अच्चुतो नाम सेट्ठि सुवण्णिट्ठकासन्थारेन किणित्वा तस्मिंयेव ठाने गावुतप्पमाणं सङ्घारामं कारेसि। कोणागमनस्स भगवतो काले उग्गो नाम सेट्ठि सुवण्णकच्छपसन्थारेन किणित्वा तस्मिंयेव ठाने अड्ढगावुतप्पमाणं सङ्घारामं कारेसि। कस्सपस्स भगवतो काले सुमङ्गलो नाम सेट्ठि सुवण्णकट्टिसन्थारेन किणित्वा तस्मिंयेव ठाने सोळसकरीसप्पमाणं सङ्घारामं कारेसि। अम्हाकं पन भगवतो काले अनाथपिण्डिको नाम सेट्ठि कहापणकोटिसन्थारेन किणित्वा तस्मिंयेव ठाने अट्ठकरीसप्पमाणं सङ्घारामं कारेसि। इदं किर ठानं सब्बबुद्धानं अविजहितट्ठानमेव।
Atīte pana vipassissa bhagavato kāle punabbasumitto nāma seṭṭhi suvaṇṇiṭṭhakāsanthārena kiṇitvā tasmiṃyeva ṭhāne yojanappamāṇaṃ saṅghārāmaṃ kāresi. Sikhissa bhagavato kāle sirivaḍḍho nāma seṭṭhi suvaṇṇaphālasanthārena kiṇitvā tasmiṃyeva ṭhāne tigāvutappamāṇaṃ saṅghārāmaṃ kāresi. Vessabhussa bhagavato kāle sotthijo nāma seṭṭhi suvaṇṇahatthipadasanthārena kiṇitvā tasmiṃyeva ṭhāne aḍḍhayojanappamāṇaṃ saṅghārāmaṃ kāresi. Kakusandhassa bhagavato kāle accuto nāma seṭṭhi suvaṇṇiṭṭhakāsanthārena kiṇitvā tasmiṃyeva ṭhāne gāvutappamāṇaṃ saṅghārāmaṃ kāresi. Koṇāgamanassa bhagavato kāle uggo nāma seṭṭhi suvaṇṇakacchapasanthārena kiṇitvā tasmiṃyeva ṭhāne aḍḍhagāvutappamāṇaṃ saṅghārāmaṃ kāresi. Kassapassa bhagavato kāle sumaṅgalo nāma seṭṭhi suvaṇṇakaṭṭisanthārena kiṇitvā tasmiṃyeva ṭhāne soḷasakarīsappamāṇaṃ saṅghārāmaṃ kāresi. Amhākaṃ pana bhagavato kāle anāthapiṇḍiko nāma seṭṭhi kahāpaṇakoṭisanthārena kiṇitvā tasmiṃyeva ṭhāne aṭṭhakarīsappamāṇaṃ saṅghārāmaṃ kāresi. Idaṃ kira ṭhānaṃ sabbabuddhānaṃ avijahitaṭṭhānameva.
इति महाबोधिमण्डे सब्बञ्ञुतप्पत्तितो याव महापरिनिब्बानमञ्चा यस्मिं यस्मिं ठाने भगवा विहासि, इदं सन्तिकेनिदानं नाम, तस्स वसेन सब्बजातकानि वण्णयिस्साम।
Iti mahābodhimaṇḍe sabbaññutappattito yāva mahāparinibbānamañcā yasmiṃ yasmiṃ ṭhāne bhagavā vihāsi, idaṃ santikenidānaṃ nāma, tassa vasena sabbajātakāni vaṇṇayissāma.
निदानकथा निट्ठिता।
Nidānakathā niṭṭhitā.
१. एककनिपातो
1. Ekakanipāto
१. अपण्णकवग्गो
1. Apaṇṇakavaggo
१. अपण्णकजातकवण्णना
1. Apaṇṇakajātakavaṇṇanā
इमं ताव अपण्णकधम्मदेसनं भगवा सावत्थिं उपनिस्साय जेतवनमहाविहारे विहरन्तो कथेसि। कं पन आरब्भ अयं कथा समुट्ठिताति? सेट्ठिस्स सहायके पञ्चसते तित्थियसावके। एकस्मिञ्हि दिवसे अनाथपिण्डिको सेट्ठि अत्तनो सहायके पञ्चसते अञ्ञतित्थियसावके आदाय बहुं मालागन्धविलेपनञ्चेव सप्पितेलमधुफाणितवत्थच्छादनानि च गाहापेत्वा जेतवनं गन्त्वा भगवन्तं वन्दित्वा गन्धमालादीहि पूजेत्वा भेसज्जानि चेव वत्थानि च भिक्खुसङ्घस्स विस्सज्जेत्वा छ निसज्जादोसे वज्जेत्वा एकमन्तं निसीदि। तेपि अञ्ञतित्थियसावका तथागतं वन्दित्वा सत्थु पुण्णचन्दसस्सिरिकं मुखं, लक्खणानुब्यञ्जनपटिमण्डितं ब्यामप्पभापरिक्खित्तं ब्रह्मकायं, आवेळावेळा यमकयमका हुत्वा निच्छरन्तियो घनबुद्धरस्मियो च ओलोकयमाना अनाथपिण्डिकस्स समीपेयेव निसीदिंसु।
Imaṃ tāva apaṇṇakadhammadesanaṃ bhagavā sāvatthiṃ upanissāya jetavanamahāvihāre viharanto kathesi. Kaṃ pana ārabbha ayaṃ kathā samuṭṭhitāti? Seṭṭhissa sahāyake pañcasate titthiyasāvake. Ekasmiñhi divase anāthapiṇḍiko seṭṭhi attano sahāyake pañcasate aññatitthiyasāvake ādāya bahuṃ mālāgandhavilepanañceva sappitelamadhuphāṇitavatthacchādanāni ca gāhāpetvā jetavanaṃ gantvā bhagavantaṃ vanditvā gandhamālādīhi pūjetvā bhesajjāni ceva vatthāni ca bhikkhusaṅghassa vissajjetvā cha nisajjādose vajjetvā ekamantaṃ nisīdi. Tepi aññatitthiyasāvakā tathāgataṃ vanditvā satthu puṇṇacandasassirikaṃ mukhaṃ, lakkhaṇānubyañjanapaṭimaṇḍitaṃ byāmappabhāparikkhittaṃ brahmakāyaṃ, āveḷāveḷā yamakayamakā hutvā niccharantiyo ghanabuddharasmiyo ca olokayamānā anāthapiṇḍikassa samīpeyeva nisīdiṃsu.
अथ नेसं सत्था मनोसिलातले सीहनादं नदन्तो तरुणसीहो विय गज्जन्तो पावुस्सकमेघो विय च आकासगङ्गं ओतारेन्तो विय च रतनदामं गन्थेन्तो विय च अट्ठङ्गसमन्नागतेन सवनीयेन कमनीयेन ब्रह्मस्सरेन नानानयविचित्तं मधुरधम्मकथं कथेसि। ते सत्थु धम्मदेसनं सुत्वा पसन्नचित्ता उट्ठाय दसबलं वन्दित्वा अञ्ञतित्थियसरणं भिन्दित्वा बुद्धं सरणं अगमंसु। ते ततो पट्ठाय निच्चकालं अनाथपिण्डिकेन सद्धिं गन्धमालादिहत्था विहारं गन्त्वा धम्मं सुणन्ति, दानं देन्ति, सीलं रक्खन्ति, उपोसथकम्मं करोन्ति।
Atha nesaṃ satthā manosilātale sīhanādaṃ nadanto taruṇasīho viya gajjanto pāvussakamegho viya ca ākāsagaṅgaṃ otārento viya ca ratanadāmaṃ ganthento viya ca aṭṭhaṅgasamannāgatena savanīyena kamanīyena brahmassarena nānānayavicittaṃ madhuradhammakathaṃ kathesi. Te satthu dhammadesanaṃ sutvā pasannacittā uṭṭhāya dasabalaṃ vanditvā aññatitthiyasaraṇaṃ bhinditvā buddhaṃ saraṇaṃ agamaṃsu. Te tato paṭṭhāya niccakālaṃ anāthapiṇḍikena saddhiṃ gandhamālādihatthā vihāraṃ gantvā dhammaṃ suṇanti, dānaṃ denti, sīlaṃ rakkhanti, uposathakammaṃ karonti.
