| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / अङ्गुत्तरनिकाय (टीका) • Aṅguttaranikāya (ṭīkā) |
१८. अपरअच्छरासङ्घातवग्गवण्णना
18. Aparaaccharāsaṅghātavaggavaṇṇanā
३८२. इदम्पि सुत्तन्ति एत्थ पि-सद्दो हेट्ठा वुत्तचूळच्छरासङ्घातसुत्तं सम्पिण्डेति। चूळच्छरासङ्घातसुत्ते अप्पनं अप्पत्ताय मेत्ताय तावमहन्तो विपाको दस्सितो, किमङ्गं पन इमिस्सा अप्पनाप्पत्ताय मेत्तायाति दस्सेतुं – ‘‘अप्पनाप्पत्ताय ही’’तिआदिमाह। विपाककथायेव नत्थीति विपाके कथायेव नत्थि, अयमेव वा पाठो। गणनानुपुब्बताति गणनानुपुब्बताय। पठमं उप्पन्नन्तिपि पठमं, पठमं समापज्जतीति इदं पन न एकन्तलक्खणं। चिण्णवसीभावो हि अट्ठसमापत्तिलाभी आदितो पट्ठाय मत्थकं पापेन्तोपि समापज्जितुं सक्कोति, मत्थकतो पट्ठाय आदिं पापेन्तोपि, अन्तरन्तरा ओक्कन्तोपि समापज्जितुं सक्कोति एव। पुब्बुप्पत्तियट्ठेन पन पठमं नाम होति। विभङ्गेति झानविभङ्गे। विपस्सनं कयिरमानं लक्खणूपनिज्झानकिच्चं मग्गेन सिज्झति तग्गतसम्मोहविद्धंसनतो । अपिच विपस्सनाय लक्खणूपनिज्झानं मग्गेन उप्पन्नेन सिज्झति इतरथा परिवत्तनतो, तस्मा मग्गो लक्खणूपनिज्झानं, न अनिच्चादिलक्खणानं आरम्मणकरणतो। यथा फलं निब्बानस्स असङ्खतलक्खणं आरम्मणकरणवसेन उपनिज्झायति, एवं मग्गोपि। एवम्पिस्स लक्खणूपनिज्झानतं वेदितब्बं। वत्तब्बमेव नत्थि अरित्तज्झानताय। सेसं विसेसं, अरित्तज्झाना एवाति अत्थो।
382.Idampisuttanti ettha pi-saddo heṭṭhā vuttacūḷaccharāsaṅghātasuttaṃ sampiṇḍeti. Cūḷaccharāsaṅghātasutte appanaṃ appattāya mettāya tāvamahanto vipāko dassito, kimaṅgaṃ pana imissā appanāppattāya mettāyāti dassetuṃ – ‘‘appanāppattāya hī’’tiādimāha. Vipākakathāyeva natthīti vipāke kathāyeva natthi, ayameva vā pāṭho. Gaṇanānupubbatāti gaṇanānupubbatāya. Paṭhamaṃ uppannantipi paṭhamaṃ, paṭhamaṃ samāpajjatīti idaṃ pana na ekantalakkhaṇaṃ. Ciṇṇavasībhāvo hi aṭṭhasamāpattilābhī ādito paṭṭhāya matthakaṃ pāpentopi samāpajjituṃ sakkoti, matthakato paṭṭhāya ādiṃ pāpentopi, antarantarā okkantopi samāpajjituṃ sakkoti eva. Pubbuppattiyaṭṭhena pana paṭhamaṃ nāma hoti. Vibhaṅgeti jhānavibhaṅge. Vipassanaṃ kayiramānaṃ lakkhaṇūpanijjhānakiccaṃ maggena sijjhati taggatasammohaviddhaṃsanato . Apica vipassanāya lakkhaṇūpanijjhānaṃ maggena uppannena sijjhati itarathā parivattanato, tasmā maggo lakkhaṇūpanijjhānaṃ, na aniccādilakkhaṇānaṃ ārammaṇakaraṇato. Yathā phalaṃ nibbānassa asaṅkhatalakkhaṇaṃ ārammaṇakaraṇavasena upanijjhāyati, evaṃ maggopi. Evampissa lakkhaṇūpanijjhānataṃ veditabbaṃ. Vattabbameva natthi arittajjhānatāya. Sesaṃ visesaṃ, arittajjhānā evāti attho.
३८६-३८७. हितफरणन्ति सत्तेसु हितानुरूपं झानस्स फरित्वा पवत्तनं। चेतोपटिपक्खतो विमुच्चति एतायाति चेतोविमुत्ति, अप्पनाप्पत्ता मेत्ता। तेनाह – ‘‘इधा’’तिआदि। एसेव नयोति इमिना करुणादीनम्पि अप्पनाप्पत्ततं अतिदिसति। वट्टं होन्ति कम्मवट्टभावतो। वट्टपादा होन्तीति विपाकवट्टस्स कारणं होन्ति।
386-387.Hitapharaṇanti sattesu hitānurūpaṃ jhānassa pharitvā pavattanaṃ. Cetopaṭipakkhato vimuccati etāyāti cetovimutti, appanāppattā mettā. Tenāha – ‘‘idhā’’tiādi. Eseva nayoti iminā karuṇādīnampi appanāppattataṃ atidisati. Vaṭṭaṃ honti kammavaṭṭabhāvato. Vaṭṭapādā hontīti vipākavaṭṭassa kāraṇaṃ honti.
३९०. अज्झत्तपरिकम्मवसेनाति अत्तनो केसादीसु परिकम्मकरणवसेन। अट्ठारसविधेति अट्ठारसप्पभेदे। कायेति रूपकाये। रूपकायो हि इध अङ्गपच्चङ्गानं केसादीनञ्च धम्मानं समूहट्ठेन हत्थिकायरथकायादयो विय कायोति अधिप्पेतो। समूहविसयताय चस्स कायसद्दस्स समुदायूपादनताय च असुभाकारस्स ‘‘काये’’ति एकवचनं। तथा आरम्मणादिविभागेन अनेकभेदभिन्नम्पि चित्तं चित्तभावसामञ्ञेन एकज्झं गहेत्वा ‘‘चित्ते’’ति एकवचनं कतं। कायानुपस्सीति इमस्स अत्थं दस्सेतुं – ‘‘तमेव कायं पञ्ञाय अनुपस्सन्तो’’ति आह। तमेव कायन्ति च अवधारणेन वेदनादिअनुपस्सनं निवत्तेति। तेन च पुन कायग्गहणस्स पयोजनं सूचितन्ति दट्ठब्बं। ‘‘काये’’ति हि वत्वापि पुन ‘‘कायानुपस्सी’’ति दुतियं कायग्गहणं असम्मिस्सतो ववत्थानघनविनिब्भोगादिदस्सनत्थं कतं। तेन वेदनादयोपि एत्थ सिता, एत्थ पटिबद्धाति कायवेदनादिअनुपस्सनप्पसङ्गेपि आपन्ने न काये वेदनानुपस्सी चित्तानुपस्सी धम्मानुपस्सी वा। अथ खो कायानुपस्सीयेवाति कायसङ्खातवत्थुस्मिं कायानुपस्सनाकारस्सेव दस्सनेन असम्मिस्सतो ववत्थानं दस्सितं होति। तथा न काये अङ्गपच्चङ्गविनिमुत्तएकधम्मानुपस्सी, नापि केसलोमादिविनिमुत्तइत्थिपुरिसानुपस्सी। योपि चेत्थ केसलोमादिको भूतुपादायसमूहसङ्खातो कायो, कत्थपि न भूतुपादायविनिमुत्तएकधम्मानुपस्सी, अथ खो रथसम्भारानुपस्सको विय अङ्गपच्चङ्गसमूहानुपस्सी , नागरावयवानुपस्सको विय केसलोमादिसमूहानुपस्सी, कदलिक्खन्धपत्तवट्टिविनिब्भुज्जको रित्तमुट्ठिविनिवेठको विय च भूतुपादायसमूहानुपस्सीयेवाति नानप्पकारतो समूहवसेनेव कायसङ्खातस्स वत्थुनो दस्सनेन घनविनिब्भोगो दस्सितो होति। न हेत्थ यथावुत्तसमूहविनिमुत्तो कायो वा इत्थी वा पुरिसो वा अञ्ञो वा कोचि धम्मो दिस्सति, यथावुत्तधम्मसमूहमत्तेयेव पन तथा तथा सत्ता मिच्छाभिनिवेसं करोन्ति।
390.Ajjhattaparikammavasenāti attano kesādīsu parikammakaraṇavasena. Aṭṭhārasavidheti aṭṭhārasappabhede. Kāyeti rūpakāye. Rūpakāyo hi idha aṅgapaccaṅgānaṃ kesādīnañca dhammānaṃ samūhaṭṭhena hatthikāyarathakāyādayo viya kāyoti adhippeto. Samūhavisayatāya cassa kāyasaddassa samudāyūpādanatāya ca asubhākārassa ‘‘kāye’’ti ekavacanaṃ. Tathā ārammaṇādivibhāgena anekabhedabhinnampi cittaṃ cittabhāvasāmaññena ekajjhaṃ gahetvā ‘‘citte’’ti ekavacanaṃ kataṃ. Kāyānupassīti imassa atthaṃ dassetuṃ – ‘‘tameva kāyaṃ paññāya anupassanto’’ti āha. Tameva kāyanti ca avadhāraṇena vedanādianupassanaṃ nivatteti. Tena ca puna kāyaggahaṇassa payojanaṃ sūcitanti daṭṭhabbaṃ. ‘‘Kāye’’ti hi vatvāpi puna ‘‘kāyānupassī’’ti dutiyaṃ kāyaggahaṇaṃ asammissato vavatthānaghanavinibbhogādidassanatthaṃ kataṃ. Tena vedanādayopi ettha sitā, ettha paṭibaddhāti kāyavedanādianupassanappasaṅgepi āpanne na kāye vedanānupassī cittānupassī dhammānupassī vā. Atha kho kāyānupassīyevāti kāyasaṅkhātavatthusmiṃ kāyānupassanākārasseva dassanena asammissato vavatthānaṃ dassitaṃ hoti. Tathā na kāye aṅgapaccaṅgavinimuttaekadhammānupassī, nāpi kesalomādivinimuttaitthipurisānupassī. Yopi cettha kesalomādiko bhūtupādāyasamūhasaṅkhāto kāyo, katthapi na bhūtupādāyavinimuttaekadhammānupassī, atha kho rathasambhārānupassako viya aṅgapaccaṅgasamūhānupassī , nāgarāvayavānupassako viya kesalomādisamūhānupassī, kadalikkhandhapattavaṭṭivinibbhujjako rittamuṭṭhiviniveṭhako viya ca bhūtupādāyasamūhānupassīyevāti nānappakārato samūhavaseneva kāyasaṅkhātassa vatthuno dassanena ghanavinibbhogo dassito hoti. Na hettha yathāvuttasamūhavinimutto kāyo vā itthī vā puriso vā añño vā koci dhammo dissati, yathāvuttadhammasamūhamatteyeva pana tathā tathā sattā micchābhinivesaṃ karonti.
अट्ठारसविधेनाति अट्ठारसविधा। सतिपट्ठानभावकस्साति सतिपट्ठानभावं भावेन्तस्स। तीसु भवेसु किलेसे आतपेतीति आतापो, वीरियस्सेतं नामं। यदिपि हि किलेसानं पहानं आतापनन्ति, तं सम्मादिट्ठिआदीनम्पि अत्थेव। आतपसद्दो विय पन आतापसद्दोपि वीरियेव निरुळ्हो। अथ वा पटिपक्खप्पहाने सम्पयुत्तधम्मानं अब्भुस्सहनवसेन पवत्तमानस्स वीरियस्स सातिसयं तदातापनन्ति वीरियमेव तथा वुच्चति, न अञ्ञधम्मा, तस्मा आतापोति वीरियस्स नामं, सो अस्स अत्थीति आतापी। अयञ्च ईकारो पसंसाय अतिसयस्स वा दीपकोति आतापिग्गहणेन सम्मप्पधानसमङ्गितं दस्सेति। तेनेवाह – ‘‘आतापीति…पे॰… वीरियेन वीरियवा’’ति। सम्पजानोति सम्पजञ्ञसङ्खातेन ञाणेन समन्नागतो। तेनाह – ‘‘अट्ठारसविधेन…पे॰… सम्मा पजानन्तो’’ति। अयं पनेत्थ वचनत्थो – सम्मा समन्ततो सामञ्च पजानन्तो सम्पजानो, असम्मिस्सतो ववत्थाने अञ्ञधम्मानुपस्सिताभावेन सम्मा अविपरीतं सब्बाकारप्पजानेन समन्ततो उपरूपरिविसेसावहभावेन पवत्तिया सम्मा पजानन्तोति अत्थो।
Aṭṭhārasavidhenāti aṭṭhārasavidhā. Satipaṭṭhānabhāvakassāti satipaṭṭhānabhāvaṃ bhāventassa. Tīsu bhavesu kilese ātapetīti ātāpo, vīriyassetaṃ nāmaṃ. Yadipi hi kilesānaṃ pahānaṃ ātāpananti, taṃ sammādiṭṭhiādīnampi attheva. Ātapasaddo viya pana ātāpasaddopi vīriyeva niruḷho. Atha vā paṭipakkhappahāne sampayuttadhammānaṃ abbhussahanavasena pavattamānassa vīriyassa sātisayaṃ tadātāpananti vīriyameva tathā vuccati, na aññadhammā, tasmā ātāpoti vīriyassa nāmaṃ, so assa atthīti ātāpī. Ayañca īkāro pasaṃsāya atisayassa vā dīpakoti ātāpiggahaṇena sammappadhānasamaṅgitaṃ dasseti. Tenevāha – ‘‘ātāpīti…pe… vīriyena vīriyavā’’ti. Sampajānoti sampajaññasaṅkhātena ñāṇena samannāgato. Tenāha – ‘‘aṭṭhārasavidhena…pe… sammā pajānanto’’ti. Ayaṃ panettha vacanattho – sammā samantato sāmañca pajānanto sampajāno, asammissato vavatthāne aññadhammānupassitābhāvena sammā aviparītaṃ sabbākārappajānena samantato uparūparivisesāvahabhāvena pavattiyā sammā pajānantoti attho.
कायो च इध लुज्जनप्पलुज्जनट्ठेन लोकोति अधिप्पेतोति आह – ‘‘तस्मिंयेव कायसङ्खाते लोके’’ति। पञ्चकामगुणिकतण्हन्ति रूपादीसु पञ्चसु कामगुणेसु पवत्तमानं तण्हं । यस्मा पनेत्थ अभिज्झागहणेन कामच्छन्दो, दोमनस्सग्गहणेन ब्यापादो सङ्गहं गच्छति, तस्मा नीवरणपरियापन्नबलवधम्मद्वयदस्सनेन नीवरणप्पहानं वुत्तं होतीति वेदितब्बं। विसेसेन चेत्थ अभिज्झाविनयेन कायसम्पत्तिमूलकस्स अनुरोधस्स, दोमनस्सविनयेन कायविपत्तिमूलकस्स विरोधस्स, अभिज्झाविनयेन च काये अभिरतिया, दोमनस्सविनयेन कायभावनाय अनभिरतिया, अभिज्झाविनयेन काये अभूतानं सुभसुखभावादीनं पक्खेपस्स, दोमनस्सविनयेन काये भूतानं असुभासुखभावादीनं अपनयनस्स च पहानं वुत्तं। तेन योगावचरस्स योगानुभावो योगसमत्थता च दीपिता होति। योगानुभावो हि एस, यदिदं अनुरोधविरोधविप्पमुत्तो अरतिरतिसहो अभूतपक्खेपभूतापनयनविरहितो च होति। अनुरोधविरोधविप्पमुत्तो चेस अरतिरतिसहो अभूतं अपक्खिपन्तो भूतञ्च अनपनेन्तो योगसमत्थो होतीति। सुद्धरूपसम्मसनमेव कथितन्ति केवलं कायानुपस्सनाभावतो वुत्तं।
Kāyo ca idha lujjanappalujjanaṭṭhena lokoti adhippetoti āha – ‘‘tasmiṃyeva kāyasaṅkhāte loke’’ti. Pañcakāmaguṇikataṇhanti rūpādīsu pañcasu kāmaguṇesu pavattamānaṃ taṇhaṃ . Yasmā panettha abhijjhāgahaṇena kāmacchando, domanassaggahaṇena byāpādo saṅgahaṃ gacchati, tasmā nīvaraṇapariyāpannabalavadhammadvayadassanena nīvaraṇappahānaṃ vuttaṃ hotīti veditabbaṃ. Visesena cettha abhijjhāvinayena kāyasampattimūlakassa anurodhassa, domanassavinayena kāyavipattimūlakassa virodhassa, abhijjhāvinayena ca kāye abhiratiyā, domanassavinayena kāyabhāvanāya anabhiratiyā, abhijjhāvinayena kāye abhūtānaṃ subhasukhabhāvādīnaṃ pakkhepassa, domanassavinayena kāye bhūtānaṃ asubhāsukhabhāvādīnaṃ apanayanassa ca pahānaṃ vuttaṃ. Tena yogāvacarassa yogānubhāvo yogasamatthatā ca dīpitā hoti. Yogānubhāvo hi esa, yadidaṃ anurodhavirodhavippamutto aratiratisaho abhūtapakkhepabhūtāpanayanavirahito ca hoti. Anurodhavirodhavippamutto cesa aratiratisaho abhūtaṃ apakkhipanto bhūtañca anapanento yogasamattho hotīti. Suddharūpasammasanameva kathitanti kevalaṃ kāyānupassanābhāvato vuttaṃ.