अथ भगवा सावत्थितो पुनदेव राजगहं अगमासि। ते तथागतस्स गतकाले तं सरणं भिन्दित्वा पुन अञ्ञतित्थियसरणं गन्त्वा अत्तनो मूलट्ठानेयेव पतिट्ठिता। भगवापि सत्तट्ठ मासे वीतिनामेत्वा पुन जेतवनमेव अगमासि। अनाथपिण्डिको पुनपि ते आदाय सत्थु सन्तिकं गन्त्वा सत्थारं गन्धमालादीहि पूजेत्वा वन्दित्वा एकमन्तं निसीदि। तेपि भगवन्तं वन्दित्वा एकमन्तं निसीदिंसु। अथ नेसं तथागते चारिकं पक्कन्ते गहितसरणं भिन्दित्वा पुन अञ्ञतित्थियसरणमेव गहेत्वा मूले पतिट्ठितभावं भगवतो आरोचेसि।
Atha bhagavā sāvatthito punadeva rājagahaṃ agamāsi. Te tathāgatassa gatakāle taṃ saraṇaṃ bhinditvā puna aññatitthiyasaraṇaṃ gantvā attano mūlaṭṭhāneyeva patiṭṭhitā. Bhagavāpi sattaṭṭha māse vītināmetvā puna jetavanameva agamāsi. Anāthapiṇḍiko punapi te ādāya satthu santikaṃ gantvā satthāraṃ gandhamālādīhi pūjetvā vanditvā ekamantaṃ nisīdi. Tepi bhagavantaṃ vanditvā ekamantaṃ nisīdiṃsu. Atha nesaṃ tathāgate cārikaṃ pakkante gahitasaraṇaṃ bhinditvā puna aññatitthiyasaraṇameva gahetvā mūle patiṭṭhitabhāvaṃ bhagavato ārocesi.
भगवा अपरिमितकप्पकोटियो निरन्तरं पवत्तितवचीसुचरितानुभावेन दिब्बगन्धगन्धितं नानागन्धपूरितं रतनकरण्डकं विवरन्तो विय मुखपदुमं विवरित्वा मधुरस्सरं निच्छारेन्तो ‘‘सच्चं किर तुम्हे उपासका तीणि सरणानि भिन्दित्वा अञ्ञतित्थियसरणं गता’’ति पुच्छि। अथ तेहि पटिच्छादेतुं असक्कोन्तेहि ‘‘सच्चं भगवा’’ति वुत्ते सत्था ‘‘उपासका हेट्ठा अवीचिं उपरि भवग्गं परिच्छेदं कत्वा तिरियं अपरिमाणासु लोकधातूसु सीलादीहि गुणेहि बुद्धेन सदिसो नाम नत्थि, कुतो अधिकतरो’’ति। ‘‘यावता, भिक्खवे, सत्ता अपदा वा द्विपदा वा चतुप्पदा वा बहुप्पदा वा, तथागतो तेसं अग्गमक्खायति (सं॰ नि॰ ५.१३९; अ॰ नि॰ ४.३४), यं किञ्चि वित्तं इध वा हुरं वा…पे॰… (खु॰ पा॰ ६.३; सु॰ नि॰ २२६) अग्गतो वे पसन्नान’’न्तिआदीहि (अ॰ नि॰ ४.३४; इतिवु॰ ९०) सुत्तेहि पकासिते रतनत्तयगुणे पकासेत्वा ‘‘एवं उत्तमगुणेहि समन्नागतं रतनत्तयं सरणं गता उपासका वा उपासिका वा निरयादीसु निब्बत्तका नाम नत्थि, अपायनिब्बत्तितो पन मुच्चित्वा देवलोके उप्पज्जित्वा महासम्पत्तिं अनुभोन्ति, तस्मा तुम्हेहि एवरूपं सरणं भिन्दित्वा अञ्ञतित्थियसरणं गच्छन्तेहि अयुत्तं कत’’न्ति आह।
Bhagavā aparimitakappakoṭiyo nirantaraṃ pavattitavacīsucaritānubhāvena dibbagandhagandhitaṃ nānāgandhapūritaṃ ratanakaraṇḍakaṃ vivaranto viya mukhapadumaṃ vivaritvā madhurassaraṃ nicchārento ‘‘saccaṃ kira tumhe upāsakā tīṇi saraṇāni bhinditvā aññatitthiyasaraṇaṃ gatā’’ti pucchi. Atha tehi paṭicchādetuṃ asakkontehi ‘‘saccaṃ bhagavā’’ti vutte satthā ‘‘upāsakā heṭṭhā avīciṃ upari bhavaggaṃ paricchedaṃ katvā tiriyaṃ aparimāṇāsu lokadhātūsu sīlādīhi guṇehi buddhena sadiso nāma natthi, kuto adhikataro’’ti. ‘‘Yāvatā, bhikkhave, sattā apadā vā dvipadā vā catuppadā vā bahuppadā vā, tathāgato tesaṃ aggamakkhāyati (saṃ. ni. 5.139; a. ni. 4.34), yaṃ kiñci vittaṃ idha vā huraṃ vā…pe… (khu. pā. 6.3; su. ni. 226) aggato ve pasannāna’’ntiādīhi (a. ni. 4.34; itivu. 90) suttehi pakāsite ratanattayaguṇe pakāsetvā ‘‘evaṃ uttamaguṇehi samannāgataṃ ratanattayaṃ saraṇaṃ gatā upāsakā vā upāsikā vā nirayādīsu nibbattakā nāma natthi, apāyanibbattito pana muccitvā devaloke uppajjitvā mahāsampattiṃ anubhonti, tasmā tumhehi evarūpaṃ saraṇaṃ bhinditvā aññatitthiyasaraṇaṃ gacchantehi ayuttaṃ kata’’nti āha.
एत्थ च तीणि रतनानि मोक्खवसेन उत्तमवसेन सरणगतानं अपायेसु निब्बत्तिया अभावदीपनत्थं इमानि सुत्तानि दस्सेतब्बानि –
Ettha ca tīṇi ratanāni mokkhavasena uttamavasena saraṇagatānaṃ apāyesu nibbattiyā abhāvadīpanatthaṃ imāni suttāni dassetabbāni –
‘‘ये केचि बुद्धं सरणं गतासे, न ते गमिस्सन्ति अपायभूमिं।
‘‘Ye keci buddhaṃ saraṇaṃ gatāse, na te gamissanti apāyabhūmiṃ;
पहाय मानुसं देहं, देवकायं परिपूरेस्सन्ति॥ (दी॰ नि॰ २.३३२; सं॰ नि॰ १.३७)।
Pahāya mānusaṃ dehaṃ, devakāyaṃ paripūressanti. (dī. ni. 2.332; saṃ. ni. 1.37);
‘‘ये केचि धम्मं सरणं गतासे, न ते गमिस्सन्ति अपायभूमिं।
‘‘Ye keci dhammaṃ saraṇaṃ gatāse, na te gamissanti apāyabhūmiṃ;
पहाय मानुसं देहं, देवकायं परिपूरेस्सन्ति॥
Pahāya mānusaṃ dehaṃ, devakāyaṃ paripūressanti.
‘‘ये केचि सङ्घं सरणं गतासे, न ते गमिस्सन्ति अपायभूमिं।
‘‘Ye keci saṅghaṃ saraṇaṃ gatāse, na te gamissanti apāyabhūmiṃ;
पहाय मानुसं देहं, देवकायं परिपूरेस्सन्ति॥
Pahāya mānusaṃ dehaṃ, devakāyaṃ paripūressanti.
‘‘बहुं वे सरणं यन्ति, पब्बतानि वनानि च।
‘‘Bahuṃ ve saraṇaṃ yanti, pabbatāni vanāni ca;
आरामरुक्खचेत्यानि, मनुस्सा भयतज्जिता॥
Ārāmarukkhacetyāni, manussā bhayatajjitā.
‘‘नेतं खो सरणं खेमं, नेतं सरणमुत्तमं।
‘‘Netaṃ kho saraṇaṃ khemaṃ, netaṃ saraṇamuttamaṃ;
नेतं सरणमागम्म, सब्बदुक्खा पमुच्चति॥
Netaṃ saraṇamāgamma, sabbadukkhā pamuccati.
‘‘यो च बुद्धञ्च धम्मञ्च, सङ्घञ्च सरणं गतो।
‘‘Yo ca buddhañca dhammañca, saṅghañca saraṇaṃ gato;
चत्तारि अरियसच्चानि, सम्मप्पञ्ञाय पस्सति॥
Cattāri ariyasaccāni, sammappaññāya passati.
‘‘दुक्खं दुक्खसमुप्पादं, दुक्खस्स च अतिक्कमं।
‘‘Dukkhaṃ dukkhasamuppādaṃ, dukkhassa ca atikkamaṃ;
अरियञ्चट्ठङ्गिकं मग्गं, दुक्खूपसमगामिनं॥
Ariyañcaṭṭhaṅgikaṃ maggaṃ, dukkhūpasamagāminaṃ.
‘‘एतं खो सरणं खेमं, एतं सरणमुत्तमं।
‘‘Etaṃ kho saraṇaṃ khemaṃ, etaṃ saraṇamuttamaṃ;
एतं सरणमागम्म, सब्बदुक्खा पमुच्चती’’ति॥ (ध॰ प॰ १८८-१९२)।
Etaṃ saraṇamāgamma, sabbadukkhā pamuccatī’’ti. (dha. pa. 188-192);
न केवलञ्च नेसं सत्था एत्तकंयेव धम्मं देसेसि, अपिच खो ‘‘उपासका बुद्धानुस्सतिकम्मट्ठानं नाम, धम्मानुस्सतिकम्मट्ठानं नाम, सङ्घानुस्सतिकम्मट्ठानं नाम सोतापत्तिमग्गं देति, सोतापत्तिफलं देति, सकदागामिमग्गं देति, सकदागामिफलं देति, अनागामिमग्गं देति, अनागामिफलं देति, अरहत्तमग्गं देति, अरहत्तफलं देती’’तिएवमादीहिपि नयेहि धम्मं देसेत्वा ‘‘एवरूपं नाम सरणं भिन्दन्तेहि अयुत्तं तुम्हेहि कत’’न्ति आह। एत्थ च बुद्धानुस्सतिकम्मट्ठानादीनं सोतापत्तिमग्गादिप्पदानं ‘‘एकधम्मो, भिक्खवे, भावितो बहुलीकतो एकन्तनिब्बिदाय विरागाय निरोधाय उपसमाय अभिञ्ञाय सम्बोधाय निब्बानाय संवत्तति। कतमो एकधम्मो? बुद्धानुस्सती’’तिएवमादीहि (अ॰ नि॰ १.२९६) सुत्तेहि दीपेतब्बं।
Na kevalañca nesaṃ satthā ettakaṃyeva dhammaṃ desesi, apica kho ‘‘upāsakā buddhānussatikammaṭṭhānaṃ nāma, dhammānussatikammaṭṭhānaṃ nāma, saṅghānussatikammaṭṭhānaṃ nāma sotāpattimaggaṃ deti, sotāpattiphalaṃ deti, sakadāgāmimaggaṃ deti, sakadāgāmiphalaṃ deti, anāgāmimaggaṃ deti, anāgāmiphalaṃ deti, arahattamaggaṃ deti, arahattaphalaṃ detī’’tievamādīhipi nayehi dhammaṃ desetvā ‘‘evarūpaṃ nāma saraṇaṃ bhindantehi ayuttaṃ tumhehi kata’’nti āha. Ettha ca buddhānussatikammaṭṭhānādīnaṃ sotāpattimaggādippadānaṃ ‘‘ekadhammo, bhikkhave, bhāvito bahulīkato ekantanibbidāya virāgāya nirodhāya upasamāya abhiññāya sambodhāya nibbānāya saṃvattati. Katamo ekadhammo? Buddhānussatī’’tievamādīhi (a. ni. 1.296) suttehi dīpetabbaṃ.
एवं भगवा नानप्पकारेहि उपासके ओवदित्वा ‘‘उपासका पुब्बेपि मनुस्सा असरणं ‘सरण’न्ति तक्कग्गाहेन विरद्धग्गाहेन गहेत्वा अमनुस्सपरिग्गहिते कन्तारे यक्खभक्खा हुत्वा महाविनासं पत्ता, अपण्णकग्गाहं पन एकंसिकग्गाहं अविरद्धग्गाहं गहितमनुस्सा तस्मिंयेव कन्तारे सोत्थिभावं पत्ता’’ति वत्वा तुण्ही अहोसि। अथ खो अनाथपिण्डिको गहपति उट्ठायासना भगवन्तं वन्दित्वा अभित्थवित्वा सिरस्मिं अञ्जलिं पतिट्ठापेत्वा एवमाह ‘‘भन्ते, इदानि ताव इमेसं उपासकानं उत्तमसरणं भिन्दित्वा तक्कग्गहणं अम्हाकं पाकटं, पुब्बे पन अमनुस्सपरिग्गहिते कन्तारे तक्किकानं विनासो, अपण्णकग्गाहं गहितमनुस्सानञ्च सोत्थिभावो अम्हाकं पटिच्छन्नो, तुम्हाकमेव पाकटो, साधु वत नो भगवा आकासे पुण्णचन्दं उट्ठापेन्तो विय इमं कारणं पाकटं करोतू’’ति। अथ भगवा ‘‘मया खो, गहपति, अपरिमितकालं दस पारमियो पूरेत्वा लोकस्स कङ्खच्छेदनत्थमेव सब्बञ्ञुतञ्ञाणं पटिविद्धं, सीहवसाय सुवण्णनाळिं पूरेन्तो विय सक्कच्चं सोतं ओदहित्वा सुणोही’’ति सेट्ठिनो सतुप्पादं जनेत्वा हिमगब्भं पदालेत्वा पुण्णचन्दं नीहरन्तो विय भवन्तरेन पटिच्छन्नकारणं पाकटं अकासि।
Evaṃ bhagavā nānappakārehi upāsake ovaditvā ‘‘upāsakā pubbepi manussā asaraṇaṃ ‘saraṇa’nti takkaggāhena viraddhaggāhena gahetvā amanussapariggahite kantāre yakkhabhakkhā hutvā mahāvināsaṃ pattā, apaṇṇakaggāhaṃ pana ekaṃsikaggāhaṃ aviraddhaggāhaṃ gahitamanussā tasmiṃyeva kantāre sotthibhāvaṃ pattā’’ti vatvā tuṇhī ahosi. Atha kho anāthapiṇḍiko gahapati uṭṭhāyāsanā bhagavantaṃ vanditvā abhitthavitvā sirasmiṃ añjaliṃ patiṭṭhāpetvā evamāha ‘‘bhante, idāni tāva imesaṃ upāsakānaṃ uttamasaraṇaṃ bhinditvā takkaggahaṇaṃ amhākaṃ pākaṭaṃ, pubbe pana amanussapariggahite kantāre takkikānaṃ vināso, apaṇṇakaggāhaṃ gahitamanussānañca sotthibhāvo amhākaṃ paṭicchanno, tumhākameva pākaṭo, sādhu vata no bhagavā ākāse puṇṇacandaṃ uṭṭhāpento viya imaṃ kāraṇaṃ pākaṭaṃ karotū’’ti. Atha bhagavā ‘‘mayā kho, gahapati, aparimitakālaṃ dasa pāramiyo pūretvā lokassa kaṅkhacchedanatthameva sabbaññutaññāṇaṃ paṭividdhaṃ, sīhavasāya suvaṇṇanāḷiṃ pūrento viya sakkaccaṃ sotaṃ odahitvā suṇohī’’ti seṭṭhino satuppādaṃ janetvā himagabbhaṃ padāletvā puṇṇacandaṃ nīharanto viya bhavantarena paṭicchannakāraṇaṃ pākaṭaṃ akāsi.
अतीते कासिरट्ठे बाराणसिनगरे ब्रह्मदत्तो नाम राजा अहोसि। तदा बोधिसत्तो सत्थवाहकुले पटिसन्धिं गहेत्वा दसमासच्चयेन मातुकुच्छितो निक्खमित्वा अनुपुब्बेन वयप्पत्तो पञ्चहि सकटसतेहि वणिज्जं करोन्तो विचरति। सो कदाचि पुब्बन्ततो अपरन्तं गच्छति, कदाचि अपरन्ततो पुब्बन्तं। बाराणसियंयेव अञ्ञोपि सत्थवाहपुत्तो अत्थि बालो अब्यत्तो अनुपायकुसलो। तदा बोधिसत्तो बाराणसितो महग्घं भण्डं गहेत्वा पञ्च सकटसतानि पूरेत्वा गमनसज्जानि कत्वा ठपेसि। सोपि बालसत्थवाहपुत्तो तथेव पञ्च सकटसतानि पूरेत्वा गमनसज्जानि कत्वा ठपेसि।
Atīte kāsiraṭṭhe bārāṇasinagare brahmadatto nāma rājā ahosi. Tadā bodhisatto satthavāhakule paṭisandhiṃ gahetvā dasamāsaccayena mātukucchito nikkhamitvā anupubbena vayappatto pañcahi sakaṭasatehi vaṇijjaṃ karonto vicarati. So kadāci pubbantato aparantaṃ gacchati, kadāci aparantato pubbantaṃ. Bārāṇasiyaṃyeva aññopi satthavāhaputto atthi bālo abyatto anupāyakusalo. Tadā bodhisatto bārāṇasito mahagghaṃ bhaṇḍaṃ gahetvā pañca sakaṭasatāni pūretvā gamanasajjāni katvā ṭhapesi. Sopi bālasatthavāhaputto tatheva pañca sakaṭasatāni pūretvā gamanasajjāni katvā ṭhapesi.