सुखादिभेदासु वेदनासूति सुखदुक्खअदुक्खमसुखसामिसनिरामिसभेदासु वेदनासु। तत्थ सुखयतीति सुखा, सम्पयुत्तधम्मे कायञ्च लद्धस्सादे करोतीति अत्थो। सुट्ठु वा खादति, खनति वा कायिकं चेतसिकञ्च आबाधन्ति सुखा, सुकरं ओकासदानं एतिस्साति वा सुखा। दुक्खयतीति दुक्खा, सम्पयुत्तधम्मे कायञ्च पीळेति विबाधतीति अत्थो। दुट्ठु वा खादति, खनति वा कायिकं चेतसिकञ्च सातन्ति दुक्खा, दुक्करं ओकासदानं एतिस्साति वा दुक्खा। दुक्खसुखप्पटिक्खेपेन अदुक्खमसुखाति उपेक्खा वुत्ता। वेदियति आरम्मणरसं अनुभवतीति वेदना। वेदियमानोति अनुभवमानो। सुखं वेदनं वेदियामीति पजानातीति कायिकं वा चेतसिकं वा सुखं वेदनं वेदियमानो ‘‘अहं सुखं वेदनं वेदियामी’’ति पजानातीति अत्थो। तत्थ कामं उत्तानसेय्यकापि दारका थञ्ञपिवनादिकाले सुखं वेदनं वेदियमाना ‘‘सुखं वेदनं वेदियामा’’ति पजानन्ति, न पनेतं एवरूपं पजाननं सन्धाय वुत्तं। एवरूपञ्हि जाननं सत्तुपलद्धिं न जहति, अत्तसञ्ञं न उग्घाटेति, कम्मट्ठानं वा सतिपट्ठानभावना वा न होति। इमस्स पन भिक्खुनो जाननं सत्तुपलद्धिं जहति, अत्तसञ्ञं उग्घाटेति, कम्मट्ठानञ्चेव सतिपट्ठानभावना च होति। इदञ्हि ‘‘को वेदियति, तस्स वेदना, किं कारणा वेदना’’ति एवं सम्पजानन्तस्स वेदियनं सन्धाय वुत्तं।
Sukhādibhedāsu vedanāsūti sukhadukkhaadukkhamasukhasāmisanirāmisabhedāsu vedanāsu. Tattha sukhayatīti sukhā, sampayuttadhamme kāyañca laddhassāde karotīti attho. Suṭṭhu vā khādati, khanati vā kāyikaṃ cetasikañca ābādhanti sukhā, sukaraṃ okāsadānaṃ etissāti vā sukhā. Dukkhayatīti dukkhā, sampayuttadhamme kāyañca pīḷeti vibādhatīti attho. Duṭṭhu vā khādati, khanati vā kāyikaṃ cetasikañca sātanti dukkhā, dukkaraṃ okāsadānaṃ etissāti vā dukkhā. Dukkhasukhappaṭikkhepena adukkhamasukhāti upekkhā vuttā. Vediyati ārammaṇarasaṃ anubhavatīti vedanā. Vediyamānoti anubhavamāno. Sukhaṃ vedanaṃ vediyāmīti pajānātīti kāyikaṃ vā cetasikaṃ vā sukhaṃ vedanaṃ vediyamāno ‘‘ahaṃ sukhaṃ vedanaṃ vediyāmī’’ti pajānātīti attho. Tattha kāmaṃ uttānaseyyakāpi dārakā thaññapivanādikāle sukhaṃ vedanaṃ vediyamānā ‘‘sukhaṃ vedanaṃ vediyāmā’’ti pajānanti, na panetaṃ evarūpaṃ pajānanaṃ sandhāya vuttaṃ. Evarūpañhi jānanaṃ sattupaladdhiṃ na jahati, attasaññaṃ na ugghāṭeti, kammaṭṭhānaṃ vā satipaṭṭhānabhāvanā vā na hoti. Imassa pana bhikkhuno jānanaṃ sattupaladdhiṃ jahati, attasaññaṃ ugghāṭeti, kammaṭṭhānañceva satipaṭṭhānabhāvanā ca hoti. Idañhi ‘‘ko vediyati, tassa vedanā, kiṃ kāraṇā vedanā’’ti evaṃ sampajānantassa vediyanaṃ sandhāya vuttaṃ.
तत्थ को वेदियतीति? न कोचि सत्तो वा पुग्गलो वा वेदियति। कस्स वेदनाति? न कस्सचि सत्तस्स वा पुग्गलस्स वा वेदना। किं कारणा वेदनाति? वत्थुआरम्मणा च पनस्स वेदनाति। तस्मा एस एवं पजानाति ‘‘तं तं सुखादीनं वत्थुभूतं रूपादिं आरम्मणं कत्वा वेदनाव वेदियति, तं पन वेदनापवत्तिं उपादाय ‘अहं वेदियामी’ति वोहारमत्तं होती’’ति। एवं ‘‘सुखादीनं वत्थुभूतं रूपादिं आरम्मणं कत्वा वेदनाव वेदियती’’ति सल्लक्खेन्तो एस ‘‘सुखं वेदनं वेदियामी’’ति पजानातीति वेदितब्बो।
Tattha ko vediyatīti? Na koci satto vā puggalo vā vediyati. Kassa vedanāti? Na kassaci sattassa vā puggalassa vā vedanā. Kiṃ kāraṇā vedanāti? Vatthuārammaṇā ca panassa vedanāti. Tasmā esa evaṃ pajānāti ‘‘taṃ taṃ sukhādīnaṃ vatthubhūtaṃ rūpādiṃ ārammaṇaṃ katvā vedanāva vediyati, taṃ pana vedanāpavattiṃ upādāya ‘ahaṃ vediyāmī’ti vohāramattaṃ hotī’’ti. Evaṃ ‘‘sukhādīnaṃ vatthubhūtaṃ rūpādiṃ ārammaṇaṃ katvā vedanāva vediyatī’’ti sallakkhento esa ‘‘sukhaṃ vedanaṃ vediyāmī’’ti pajānātīti veditabbo.
अथ वा सुखं वेदनं वेदियामीति पजानातीति सुखवेदनाक्खणे दुक्खाय वेदनाय अभावतो सुखं वेदनं वेदियमानो ‘‘सुखं वेदनंयेव वेदियामी’’ति पजानाति। तेन या पुब्बे भूतपुब्बा दुक्खा वेदना, तस्सा इदानि अभावतो इमिस्सा च सुखाय वेदनाय इतो परं पठमं अभावतो ‘‘वेदना नाम अनिच्चा अद्धुवा विपरिणामधम्मा’’ति इतिह तत्थ सम्पजानो होति। दुक्खं वेदनं वेदियामीति पजानातीतिआदीसुपि एसेव नयो।
Atha vā sukhaṃ vedanaṃ vediyāmīti pajānātīti sukhavedanākkhaṇe dukkhāya vedanāya abhāvato sukhaṃ vedanaṃ vediyamāno ‘‘sukhaṃ vedanaṃyeva vediyāmī’’ti pajānāti. Tena yā pubbe bhūtapubbā dukkhā vedanā, tassā idāni abhāvato imissā ca sukhāya vedanāya ito paraṃ paṭhamaṃ abhāvato ‘‘vedanā nāma aniccā addhuvā vipariṇāmadhammā’’ti itiha tattha sampajāno hoti. Dukkhaṃ vedanaṃ vediyāmīti pajānātītiādīsupi eseva nayo.
सामिसं वा सुखन्तिआदीसु यस्मा किलेसेहि आमसितब्बतो आमिसा नाम पञ्च कामगुणा। आरम्मणकरणवसेन सह आमिसेहीति सामिसा, तस्मा सामिसा सुखा नाम पञ्चकामगुणामिसनिस्सिता छसु द्वारेसु उप्पन्ना छगेहस्सिता सोमनस्सवेदना। सामिसा दुक्खा नाम छगेहस्सिता दोमनस्सवेदना। सा च छसु द्वारेसु ‘‘इट्ठारम्मणं नानुभविस्सामि नानुभवामी’’ति वितक्कयतो उप्पन्ना कामगुणनिस्सिता दोमनस्सवेदना वेदितब्बा। निरामिसा सुखा नाम छनेक्खम्मस्सिता सोमनस्सवेदना। सा च छसु द्वारेसु इट्ठारम्मणे आपाथगते अनिच्चादिवसेन विपस्सनं पट्ठपेत्वा उस्सुक्कापेतुं सक्कोन्तस्स ‘‘उस्सक्किता मे विपस्सना’’ति सोमनस्सजातस्स उप्पन्ना सोमनस्सवेदना दट्ठब्बा।
Sāmisaṃ vā sukhantiādīsu yasmā kilesehi āmasitabbato āmisā nāma pañca kāmaguṇā. Ārammaṇakaraṇavasena saha āmisehīti sāmisā, tasmā sāmisā sukhā nāma pañcakāmaguṇāmisanissitā chasu dvāresu uppannā chagehassitā somanassavedanā. Sāmisā dukkhā nāma chagehassitā domanassavedanā. Sā ca chasu dvāresu ‘‘iṭṭhārammaṇaṃ nānubhavissāmi nānubhavāmī’’ti vitakkayato uppannā kāmaguṇanissitā domanassavedanā veditabbā. Nirāmisā sukhā nāma chanekkhammassitā somanassavedanā. Sā ca chasu dvāresu iṭṭhārammaṇe āpāthagate aniccādivasena vipassanaṃ paṭṭhapetvā ussukkāpetuṃ sakkontassa ‘‘ussakkitā me vipassanā’’ti somanassajātassa uppannā somanassavedanā daṭṭhabbā.
निरामिसा दुक्खा नाम छनेक्खम्मस्सिता दोमनस्सवेदना। सा पन छसु द्वारेसु इट्ठारम्मणे आपाथगते अनुत्तरविमोक्खसङ्खातअरियफलधम्मेसु पिहं पट्ठपेत्वा तदधिगमाय अनिच्चादिवसेन विपस्सनं पट्ठपेत्वा उस्सुक्कापेतुं असक्कोन्तस्स ‘‘इमम्पि पक्खं इमम्पि मासं इमम्पि संवच्छरं विपस्सनं उस्सुक्कापेत्वा अरियभूमिं पापुणितुं नासक्खि’’न्ति अनुसोचतो उप्पन्ना दोमनस्सवेदना।
Nirāmisā dukkhā nāma chanekkhammassitā domanassavedanā. Sā pana chasu dvāresu iṭṭhārammaṇe āpāthagate anuttaravimokkhasaṅkhātaariyaphaladhammesu pihaṃ paṭṭhapetvā tadadhigamāya aniccādivasena vipassanaṃ paṭṭhapetvā ussukkāpetuṃ asakkontassa ‘‘imampi pakkhaṃ imampi māsaṃ imampi saṃvaccharaṃ vipassanaṃ ussukkāpetvā ariyabhūmiṃ pāpuṇituṃ nāsakkhi’’nti anusocato uppannā domanassavedanā.
सामिसा अदुक्खमसुखा नाम छगेहस्सिता उपेक्खावेदना। सा च छसु द्वारेसु इट्ठारम्मणे आपाथगते गुळपिण्डके निलीनमक्खिका विय रूपादीनि अनुवत्तमाना तत्थेव लग्गा लग्गिता हुत्वा उप्पन्ना कामगुणनिस्सिता उपेक्खावेदना। निरामिसा अदुक्खमसुखा नाम छनेक्खम्मस्सिता उपेक्खावेदना। सा पन छसु द्वारेसु इट्ठादिआरम्मणे आपाथगते इट्ठे अरज्जन्तस्स, अनिट्ठे अदुस्सन्तस्स, असमपेक्खनेन अमुय्हन्तस्स उप्पन्ना विपस्सनाञाणसम्पयुत्ता उपेक्खावेदना। एवं वुत्तन्ति महासतिपट्ठानसुत्ते वुत्तं। साव वेदना वेदितब्बाति लुज्जनप्पलुज्जनट्ठेन सा वेदना ‘‘लोको’’ति वेदितब्बा।
Sāmisā adukkhamasukhā nāma chagehassitā upekkhāvedanā. Sā ca chasu dvāresu iṭṭhārammaṇe āpāthagate guḷapiṇḍake nilīnamakkhikā viya rūpādīni anuvattamānā tattheva laggā laggitā hutvā uppannā kāmaguṇanissitā upekkhāvedanā. Nirāmisā adukkhamasukhā nāma chanekkhammassitā upekkhāvedanā. Sā pana chasu dvāresu iṭṭhādiārammaṇe āpāthagate iṭṭhe arajjantassa, aniṭṭhe adussantassa, asamapekkhanena amuyhantassa uppannā vipassanāñāṇasampayuttā upekkhāvedanā. Evaṃ vuttanti mahāsatipaṭṭhānasutte vuttaṃ. Sāva vedanā veditabbāti lujjanappalujjanaṭṭhena sā vedanā ‘‘loko’’ti veditabbā.
एवं वित्थारितेति ‘‘सरागं वा चित्तं सरागं चित्तन्ति पजानाति, वीतरागं वा चित्तं…पे॰… सदोसं वा चित्तं, वीतदोसं वा चित्तं, समोहं वा चित्तं, वीतमोहं वा चित्तं, संखित्तं वा चित्तं, विक्खित्तं वा चित्तं, महग्गतं वा चित्तं, अमहग्गतं वा चित्तं, सउत्तरं वा चित्तं, अनुत्तरं वा चित्तं, समाहितं वा चित्तं, असमाहितं वा चित्तं, विमुत्तं वा चित्तं, अविमुत्तं वा चित्तन्ति पजानाती’’ति एवं सतिपट्ठानसुत्ते (दी॰ नि॰ २.३८१; म॰ नि॰ १.११४) वित्थारेत्वा दस्सिते सोळसविधे चित्ते।
Evaṃ vitthāriteti ‘‘sarāgaṃ vā cittaṃ sarāgaṃ cittanti pajānāti, vītarāgaṃ vā cittaṃ…pe… sadosaṃ vā cittaṃ, vītadosaṃ vā cittaṃ, samohaṃ vā cittaṃ, vītamohaṃ vā cittaṃ, saṃkhittaṃ vā cittaṃ, vikkhittaṃ vā cittaṃ, mahaggataṃ vā cittaṃ, amahaggataṃ vā cittaṃ, sauttaraṃ vā cittaṃ, anuttaraṃ vā cittaṃ, samāhitaṃ vā cittaṃ, asamāhitaṃ vā cittaṃ, vimuttaṃ vā cittaṃ, avimuttaṃ vā cittanti pajānātī’’ti evaṃ satipaṭṭhānasutte (dī. ni. 2.381; ma. ni. 1.114) vitthāretvā dassite soḷasavidhe citte.