तदा बोधिसत्तो चिन्तेसि ‘‘सचे अयं बालसत्थवाहपुत्तो मया सद्धिंयेव गमिस्सति, सकटसहस्से एकतो मग्गं गच्छन्ते मग्गोपि नप्पहोस्सति, मनुस्सानं दारुदकादीनिपि, बलिबद्दानं तिणानिपि दुल्लभानि भविस्सन्ति, एतेन वा मया वा पुरतो गन्तुं वट्टती’’ति। सो तं पक्कोसापेत्वा एतमत्थं आरोचेत्वा ‘‘द्वीहिपि अम्हेहि एकतो गन्तुं न सक्का, किं त्वं पुरतो गमिस्ससि, उदाहु पच्छतो’’ति आह। सो चिन्तेसि ‘‘मयि पुरतो गच्छन्ते बहू आनिसंसा, मग्गेन अभिन्नेनेव गमिस्सामि, गोणा अनामट्ठतिणं खादिस्सन्ति, मनुस्सानं अनामट्ठं सूपेय्यपण्णं भविस्सति, पसन्नं उदकं भविस्सति, यथारुचिं अग्घं ठपेत्वा भण्डं विक्किणिस्सामी’’ति। सो ‘‘अहं, सम्म, पुरतो गमिस्सामी’’ति आह। बोधिसत्तोपि पच्छतो गमने बहू आनिसंसे अद्दस। एवं हिस्स अहोसि – ‘‘पुरतो गच्छन्ता मग्गे विसमट्ठानं समं करिस्सन्ति, अहं तेहि गतमग्गेन गमिस्सामि, पुरतो गतेहि बलिबद्देहि परिणतथद्धतिणे खादिते मम गोणा पुन उट्ठितानि मधुरतिणानि खादिस्सन्ति, गहितपण्णट्ठानतो उट्ठितं मनुस्सानं सूपेय्यपण्णं मधुरं भविस्सति, अनुदके ठाने आवाटं खनित्वा एते उदकं उप्पादेस्सन्ति, तेहि कतेसु आवाटेसु मयं उदकं पिविस्साम, अग्घट्ठपनं नाम मनुस्सानं जीविता वोरोपनसदिसं, अहं पच्छतो गन्त्वा एतेहि ठपितग्घेन भण्डं विक्किणिस्सामी’’ति। अथ सो एत्तके आनिसंसे दिस्वा ‘‘सम्म, त्वं पुरतो गच्छाही’’ति आह। ‘‘साधु, सम्मा’’ति बालसत्थवाहो सकटानि योजेत्वा निक्खन्तो अनुपुब्बेन मनुस्सावासं अतिक्कमित्वा कन्तारमुखं पापुणि।
Tadā bodhisatto cintesi ‘‘sace ayaṃ bālasatthavāhaputto mayā saddhiṃyeva gamissati, sakaṭasahasse ekato maggaṃ gacchante maggopi nappahossati, manussānaṃ dārudakādīnipi, balibaddānaṃ tiṇānipi dullabhāni bhavissanti, etena vā mayā vā purato gantuṃ vaṭṭatī’’ti. So taṃ pakkosāpetvā etamatthaṃ ārocetvā ‘‘dvīhipi amhehi ekato gantuṃ na sakkā, kiṃ tvaṃ purato gamissasi, udāhu pacchato’’ti āha. So cintesi ‘‘mayi purato gacchante bahū ānisaṃsā, maggena abhinneneva gamissāmi, goṇā anāmaṭṭhatiṇaṃ khādissanti, manussānaṃ anāmaṭṭhaṃ sūpeyyapaṇṇaṃ bhavissati, pasannaṃ udakaṃ bhavissati, yathāruciṃ agghaṃ ṭhapetvā bhaṇḍaṃ vikkiṇissāmī’’ti. So ‘‘ahaṃ, samma, purato gamissāmī’’ti āha. Bodhisattopi pacchato gamane bahū ānisaṃse addasa. Evaṃ hissa ahosi – ‘‘purato gacchantā magge visamaṭṭhānaṃ samaṃ karissanti, ahaṃ tehi gatamaggena gamissāmi, purato gatehi balibaddehi pariṇatathaddhatiṇe khādite mama goṇā puna uṭṭhitāni madhuratiṇāni khādissanti, gahitapaṇṇaṭṭhānato uṭṭhitaṃ manussānaṃ sūpeyyapaṇṇaṃ madhuraṃ bhavissati, anudake ṭhāne āvāṭaṃ khanitvā ete udakaṃ uppādessanti, tehi katesu āvāṭesu mayaṃ udakaṃ pivissāma, agghaṭṭhapanaṃ nāma manussānaṃ jīvitā voropanasadisaṃ, ahaṃ pacchato gantvā etehi ṭhapitagghena bhaṇḍaṃ vikkiṇissāmī’’ti. Atha so ettake ānisaṃse disvā ‘‘samma, tvaṃ purato gacchāhī’’ti āha. ‘‘Sādhu, sammā’’ti bālasatthavāho sakaṭāni yojetvā nikkhanto anupubbena manussāvāsaṃ atikkamitvā kantāramukhaṃ pāpuṇi.
कन्तारं नाम – चोरकन्तारं, वाळकन्तारं, निरुदककन्तारं, अमनुस्सकन्तारं, अप्पभक्खकन्तारन्ति पञ्चविधं। तत्थ चोरेहि अधिट्ठितमग्गो चोरकन्तारं नाम। सीहादीहि अधिट्ठितमग्गो वाळकन्तारं नाम। यत्थ न्हायितुं वा पातुं वा उदकं नत्थि, इदं निरुदककन्तारं नाम। अमनुस्साधिट्ठितं अमनुस्सकन्तारं नाम। मूलखादनीयादिविरहितं अप्पभक्खकन्तारं नाम। इमस्मिं पञ्चविधे कन्तारे तं कन्तारं निरुदककन्तारञ्चेव अमनुस्सकन्तारञ्च। तस्मा सो बालसत्थवाहपुत्तो सकटेसु महन्तमहन्ता चाटियो ठपेत्वा उदकस्स पूरापेत्वा सट्ठियोजनिकं कन्तारं पटिपज्जि।
Kantāraṃ nāma – corakantāraṃ, vāḷakantāraṃ, nirudakakantāraṃ, amanussakantāraṃ, appabhakkhakantāranti pañcavidhaṃ. Tattha corehi adhiṭṭhitamaggo corakantāraṃ nāma. Sīhādīhi adhiṭṭhitamaggo vāḷakantāraṃ nāma. Yattha nhāyituṃ vā pātuṃ vā udakaṃ natthi, idaṃ nirudakakantāraṃ nāma. Amanussādhiṭṭhitaṃ amanussakantāraṃ nāma. Mūlakhādanīyādivirahitaṃ appabhakkhakantāraṃ nāma. Imasmiṃ pañcavidhe kantāre taṃ kantāraṃ nirudakakantārañceva amanussakantārañca. Tasmā so bālasatthavāhaputto sakaṭesu mahantamahantā cāṭiyo ṭhapetvā udakassa pūrāpetvā saṭṭhiyojanikaṃ kantāraṃ paṭipajji.
अथस्स कन्तारमज्झं गतकाले कन्तारे अधिवत्थयक्खो ‘‘इमेहि मनुस्सेहि गहितं उदकं छड्डापेत्वा दुब्बले कत्वा सब्बेव ने खादिस्सामी’’ति सब्बसेततरुणबलिबद्दयुत्तं मनोरमं यानकं मापेत्वा धनुकलापफलकावुधहत्थेहि दसहि द्वादसहि अमनुस्सेहि परिवुतो उप्पलकुमुदानि पिळन्धित्वा अल्लकोसो अल्लवत्थो इस्सरपुरिसो विय तस्मिं यानके निसीदित्वा कद्दममक्खितेहि चक्केहि पटिपथं अगमासि। परिवारअमनुस्सापिस्स पुरतो च पच्छतो च गच्छन्ता अल्लकेसा अल्लवत्था उप्पलकुमुदमाला पिळन्धित्वा पदुमपुण्डरीककलापे गहेत्वा भिसमुळालानि खादन्ता उदकबिन्दूहि चेव कललेहि च पग्घरन्तेहि अगमंसु। सत्थवाहा च नाम यदा धुरवातो वायति, तदा यानके निसीदित्वा उपट्ठाकपरिवुता रजं परिहरन्ता पुरतो गच्छन्ति। यदा पच्छतो वातो वायति, तदा तेनेव नयेन पच्छतो गच्छन्ति। तदा पन धुरवातो अहोसि, तस्मा सो सत्थवाहपुत्तो पुरतो अगमासि।
Athassa kantāramajjhaṃ gatakāle kantāre adhivatthayakkho ‘‘imehi manussehi gahitaṃ udakaṃ chaḍḍāpetvā dubbale katvā sabbeva ne khādissāmī’’ti sabbasetataruṇabalibaddayuttaṃ manoramaṃ yānakaṃ māpetvā dhanukalāpaphalakāvudhahatthehi dasahi dvādasahi amanussehi parivuto uppalakumudāni piḷandhitvā allakoso allavattho issarapuriso viya tasmiṃ yānake nisīditvā kaddamamakkhitehi cakkehi paṭipathaṃ agamāsi. Parivāraamanussāpissa purato ca pacchato ca gacchantā allakesā allavatthā uppalakumudamālā piḷandhitvā padumapuṇḍarīkakalāpe gahetvā bhisamuḷālāni khādantā udakabindūhi ceva kalalehi ca paggharantehi agamaṃsu. Satthavāhā ca nāma yadā dhuravāto vāyati, tadā yānake nisīditvā upaṭṭhākaparivutā rajaṃ pariharantā purato gacchanti. Yadā pacchato vāto vāyati, tadā teneva nayena pacchato gacchanti. Tadā pana dhuravāto ahosi, tasmā so satthavāhaputto purato agamāsi.