तत्थ सरागन्ति अट्ठविधं लोभसहगतं। वीतरागन्ति लोकियकुसलाब्याकतं। इदं पन यस्मा सम्मसनं न धम्मसमोधानं, तस्मा इध एकपदेपि लोकुत्तरं न लब्भति। सेसानि चत्तारि अकुसलचित्तानि नेव पुरिमपदं, न पच्छिमपदं भजन्ति। सदोसन्ति दुविधं दोमनस्ससहगतं। वीतदोसन्ति लोकियकुसलाब्याकतं। सेसानि दस अकुसलचित्तानि नेव पुरिमपदं, न पच्छिमपदं भजन्ति। समोहन्ति विचिकिच्छासहगतञ्चेव उद्धच्चसहगतञ्चाति दुविधं। यस्मा पन मोहो सब्बाकुसलेसु उप्पज्जति, तस्मा सेसानिपि इध वत्तन्तियेव। इमस्मिञ्ञेव हि दुके द्वादसाकुसलचित्तानि परियादिन्नानीति। वीतमोहन्ति लोकियकुसलाब्याकतं।
Tattha sarāganti aṭṭhavidhaṃ lobhasahagataṃ. Vītarāganti lokiyakusalābyākataṃ. Idaṃ pana yasmā sammasanaṃ na dhammasamodhānaṃ, tasmā idha ekapadepi lokuttaraṃ na labbhati. Sesāni cattāri akusalacittāni neva purimapadaṃ, na pacchimapadaṃ bhajanti. Sadosanti duvidhaṃ domanassasahagataṃ. Vītadosanti lokiyakusalābyākataṃ. Sesāni dasa akusalacittāni neva purimapadaṃ, na pacchimapadaṃ bhajanti. Samohanti vicikicchāsahagatañceva uddhaccasahagatañcāti duvidhaṃ. Yasmā pana moho sabbākusalesu uppajjati, tasmā sesānipi idha vattantiyeva. Imasmiññeva hi duke dvādasākusalacittāni pariyādinnānīti. Vītamohanti lokiyakusalābyākataṃ.
संखित्तन्ति थिनमिद्धानुपतितं। एतञ्हि सङ्कुचितचित्तं नाम आरम्मणे सङ्कोचवसेन पवत्तनतो। विक्खित्तन्ति उद्धच्चसहगतं। एतञ्हि पसटचित्तं नाम आरम्मणे सविसेसं विक्खेपवसेन विसटभावेन पवत्तनतो। महग्गतन्ति रूपावचरं अरूपावचरञ्च। अमहग्गतन्ति कामावचरं। सउत्तरन्ति कामावचरं। अनुत्तरन्ति रूपावचरं अरूपावचरञ्च। तत्रापि सउत्तरं रूपावचरं, अनुत्तरं अरूपावचरमेव। समाहितन्ति यस्स अप्पनासमाधि वा उपचारसमाधि वा अत्थि। असमाहितन्ति उभयसमाधिविरहितं। विमुत्तन्ति तदङ्गविक्खम्भनविमुत्तीहि विमुत्तं। अविमुत्तन्ति उभयविमुत्तिरहितं। समुच्छेदप्पटिप्पस्सद्धिनिस्सरणविमुत्तीनं पन इध ओकासोव नत्थि, ओकासाभावो च सम्मसनचारस्स अधिप्पेतत्ता वेदितब्बो।
Saṃkhittanti thinamiddhānupatitaṃ. Etañhi saṅkucitacittaṃ nāma ārammaṇe saṅkocavasena pavattanato. Vikkhittanti uddhaccasahagataṃ. Etañhi pasaṭacittaṃ nāma ārammaṇe savisesaṃ vikkhepavasena visaṭabhāvena pavattanato. Mahaggatanti rūpāvacaraṃ arūpāvacarañca. Amahaggatanti kāmāvacaraṃ. Sauttaranti kāmāvacaraṃ. Anuttaranti rūpāvacaraṃ arūpāvacarañca. Tatrāpi sauttaraṃ rūpāvacaraṃ, anuttaraṃ arūpāvacarameva. Samāhitanti yassa appanāsamādhi vā upacārasamādhi vā atthi. Asamāhitanti ubhayasamādhivirahitaṃ. Vimuttanti tadaṅgavikkhambhanavimuttīhi vimuttaṃ. Avimuttanti ubhayavimuttirahitaṃ. Samucchedappaṭippassaddhinissaraṇavimuttīnaṃ pana idha okāsova natthi, okāsābhāvo ca sammasanacārassa adhippetattā veditabbo.
उपादानस्स खन्धा उपादानक्खन्धा, उपादानस्स पच्चयभूता धम्मपुञ्जा धम्मरासयोति अत्थो। उपादानेहि आरम्मणकरणादिवसेन उपादातब्बा वा खन्धा उपादानक्खन्धा। छ अज्झत्तिकबाहिरायतनानीति चक्खु सोतं घानं जिव्हा कायो मनोति इमानि छ अज्झत्तिकायतनानि चेव, रूपं सद्दो गन्धो रसो फोट्ठब्बो धम्माति इमानि छ बाहिरायतनानि च। एत्थ पन लोकुत्तरधम्मा न गहेतब्बा सम्मसनचारस्स अधिप्पेतत्ता। सत्त सम्बोज्झङ्गाति सतिसम्बोज्झङ्गादयो सत्त सम्बोज्झङ्गा। सतिआदयो हि सम्बोधिस्स, सम्बोधिया वा अङ्गाति सम्बोज्झङ्गा। तथा हि सम्बुज्झति आरद्धविपस्सकतो पट्ठाय योगावचरोति सम्बोधि, याय वा सो सतिआदिकाय सत्तधम्मसामग्गिया सम्बुज्झति, किलेसनिद्दातो उट्ठाति, सच्चानि वा पटिविज्झति, सा धम्मसामग्गी सम्बोधि, तस्स सम्बोधिस्स, तस्सा वा सम्बोधिया अङ्गाति सम्बोज्झङ्गा।
Upādānassa khandhā upādānakkhandhā, upādānassa paccayabhūtā dhammapuñjā dhammarāsayoti attho. Upādānehi ārammaṇakaraṇādivasena upādātabbā vā khandhā upādānakkhandhā. Cha ajjhattikabāhirāyatanānīti cakkhu sotaṃ ghānaṃ jivhā kāyo manoti imāni cha ajjhattikāyatanāni ceva, rūpaṃ saddo gandho raso phoṭṭhabbo dhammāti imāni cha bāhirāyatanāni ca. Ettha pana lokuttaradhammā na gahetabbā sammasanacārassa adhippetattā. Satta sambojjhaṅgāti satisambojjhaṅgādayo satta sambojjhaṅgā. Satiādayo hi sambodhissa, sambodhiyā vā aṅgāti sambojjhaṅgā. Tathā hi sambujjhati āraddhavipassakato paṭṭhāya yogāvacaroti sambodhi, yāya vā so satiādikāya sattadhammasāmaggiyā sambujjhati, kilesaniddāto uṭṭhāti, saccāni vā paṭivijjhati, sā dhammasāmaggī sambodhi, tassa sambodhissa, tassā vā sambodhiyā aṅgāti sambojjhaṅgā.
चत्तारि अरियसच्चानीति ‘‘दुक्खं दुक्खसमुदयो दुक्खनिरोधो दुक्खनिरोधगामिनिपटिपदा’’ति (सं॰ नि॰ ५.१०७१-१०७२) एवं वुत्तानि चत्तारि अरियसच्चानि। तत्थ पुरिमानि द्वे सच्चानि वट्टं पवत्तिहेतुभावतो। पच्छिमानि विवट्टं निवट्टतदधिगमूपायभावतो। तेसु भिक्खुनो वट्टे कम्मट्ठानाभिनिवेसो होति सरूपतो परिग्गहसम्भवतो। विवट्टे नत्थि अभिनिवेसो अविसयत्ता अविसयत्ते च पयोजनाभावतो। पञ्चधा वुत्तेसूति सतिपट्ठानसुत्ते वुत्तेसु। सुद्धअरूपसम्मसनमेवाति रूपेन अमिस्सितत्ता केवलं अरूपसम्मसनमेव। खन्धायतनसच्चकोट्ठासानं पञ्चक्खन्धसङ्गहतो ‘‘रूपारूपसम्मसन’’न्ति वुत्तं। पुब्बभागियानम्पि सतिपट्ठानानं सङ्गहितत्ता ‘‘लोकियलोकुत्तरमिस्सकानेव कथितानी’’ति आह।
Cattāri ariyasaccānīti ‘‘dukkhaṃ dukkhasamudayo dukkhanirodho dukkhanirodhagāminipaṭipadā’’ti (saṃ. ni. 5.1071-1072) evaṃ vuttāni cattāri ariyasaccāni. Tattha purimāni dve saccāni vaṭṭaṃ pavattihetubhāvato. Pacchimāni vivaṭṭaṃ nivaṭṭatadadhigamūpāyabhāvato. Tesu bhikkhuno vaṭṭe kammaṭṭhānābhiniveso hoti sarūpato pariggahasambhavato. Vivaṭṭe natthi abhiniveso avisayattā avisayatte ca payojanābhāvato. Pañcadhā vuttesūti satipaṭṭhānasutte vuttesu. Suddhaarūpasammasanamevāti rūpena amissitattā kevalaṃ arūpasammasanameva. Khandhāyatanasaccakoṭṭhāsānaṃ pañcakkhandhasaṅgahato ‘‘rūpārūpasammasana’’nti vuttaṃ. Pubbabhāgiyānampi satipaṭṭhānānaṃ saṅgahitattā ‘‘lokiyalokuttaramissakāneva kathitānī’’ti āha.
३९४. अनिब्बत्तानन्ति अजातानं। पयोगं परक्कमन्ति एत्थ भुसं योगो पयोगो, पयोगोव परक्कमो, पयोगसङ्खातं परक्कमन्ति अत्थो। चित्तं उक्खिपतीति कोसज्जपक्खे पतितुं अपदानवसेन उक्खिपति। पधानवीरियन्ति सम्मप्पधानलक्खणप्पत्तवीरियं। लोकियाति लोकियसम्मप्पधानकथा। सब्बपुब्बभागेति सब्बमग्गानं पुब्बभागे। कस्सपसंयुत्तपरियायेनाति कस्सपसंयुत्ते आगतसुत्तेन ‘‘उप्पन्ना मे पापका अकुसला धम्मा अप्पहीयमाना अनत्थाय संवत्तेय्यु’’न्ति (सं॰ नि॰ २.१४५) आगतत्ता। सा लोकियाति वेदितब्बा।
394.Anibbattānanti ajātānaṃ. Payogaṃ parakkamanti ettha bhusaṃ yogo payogo, payogova parakkamo, payogasaṅkhātaṃ parakkamanti attho. Cittaṃ ukkhipatīti kosajjapakkhe patituṃ apadānavasena ukkhipati. Padhānavīriyanti sammappadhānalakkhaṇappattavīriyaṃ. Lokiyāti lokiyasammappadhānakathā. Sabbapubbabhāgeti sabbamaggānaṃ pubbabhāge. Kassapasaṃyuttapariyāyenāti kassapasaṃyutte āgatasuttena ‘‘uppannā me pāpakā akusalā dhammā appahīyamānā anatthāya saṃvatteyyu’’nti (saṃ. ni. 2.145) āgatattā. Sā lokiyāti veditabbā.
समथविपस्सनावाति अवधारणेन मग्गं निवत्तेत्वा तस्स निवत्तने कारणं दस्सेन्तो, ‘‘मग्गो पना’’तिआदिमाह। सकिं उप्पज्जित्वाति इदं भूतकथनमत्तं। निरुद्धस्स पुन अनुप्पज्जनतो ‘‘न कोचि गुणो’’ति आसङ्केय्याति आह – ‘‘सो ही’’तिआदि। अनन्तरमेव यथा फलं उप्पज्जति, तथा पवत्तियेवस्स पच्चयदानं। पुरिमस्मिम्पीति ‘‘अनुप्पन्ना मे कुसला धम्मा उप्पज्जमाना अनत्थाय संवत्तेय्यु’’न्ति एत्थपि। वुत्तन्ति पोराणट्ठकथायं। तं पन तथावुत्तवचनं न युत्तं दुतियस्मिं विय पुरिमस्मिं मग्गस्स अग्गहणे कारणाभावतो। पुरिमस्मिं अग्गहिते मग्गे अनुप्पज्जमानो मग्गो अनत्थाय संवत्तेय्याति आपज्जेय्य, न चेतं युत्तं आपज्जमाने तस्मिं पधानत्थसम्भवतो। चतुकिच्चसाधनवसेनाति अनुप्पन्नाकुसलानुप्पादनादिचतुकिच्चसाधनवसेन।
Samathavipassanāvāti avadhāraṇena maggaṃ nivattetvā tassa nivattane kāraṇaṃ dassento, ‘‘maggo panā’’tiādimāha. Sakiṃ uppajjitvāti idaṃ bhūtakathanamattaṃ. Niruddhassa puna anuppajjanato ‘‘na koci guṇo’’ti āsaṅkeyyāti āha – ‘‘so hī’’tiādi. Anantarameva yathā phalaṃ uppajjati, tathā pavattiyevassa paccayadānaṃ. Purimasmimpīti ‘‘anuppannā me kusalā dhammā uppajjamānā anatthāya saṃvatteyyu’’nti etthapi. Vuttanti porāṇaṭṭhakathāyaṃ. Taṃ pana tathāvuttavacanaṃ na yuttaṃ dutiyasmiṃ viya purimasmiṃ maggassa aggahaṇe kāraṇābhāvato. Purimasmiṃ aggahite magge anuppajjamāno maggo anatthāya saṃvatteyyāti āpajjeyya, na cetaṃ yuttaṃ āpajjamāne tasmiṃ padhānatthasambhavato. Catukiccasādhanavasenāti anuppannākusalānuppādanādicatukiccasādhanavasena.
वुत्तनयेनाति ‘‘असमुदाचारवसेन वा अननुभूतारम्मणवसेन वा’’तिआदिना वुत्तनयेन। विज्जमानाति धरमानसभावा। खणत्तयपरियापन्नत्ता उप्पादादिसमङ्गिनो वत्तमानभावेन उप्पन्नं वत्तमानुप्पन्नं। तञ्हि उप्पादतो पट्ठाय याव भङ्गा उद्धं पन्नं पत्तन्ति निप्परियायतो ‘‘उप्पन्न’’न्ति वुच्चति। अनुभवित्वा भवित्वा च विगतं भुत्वाविगतं। अनुभवनभवनानि हि भवनसामञ्ञेन भुत्वा-सद्देन वुत्तानि। सामञ्ञमेव हि उपसग्गेन विसेसीयति। इध विपाकानुभवनवसेन तदारम्मणं अविपक्कविपाकस्स सब्बथा अविगतत्ता भवित्वाविगतमत्तवसेन कम्मञ्च ‘‘भुत्वाविगतुप्पन्न’’न्ति वुत्तं। न अट्ठसालिनियं विय रज्जनादिवसेन अनुभूतापगतं जवनं उप्पज्जित्वा निरुद्धतावसेन भूतापगतञ्च सङ्खतं भूतापगतुप्पन्नन्ति। तस्मा इध ओकासकतुप्पन्नं विपाकमेव वदति, न तत्थ विय कम्मम्पि। अट्ठसालिनियञ्हि भूताविगतुप्पन्नं ओकासकतुप्पन्नञ्च अञ्ञथा दस्सितं। वुत्तञ्हि तत्थ (ध॰ स॰ अट्ठ॰ १ कामावचरकुसलपदभाजनीय) –
Vuttanayenāti ‘‘asamudācāravasena vā ananubhūtārammaṇavasena vā’’tiādinā vuttanayena. Vijjamānāti dharamānasabhāvā. Khaṇattayapariyāpannattā uppādādisamaṅgino vattamānabhāvena uppannaṃ vattamānuppannaṃ. Tañhi uppādato paṭṭhāya yāva bhaṅgā uddhaṃ pannaṃ pattanti nippariyāyato ‘‘uppanna’’nti vuccati. Anubhavitvā bhavitvā ca vigataṃ bhutvāvigataṃ. Anubhavanabhavanāni hi bhavanasāmaññena bhutvā-saddena vuttāni. Sāmaññameva hi upasaggena visesīyati. Idha vipākānubhavanavasena tadārammaṇaṃ avipakkavipākassa sabbathā avigatattā bhavitvāvigatamattavasena kammañca ‘‘bhutvāvigatuppanna’’nti vuttaṃ. Na aṭṭhasāliniyaṃ viya rajjanādivasena anubhūtāpagataṃ javanaṃ uppajjitvā niruddhatāvasena bhūtāpagatañca saṅkhataṃ bhūtāpagatuppannanti. Tasmā idha okāsakatuppannaṃ vipākameva vadati, na tattha viya kammampi. Aṭṭhasāliniyañhi bhūtāvigatuppannaṃ okāsakatuppannañca aññathā dassitaṃ. Vuttañhi tattha (dha. sa. aṭṭha. 1 kāmāvacarakusalapadabhājanīya) –
‘‘आरम्मणरसं अनुभवित्वा निरुद्धं अनुभूतापगतसङ्खातं कुसलाकुसलं, उपादादित्तयं अनुप्पत्वा निरुद्धं भूतापगतसङ्खातं सेससङ्खतञ्च भूतापगतुप्पन्नं नाम। ‘यानिस्स तानि पुब्बे कतानि कम्मानी’ति एवमादिना नयेन वुत्तं कम्मं अतीतम्पि समानं अञ्ञं विपाकं पटिबाहित्वा अत्तनो विपाकस्सोकासं कत्वा ठितत्ता, तथाकतोकासञ्च विपाकं अनुप्पन्नम्पि समानं एवं कते ओकासे एकन्तेन उप्पज्जनतो ओकासकतुप्पन्नं नामा’’ति।
‘‘Ārammaṇarasaṃ anubhavitvā niruddhaṃ anubhūtāpagatasaṅkhātaṃ kusalākusalaṃ, upādādittayaṃ anuppatvā niruddhaṃ bhūtāpagatasaṅkhātaṃ sesasaṅkhatañca bhūtāpagatuppannaṃ nāma. ‘Yānissa tāni pubbe katāni kammānī’ti evamādinā nayena vuttaṃ kammaṃ atītampi samānaṃ aññaṃ vipākaṃ paṭibāhitvā attano vipākassokāsaṃ katvā ṭhitattā, tathākatokāsañca vipākaṃ anuppannampi samānaṃ evaṃ kate okāse ekantena uppajjanato okāsakatuppannaṃ nāmā’’ti.