यक्खो तं आगच्छन्तं दिस्वा अत्तनो यानकं मग्गा ओक्कमापेत्वा ‘‘कहं गच्छथा’’ति तेन सद्धिं पटिसन्थारं अकासि। सत्थवाहोपि अत्तनो यानकं मग्गा ओक्कमापेत्वा सकटानं गमनोकासं दत्वा एकमन्ते ठितो तं यक्खं अवोच ‘‘भो, अम्हे ताव बाराणसितो आगच्छाम। तुम्हे पन उप्पलकुमुदानि पिळन्धित्वा पदुमपुण्डरीकहत्था भिसमुळालानि खादन्ता कद्दममक्खिता उदकबिन्दूहि पग्घरन्तेहि आगच्छथ। किं नु खो तुम्हेहि आगतमग्गे देवो वस्सति, उप्पलादिसञ्छन्नानि वा सरानि अत्थी’’ति पुच्छि। यक्खो तस्स कथं सुत्वा ‘‘सम्म, किं नामेतं कथेसि। एसा नीलवनराजि पञ्ञायति। ततो पट्ठाय सकलं अरञ्ञं एकोदकं, निबद्धं देवो वस्सति, कन्दरा पूरा, तस्मिं तस्मिं ठाने पदुमादिसञ्छन्नानि सरानि अत्थी’’ति वत्वा पटिपाटिया गच्छन्तेसु सकटेसु ‘‘इमानि सकटानि आदाय कहं गच्छथा’’ति पुच्छि। ‘‘असुकजनपदं नामा’’ति। ‘‘इमस्मिं चिमस्मिञ्च सकटे किं नाम भण्ड’’न्ति? ‘‘असुकञ्च असुकञ्चा’’ति। ‘‘पच्छतो आगच्छन्तं सकटं अतिविय गरुकं हुत्वा आगच्छति, एतस्मिं किं भण्ड’’न्ति? ‘‘उदकं एत्था’’ति। ‘‘परतो ताव उदकं आनेन्तेहि वो मनापं कतं, इतो पट्ठाय पन उदकेन किच्चं नत्थि, पुरतो बहु उदकं, चाटियो भिन्दित्वा उदकं छड्डेत्वा सुखेन गच्छथा’’ति आह। एवञ्च पन वत्वा ‘‘तुम्हे गच्छथ, अम्हाकं पपञ्चो होती’’ति थोकं गन्त्वा तेसं अदस्सनं पत्वा अत्तनो यक्खनगरमेव अगमासि।
Yakkho taṃ āgacchantaṃ disvā attano yānakaṃ maggā okkamāpetvā ‘‘kahaṃ gacchathā’’ti tena saddhiṃ paṭisanthāraṃ akāsi. Satthavāhopi attano yānakaṃ maggā okkamāpetvā sakaṭānaṃ gamanokāsaṃ datvā ekamante ṭhito taṃ yakkhaṃ avoca ‘‘bho, amhe tāva bārāṇasito āgacchāma. Tumhe pana uppalakumudāni piḷandhitvā padumapuṇḍarīkahatthā bhisamuḷālāni khādantā kaddamamakkhitā udakabindūhi paggharantehi āgacchatha. Kiṃ nu kho tumhehi āgatamagge devo vassati, uppalādisañchannāni vā sarāni atthī’’ti pucchi. Yakkho tassa kathaṃ sutvā ‘‘samma, kiṃ nāmetaṃ kathesi. Esā nīlavanarāji paññāyati. Tato paṭṭhāya sakalaṃ araññaṃ ekodakaṃ, nibaddhaṃ devo vassati, kandarā pūrā, tasmiṃ tasmiṃ ṭhāne padumādisañchannāni sarāni atthī’’ti vatvā paṭipāṭiyā gacchantesu sakaṭesu ‘‘imāni sakaṭāni ādāya kahaṃ gacchathā’’ti pucchi. ‘‘Asukajanapadaṃ nāmā’’ti. ‘‘Imasmiṃ cimasmiñca sakaṭe kiṃ nāma bhaṇḍa’’nti? ‘‘Asukañca asukañcā’’ti. ‘‘Pacchato āgacchantaṃ sakaṭaṃ ativiya garukaṃ hutvā āgacchati, etasmiṃ kiṃ bhaṇḍa’’nti? ‘‘Udakaṃ etthā’’ti. ‘‘Parato tāva udakaṃ ānentehi vo manāpaṃ kataṃ, ito paṭṭhāya pana udakena kiccaṃ natthi, purato bahu udakaṃ, cāṭiyo bhinditvā udakaṃ chaḍḍetvā sukhena gacchathā’’ti āha. Evañca pana vatvā ‘‘tumhe gacchatha, amhākaṃ papañco hotī’’ti thokaṃ gantvā tesaṃ adassanaṃ patvā attano yakkhanagarameva agamāsi.
सोपि बालसत्थवाहो अत्तनो बालताय यक्खस्स वचनं गहेत्वा चाटियो भिन्दापेत्वा पसतमत्तम्पि उदकं अनवसेसेत्वा सब्बं छड्डापेत्वा सकटानि पाजापेसि, पुरतो अप्पमत्तकम्पि उदकं नाहोसि, मनुस्सा पानीयं अलभन्ता किलमिंसु। ते याव सूरियत्थङ्गमना गन्त्वा सकटानि मोचेत्वा परिवट्टकेन ठपेत्वा गोणे चक्केसु बन्धिंसु। नेव गोणानं उदकं अहोसि, न मनुस्सानं यागुभत्तं वा। दुब्बलमनुस्सा तत्थ तत्थ निपज्जित्वा सयिंसु। रत्तिभागसमनन्तरे यक्खा यक्खनगरतो आगन्त्वा सब्बेपि गोणे च मनुस्से च जीवितक्खयं पापेत्वा मंसं खादित्वा अट्ठीनि अवसेसेत्वा अगमंसु। एवमेकं बालसत्थवाहपुत्तं निस्साय सब्बेपि ते विनासं पापुणिंसु, हत्थट्ठिकादीनि दिसाविदिसासु विप्पकिण्णानि अहेसुं। पञ्च सकटसतानि यथापूरितानेव अट्ठंसु।
Sopi bālasatthavāho attano bālatāya yakkhassa vacanaṃ gahetvā cāṭiyo bhindāpetvā pasatamattampi udakaṃ anavasesetvā sabbaṃ chaḍḍāpetvā sakaṭāni pājāpesi, purato appamattakampi udakaṃ nāhosi, manussā pānīyaṃ alabhantā kilamiṃsu. Te yāva sūriyatthaṅgamanā gantvā sakaṭāni mocetvā parivaṭṭakena ṭhapetvā goṇe cakkesu bandhiṃsu. Neva goṇānaṃ udakaṃ ahosi, na manussānaṃ yāgubhattaṃ vā. Dubbalamanussā tattha tattha nipajjitvā sayiṃsu. Rattibhāgasamanantare yakkhā yakkhanagarato āgantvā sabbepi goṇe ca manusse ca jīvitakkhayaṃ pāpetvā maṃsaṃ khāditvā aṭṭhīni avasesetvā agamaṃsu. Evamekaṃ bālasatthavāhaputtaṃ nissāya sabbepi te vināsaṃ pāpuṇiṃsu, hatthaṭṭhikādīni disāvidisāsu vippakiṇṇāni ahesuṃ. Pañca sakaṭasatāni yathāpūritāneva aṭṭhaṃsu.
बोधिसत्तोपि खो बालसत्थवाहपुत्तस्स निक्खन्तदिवसतो मासड्ढमासं वीतिनामेत्वा पञ्चहि सकटसतेहि नगरा निक्खम्म अनुपुब्बेन कन्तारमुखं पापुणि। सो तत्थ उदकचाटियो पूरेत्वा बहुं उदकं आदाय खन्धावारे भेरिं चरापेत्वा मनुस्से सन्निपातेत्वा एवमाह ‘‘तुम्हे मं अनापुच्छित्वा पसतमत्तम्पि उदकं मा वळञ्जयित्थ, कन्तारे विसरुक्खा नाम होन्ति, पत्तं वा पुप्फं वा फलं वा तुम्हेहि पुरे अखादितपुब्बं मं अनापुच्छित्वा मा खादित्था’’ति। एवं मनुस्सानं ओवादं दत्वा पञ्चहि सकटसतेहि कन्तारं पटिपज्जि। तस्मिं कन्तारमज्झं सम्पत्ते सो यक्खो पुरिमनयेनेव बोधिसत्तस्स पटिपथे अत्तानं दस्सेसि। बोधिसत्तो तं दिस्वाव अञ्ञासि ‘‘इमस्मिं कन्तारे उदकं नत्थि, निरुदककन्तारो नामेस, अयञ्च निब्भयो रत्तनेत्तो, छायापिस्स न पञ्ञायति, निस्संसयं इमिना पुरतो गतो बालसत्थवाहपुत्तो सब्बं उदकं छड्डापेत्वा किलमेत्वा सपरिसो खादितो भविस्सति, मय्हं पन पण्डितभावं उपायकोसल्लं न जानाति मञ्ञे’’ति। ततो नं आह ‘‘गच्छथ तुम्हे, मयं वाणिजा नाम अञ्ञं उदकं अदिस्वा गहितउदकं न छड्डेम, दिट्ठट्ठाने पन छड्डेत्वा सकटानि सल्लहुकानि कत्वा गमिस्सामा’’ति यक्खो थोकं गन्त्वा अदस्सनं उपगम्म अत्तनो यक्खनगरमेव गतो।
Bodhisattopi kho bālasatthavāhaputtassa nikkhantadivasato māsaḍḍhamāsaṃ vītināmetvā pañcahi sakaṭasatehi nagarā nikkhamma anupubbena kantāramukhaṃ pāpuṇi. So tattha udakacāṭiyo pūretvā bahuṃ udakaṃ ādāya khandhāvāre bheriṃ carāpetvā manusse sannipātetvā evamāha ‘‘tumhe maṃ anāpucchitvā pasatamattampi udakaṃ mā vaḷañjayittha, kantāre visarukkhā nāma honti, pattaṃ vā pupphaṃ vā phalaṃ vā tumhehi pure akhāditapubbaṃ maṃ anāpucchitvā mā khāditthā’’ti. Evaṃ manussānaṃ ovādaṃ datvā pañcahi sakaṭasatehi kantāraṃ paṭipajji. Tasmiṃ kantāramajjhaṃ sampatte so yakkho purimanayeneva bodhisattassa paṭipathe attānaṃ dassesi. Bodhisatto taṃ disvāva aññāsi ‘‘imasmiṃ kantāre udakaṃ natthi, nirudakakantāro nāmesa, ayañca nibbhayo rattanetto, chāyāpissa na paññāyati, nissaṃsayaṃ iminā purato gato bālasatthavāhaputto sabbaṃ udakaṃ chaḍḍāpetvā kilametvā sapariso khādito bhavissati, mayhaṃ pana paṇḍitabhāvaṃ upāyakosallaṃ na jānāti maññe’’ti. Tato naṃ āha ‘‘gacchatha tumhe, mayaṃ vāṇijā nāma aññaṃ udakaṃ adisvā gahitaudakaṃ na chaḍḍema, diṭṭhaṭṭhāne pana chaḍḍetvā sakaṭāni sallahukāni katvā gamissāmā’’ti yakkho thokaṃ gantvā adassanaṃ upagamma attano yakkhanagarameva gato.