इध पन सम्मोहविनोदनियं वुत्तनयेनेव भुत्वाविगतुप्पन्नं ओकासकतुप्पन्नञ्च दस्सितं। वुत्तञ्हि, सम्मोहविनोदनियं (विभ॰ अट्ठ॰ ४०६) –
Idha pana sammohavinodaniyaṃ vuttanayeneva bhutvāvigatuppannaṃ okāsakatuppannañca dassitaṃ. Vuttañhi, sammohavinodaniyaṃ (vibha. aṭṭha. 406) –
‘‘कम्मे पन जहिते आरम्मणरसं अनुभवित्वा निरुद्धो विपाको भुत्वाविगतं नाम। कम्मं उप्पज्जित्वा निरुद्धं भुत्वाविगतं नाम। तदुभयम्पि भुत्वाविगतुप्पन्नन्ति सङ्ख्यं गच्छति। कुसलाकुसलं कम्मं अञ्ञकम्मस्स विपाकं पटिबाहित्वा अत्तनो विपाकस्स ओकासं करोति। एवं कते ओकासे विपाको उप्पज्जमानो ओकासकरणतो पट्ठाय उप्पन्नोति वुच्चति। इदं ओकासकतुप्पन्नं नामा’’ति।
‘‘Kamme pana jahite ārammaṇarasaṃ anubhavitvā niruddho vipāko bhutvāvigataṃ nāma. Kammaṃ uppajjitvā niruddhaṃ bhutvāvigataṃ nāma. Tadubhayampi bhutvāvigatuppannanti saṅkhyaṃ gacchati. Kusalākusalaṃ kammaṃ aññakammassa vipākaṃ paṭibāhitvā attano vipākassa okāsaṃ karoti. Evaṃ kate okāse vipāko uppajjamāno okāsakaraṇato paṭṭhāya uppannoti vuccati. Idaṃ okāsakatuppannaṃ nāmā’’ti.
तत्थ अट्ठसालिनिया अयमधिप्पायो – ‘‘सतिपि सब्बेसम्पि चित्तुप्पादानं संवेदयितसभावा आरम्मणानुभवने सविपल्लासे पन सन्ताने चित्ताभिसङ्खारवसेन पवत्तितो अब्याकतेहि विसिट्ठो कुसलाकुसलानं सातिसयो विसयानुभवनाकारो। यथा विकप्पग्गाहवसेन रागादीहि तब्बिपक्खेहि च अकुसलं कुसलञ्च निप्परियायतो आरम्मणरसं अनुभवति, न तथा विपाको कम्मवेगक्खित्तत्ता, नापि किरिया अहेतुकानं अतिदुब्बलताय, सहेतुकानञ्च खीणकिलेसस्स छळङ्गुपेक्खावतो उप्पज्जमानानं अतिसन्तवुत्तित्ता, तस्मा रज्जनादिवसेन आरम्मणरसानुभवनं सातिसयन्ति अकुसलं कुसलञ्च उप्पज्जित्वा निरुद्धतासामञ्ञेन सेससङ्खतञ्च भूतापगत’’न्ति वुत्तं। सम्मोहविनोदनिया पन विपाकानुभवनवसेन तदारम्मणं अविपक्कपाकस्स सब्बथा अविगतत्ता भवित्वाविगतमत्तवसेन कम्मञ्च भुत्वापगतन्ति वुत्तं। तेनेव तत्थ ओकासकतुप्पन्नन्ति विपाकमेवाह, न कम्मम्पि, तस्मा इधापि सम्मोहविनोदनियं वुत्तनयेनेव भुत्वापगतुप्पन्नं ओकासकतुप्पन्नञ्च विभत्तन्ति दट्ठब्बं।
Tattha aṭṭhasāliniyā ayamadhippāyo – ‘‘satipi sabbesampi cittuppādānaṃ saṃvedayitasabhāvā ārammaṇānubhavane savipallāse pana santāne cittābhisaṅkhāravasena pavattito abyākatehi visiṭṭho kusalākusalānaṃ sātisayo visayānubhavanākāro. Yathā vikappaggāhavasena rāgādīhi tabbipakkhehi ca akusalaṃ kusalañca nippariyāyato ārammaṇarasaṃ anubhavati, na tathā vipāko kammavegakkhittattā, nāpi kiriyā ahetukānaṃ atidubbalatāya, sahetukānañca khīṇakilesassa chaḷaṅgupekkhāvato uppajjamānānaṃ atisantavuttittā, tasmā rajjanādivasena ārammaṇarasānubhavanaṃ sātisayanti akusalaṃ kusalañca uppajjitvā niruddhatāsāmaññena sesasaṅkhatañca bhūtāpagata’’nti vuttaṃ. Sammohavinodaniyā pana vipākānubhavanavasena tadārammaṇaṃ avipakkapākassa sabbathā avigatattā bhavitvāvigatamattavasena kammañca bhutvāpagatanti vuttaṃ. Teneva tattha okāsakatuppannanti vipākamevāha, na kammampi, tasmā idhāpi sammohavinodaniyaṃ vuttanayeneva bhutvāpagatuppannaṃ okāsakatuppannañca vibhattanti daṭṭhabbaṃ.
पञ्चक्खन्धा पन विपस्सनाय भूमि नामाति सम्मसनस्स ठानभावतो वुत्तं। तेसूति अतीतादिभेदेसु। अनुसयितकिलेसाति अप्पहीना मग्गेन पहातब्बा अधिप्पेता। तेनाह – ‘‘अतीता वा…पे॰… न वत्तब्बा’’ति। होन्तु ताव ‘‘अतीता’’ति वा ‘‘पच्चुप्पन्ना’’ति वा न वत्तब्बा, ‘‘अनागता’’ति पन कस्मा न वत्तब्बा, ननु कारणलाभे उप्पज्जनारहा अप्पहीनट्ठेन थामगता किलेसा अनुसयाति वुच्चन्तीति? सच्चमेतं, अनागतभावोपि नेसं न परिच्छिन्नो इतरानागतक्खन्धानं वियाति ‘‘अनागता वाति न वत्तब्बा’’ति वुत्तं। यदि हि नेसं परिच्छिन्नो अनागतभावो सिया, ततो ‘‘पच्चुप्पन्ना, अतीता’’ति च वत्तब्बा सियुं, पच्चयसमवाये पन उप्पज्जनारहतं उपादाय अनागतवोहारो तत्थ वेदितब्बो।
Pañcakkhandhā pana vipassanāya bhūmi nāmāti sammasanassa ṭhānabhāvato vuttaṃ. Tesūti atītādibhedesu. Anusayitakilesāti appahīnā maggena pahātabbā adhippetā. Tenāha – ‘‘atītā vā…pe… na vattabbā’’ti. Hontu tāva ‘‘atītā’’ti vā ‘‘paccuppannā’’ti vā na vattabbā, ‘‘anāgatā’’ti pana kasmā na vattabbā, nanu kāraṇalābhe uppajjanārahā appahīnaṭṭhena thāmagatā kilesā anusayāti vuccantīti? Saccametaṃ, anāgatabhāvopi nesaṃ na paricchinno itarānāgatakkhandhānaṃ viyāti ‘‘anāgatā vāti na vattabbā’’ti vuttaṃ. Yadi hi nesaṃ paricchinno anāgatabhāvo siyā, tato ‘‘paccuppannā, atītā’’ti ca vattabbā siyuṃ, paccayasamavāye pana uppajjanārahataṃ upādāya anāgatavohāro tattha veditabbo.
इदं भूमिलद्धुप्पन्नं नामाति इदं यथावुत्तं किलेसजातं अप्पहीनट्ठेन भूमिलद्धुप्पन्नं नाम कारणलाभे सति विज्जमानकिच्चकरणतो। तासु तासु भूमिसूति मनुस्सदेवादिअत्तभावसङ्खातेसु उपादानक्खन्धेसु। आरम्मणकरणवसेन हि भवन्ति एत्थ किलेसाति भूमियो, उपादानक्खन्धा। असमुग्घातगताति तस्मिं तस्मिं सन्ताने अनुप्पत्तिधम्मतं अनापादितताय समुग्घातं समुच्छेदं न गताति असमुग्घातगता। भूमिलद्धुप्पन्नं नामाति एत्थ लद्धभूमिकं भूमिलद्धन्ति वुत्तं अग्गिआहितो विय। ओकासकतुप्पन्नसद्देपि च अट्ठसालिनियं (ध॰ स॰ अट्ठ॰ १ कामावचरकुसलपदभाजनीय) आगतनयेन ओकासो कतो एतेन कुसलाकुसलकम्मेन, ओकासो कतो एतस्स विपाकस्साति च दुविधत्थेपि एवमेव कतसद्दस्स परनिपातो वेदितब्बो। इध पन ओकासकतुप्पन्नसद्देन विपाकस्सेव गहितत्ता ‘‘ओकासो कतो एतस्स विपाकस्सा’’ति एवं विग्गहो दट्ठब्बो।
Idaṃ bhūmiladdhuppannaṃ nāmāti idaṃ yathāvuttaṃ kilesajātaṃ appahīnaṭṭhena bhūmiladdhuppannaṃ nāma kāraṇalābhe sati vijjamānakiccakaraṇato. Tāsu tāsu bhūmisūti manussadevādiattabhāvasaṅkhātesu upādānakkhandhesu. Ārammaṇakaraṇavasena hi bhavanti ettha kilesāti bhūmiyo, upādānakkhandhā. Asamugghātagatāti tasmiṃ tasmiṃ santāne anuppattidhammataṃ anāpāditatāya samugghātaṃ samucchedaṃ na gatāti asamugghātagatā. Bhūmiladdhuppannaṃ nāmāti ettha laddhabhūmikaṃ bhūmiladdhanti vuttaṃ aggiāhito viya. Okāsakatuppannasaddepi ca aṭṭhasāliniyaṃ (dha. sa. aṭṭha. 1 kāmāvacarakusalapadabhājanīya) āgatanayena okāso kato etena kusalākusalakammena, okāso kato etassa vipākassāti ca duvidhatthepi evameva katasaddassa paranipāto veditabbo. Idha pana okāsakatuppannasaddena vipākasseva gahitattā ‘‘okāso kato etassa vipākassā’’ti evaṃ viggaho daṭṭhabbo.
खणत्तयसमङ्गिताय समुदाचारप्पत्तं समुदाचारुप्पन्नं। तेनाह – ‘‘सम्पति वत्तमानंयेवा’’ति। आरम्मणं अधिग्गय्ह दळ्हं गहेत्वा पवत्तं आरम्मणाधिग्गहितुप्पन्नं। विक्खम्भनप्पहानवसेन अप्पहीना अविक्खम्भिता। समुच्छेदप्पहानवसेन अप्पहीना असमुग्घातिता। निमित्तग्गाहवसेन आरम्मणस्स अधिग्गहितत्ता तं आरम्मणं अनुस्सरितानुस्सरितक्खणे किलेसुप्पत्तिहेतुभावेन उपतिट्ठनतो अधिग्गहितमेव नामं होतीति आह – ‘‘आरम्मणस्स अधिग्गहितत्ता’’ति। एत्थ च आहटखीररुक्खो विय निमित्तग्गाहवसेन अधिग्गहितं आरम्मणं, अनाहटखीररुक्खो विय अविक्खम्भितताय अन्तोगतकिलेसआरम्मणं दट्ठब्बं। निमित्तग्गाहिका अविक्खम्भितकिलेसा वा पुग्गला वा आहटानाहटखीररुक्खसदिसा। पुरिमनयेनेवाति अविक्खम्भितुप्पन्ने वुत्तनयेनेव। वित्थारेतब्बन्ति ‘‘इमस्मिं नाम ठाने नुप्पज्जिस्सन्ती’’ति न वत्तब्बा। कस्मा? असमुग्घातितत्ता। यथा किं? यथा सचे खीररुक्खं कुठारिया आहनेय्युं, इमस्मिं नाम ठाने खीरं न निक्खमेय्याति न वत्तब्बं, एवं। इदं असमुग्घातितुप्पन्नं नामाति एवं योजेत्वा वित्थारेतब्बं।
Khaṇattayasamaṅgitāya samudācārappattaṃ samudācāruppannaṃ. Tenāha – ‘‘sampati vattamānaṃyevā’’ti. Ārammaṇaṃ adhiggayha daḷhaṃ gahetvā pavattaṃ ārammaṇādhiggahituppannaṃ. Vikkhambhanappahānavasena appahīnā avikkhambhitā. Samucchedappahānavasena appahīnā asamugghātitā. Nimittaggāhavasena ārammaṇassa adhiggahitattā taṃ ārammaṇaṃ anussaritānussaritakkhaṇe kilesuppattihetubhāvena upatiṭṭhanato adhiggahitameva nāmaṃ hotīti āha – ‘‘ārammaṇassa adhiggahitattā’’ti. Ettha ca āhaṭakhīrarukkho viya nimittaggāhavasena adhiggahitaṃ ārammaṇaṃ, anāhaṭakhīrarukkho viya avikkhambhitatāya antogatakilesaārammaṇaṃ daṭṭhabbaṃ. Nimittaggāhikā avikkhambhitakilesā vā puggalā vā āhaṭānāhaṭakhīrarukkhasadisā. Purimanayenevāti avikkhambhituppanne vuttanayeneva. Vitthāretabbanti ‘‘imasmiṃ nāma ṭhāne nuppajjissantī’’ti na vattabbā. Kasmā? Asamugghātitattā. Yathā kiṃ? Yathā sace khīrarukkhaṃ kuṭhāriyā āhaneyyuṃ, imasmiṃ nāma ṭhāne khīraṃ na nikkhameyyāti na vattabbaṃ, evaṃ. Idaṃ asamugghātituppannaṃ nāmāti evaṃ yojetvā vitthāretabbaṃ.
इमेसु उप्पन्नेसूति यथावुत्तेसु अट्ठसु उप्पन्नेसु। इदं न मग्गवज्झं अप्पहातब्बवत्थुत्ता। मग्गवज्झं मग्गेन पहेय्यवत्थुत्ता। रत्तोति रागेन समन्नागतो। एस नयो दुट्ठो मूळ्होति एत्थापि। विनिबद्धोति मानसंयोजनेन विरूपं निबन्धितो। परामट्ठोति दिट्ठिपरामासेन धम्मसभावं अतिक्कम्म परतो आमट्ठो। अनिट्ठङ्गतोति निट्ठं अगतो, संसयापन्नोति अत्थो। थामगतोति अनुसयवसेन दळ्हतं उपगतो। युगनद्धाति पहातब्बप्पहायकयुगे नद्धा विय वत्तनका एककालिकत्ता। संकिलेसिकाति संकिलेसधम्मसहिता।
Imesu uppannesūti yathāvuttesu aṭṭhasu uppannesu. Idaṃ na maggavajjhaṃ appahātabbavatthuttā. Maggavajjhaṃ maggena paheyyavatthuttā. Rattoti rāgena samannāgato. Esa nayo duṭṭho mūḷhoti etthāpi. Vinibaddhoti mānasaṃyojanena virūpaṃ nibandhito. Parāmaṭṭhoti diṭṭhiparāmāsena dhammasabhāvaṃ atikkamma parato āmaṭṭho. Aniṭṭhaṅgatoti niṭṭhaṃ agato, saṃsayāpannoti attho. Thāmagatoti anusayavasena daḷhataṃ upagato. Yuganaddhāti pahātabbappahāyakayuge naddhā viya vattanakā ekakālikattā. Saṃkilesikāti saṃkilesadhammasahitā.
पाळियन्ति पटिसम्भिदापाळियं (पटि॰ म॰ ३.२१)। तिकालिकेसुपि किलेसेसु वायामाभावदस्सनत्थं अजातफलतरुणरुक्खो पाळियं निदस्सितो, अट्ठकथायं पन जातो सत्तो असमुदाहटकिलेसो नाम नत्थीति ‘‘जातफलरुक्खेन दीपेतब्ब’’न्ति वत्वा तमत्थं विवरितुं ‘‘यथा ही’’तिआदि वुत्तं। अथ वा मग्गेन पहीनकिलेसानमेव अतीतादिभेदेन तिधा नवत्तब्बतं पाकटं कातुं अजातफलरुक्खो उपमावसेन पाळियं आभतो, अतीतादीनं अप्पहीनतादस्सनत्थम्पि ‘‘जातफलरुक्खेन दीपेतब्ब’’न्ति अट्ठकथायं वुत्तं। तत्थ यथा अच्छिन्ने रुक्खे निब्बत्तनारहानि फलानि छिन्ने अनुप्पज्जमानानि कदाचि ससभावानि अहेसुं, होन्ति, भविस्सन्ति वाति अतीतादिभावेन न वत्तब्बानि, एवं मग्गेन पहीनकिलेसा च दट्ठब्बा मग्गे अनुप्पन्ने उप्पत्तिरहानं उप्पन्ने सब्बेन सब्बं अभावतो । यथा च छेदे असति फलानि उप्पज्जिस्सन्तीति छेदनस्स सात्थकता, एवं मग्गभावनाय च सात्थकता योजेतब्बा। नापि न पजहतीति उप्पज्जनारहानं पजहनतो वुत्तं। उप्पज्जित्वाति लक्खणे त्वा-सद्दो। मग्गस्स उप्पज्जनकिरियाय हि समुदयप्पहाननिब्बानसछिकरणकिरिया विय खन्धानं परिजाननकिरिया लक्खीयति।
Pāḷiyanti paṭisambhidāpāḷiyaṃ (paṭi. ma. 3.21). Tikālikesupi kilesesu vāyāmābhāvadassanatthaṃ ajātaphalataruṇarukkho pāḷiyaṃ nidassito, aṭṭhakathāyaṃ pana jāto satto asamudāhaṭakileso nāma natthīti ‘‘jātaphalarukkhena dīpetabba’’nti vatvā tamatthaṃ vivarituṃ ‘‘yathā hī’’tiādi vuttaṃ. Atha vā maggena pahīnakilesānameva atītādibhedena tidhā navattabbataṃ pākaṭaṃ kātuṃ ajātaphalarukkho upamāvasena pāḷiyaṃ ābhato, atītādīnaṃ appahīnatādassanatthampi ‘‘jātaphalarukkhena dīpetabba’’nti aṭṭhakathāyaṃ vuttaṃ. Tattha yathā acchinne rukkhe nibbattanārahāni phalāni chinne anuppajjamānāni kadāci sasabhāvāni ahesuṃ, honti, bhavissanti vāti atītādibhāvena na vattabbāni, evaṃ maggena pahīnakilesā ca daṭṭhabbā magge anuppanne uppattirahānaṃ uppanne sabbena sabbaṃ abhāvato . Yathā ca chede asati phalāni uppajjissantīti chedanassa sātthakatā, evaṃ maggabhāvanāya ca sātthakatā yojetabbā. Nāpi na pajahatīti uppajjanārahānaṃ pajahanato vuttaṃ. Uppajjitvāti lakkhaṇe tvā-saddo. Maggassa uppajjanakiriyāya hi samudayappahānanibbānasachikaraṇakiriyā viya khandhānaṃ parijānanakiriyā lakkhīyati.
तेपि पजहतियेवाति ये तेहि किलेसेहि जनेतब्बा उपादिन्नक्खन्धा, तेपि पजहतियेव तन्निमित्तस्स अभिसङ्खारविञ्ञाणस्स निरोधनतो। तेनाह – ‘‘वुत्तम्पि चेत’’न्तिआदि। अभिसङ्खारविञ्ञाणस्स निरोधेनाति कम्मविञ्ञाणस्स अनुप्पत्तिधम्मतापादनेन। एत्थाति एतस्मिं सोतापत्तिमग्गञाणे हेतुभूते। एतेति नामरूपसञ्ञिता सङ्खारा। सब्बभवेहि वुट्ठातियेवातिपि वदन्तीति अरहत्तमग्गो सब्बभवेहि वुट्ठातियेवाति वदन्ति तदुप्पत्तितो उद्धं भवूपपत्तिया किलेसस्सपि अभावतो।
Tepi pajahatiyevāti ye tehi kilesehi janetabbā upādinnakkhandhā, tepi pajahatiyeva tannimittassa abhisaṅkhāraviññāṇassa nirodhanato. Tenāha – ‘‘vuttampi ceta’’ntiādi. Abhisaṅkhāraviññāṇassa nirodhenāti kammaviññāṇassa anuppattidhammatāpādanena. Etthāti etasmiṃ sotāpattimaggañāṇe hetubhūte. Eteti nāmarūpasaññitā saṅkhārā. Sabbabhavehi vuṭṭhātiyevātipi vadantīti arahattamaggo sabbabhavehi vuṭṭhātiyevāti vadanti taduppattito uddhaṃ bhavūpapattiyā kilesassapi abhāvato.
एकचित्तक्खणिकत्ता मग्गस्साति अधिप्पायेन ‘‘कथं अनुप्पन्नानं…पे॰… ठितिया भावना होती’’ति पुच्छति। मग्गप्पवत्तियायेव उभयकिच्चसिद्धितो आह – ‘‘मग्गप्पवत्तियायेवा’’ति। मग्गो हीतिआदिना तमत्थं विवरति। अनुप्पन्नो नाम वुच्चति, तस्मा तस्स भावना अनुप्पन्नानं उप्पादाय भावना वुत्ताति योजेतब्बा। वत्तुं वट्टतीति यावता मग्गस्स पवत्तियेव ठिति, तत्तकानेव निब्बत्तितलोकुत्तरानि।
Ekacittakkhaṇikattā maggassāti adhippāyena ‘‘kathaṃ anuppannānaṃ…pe… ṭhitiyā bhāvanā hotī’’ti pucchati. Maggappavattiyāyeva ubhayakiccasiddhito āha – ‘‘maggappavattiyāyevā’’ti. Maggo hītiādinā tamatthaṃ vivarati. Anuppanno nāma vuccati, tasmā tassa bhāvanā anuppannānaṃ uppādāya bhāvanā vuttāti yojetabbā. Vattuṃ vaṭṭatīti yāvatā maggassa pavattiyeva ṭhiti, tattakāneva nibbattitalokuttarāni.
३९८-४०१. कत्तुकम्यताछन्दं अधिपतिं करित्वा पटिलद्धसमाधि छन्दसमाधीति आह – ‘‘छन्दं निस्साय पवत्तो समाधि छन्दसमाधी’’ति पधानसङ्खाराति चतुकिच्चसाधकस्स सम्मप्पधानवीरियस्सेतं अधिवचनं। तेनाह – ‘‘पधानभूता सङ्खारा पधानसङ्खारा’’ति। तत्थ पधानभूताति वीरियभूता। सङ्खतसङ्खारादिनिवत्तनत्थं पधानग्गहणन्ति। अथ वा तं तं विसेसं सङ्खरोतीति सङ्खारो, सब्बं वीरियं। तत्थ चतुकिच्चसाधकतो सेसनिवत्तनत्थं पधानग्गहणन्ति, पधानभूता सेट्ठभूताति अत्थो। चतुब्बिधस्स पन वीरियस्स अधिप्पेतत्ता बहुवचननिद्देसो कतो। तेहि धम्मेहीति छन्दसमाधिना पधानसङ्खारेहि च। इद्धिपादन्ति एत्थ इज्झतीति इद्धि, समिज्झति निप्फज्जतीति अत्थो। इज्झन्ति वा एताय सत्ता इद्धा वुद्धा उक्कंसगता होन्तीतिपि इद्धि। पठमेनत्थेन इद्धि एव पादो इद्धिपादो, इद्धिकोट्ठासोति अत्थो। दुतियेनत्थेन इद्धिया पादोति इद्धिपादो, पादोति पतिट्ठा, अधिगमूपायोति अत्थो। तेन हि यस्मा उपरूपरिविसेससङ्खातं इद्धिं पज्जन्ति पापुणन्ति, तस्मा पादोति वुच्चति। तेनाह – ‘‘इद्धिया पादं, इद्धिभूतं वा पादं इद्धिपाद’’न्ति।
398-401. Kattukamyatāchandaṃ adhipatiṃ karitvā paṭiladdhasamādhi chandasamādhīti āha – ‘‘chandaṃ nissāya pavatto samādhi chandasamādhī’’ti padhānasaṅkhārāti catukiccasādhakassa sammappadhānavīriyassetaṃ adhivacanaṃ. Tenāha – ‘‘padhānabhūtā saṅkhārā padhānasaṅkhārā’’ti. Tattha padhānabhūtāti vīriyabhūtā. Saṅkhatasaṅkhārādinivattanatthaṃ padhānaggahaṇanti. Atha vā taṃ taṃ visesaṃ saṅkharotīti saṅkhāro, sabbaṃ vīriyaṃ. Tattha catukiccasādhakato sesanivattanatthaṃ padhānaggahaṇanti, padhānabhūtā seṭṭhabhūtāti attho. Catubbidhassa pana vīriyassa adhippetattā bahuvacananiddeso kato. Tehi dhammehīti chandasamādhinā padhānasaṅkhārehi ca. Iddhipādanti ettha ijjhatīti iddhi, samijjhati nipphajjatīti attho. Ijjhanti vā etāya sattā iddhā vuddhā ukkaṃsagatā hontītipi iddhi. Paṭhamenatthena iddhi eva pādo iddhipādo, iddhikoṭṭhāsoti attho. Dutiyenatthena iddhiyā pādoti iddhipādo, pādoti patiṭṭhā, adhigamūpāyoti attho. Tena hi yasmā uparūparivisesasaṅkhātaṃ iddhiṃ pajjanti pāpuṇanti, tasmā pādoti vuccati. Tenāha – ‘‘iddhiyā pādaṃ, iddhibhūtaṃ vā pādaṃ iddhipāda’’nti.
अथ वा इद्धिपादन्ति निप्फत्तिपरियायेन इज्झनट्ठेन, इज्झन्ति एताय सत्ता इद्धा वुद्धा उक्कंसगता होन्तीति इमिना वा परियायेन इद्धीति सङ्खं गतानं उपचारज्झानादिकुसलचित्तसम्पयुत्तानं छन्दसमाधिपधानसङ्खारानं अधिट्ठानट्ठेन पादभूतं सेसचित्तचेतसिकरासिन्ति अत्थो। तेनेव इद्धिपादविभङ्गे (विभ॰ ४३४-४३७) ‘‘इद्धिपादोति तथाभूतस्स वेदनाक्खन्धो…पे॰… विञ्ञाणक्खन्धो’’ति वुत्तं। सा एव च तथावुत्ता इद्धि यस्मा हेट्ठिमा हेट्ठिमा उपरिमाय उपरिमाय तयो छन्दसमाधिप्पधानसङ्खारा पादभूता अधिट्ठानभूता, तस्मा वुत्तं ‘‘इद्धिभूतं वा पाद’’न्ति। तथा हेट्ठा धम्मा इद्धिपि होन्ति इद्धिपादापि, सेसा पन सम्पयुत्तका चत्तारो खन्धा इद्धिपादायेव। वीरियचित्तवीमंसासमाधिप्पधानसङ्खारसङ्खातापि तयो तयो धम्मा इद्धिपि होन्ति इद्धिपादापि, सेसा पन सम्पयुत्तका चत्तारो खन्धा इद्धिपादायेव।
Atha vā iddhipādanti nipphattipariyāyena ijjhanaṭṭhena, ijjhanti etāya sattā iddhā vuddhā ukkaṃsagatā hontīti iminā vā pariyāyena iddhīti saṅkhaṃ gatānaṃ upacārajjhānādikusalacittasampayuttānaṃ chandasamādhipadhānasaṅkhārānaṃ adhiṭṭhānaṭṭhena pādabhūtaṃ sesacittacetasikarāsinti attho. Teneva iddhipādavibhaṅge (vibha. 434-437) ‘‘iddhipādoti tathābhūtassa vedanākkhandho…pe… viññāṇakkhandho’’ti vuttaṃ. Sā eva ca tathāvuttā iddhi yasmā heṭṭhimā heṭṭhimā uparimāya uparimāya tayo chandasamādhippadhānasaṅkhārā pādabhūtā adhiṭṭhānabhūtā, tasmā vuttaṃ ‘‘iddhibhūtaṃ vā pāda’’nti. Tathā heṭṭhā dhammā iddhipi honti iddhipādāpi, sesā pana sampayuttakā cattāro khandhā iddhipādāyeva. Vīriyacittavīmaṃsāsamādhippadhānasaṅkhārasaṅkhātāpi tayo tayo dhammā iddhipi honti iddhipādāpi, sesā pana sampayuttakā cattāro khandhā iddhipādāyeva.
अपिच पुब्बभागो पुब्बभागो इद्धिपादो नाम, पटिलाभो पटिलाभो इद्धि नामाति वेदितब्बा। अयमत्थो उपचारेन वा विपस्सनाय वा दीपेतब्बो। पठमज्झानपरिकम्मञ्हि इद्धिपादो नाम, पठमज्झानं इद्धि नाम। दुतियझान… ततियझान… चतुत्थझान… आकासानञ्चायतन… विञ्ञाणञ्चायतन… आकिञ्चञ्ञायतन… नेवसञ्ञानासञ्ञायतनपरिकम्मं इद्धिपादो नाम, नेवसञ्ञानासञ्ञायतनं इद्धि नाम। सोतापत्तिमग्गस्स विपस्सना इद्धिपादो नाम, सोतापत्तिमग्गो इद्धि नाम। सकदागामि-अनागामि-अरहत्तमग्गस्स विपस्सना इद्धिपादो नाम, अरहत्तमग्गो इद्धि नाम। पटिलाभेनपि दीपेतुं वट्टतियेव। पठमज्झानञ्हि इद्धिपादो नाम, दुतियज्झानं इद्धि नाम। दुतियज्झानं इद्धिपादो नाम, ततियज्झानं इद्धि नाम…पे॰… अनागामिमग्गो इद्धिपादो नाम, अरहत्तमग्गो इद्धि नाम।
Apica pubbabhāgo pubbabhāgo iddhipādo nāma, paṭilābho paṭilābho iddhi nāmāti veditabbā. Ayamattho upacārena vā vipassanāya vā dīpetabbo. Paṭhamajjhānaparikammañhi iddhipādo nāma, paṭhamajjhānaṃ iddhi nāma. Dutiyajhāna… tatiyajhāna… catutthajhāna… ākāsānañcāyatana… viññāṇañcāyatana… ākiñcaññāyatana… nevasaññānāsaññāyatanaparikammaṃ iddhipādo nāma, nevasaññānāsaññāyatanaṃ iddhi nāma. Sotāpattimaggassa vipassanā iddhipādo nāma, sotāpattimaggo iddhi nāma. Sakadāgāmi-anāgāmi-arahattamaggassa vipassanā iddhipādo nāma, arahattamaggo iddhi nāma. Paṭilābhenapi dīpetuṃ vaṭṭatiyeva. Paṭhamajjhānañhi iddhipādo nāma, dutiyajjhānaṃ iddhi nāma. Dutiyajjhānaṃ iddhipādo nāma, tatiyajjhānaṃ iddhi nāma…pe… anāgāmimaggo iddhipādo nāma, arahattamaggo iddhi nāma.