यक्खे पन गते मनुस्सा बोधिसत्तं आहंसु ‘‘अय्य, एते मनुस्सा ‘एसा नीलवनराजि पञ्ञायति, ततो पट्ठाय निबद्धं देवो वस्सती’ति वत्वा उप्पलकुमुदमालाधारिनो पदुमपुण्डरीककलापे आदाय भिसमुळालानि खादन्ता अल्लवत्था अल्लकेसा उदकबिन्दूहि पग्घरन्तेहि आगता, उदकं छड्डेत्वा सल्लहुकेहि सकटेहि खिप्पं गच्छामा’’ति। बोधिसत्तो तेसं कथं सुत्वा सकटानि ठपापेत्वा सब्बे मनुस्से सन्निपातापेत्वा ‘‘तुम्हेहि ‘इमस्मिं कन्तारे सरो वा पोक्खरणी वा अत्थी’ति कस्सचि सुतपुब्ब’’न्ति पुच्छि। ‘‘न, अय्य, सुतपुब्ब’’न्ति। निरुदककन्तारो नाम एसो, इदानि एकच्चे मनुस्सा ‘‘एताय नीलवनराजिया पुरतो देवो वस्सती’’ति वदन्ति, ‘‘वुट्ठिवातो नाम कित्तकं ठानं वायती’’ति? ‘‘योजनमत्तं, अय्या’’ति। ‘‘कच्चि पन वो एकस्सापि सरीरं वुट्ठिवातो पहरती’’ति? ‘‘नत्थि अय्या’’ति। ‘‘मेघसीसं नाम कित्तके ठाने पञ्ञायती’’ति? ‘‘तियोजनमत्ते अय्या’’ति। ‘‘अत्थि पन वो केनचि एकम्पि मेघसीसं दिट्ठ’’न्ति? ‘‘नत्थि, अय्या’’ति। ‘‘विज्जुलता नाम कित्तके ठाने पञ्ञायती’’ति? ‘‘चतुप्पञ्चयोजनमत्ते, अय्या’’ति। ‘‘अत्थि पन वो केनचि विज्जुलतोभासो दिट्ठो’’ति? ‘‘नत्थि, अय्या’’ति। ‘‘मेघसद्दो नाम कित्तके ठाने सुय्यती’’ति? ‘‘एकद्वियोजनमत्ते, अय्या’’ति। ‘‘अत्थि पन वो केनचि मेघसद्दो सुतो’’ति? ‘‘नत्थि, अय्या’’ति। ‘‘न एते मनुस्सा, यक्खा एते, अम्हे उदकं छड्डापेत्वा दुब्बले कत्वा खादितुकामा आगता भविस्सन्ति। पुरतो गतो बालसत्थवाहपुत्तो न उपायकुसलो। अद्धा सो एतेहि उदकं छड्डापेत्वा किलमेत्वा खादितो भविस्सति, पञ्च सकटसतानि यथापूरितानेव ठितानि भविस्सन्ति। अज्ज मयं तानि पस्सिस्साम, पसतमत्तम्पि उदकं अछड्डेत्वा सीघसीघं पाजेथा’’ति पाजापेसि।
Yakkhe pana gate manussā bodhisattaṃ āhaṃsu ‘‘ayya, ete manussā ‘esā nīlavanarāji paññāyati, tato paṭṭhāya nibaddhaṃ devo vassatī’ti vatvā uppalakumudamālādhārino padumapuṇḍarīkakalāpe ādāya bhisamuḷālāni khādantā allavatthā allakesā udakabindūhi paggharantehi āgatā, udakaṃ chaḍḍetvā sallahukehi sakaṭehi khippaṃ gacchāmā’’ti. Bodhisatto tesaṃ kathaṃ sutvā sakaṭāni ṭhapāpetvā sabbe manusse sannipātāpetvā ‘‘tumhehi ‘imasmiṃ kantāre saro vā pokkharaṇī vā atthī’ti kassaci sutapubba’’nti pucchi. ‘‘Na, ayya, sutapubba’’nti. Nirudakakantāro nāma eso, idāni ekacce manussā ‘‘etāya nīlavanarājiyā purato devo vassatī’’ti vadanti, ‘‘vuṭṭhivāto nāma kittakaṃ ṭhānaṃ vāyatī’’ti? ‘‘Yojanamattaṃ, ayyā’’ti. ‘‘Kacci pana vo ekassāpi sarīraṃ vuṭṭhivāto paharatī’’ti? ‘‘Natthi ayyā’’ti. ‘‘Meghasīsaṃ nāma kittake ṭhāne paññāyatī’’ti? ‘‘Tiyojanamatte ayyā’’ti. ‘‘Atthi pana vo kenaci ekampi meghasīsaṃ diṭṭha’’nti? ‘‘Natthi, ayyā’’ti. ‘‘Vijjulatā nāma kittake ṭhāne paññāyatī’’ti? ‘‘Catuppañcayojanamatte, ayyā’’ti. ‘‘Atthi pana vo kenaci vijjulatobhāso diṭṭho’’ti? ‘‘Natthi, ayyā’’ti. ‘‘Meghasaddo nāma kittake ṭhāne suyyatī’’ti? ‘‘Ekadviyojanamatte, ayyā’’ti. ‘‘Atthi pana vo kenaci meghasaddo suto’’ti? ‘‘Natthi, ayyā’’ti. ‘‘Na ete manussā, yakkhā ete, amhe udakaṃ chaḍḍāpetvā dubbale katvā khāditukāmā āgatā bhavissanti. Purato gato bālasatthavāhaputto na upāyakusalo. Addhā so etehi udakaṃ chaḍḍāpetvā kilametvā khādito bhavissati, pañca sakaṭasatāni yathāpūritāneva ṭhitāni bhavissanti. Ajja mayaṃ tāni passissāma, pasatamattampi udakaṃ achaḍḍetvā sīghasīghaṃ pājethā’’ti pājāpesi.
सो गच्छन्तो यथापूरितानेव पञ्च सकटसतानि गोणमनुस्सानञ्च हत्थट्ठिकादीनि दिसाविदिसासु विप्पकिण्णानि दिस्वा सकटानि मोचापेत्वा सकटपरिवट्टकेन खन्धावारं बन्धापेत्वा कालस्सेव मनुस्से च गोणे च सायमासभत्तं भोजापेत्वा मनुस्सानं मज्झे गोणे निपज्जापेत्वा सयं बलनायको हुत्वा खग्गहत्थो तियामरत्तिं आरक्खं गहेत्वा ठितकोव अरुणं उट्ठापेसि। पुनदिवसे पन पातोव सब्बकिच्चानि निट्ठापेत्वा गोणे भोजेत्वा दुब्बलसकटानि छड्डापेत्वा थिरानि गाहापेत्वा अप्पग्घं भण्डं छड्डापेत्वा महग्घं भण्डं आरोपापेत्वा यथाधिप्पेतं ठानं गन्त्वा दिगुणतिगुणेन मूलेन भण्डं विक्किणित्वा सब्बं परिसं आदाय पुन अत्तनो नगरमेव अगमासि।
So gacchanto yathāpūritāneva pañca sakaṭasatāni goṇamanussānañca hatthaṭṭhikādīni disāvidisāsu vippakiṇṇāni disvā sakaṭāni mocāpetvā sakaṭaparivaṭṭakena khandhāvāraṃ bandhāpetvā kālasseva manusse ca goṇe ca sāyamāsabhattaṃ bhojāpetvā manussānaṃ majjhe goṇe nipajjāpetvā sayaṃ balanāyako hutvā khaggahattho tiyāmarattiṃ ārakkhaṃ gahetvā ṭhitakova aruṇaṃ uṭṭhāpesi. Punadivase pana pātova sabbakiccāni niṭṭhāpetvā goṇe bhojetvā dubbalasakaṭāni chaḍḍāpetvā thirāni gāhāpetvā appagghaṃ bhaṇḍaṃ chaḍḍāpetvā mahagghaṃ bhaṇḍaṃ āropāpetvā yathādhippetaṃ ṭhānaṃ gantvā diguṇatiguṇena mūlena bhaṇḍaṃ vikkiṇitvā sabbaṃ parisaṃ ādāya puna attano nagarameva agamāsi.