सेसेसुपीति वीरियसमाधिआदीसुपि। तत्थ हि वीरियं, चित्तं, वीमंसं अधिपतिं करित्वा पटिलद्धसमाधि वीरियसमाधि, चित्तसमाधि, वीमंसासमाधीति अत्थो वेदितब्बो। छन्दादीसु एकन्ति छन्दादीसु चतूसु आदितो वुत्तत्ता आदिभूतं एकं पधानं छन्दन्ति अधिप्पायो। तेनेवाह – ‘‘तदास्स पठमिद्धिपादो’’ति। एवं सेसापीति एतेन वीरियं चित्तं वीमंसं निस्साय विपस्सनं वड्ढेत्वा अरहत्तं पापुणन्तानं वसेन दुतियवीरियिद्धिपादादयो योजेतब्बाति दस्सेति। इमिना हि सुत्तन्तेन चतुन्नं भिक्खूनं मत्थकप्पत्तं कम्मट्ठानं दस्सितं। एको हि भिक्खु छन्दं अवस्सयति, कत्तुकम्यताकुसलधम्मच्छन्देन अत्थनिप्फत्तियं सति ‘‘अहं लोकुत्तरधम्मं निब्बत्तेस्सामि, नत्थि मय्हं एतस्स निब्बत्तने भारो’’ति छन्दं जेट्ठकं छन्दं धुरं छन्दं पुब्बङ्गमं कत्वा लोकुत्तरधम्मं निब्बत्तेति। एको वीरियं अवस्सयति, एको चित्तं, एको पञ्ञं अवस्सयति, पञ्ञाय अत्थनिप्फत्तियं सति ‘‘अहं लोकुत्तरधम्मं निब्बत्तेस्सामि, नत्थि मय्हं एतस्स निब्बत्तने भारो’’ति पञ्ञं जेट्ठकं पञ्ञं धुरं पञ्ञं पुब्बङ्गमं कत्वा लोकुत्तरधम्मं निब्बत्तेति।
Sesesupīti vīriyasamādhiādīsupi. Tattha hi vīriyaṃ, cittaṃ, vīmaṃsaṃ adhipatiṃ karitvā paṭiladdhasamādhi vīriyasamādhi, cittasamādhi, vīmaṃsāsamādhīti attho veditabbo. Chandādīsu ekanti chandādīsu catūsu ādito vuttattā ādibhūtaṃ ekaṃ padhānaṃ chandanti adhippāyo. Tenevāha – ‘‘tadāssa paṭhamiddhipādo’’ti. Evaṃ sesāpīti etena vīriyaṃ cittaṃ vīmaṃsaṃ nissāya vipassanaṃ vaḍḍhetvā arahattaṃ pāpuṇantānaṃ vasena dutiyavīriyiddhipādādayo yojetabbāti dasseti. Iminā hi suttantena catunnaṃ bhikkhūnaṃ matthakappattaṃ kammaṭṭhānaṃ dassitaṃ. Eko hi bhikkhu chandaṃ avassayati, kattukamyatākusaladhammacchandena atthanipphattiyaṃ sati ‘‘ahaṃ lokuttaradhammaṃ nibbattessāmi, natthi mayhaṃ etassa nibbattane bhāro’’ti chandaṃ jeṭṭhakaṃ chandaṃ dhuraṃ chandaṃ pubbaṅgamaṃ katvā lokuttaradhammaṃ nibbatteti. Eko vīriyaṃ avassayati, eko cittaṃ, eko paññaṃ avassayati, paññāya atthanipphattiyaṃ sati ‘‘ahaṃ lokuttaradhammaṃ nibbattessāmi, natthi mayhaṃ etassa nibbattane bhāro’’ti paññaṃ jeṭṭhakaṃ paññaṃ dhuraṃ paññaṃ pubbaṅgamaṃ katvā lokuttaradhammaṃ nibbatteti.
कथं? यथा हि चतूसु अमच्चपुत्तेसु ठानन्तरं पत्थेत्वा विचरन्तेसु एको उपट्ठानं अवस्सयति, एको सूरभावं, एको जातिं, एको मन्तं। कथं? तेसु हि पठमो उपट्ठाने अप्पमादकारिताय अत्थनिप्फत्तिया सति लब्भमानं ‘‘लच्छामेतं ठानन्तर’’न्ति उपट्ठानं अवस्सयति। दुतियो उपट्ठाने अप्पमत्तोपि ‘‘एकच्चो सङ्गामे पच्चुपट्ठिते सण्ठातुं न सक्कोति, अवस्सं पन रञ्ञो पच्चन्तो कुप्पिस्सति, तस्मिं कुप्पिते रथस्स पुरतो कम्मं कत्वा राजानं आराधेत्वा आहरापेस्सामेतं ठानन्तर’’न्ति सूरभावं अवस्सयति। ततियो ‘‘सूरभावेपि सति एकच्चो हीनजातिको होति, जातिं सोधेत्वा ठानन्तरं देन्तो मय्हं दस्सती’’ति जातिं अवस्सयति। चतुत्थो ‘‘जातिमापि एको अमन्तनीयो होति, मन्तेन कत्तब्बकिच्चे उप्पन्ने आहरापेस्सामेतं ठानन्तर’’न्ति मन्तं अवस्सयति। ते सब्बेपि अत्तनो अत्तनो अवस्सयबलेन ठानन्तरानि पापुणिंसु।
Kathaṃ? Yathā hi catūsu amaccaputtesu ṭhānantaraṃ patthetvā vicarantesu eko upaṭṭhānaṃ avassayati, eko sūrabhāvaṃ, eko jātiṃ, eko mantaṃ. Kathaṃ? Tesu hi paṭhamo upaṭṭhāne appamādakāritāya atthanipphattiyā sati labbhamānaṃ ‘‘lacchāmetaṃ ṭhānantara’’nti upaṭṭhānaṃ avassayati. Dutiyo upaṭṭhāne appamattopi ‘‘ekacco saṅgāme paccupaṭṭhite saṇṭhātuṃ na sakkoti, avassaṃ pana rañño paccanto kuppissati, tasmiṃ kuppite rathassa purato kammaṃ katvā rājānaṃ ārādhetvā āharāpessāmetaṃ ṭhānantara’’nti sūrabhāvaṃ avassayati. Tatiyo ‘‘sūrabhāvepi sati ekacco hīnajātiko hoti, jātiṃ sodhetvā ṭhānantaraṃ dento mayhaṃ dassatī’’ti jātiṃ avassayati. Catuttho ‘‘jātimāpi eko amantanīyo hoti, mantena kattabbakicce uppanne āharāpessāmetaṃ ṭhānantara’’nti mantaṃ avassayati. Te sabbepi attano attano avassayabalena ṭhānantarāni pāpuṇiṃsu.
तत्थ उपट्ठाने अप्पमत्तो हुत्वा ठानन्तरं पत्तो विय छन्दं अवस्साय कत्तुकम्यताकुसलधम्मच्छन्देन ‘‘अत्थनिप्फत्तियं सति अहं लोकुत्तरधम्मं निब्बत्तेस्सामि, नत्थि मय्हं एतस्स निब्बत्तने सारो’’ति छन्दं जेट्ठकं छन्दं धुरं छन्दं पुब्बङ्गमं कत्वा लोकुत्तरधम्मनिब्बत्तको दट्ठब्बो रट्ठपालत्थेरो (म॰ नि॰ २.२९३ आदयो) विय। सो हि आयस्मा ‘‘छन्दे सति कथं नानुजानिस्सन्ती’’ति सत्ताहम्पि भत्तानि अभुञ्जित्वा मातापितरो अनुजानापेत्वा पब्बजित्वा छन्दमेव अवस्साय लोकुत्तरधम्मं निब्बत्तेसि। सूरभावेन राजानं आराधेत्वा ठानन्तरं पत्तो विय वीरियं जेट्ठकं वीरियं धुरं वीरियं पुब्बङ्गमं कत्वा लोकुत्तरधम्मनिब्बत्तको दट्ठब्बो सोणत्थेरो (महाव॰ २४३ आदयो) विय। सो हि आयस्मा वीरियं धुरं कत्वा लोकुत्तरधम्मं निब्बत्तेसि।
Tattha upaṭṭhāne appamatto hutvā ṭhānantaraṃ patto viya chandaṃ avassāya kattukamyatākusaladhammacchandena ‘‘atthanipphattiyaṃ sati ahaṃ lokuttaradhammaṃ nibbattessāmi, natthi mayhaṃ etassa nibbattane sāro’’ti chandaṃ jeṭṭhakaṃ chandaṃ dhuraṃ chandaṃ pubbaṅgamaṃ katvā lokuttaradhammanibbattako daṭṭhabbo raṭṭhapālatthero (ma. ni. 2.293 ādayo) viya. So hi āyasmā ‘‘chande sati kathaṃ nānujānissantī’’ti sattāhampi bhattāni abhuñjitvā mātāpitaro anujānāpetvā pabbajitvā chandameva avassāya lokuttaradhammaṃ nibbattesi. Sūrabhāvena rājānaṃ ārādhetvā ṭhānantaraṃ patto viya vīriyaṃ jeṭṭhakaṃ vīriyaṃ dhuraṃ vīriyaṃ pubbaṅgamaṃ katvā lokuttaradhammanibbattako daṭṭhabbo soṇatthero (mahāva. 243 ādayo) viya. So hi āyasmā vīriyaṃ dhuraṃ katvā lokuttaradhammaṃ nibbattesi.
जातिसम्पत्तिया ठानन्तरं पत्तोविय चित्तं जेट्ठकं चित्तं धुरं चित्तं पुब्बङ्गमं कत्वा लोकुत्तरधम्मनिब्बत्तको दट्ठब्बो सम्भूतत्थेरो (थेरगा॰ अट्ठ॰ २ सम्भूतत्थेरगाथावण्णना) विय। सो हि आयस्मा चित्तं जेट्ठकं चित्तं धुरं चित्तं पुब्बङ्गमं कत्वा लोकुत्तरधम्मं निब्बत्तेसि। मन्तं अवस्साय ठानन्तरं पत्तो विय वीमंसं जेट्ठकं वीमंसं धुरं वीमंसं पुब्बङ्गमं कत्वा लोकुत्तरधम्मनिब्बत्तको दट्ठब्बो थेरो मोघराजा (सु॰ नि॰ ११२२ आदयो; चूळनि॰ मोघराजमाणवपुच्छानिद्देसो ८५) विय। सो हि आयस्मा वीमंसं जेट्ठकं वीमंसं धुरं वीमंसं पुब्बङ्गमं कत्वा लोकुत्तरधम्मं निब्बत्तेसि। तस्स हि भगवा ‘‘सुञ्ञतो लोकं अवेक्खस्सू’’ति (सु॰ नि॰ ११२५; चूळनि॰ मोघराजमाणवपुच्छानिद्देसो ८८) सुञ्ञताकथं कथेसि। पञ्ञानिस्सितमाननिग्गहत्थञ्च द्विक्खत्तुं पुच्छितो पञ्हं न कथेसि। एत्थ च पुनप्पुनं छन्दुप्पादनं तोसनं विय होतीति छन्दस्स उपट्ठानसदिसता वुत्ता, थामभावतो वीरियस्स सूरत्तसदिसता, ‘‘छद्वाराधिपति राजा’’ति (ध॰ प॰ अट्ठ॰ २.एरकपत्तनागराजवत्थु) वचनतो पुब्बङ्गमता चित्तस्स विसिट्ठजातिसदिसता।
Jātisampattiyā ṭhānantaraṃ pattoviya cittaṃ jeṭṭhakaṃ cittaṃ dhuraṃ cittaṃ pubbaṅgamaṃ katvā lokuttaradhammanibbattako daṭṭhabbo sambhūtatthero (theragā. aṭṭha. 2 sambhūtattheragāthāvaṇṇanā) viya. So hi āyasmā cittaṃ jeṭṭhakaṃ cittaṃ dhuraṃ cittaṃ pubbaṅgamaṃ katvā lokuttaradhammaṃ nibbattesi. Mantaṃ avassāya ṭhānantaraṃ patto viya vīmaṃsaṃ jeṭṭhakaṃ vīmaṃsaṃ dhuraṃ vīmaṃsaṃ pubbaṅgamaṃ katvā lokuttaradhammanibbattako daṭṭhabbo thero mogharājā (su. ni. 1122 ādayo; cūḷani. mogharājamāṇavapucchāniddeso 85) viya. So hi āyasmā vīmaṃsaṃ jeṭṭhakaṃ vīmaṃsaṃ dhuraṃ vīmaṃsaṃ pubbaṅgamaṃ katvā lokuttaradhammaṃ nibbattesi. Tassa hi bhagavā ‘‘suññato lokaṃ avekkhassū’’ti (su. ni. 1125; cūḷani. mogharājamāṇavapucchāniddeso 88) suññatākathaṃ kathesi. Paññānissitamānaniggahatthañca dvikkhattuṃ pucchito pañhaṃ na kathesi. Ettha ca punappunaṃ chanduppādanaṃ tosanaṃ viya hotīti chandassa upaṭṭhānasadisatā vuttā, thāmabhāvato vīriyassa sūrattasadisatā, ‘‘chadvārādhipati rājā’’ti (dha. pa. aṭṭha. 2.erakapattanāgarājavatthu) vacanato pubbaṅgamatā cittassa visiṭṭhajātisadisatā.
४०२-४०६. अत्तनो सद्धाधुरेति अत्तनो सद्धाकिच्चे सद्दहनकिरियाय। इन्दट्ठं कारेतीति अनुवत्तनवसेन सम्पयुत्तधम्मेसु इन्दट्ठं कारेति, तस्मा आधिपतेय्यट्ठेन सद्धा एव इन्द्रियन्ति सद्धिन्द्रियं। तथा वीरियादीनं सकसककिच्चेसूति आह – ‘‘वीरियिन्द्रियादीसुपि एसेव नयो’’ति। विसोधेन्तोति विपक्खविवज्जनसपक्खनिसेवनसरिक्खूपनिस्सयसङ्गण्हनलक्खणेहि तीहि कारणेहि विसोधनवसेन सोधेन्तो।
402-406.Attano saddhādhureti attano saddhākicce saddahanakiriyāya. Indaṭṭhaṃ kāretīti anuvattanavasena sampayuttadhammesu indaṭṭhaṃ kāreti, tasmā ādhipateyyaṭṭhena saddhā eva indriyanti saddhindriyaṃ. Tathā vīriyādīnaṃ sakasakakiccesūti āha – ‘‘vīriyindriyādīsupi eseva nayo’’ti. Visodhentoti vipakkhavivajjanasapakkhanisevanasarikkhūpanissayasaṅgaṇhanalakkhaṇehi tīhi kāraṇehi visodhanavasena sodhento.
अस्सद्धे पुग्गले परिवज्जयतोति बुद्धादीसु पसादसिनेहाभावेन सद्धारहिते लूखपुग्गले सब्बसो वज्जयतो। सद्धे पुग्गले सेवतोति बुद्धादीसु सद्धाधिमुत्ते वक्कलित्थेरसदिसे सेवतो। पसादनीयेति पसादावहे सम्पसादनीयसुत्तादिके (दी॰ नि॰ ३.१४१ आदयो)। पच्चवेक्खतोति पाळितो अत्थतो च पति पति अवेक्खन्तस्स चिन्तेन्तस्स। विसुज्झतीति पटिपक्खमलविगमतो पच्चयवसेन सभावसंसुद्धितो विसुद्धफलनिब्बत्तितो च सद्धिन्द्रियं विसुज्झति। एस नयो सेसेसुपि। सम्मप्पधानेति सम्मप्पधानप्पटिसंयुत्ते (सं॰ नि॰ ५.६५१-६६२ आदयो) सुत्तन्ते। एस नयो सेसेसुपि। झानविमोक्खेति पठमज्झानादिज्झानानि चेव पठमविमोक्खादिविमोक्खे च। कामञ्चेत्थ झानानियेव विमोक्खा, पवत्तिआकारवसेन पन विसुं गहणं।
Assaddhe puggale parivajjayatoti buddhādīsu pasādasinehābhāvena saddhārahite lūkhapuggale sabbaso vajjayato. Saddhe puggale sevatoti buddhādīsu saddhādhimutte vakkalittherasadise sevato. Pasādanīyeti pasādāvahe sampasādanīyasuttādike (dī. ni. 3.141 ādayo). Paccavekkhatoti pāḷito atthato ca pati pati avekkhantassa cintentassa. Visujjhatīti paṭipakkhamalavigamato paccayavasena sabhāvasaṃsuddhito visuddhaphalanibbattito ca saddhindriyaṃ visujjhati. Esa nayo sesesupi. Sammappadhāneti sammappadhānappaṭisaṃyutte (saṃ. ni. 5.651-662 ādayo) suttante. Esa nayo sesesupi. Jhānavimokkheti paṭhamajjhānādijjhānāni ceva paṭhamavimokkhādivimokkhe ca. Kāmañcettha jhānāniyeva vimokkhā, pavattiākāravasena pana visuṃ gahaṇaṃ.