सत्था इमं धम्मकथं कथेत्वा ‘‘एवं, गहपति, पुब्बे तक्कग्गाहगाहिनो महाविनासं पत्ता, अपण्णकग्गाहगाहिनो पन अमनुस्सानं हत्थतो मुच्चित्वा सोत्थिना इच्छितट्ठानं गन्त्वा पुन सकट्ठानमेव पच्चागमिंसू’’ति वत्वा द्वेपि वत्थूनि घटेत्वा इमिस्सा अपण्णकधम्मदेसनाय अभिसम्बुद्धो हुत्वा इमं गाथमाह –
Satthā imaṃ dhammakathaṃ kathetvā ‘‘evaṃ, gahapati, pubbe takkaggāhagāhino mahāvināsaṃ pattā, apaṇṇakaggāhagāhino pana amanussānaṃ hatthato muccitvā sotthinā icchitaṭṭhānaṃ gantvā puna sakaṭṭhānameva paccāgamiṃsū’’ti vatvā dvepi vatthūni ghaṭetvā imissā apaṇṇakadhammadesanāya abhisambuddho hutvā imaṃ gāthamāha –
१.
1.
‘‘अपण्णकं ठानमेके, दुतियं आहु तक्किका।
‘‘Apaṇṇakaṃ ṭhānameke, dutiyaṃ āhu takkikā;
एतदञ्ञाय मेधावी, तं गण्हे यदपण्णक’’न्ति॥
Etadaññāya medhāvī, taṃ gaṇhe yadapaṇṇaka’’nti.
तत्थ अपण्णकन्ति एकंसिकं अविरद्धं निय्यानिकं। ठानन्ति कारणं। कारणञ्हि यस्मा तदायत्तवुत्तिताय फलं तिट्ठति नाम, तस्मा ‘‘ठान’’न्ति वुच्चति, ‘‘ठानञ्च ठानतो अट्ठानञ्च अट्ठानतो’’तिआदीसु (विभ॰ ८०९) चस्स पयोगो वेदितब्बो। इति ‘‘अपण्णकं ठान’’न्ति पदद्वयेनापि ‘‘यं एकन्तहितसुखावहत्ता पण्डितेहि पटिपन्नं एकंसिककारणं अविरद्धकारणं निय्यानिककारणं, तं इद’’न्ति दीपेति। अयमेत्थ सङ्खेपो, पभेदतो पन तीणि सरणगमनानि, पञ्च सीलानि, दस सीलानि, पातिमोक्खसंवरो, इन्द्रियसंवरो, आजीवपारिसुद्धि, पच्चयपटिसेवनं, सब्बम्पि चतुपारिसुद्धिसीलं; इन्द्रियेसु गुत्तद्वारता, भोजने मत्तञ्ञुता, जागरियानुयोगो, झानं, विपस्सना, अभिञ्ञा, समापत्ति, अरियमग्गो, अरियफलं, सब्बम्पेतं अपण्णकट्ठानं अपण्णकपटिपदा, निय्यानिकपटिपदाति अत्थो।
Tattha apaṇṇakanti ekaṃsikaṃ aviraddhaṃ niyyānikaṃ. Ṭhānanti kāraṇaṃ. Kāraṇañhi yasmā tadāyattavuttitāya phalaṃ tiṭṭhati nāma, tasmā ‘‘ṭhāna’’nti vuccati, ‘‘ṭhānañca ṭhānato aṭṭhānañca aṭṭhānato’’tiādīsu (vibha. 809) cassa payogo veditabbo. Iti ‘‘apaṇṇakaṃ ṭhāna’’nti padadvayenāpi ‘‘yaṃ ekantahitasukhāvahattā paṇḍitehi paṭipannaṃ ekaṃsikakāraṇaṃ aviraddhakāraṇaṃ niyyānikakāraṇaṃ, taṃ ida’’nti dīpeti. Ayamettha saṅkhepo, pabhedato pana tīṇi saraṇagamanāni, pañca sīlāni, dasa sīlāni, pātimokkhasaṃvaro, indriyasaṃvaro, ājīvapārisuddhi, paccayapaṭisevanaṃ, sabbampi catupārisuddhisīlaṃ; indriyesu guttadvāratā, bhojane mattaññutā, jāgariyānuyogo, jhānaṃ, vipassanā, abhiññā, samāpatti, ariyamaggo, ariyaphalaṃ, sabbampetaṃ apaṇṇakaṭṭhānaṃ apaṇṇakapaṭipadā, niyyānikapaṭipadāti attho.
यस्मा च पन निय्यानिकपटिपदाय एतं नामं, तस्मायेव भगवा अपण्णकपटिपदं दस्सेन्तो इमं सुत्तमाह –
Yasmā ca pana niyyānikapaṭipadāya etaṃ nāmaṃ, tasmāyeva bhagavā apaṇṇakapaṭipadaṃ dassento imaṃ suttamāha –
‘‘तीहि, भिक्खवे, धम्मेहि समन्नागतो भिक्खु अपण्णकपटिपदं पटिपन्नो होति, योनि चस्स आरद्धा होति आसवानं खयाय । कतमेहि तीहि? इध, भिक्खवे , भिक्खु इन्द्रियेसु गुत्तद्वारो होति, भोजने मत्तञ्ञू होति, जागरियं अनुयुत्तो होति। कथञ्च, भिक्खवे, भिक्खु इन्द्रियेसु गुत्तद्वारो होति? इध, भिक्खवे, भिक्खु चक्खुना रूपं दिस्वा न निमित्तग्गाही होति…पे॰… एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु इन्द्रियेसु गुत्तद्वारो होति।
‘‘Tīhi, bhikkhave, dhammehi samannāgato bhikkhu apaṇṇakapaṭipadaṃ paṭipanno hoti, yoni cassa āraddhā hoti āsavānaṃ khayāya . Katamehi tīhi? Idha, bhikkhave , bhikkhu indriyesu guttadvāro hoti, bhojane mattaññū hoti, jāgariyaṃ anuyutto hoti. Kathañca, bhikkhave, bhikkhu indriyesu guttadvāro hoti? Idha, bhikkhave, bhikkhu cakkhunā rūpaṃ disvā na nimittaggāhī hoti…pe… evaṃ kho, bhikkhave, bhikkhu indriyesu guttadvāro hoti.
‘‘कथञ्च, भिक्खवे, भिक्खु भोजने मत्तञ्ञू होति? इध, भिक्खवे, भिक्खु पटिसङ्खा योनिसो आहारं आहारेति नेव दवाय न मदाय…पे॰… एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु भोजने मत्तञ्ञू होति।
‘‘Kathañca, bhikkhave, bhikkhu bhojane mattaññū hoti? Idha, bhikkhave, bhikkhu paṭisaṅkhā yoniso āhāraṃ āhāreti neva davāya na madāya…pe… evaṃ kho, bhikkhave, bhikkhu bhojane mattaññū hoti.
‘‘कथञ्च, भिक्खवे, भिक्खु जागरियं अनुयुत्तो होति। इध, भिक्खवे, भिक्खु दिवसं चङ्कमेन निसज्जाय…पे॰… एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु जागरियं अनुयुत्तो होती’’ति (अ॰ नि॰ ३.१६)।
‘‘Kathañca, bhikkhave, bhikkhu jāgariyaṃ anuyutto hoti. Idha, bhikkhave, bhikkhu divasaṃ caṅkamena nisajjāya…pe… evaṃ kho, bhikkhave, bhikkhu jāgariyaṃ anuyutto hotī’’ti (a. ni. 3.16).
इमस्मिञ्चापि सुत्ते तयोव धम्मा वुत्ता। अयं पन अपण्णकपटिपदा याव अरहत्तफलं लब्भतेव । तत्थ अरहत्तफलम्पि, फलसमापत्तिविहारस्स चेव, अनुपादापरिनिब्बानस्स च, पटिपदायेव नाम होति।
Imasmiñcāpi sutte tayova dhammā vuttā. Ayaṃ pana apaṇṇakapaṭipadā yāva arahattaphalaṃ labbhateva . Tattha arahattaphalampi, phalasamāpattivihārassa ceva, anupādāparinibbānassa ca, paṭipadāyeva nāma hoti.
एकेति एकच्चे पण्डितमनुस्सा। तत्थ किञ्चापि ‘‘असुका नामा’’ति नियमो नत्थि, इदं पन सपरिसं बोधिसत्तंयेव सन्धाय वुत्तन्ति वेदितब्बं। दुतियं आहु तक्किकाति दुतियन्ति पठमतो अपण्णकट्ठानतो निय्यानिककारणतो दुतियं तक्कग्गाहकारणं अनिय्यानिककारणं। आहु तक्किकाति एत्थ पन सद्धिं पुरिमपदेन अयं योजना – अपण्णकट्ठानं एकंसिककारणं अविरद्धकारणं निय्यानिककारणं एके बोधिसत्तप्पमुखा पण्डितमनुस्सा गण्हिंसु। ये पन बालसत्थवाहपुत्तप्पमुखा तक्किका आहु, ते दुतियं सापराधं अनेकंसिकट्ठानं विरद्धकारणं अनिय्यानिककारणं अग्गहेसुं। तेसु ये अपण्णकट्ठानं अग्गहेसुं, ते सुक्कपटिपदं पटिपन्ना। ये दुतियं ‘‘पुरतो भवितब्बं उदकेना’’ति तक्कग्गाहसङ्खातं अनिय्यानिककारणं अग्गहेसुं। ते कण्हपटिपदं पटिपन्ना।
Eketi ekacce paṇḍitamanussā. Tattha kiñcāpi ‘‘asukā nāmā’’ti niyamo natthi, idaṃ pana saparisaṃ bodhisattaṃyeva sandhāya vuttanti veditabbaṃ. Dutiyaṃ āhu takkikāti dutiyanti paṭhamato apaṇṇakaṭṭhānato niyyānikakāraṇato dutiyaṃ takkaggāhakāraṇaṃ aniyyānikakāraṇaṃ. Āhu takkikāti ettha pana saddhiṃ purimapadena ayaṃ yojanā – apaṇṇakaṭṭhānaṃ ekaṃsikakāraṇaṃ aviraddhakāraṇaṃ niyyānikakāraṇaṃ eke bodhisattappamukhā paṇḍitamanussā gaṇhiṃsu. Ye pana bālasatthavāhaputtappamukhā takkikā āhu, te dutiyaṃ sāparādhaṃ anekaṃsikaṭṭhānaṃ viraddhakāraṇaṃ aniyyānikakāraṇaṃ aggahesuṃ. Tesu ye apaṇṇakaṭṭhānaṃ aggahesuṃ, te sukkapaṭipadaṃ paṭipannā. Ye dutiyaṃ ‘‘purato bhavitabbaṃ udakenā’’ti takkaggāhasaṅkhātaṃ aniyyānikakāraṇaṃ aggahesuṃ. Te kaṇhapaṭipadaṃ paṭipannā.
तत्थ सुक्कपटिपदा अपरिहानिपटिपदा, कण्हपटिपदा परिहानिपटिपदा। तस्मा ये सुक्कपटिपदं पटिपन्ना, ते अपरिहीना सोत्थिभावं पत्ता। ये पन कण्हपटिपदं पटिपन्ना, ते परिहीना अनयब्यसनं आपन्नाति इममत्थं भगवा अनाथपिण्डिकस्स गहपतिनो वत्वा उत्तरि इदमाह ‘‘एतदञ्ञाय मेधावी, तं गण्हे यदपण्णक’’न्ति।
Tattha sukkapaṭipadā aparihānipaṭipadā, kaṇhapaṭipadā parihānipaṭipadā. Tasmā ye sukkapaṭipadaṃ paṭipannā, te aparihīnā sotthibhāvaṃ pattā. Ye pana kaṇhapaṭipadaṃ paṭipannā, te parihīnā anayabyasanaṃ āpannāti imamatthaṃ bhagavā anāthapiṇḍikassa gahapatino vatvā uttari idamāha ‘‘etadaññāya medhāvī, taṃ gaṇhe yadapaṇṇaka’’nti.
तत्थ एतदञ्ञाय मेधावीति ‘‘मेधा’’ति लद्धनामाय विपुलाय विसुद्धाय उत्तमाय पञ्ञाय समन्नागतो कुलपुत्तो एतं अपण्णके चेव सपण्णके चाति द्वीसु अतक्कग्गाहतक्कग्गाहसङ्खातेसु ठानेसु गुणदोसं वुद्धिहानिं अत्थानत्थं ञत्वाति अत्थो। तं गण्हे यदपण्णकन्ति यं अपण्णकं एकंसिकं सुक्कपटिपदाअपरिहानियपटिपदासङ्खातं निय्यानिककारणं, तदेव गण्हेय्य। कस्मा? एकंसिकादिभावतोयेव। इतरं पन न गण्हेय्य। कस्मा? अनेकंसिकादिभावतोयेव। अयञ्हि अपण्णकपटिपदा नाम सब्बेसं बुद्धपच्चेकबुद्धबुद्धपुत्तानं पटिपदा। सब्बबुद्धा हि अपण्णकपटिपदायमेव ठत्वा दळ्हेन वीरियेन पारमियो पूरेत्वा बोधिमूले बुद्धा नाम होन्ति, पच्चेकबुद्धा पच्चेकबोधिं उप्पादेन्ति, बुद्धपुत्ता सावकपारमिञाणं पटिविज्झन्ति।
Tattha etadaññāya medhāvīti ‘‘medhā’’ti laddhanāmāya vipulāya visuddhāya uttamāya paññāya samannāgato kulaputto etaṃ apaṇṇake ceva sapaṇṇake cāti dvīsu atakkaggāhatakkaggāhasaṅkhātesu ṭhānesu guṇadosaṃ vuddhihāniṃ atthānatthaṃ ñatvāti attho. Taṃ gaṇhe yadapaṇṇakanti yaṃ apaṇṇakaṃ ekaṃsikaṃ sukkapaṭipadāaparihāniyapaṭipadāsaṅkhātaṃ niyyānikakāraṇaṃ, tadeva gaṇheyya. Kasmā? Ekaṃsikādibhāvatoyeva. Itaraṃ pana na gaṇheyya. Kasmā? Anekaṃsikādibhāvatoyeva. Ayañhi apaṇṇakapaṭipadā nāma sabbesaṃ buddhapaccekabuddhabuddhaputtānaṃ paṭipadā. Sabbabuddhā hi apaṇṇakapaṭipadāyameva ṭhatvā daḷhena vīriyena pāramiyo pūretvā bodhimūle buddhā nāma honti, paccekabuddhā paccekabodhiṃ uppādenti, buddhaputtā sāvakapāramiñāṇaṃ paṭivijjhanti.
इति भगवा तेसं उपासकानं तिस्सो कुलसम्पत्तियो च छ कामसग्गे ब्रह्मलोकसम्पत्तियो च दत्वापि परियोसाने अरहत्तमग्गफलदायिका अपण्णकपटिपदा नाम, चतूसु अपायेसु पञ्चसु च नीचकुलेसु निब्बत्तिदायिका सपण्णकपटिपदा नामाति इमं अपण्णकधम्मदेसनं दस्सेत्वा उत्तरि चत्तारि सच्चानि सोळसहि आकारेहि पकासेसि। चतुसच्चपरियोसाने सब्बेपि ते पञ्चसता उपासका सोतापत्तिफले पतिट्ठहिंसु।
Iti bhagavā tesaṃ upāsakānaṃ tisso kulasampattiyo ca cha kāmasagge brahmalokasampattiyo ca datvāpi pariyosāne arahattamaggaphaladāyikā apaṇṇakapaṭipadā nāma, catūsu apāyesu pañcasu ca nīcakulesu nibbattidāyikā sapaṇṇakapaṭipadā nāmāti imaṃ apaṇṇakadhammadesanaṃ dassetvā uttari cattāri saccāni soḷasahi ākārehi pakāsesi. Catusaccapariyosāne sabbepi te pañcasatā upāsakā sotāpattiphale patiṭṭhahiṃsu.
सत्था इमं धम्मदेसनं आहरित्वा दस्सेत्वा द्वे वत्थूनि कथेत्वा अनुसन्धिं घटेत्वा जातकं समोधानेत्वा दस्सेसि – ‘‘तस्मिं समये बालसत्थवाहपुत्तो देवदत्तो अहोसि, तस्स परिसा देवदत्तपरिसाव, पण्डितसत्थवाहपुत्तपरिसा बुद्धपरिसा, पण्डितसत्थवाहपुत्तो पन अहमेव अहोसि’’न्ति देसनं निट्ठापेसि।
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā dassetvā dve vatthūni kathetvā anusandhiṃ ghaṭetvā jātakaṃ samodhānetvā dassesi – ‘‘tasmiṃ samaye bālasatthavāhaputto devadatto ahosi, tassa parisā devadattaparisāva, paṇḍitasatthavāhaputtaparisā buddhaparisā, paṇḍitasatthavāhaputto pana ahameva ahosi’’nti desanaṃ niṭṭhāpesi.
अपण्णकजातकवण्णना पठमा।
Apaṇṇakajātakavaṇṇanā paṭhamā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / १. अपण्णकजातकं • 1. Apaṇṇakajātakaṃ