गम्भीरञाणचरियन्ति गम्भीरानं ञाणानं पवत्तिट्ठानं। तेनाह – ‘‘सण्हसुखुम’’न्तिआदि। खन्धन्तरन्ति सभावजातिभूमिआदिवसेन खन्धानं नानत्तं। एस नयो सेसेसुपि। अकताभिनिवेसोति पुब्बे अकतभावनाभिनिवेसो। सद्धाधुरादीसूति सद्धाधुरे पञ्ञाधुरे च। अवसानेति भावनापरियोसाने। विवट्टेत्वाति सङ्खारारम्मणतो विवट्टेत्वा निब्बानं आरम्मणं कत्वा। अरहत्तं गण्हातीति मग्गपरम्पराय अरहत्तं गण्हाति। अकम्पियट्ठेनाति पटिपक्खेहि अकम्पियभावेन। एतेनेवस्स सम्पयुत्तधम्मेसु थिरभावोपि विभावितो दट्ठब्बो। न हि सम्पयुत्तधम्मेसु थिरभावेन विना पटिपक्खेहि अकम्पियता सम्भवति। सम्पयुत्तधम्मेसु थिरभावेनेव हि अकुसलानं अब्याकतानञ्च नेसं बलवभावूपपत्ति। अस्सद्धियेति अस्सद्धियहेतु। निमित्तत्थे हेतं भुम्मवचनं। एस नयो सेसेसुपि।
Gambhīrañāṇacariyanti gambhīrānaṃ ñāṇānaṃ pavattiṭṭhānaṃ. Tenāha – ‘‘saṇhasukhuma’’ntiādi. Khandhantaranti sabhāvajātibhūmiādivasena khandhānaṃ nānattaṃ. Esa nayo sesesupi. Akatābhinivesoti pubbe akatabhāvanābhiniveso. Saddhādhurādīsūti saddhādhure paññādhure ca. Avasāneti bhāvanāpariyosāne. Vivaṭṭetvāti saṅkhārārammaṇato vivaṭṭetvā nibbānaṃ ārammaṇaṃ katvā. Arahattaṃ gaṇhātīti maggaparamparāya arahattaṃ gaṇhāti. Akampiyaṭṭhenāti paṭipakkhehi akampiyabhāvena. Etenevassa sampayuttadhammesu thirabhāvopi vibhāvito daṭṭhabbo. Na hi sampayuttadhammesu thirabhāvena vinā paṭipakkhehi akampiyatā sambhavati. Sampayuttadhammesu thirabhāveneva hi akusalānaṃ abyākatānañca nesaṃ balavabhāvūpapatti. Assaddhiyeti assaddhiyahetu. Nimittatthe hetaṃ bhummavacanaṃ. Esa nayo sesesupi.
४१८. आदिपदानन्ति सतिआदिपदानं। सरणट्ठेनाति चिरकतचिरभासितानं अनुस्सरणट्ठेन। उपट्ठानलक्खणाति कायादीसु असुभाकारादिसल्लक्खणमुखेन तत्थ उपतिट्ठनसभावा। उपतिट्ठनञ्च आरम्मणं उपगन्त्वा ठानं, अविस्सज्जनं वा आरम्मणस्स। अपिलापनलक्खणाति असम्मुस्सनसभावा, उदके अलाबु विय आरम्मणे प्लवित्वा गन्तुं अप्पदानं, पासाणस्स विय निच्चलस्स आरम्मणस्स ठपनं सारणं असम्मुट्ठकरणं अपिलापनं। सापतेय्यन्ति सन्तकं। अपिलापनं असम्मुट्ठं करोति अपिलापेति, सायं पातञ्च राजानं इस्सरियसम्पत्तिं सल्लक्खापेति सारेतीति अत्थो। कण्हसुक्कसप्पटिभागे धम्मेति कण्हसुक्कसङ्खाते सप्पटिभागे धम्मे। कण्हो हि धम्मो सुक्केन, सुक्को च कण्हेन सप्पटिभागो। वित्थार-सद्दो आदिसद्दत्थो। तेन ‘‘इमे चत्तारो धम्मा सम्मप्पधाना, इमे चत्तारो इद्धिपादा, इमानि पञ्चिन्द्रियानि, इमानि पञ्च बलानि, इमे सत्त बोज्झङ्गा, अयं अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो, अयं समथो, अयं विपस्सना, अयं विज्जा, अयं विमुत्ति, इमे लोकुत्तरधम्माति एवं खो, महाराज, अपिलापनलक्खणा सती’’ति (मि॰ प॰ २.१.१३) इमं पाळिसेसं सङ्गण्हाति। थेरेनाति नागसेनत्थेरेन। सो हि धम्मानं किच्चं लक्खणं कत्वा अस्सेति ‘‘अपिलापनलक्खणा सति, आकोटनलक्खणो वितक्को’’तिआदिना। एवञ्हि धम्मा सुबोधा होन्तीति। सम्मोसपच्चनीकं किच्चं असम्मोसो, न सम्मोसाभावमत्तन्ति आह – ‘‘असम्मोसरसा वा’’ति। यस्स धम्मस्स बलेन सम्पयुत्तधम्मा आरम्मणाभिमुखा भवन्ति, सा सति। तस्मा सा तेसं आरम्मणाभिमुखभावं पच्चुपट्ठापेसि, सयं वा आरम्मणाभिमुखभावेन पच्चुपतिट्ठतीति वुत्तं – ‘‘गोचराभिमुखीभावपच्चुपट्ठाना’’ति। सम्मा पसत्थो बोज्झङ्गोति सम्बोज्झङ्गो। बोधिया वक्खमानाय धम्मसामग्गिया, बोधिस्स वा अरियसावकस्स अङ्गोति बोज्झङ्गो। या हीतिआदिना तमेव सङ्खेपतो वुत्तमत्थं विवरति। ‘‘या हि अयं धम्मसामग्गी’’ति एतस्स ‘‘बोधीति वुच्चती’’ति इमिना सम्बन्धो। धम्मसामग्गियाति धम्मसमूहेन, याय धम्मसामग्गियाति सम्बन्धो। पतिट्ठानायूहना ओघतरणसुत्तवण्णनायं (सं॰ नि॰ अट्ठ॰ १.१.१) ‘‘किलेसवसेन पतिट्ठानं, अभिसङ्खारवसेन आयूहना। तण्हा दिट्ठिवसेन पतिट्ठानं, अवसेसकिलेसाभिसङ्खारेहि आयूहना। तण्हावसेन पतिट्ठानं, दिट्ठिवसेन आयूहना। सस्सतदिट्ठिया पतिट्ठानं, उच्छेददिट्ठिया आयूहना। लीनवसेन पतिट्ठानं, उद्धच्चवसेन आयूहना। कामसुखल्लिकानुयोगवसेन पतिट्ठानं, अत्तकिलमथानुयोगवसेन आयूहना। सब्बाकुसलाभिसङ्खारवसेन पतिट्ठानं, सब्बलोकियकुसलाभिसङ्खारवसेन आयूहना’’ति एवं वुत्तेसु सत्तसु पकारेसु इध अवुत्तानं वसेन वेदितब्बा। पटिपक्खभूतायाति एत्थ लीनप्पतिट्ठानकामसुखल्लिकानुयोगउच्छेदाभिनिवेसानं धम्मविचयवीरियपीतिप्पधाना धम्मसामग्गी पटिपक्खो, उद्धच्चायूहनअत्तकिलमथानुयोगसस्सताभिनिवेसानं पस्सद्धिसमाधिउपेक्खापधाना धम्मसामग्गी पटिपक्खो। सति पन उभयत्थापि इच्छितब्बा। तथा हि सा ‘‘सब्बत्थिका’’ति वुत्ता।
418.Ādipadānanti satiādipadānaṃ. Saraṇaṭṭhenāti cirakatacirabhāsitānaṃ anussaraṇaṭṭhena. Upaṭṭhānalakkhaṇāti kāyādīsu asubhākārādisallakkhaṇamukhena tattha upatiṭṭhanasabhāvā. Upatiṭṭhanañca ārammaṇaṃ upagantvā ṭhānaṃ, avissajjanaṃ vā ārammaṇassa. Apilāpanalakkhaṇāti asammussanasabhāvā, udake alābu viya ārammaṇe plavitvā gantuṃ appadānaṃ, pāsāṇassa viya niccalassa ārammaṇassa ṭhapanaṃ sāraṇaṃ asammuṭṭhakaraṇaṃ apilāpanaṃ. Sāpateyyanti santakaṃ. Apilāpanaṃ asammuṭṭhaṃ karoti apilāpeti, sāyaṃ pātañca rājānaṃ issariyasampattiṃ sallakkhāpeti sāretīti attho. Kaṇhasukkasappaṭibhāge dhammeti kaṇhasukkasaṅkhāte sappaṭibhāge dhamme. Kaṇho hi dhammo sukkena, sukko ca kaṇhena sappaṭibhāgo. Vitthāra-saddo ādisaddattho. Tena ‘‘ime cattāro dhammā sammappadhānā, ime cattāro iddhipādā, imāni pañcindriyāni, imāni pañca balāni, ime satta bojjhaṅgā, ayaṃ ariyo aṭṭhaṅgiko maggo, ayaṃ samatho, ayaṃ vipassanā, ayaṃ vijjā, ayaṃ vimutti, ime lokuttaradhammāti evaṃ kho, mahārāja, apilāpanalakkhaṇā satī’’ti (mi. pa. 2.1.13) imaṃ pāḷisesaṃ saṅgaṇhāti. Therenāti nāgasenattherena. So hi dhammānaṃ kiccaṃ lakkhaṇaṃ katvā asseti ‘‘apilāpanalakkhaṇā sati, ākoṭanalakkhaṇo vitakko’’tiādinā. Evañhi dhammā subodhā hontīti. Sammosapaccanīkaṃ kiccaṃ asammoso, na sammosābhāvamattanti āha – ‘‘asammosarasā vā’’ti. Yassa dhammassa balena sampayuttadhammā ārammaṇābhimukhā bhavanti, sā sati. Tasmā sā tesaṃ ārammaṇābhimukhabhāvaṃ paccupaṭṭhāpesi, sayaṃ vā ārammaṇābhimukhabhāvena paccupatiṭṭhatīti vuttaṃ – ‘‘gocarābhimukhībhāvapaccupaṭṭhānā’’ti. Sammā pasattho bojjhaṅgoti sambojjhaṅgo. Bodhiyā vakkhamānāya dhammasāmaggiyā, bodhissa vā ariyasāvakassa aṅgoti bojjhaṅgo. Yā hītiādinā tameva saṅkhepato vuttamatthaṃ vivarati. ‘‘Yā hi ayaṃ dhammasāmaggī’’ti etassa ‘‘bodhīti vuccatī’’ti iminā sambandho. Dhammasāmaggiyāti dhammasamūhena, yāya dhammasāmaggiyāti sambandho. Patiṭṭhānāyūhanā oghataraṇasuttavaṇṇanāyaṃ (saṃ. ni. aṭṭha. 1.1.1) ‘‘kilesavasena patiṭṭhānaṃ, abhisaṅkhāravasena āyūhanā. Taṇhā diṭṭhivasena patiṭṭhānaṃ, avasesakilesābhisaṅkhārehi āyūhanā. Taṇhāvasena patiṭṭhānaṃ, diṭṭhivasena āyūhanā. Sassatadiṭṭhiyā patiṭṭhānaṃ, ucchedadiṭṭhiyā āyūhanā. Līnavasena patiṭṭhānaṃ, uddhaccavasena āyūhanā. Kāmasukhallikānuyogavasena patiṭṭhānaṃ, attakilamathānuyogavasena āyūhanā. Sabbākusalābhisaṅkhāravasena patiṭṭhānaṃ, sabbalokiyakusalābhisaṅkhāravasena āyūhanā’’ti evaṃ vuttesu sattasu pakāresu idha avuttānaṃ vasena veditabbā. Paṭipakkhabhūtāyāti ettha līnappatiṭṭhānakāmasukhallikānuyogaucchedābhinivesānaṃ dhammavicayavīriyapītippadhānā dhammasāmaggī paṭipakkho, uddhaccāyūhanaattakilamathānuyogasassatābhinivesānaṃ passaddhisamādhiupekkhāpadhānā dhammasāmaggī paṭipakkho. Sati pana ubhayatthāpi icchitabbā. Tathā hi sā ‘‘sabbatthikā’’ti vuttā.
किलेससन्ताननिद्दाय उट्ठहतीति एतेन सिखाप्पत्तविपस्सनाय सहगतानम्पि सतिआदीनं बोज्झङ्गभावं दस्सेति। वुट्ठानगामिनिविपस्सना हि किलेसे निरोधेन्ती एव पवत्ततीति। चत्तारि वातिआदिना पन मग्गफलसहगतानं बोज्झङ्गभावं दस्सेति। सत्तहि बोज्झङ्गेहि भावितेहि सच्चप्पटिवेधो होतीति कथमिदं जानितब्बन्ति चोदनं सन्धायाह – ‘‘यथाहा’’तिआदि। झानङ्गमग्गङ्गादयो वियाति एतेन बोधिबोज्झङ्गसद्दानं समुदायावयवविसयतं दस्सेति। सेनङ्गरथङ्गादयो वियाति एतेन पुग्गलपञ्ञत्तिया अविज्जमानपञ्ञत्तिभावं दस्सेति।
Kilesasantānaniddāyauṭṭhahatīti etena sikhāppattavipassanāya sahagatānampi satiādīnaṃ bojjhaṅgabhāvaṃ dasseti. Vuṭṭhānagāminivipassanā hi kilese nirodhentī eva pavattatīti. Cattāri vātiādinā pana maggaphalasahagatānaṃ bojjhaṅgabhāvaṃ dasseti. Sattahi bojjhaṅgehi bhāvitehi saccappaṭivedho hotīti kathamidaṃ jānitabbanti codanaṃ sandhāyāha – ‘‘yathāhā’’tiādi. Jhānaṅgamaggaṅgādayo viyāti etena bodhibojjhaṅgasaddānaṃ samudāyāvayavavisayataṃ dasseti. Senaṅgarathaṅgādayo viyāti etena puggalapaññattiyā avijjamānapaññattibhāvaṃ dasseti.
बोधाय संवत्तन्तीति बोज्झङ्गाति कारणत्थो अङ्गसद्दोति कत्वा वुत्तं। बुज्झन्तीति बोधियो, बोधियो एव अङ्गानि बोज्झङ्गानीति वुत्तं – ‘‘बुज्झन्तीति बोज्झङ्गा’’ति। विपस्सनादीनं कारणादीनं बुज्झितब्बानञ्च सच्चानं अनुरूपं पच्चक्खभावेन पटिमुखं अविपरीतताय सम्मा च बुज्झन्तीति एवं अत्थविसेसदीपकेहि उपसग्गेहि ‘‘अनुबुज्झन्ती’’तिआदि वुत्तं। बोधिसद्दो हि सब्बविसेसयुत्तबुज्झनं सामञ्ञेन सङ्गण्हाति। सं-सद्दो पसंसायं सुन्दरभावे च दिस्सतीति आह – ‘‘पसत्थो सुन्दरो च बोज्झङ्गो सम्बोज्झङ्गो’’ति।
Bodhāya saṃvattantīti bojjhaṅgāti kāraṇattho aṅgasaddoti katvā vuttaṃ. Bujjhantīti bodhiyo, bodhiyo eva aṅgāni bojjhaṅgānīti vuttaṃ – ‘‘bujjhantīti bojjhaṅgā’’ti. Vipassanādīnaṃ kāraṇādīnaṃ bujjhitabbānañca saccānaṃ anurūpaṃ paccakkhabhāvena paṭimukhaṃ aviparītatāya sammā ca bujjhantīti evaṃ atthavisesadīpakehi upasaggehi ‘‘anubujjhantī’’tiādi vuttaṃ. Bodhisaddo hi sabbavisesayuttabujjhanaṃ sāmaññena saṅgaṇhāti. Saṃ-saddo pasaṃsāyaṃ sundarabhāve ca dissatīti āha – ‘‘pasattho sundaro ca bojjhaṅgo sambojjhaṅgo’’ti.
धम्मे विचिनतीति धम्मविचयो। तत्थ धम्मेति चतुसच्चधम्मे तब्बिनिमुत्तस्स सभावधम्मस्स अभावतो। ततो एव सो पविचयलक्खणो। ओभासनरसोति विसयोभासनरसो। असम्मुय्हनाकारेन पच्चुपतिट्ठतीति असम्मोहपच्चुपट्ठानो।
Dhamme vicinatīti dhammavicayo. Tattha dhammeti catusaccadhamme tabbinimuttassa sabhāvadhammassa abhāvato. Tato eva so pavicayalakkhaṇo. Obhāsanarasoti visayobhāsanaraso. Asammuyhanākārena paccupatiṭṭhatīti asammohapaccupaṭṭhāno.
वीरस्स भावो, कम्मं वाति वीरियं। ईरयितब्बतोति पवत्तेतब्बतो। पग्गहलक्खणन्ति कोसज्जपक्खे पतितुं अदत्वा सम्पयुत्तधम्मानं पग्गहलक्खणं। ततो एव सम्पयुत्तधम्मे उपत्थम्भनरसं। अनोसीदनं असंसीदनं।
Vīrassa bhāvo, kammaṃ vāti vīriyaṃ. Īrayitabbatoti pavattetabbato. Paggahalakkhaṇanti kosajjapakkhe patituṃ adatvā sampayuttadhammānaṃ paggahalakkhaṇaṃ. Tato eva sampayuttadhamme upatthambhanarasaṃ. Anosīdanaṃ asaṃsīdanaṃ.
पीणयतीति तप्पेति। पीणनकिच्चेन सम्पयुत्तधम्मानं विय तंसमुट्ठानपणीतरूपेहि कायस्साब्यपनं। फरणपीतिवसेन हेतं लक्खणं वुत्तं, तथा रसोति। उदग्गभावो ओदग्यं, तं पच्चुपट्ठपेतीति ओदग्यपच्चुपट्ठाना। उब्बेगपीतिवसेन चेतं वुत्तं।
Pīṇayatīti tappeti. Pīṇanakiccena sampayuttadhammānaṃ viya taṃsamuṭṭhānapaṇītarūpehi kāyassābyapanaṃ. Pharaṇapītivasena hetaṃ lakkhaṇaṃ vuttaṃ, tathā rasoti. Udaggabhāvo odagyaṃ, taṃ paccupaṭṭhapetīti odagyapaccupaṭṭhānā. Ubbegapītivasena cetaṃ vuttaṃ.
कायचित्तदरथप्पस्सम्भनतोति कायदरथस्स चित्तदरथस्स च पस्सम्भनतो वूपसमनतो। तेनाह – ‘‘उपसमलक्खणा’’ति, कायचित्तदरथानं वूपसमनलक्खणाति अत्थो। कायोति चेत्थ वेदनादयो तयो खन्धा। दरथो सारम्भो, दुक्खदोमनस्सपच्चयानं उद्धच्चादिकानं किलेसानं, तथापवत्तानं वा चतुन्नं खन्धानमेतं अधिवचनं। दरथनिम्मद्दनेन परिळाहपरिप्फन्दनविरहितो सीतिभावो अपरिप्फन्दनसीतिभावो।
Kāyacittadarathappassambhanatoti kāyadarathassa cittadarathassa ca passambhanato vūpasamanato. Tenāha – ‘‘upasamalakkhaṇā’’ti, kāyacittadarathānaṃ vūpasamanalakkhaṇāti attho. Kāyoti cettha vedanādayo tayo khandhā. Daratho sārambho, dukkhadomanassapaccayānaṃ uddhaccādikānaṃ kilesānaṃ, tathāpavattānaṃ vā catunnaṃ khandhānametaṃ adhivacanaṃ. Darathanimmaddanena pariḷāhaparipphandanavirahito sītibhāvo aparipphandanasītibhāvo.
सम्मा चित्तस्स ठपनं समाधानं। अविक्खेपो सम्पयुत्तानं अविक्खित्तता। येन सम्पयुत्ता अविक्खित्ता होन्ति, सो धम्मो अविक्खेपो। अविसारो अत्तनो एव अविसरणभावो। अथ वा विक्खेपप्पटिपक्खताय अविक्खेपलक्खणो। न्हानीयचुण्णस्स उदकं विय सम्पयुत्तधम्मानं सम्पिण्डनकिच्चताय अविसारभावेन लक्खितब्बो अविसारलक्खणो। निवाते दीपच्चिट्ठिति विय चेतसो ठितिभावेन पच्चुपतिट्ठतीति चित्तट्ठितिपच्चुपट्ठानो।
Sammā cittassa ṭhapanaṃ samādhānaṃ. Avikkhepo sampayuttānaṃ avikkhittatā. Yena sampayuttā avikkhittā honti, so dhammo avikkhepo. Avisāro attano eva avisaraṇabhāvo. Atha vā vikkhepappaṭipakkhatāya avikkhepalakkhaṇo. Nhānīyacuṇṇassa udakaṃ viya sampayuttadhammānaṃ sampiṇḍanakiccatāya avisārabhāvena lakkhitabbo avisāralakkhaṇo. Nivāte dīpacciṭṭhiti viya cetaso ṭhitibhāvena paccupatiṭṭhatīti cittaṭṭhitipaccupaṭṭhāno.
अज्झुपेक्खनतोति समप्पवत्तेसु अस्सेसु सारथि विय सम्पयुत्तधम्मानं अज्झुपेक्खनतो। पटिसङ्खानलक्खणाति मज्झत्तभावे ठत्वा वीमंसनसङ्खातप्पटिसङ्खानलक्खणा। समवाहितलक्खणाति समं अविसमं यथासककिच्चेसु सम्पयुत्तधम्मानं पवत्तनलक्खणा। उदासीनभावेन पवत्तमानापि सेससम्पयुत्तधम्मे यथासककिच्चेसु पवत्तेति, यथा राजा तुण्ही निसिन्नोपि अत्थकरणे धम्मट्ठे यथासकं किच्चेसु अप्पमत्तो पवत्तेति। अलीनानुद्धतप्पवत्तिपच्चयत्ता ऊनाधिकनिवारणरसा। पक्खपातुपच्छेदनरसाति ‘‘इदं निहीनकिच्चं होतु, इदं अतिरेकतरकिच्च’’न्ति एवं पक्खपातनवसेन विय पवत्ति पक्खपातो, तं उपच्छिन्दन्ती विय होतीति पक्खपातुपच्छेदनरसा। सम्पयुत्तधम्मानं सकसककिच्चे मज्झत्तभावेन पच्चुपतिट्ठतीति मज्झत्तभावपच्चुपट्ठानो। बोज्झङ्गानं उपरूपरि उप्पादनमेव ब्रूहनं वड्ढनञ्चाति आह – ‘‘उप्पादेती’’ति।
Ajjhupekkhanatoti samappavattesu assesu sārathi viya sampayuttadhammānaṃ ajjhupekkhanato. Paṭisaṅkhānalakkhaṇāti majjhattabhāve ṭhatvā vīmaṃsanasaṅkhātappaṭisaṅkhānalakkhaṇā. Samavāhitalakkhaṇāti samaṃ avisamaṃ yathāsakakiccesu sampayuttadhammānaṃ pavattanalakkhaṇā. Udāsīnabhāvena pavattamānāpi sesasampayuttadhamme yathāsakakiccesu pavatteti, yathā rājā tuṇhī nisinnopi atthakaraṇe dhammaṭṭhe yathāsakaṃ kiccesu appamatto pavatteti. Alīnānuddhatappavattipaccayattā ūnādhikanivāraṇarasā. Pakkhapātupacchedanarasāti ‘‘idaṃ nihīnakiccaṃ hotu, idaṃ atirekatarakicca’’nti evaṃ pakkhapātanavasena viya pavatti pakkhapāto, taṃ upacchindantī viya hotīti pakkhapātupacchedanarasā. Sampayuttadhammānaṃ sakasakakicce majjhattabhāvena paccupatiṭṭhatīti majjhattabhāvapaccupaṭṭhāno. Bojjhaṅgānaṃ uparūpari uppādanameva brūhanaṃ vaḍḍhanañcāti āha – ‘‘uppādetī’’ti.
सति च सम्पजञ्ञञ्च सतिसम्पजञ्ञं, सतिपधानं वा सम्पजञ्ञं सतिसम्पजञ्ञं। तं सब्बत्थ सतोकारिभावावहत्ता सतिसम्बोज्झङ्गस्स उप्पादाय होति। यथा पच्चनीकधम्मप्पहानं अनुरूपधम्मसेवना च अनुप्पन्नानं कुसलानं धम्मानं उप्पादाय होति, एवं सतिरहितपुग्गलविवज्जना, सतोकारिपुग्गलसेवना, तत्थ च युत्तता सतिसम्बोज्झङ्गस्स उप्पादाय होतीति इममत्थं दस्सेति, ‘‘सतिसम्पजञ्ञ’’न्तिआदिना। सत्तसु ठानेसूति ‘‘अभिक्कन्ते पटिक्कन्ते सम्पजानकारी होति, आलोकिते विलोकिते सम्पजानकारी होति, समिञ्जिते पसारिते सम्पजानकारी होति, सङ्घाटिपत्तचीवरधारणे सम्पजानकारी होति, असिते पीते खायिते सायिते सम्पजानकारी होति, उच्चारपस्सावकम्मे सम्पजानकारी होति, गते ठिते निसिन्ने सुत्ते जागरिते भासिते तुण्हीभावे सम्पजानकारी होती’’ति (दी॰ नि॰ २.३७६; म॰ नि॰ १.१०९) एवं वुत्तेसु अभिक्कन्तादीसु सत्तसु ठानेसु। तिस्सदत्तत्थेरो नाम यो बोधिमण्डे सुवण्णसलाकं गहेत्वा ‘‘अट्ठारससु भासासु कतरभासाय धम्मं कथेमी’’ति परिसं पधारेसि। अभयत्थेरोति दत्ताभयत्थेरमाह। अभिनिवेसन्ति विपस्सनाभिनिवेसं।
Sati ca sampajaññañca satisampajaññaṃ, satipadhānaṃ vā sampajaññaṃ satisampajaññaṃ. Taṃ sabbattha satokāribhāvāvahattā satisambojjhaṅgassa uppādāya hoti. Yathā paccanīkadhammappahānaṃ anurūpadhammasevanā ca anuppannānaṃ kusalānaṃ dhammānaṃ uppādāya hoti, evaṃ satirahitapuggalavivajjanā, satokāripuggalasevanā, tattha ca yuttatā satisambojjhaṅgassa uppādāya hotīti imamatthaṃ dasseti, ‘‘satisampajañña’’ntiādinā. Sattasu ṭhānesūti ‘‘abhikkante paṭikkante sampajānakārī hoti, ālokite vilokite sampajānakārī hoti, samiñjite pasārite sampajānakārī hoti, saṅghāṭipattacīvaradhāraṇe sampajānakārī hoti, asite pīte khāyite sāyite sampajānakārī hoti, uccārapassāvakamme sampajānakārī hoti, gate ṭhite nisinne sutte jāgarite bhāsite tuṇhībhāve sampajānakārī hotī’’ti (dī. ni. 2.376; ma. ni. 1.109) evaṃ vuttesu abhikkantādīsu sattasu ṭhānesu. Tissadattatthero nāma yo bodhimaṇḍe suvaṇṇasalākaṃ gahetvā ‘‘aṭṭhārasasu bhāsāsu katarabhāsāya dhammaṃ kathemī’’ti parisaṃ padhāresi. Abhayattheroti dattābhayattheramāha. Abhinivesanti vipassanābhinivesaṃ.
परिपुच्छकताति परियोगाहेत्वा पुच्छकभावो। आचरिये पयिरुपासित्वा पञ्चपि निकाये सह अट्ठकथाय परियोगाहेत्वा यं यं तत्थ गण्ठिट्ठानभूतं, तं तं ‘‘इदं, भन्ते, कथं, इमस्स को अत्थो’’ति खन्धायतनादिअत्थं पुच्छन्तस्स हि धम्मविचयसम्बोज्झङ्गो उप्पज्जति। तेनाह – ‘‘खन्धधातु…पे॰… बहुलता’’ति।
Paripucchakatāti pariyogāhetvā pucchakabhāvo. Ācariye payirupāsitvā pañcapi nikāye saha aṭṭhakathāya pariyogāhetvā yaṃ yaṃ tattha gaṇṭhiṭṭhānabhūtaṃ, taṃ taṃ ‘‘idaṃ, bhante, kathaṃ, imassa ko attho’’ti khandhāyatanādiatthaṃ pucchantassa hi dhammavicayasambojjhaṅgo uppajjati. Tenāha – ‘‘khandhadhātu…pe… bahulatā’’ti.
वत्थुविसदकिरियाति एत्थ चित्तचेतसिकानं पवत्तिट्ठानभावतो सरीरं तप्पटिबद्धानि चीवरादीनि च वत्थूनीति अधिप्पेतानि। तानि यथा चित्तस्स सुखावहानि होन्ति, तथा करणं तेसं विसदकिरिया। तेनाह – ‘‘अज्झत्तिकबाहिरान’’न्तिआदि। उस्सन्नदोसन्ति वातपित्तादिवसेन उपचितदोसं। सेदमलमक्खितन्ति सेदेन चेव जल्लिकासङ्खातेन सरीरमलेन च मक्खितं। च-सद्देन अञ्ञम्पि सरीरस्स पीळावहं अच्चासनादिं सङ्गण्हाति। सेनासनं वाति वा-सद्देन मलग्गहितपत्तादीनं सङ्गहो दट्ठब्बो। परिभण्डकरणादीहीति आदि-सद्देन पत्तपचनादीनं सङ्गहो दट्ठब्बो। अविसदेति वत्थुम्हि अविसदे सति, विसयभूते वा। कथं भावनमनुयुत्तस्स तानि अज्झत्तिकबाहिरवत्थूनि विसयो? अन्तरन्तरा पवत्तनकचित्तुप्पादवसेनेव वुत्तं। ते हि चित्तुप्पादा चित्तेकग्गताय अपरिसुद्धभावाय संवत्तन्ति। चित्तचेतसिकेसूति निस्सयादिपच्चयभूतेसु चित्तचेतसिकेसु। ञाणम्पीति अपि-सद्दो सम्पिण्डनत्थो। तेन ‘‘न केवलं वत्थुयेव, अथ खो तस्मिं अपरिसुद्धे ञाणम्पि अपरिसुद्धं होती’’ति निस्सयापरिसुद्धिया तंनिस्सितापरिसुद्धि विय विसयस्स अपरिसुद्धताय विसयिनो अपरिसुद्धिं दस्सेति।
Vatthuvisadakiriyāti ettha cittacetasikānaṃ pavattiṭṭhānabhāvato sarīraṃ tappaṭibaddhāni cīvarādīni ca vatthūnīti adhippetāni. Tāni yathā cittassa sukhāvahāni honti, tathā karaṇaṃ tesaṃ visadakiriyā. Tenāha – ‘‘ajjhattikabāhirāna’’ntiādi. Ussannadosanti vātapittādivasena upacitadosaṃ. Sedamalamakkhitanti sedena ceva jallikāsaṅkhātena sarīramalena ca makkhitaṃ. Ca-saddena aññampi sarīrassa pīḷāvahaṃ accāsanādiṃ saṅgaṇhāti. Senāsanaṃ vāti vā-saddena malaggahitapattādīnaṃ saṅgaho daṭṭhabbo. Paribhaṇḍakaraṇādīhīti ādi-saddena pattapacanādīnaṃ saṅgaho daṭṭhabbo. Avisadeti vatthumhi avisade sati, visayabhūte vā. Kathaṃ bhāvanamanuyuttassa tāni ajjhattikabāhiravatthūni visayo? Antarantarā pavattanakacittuppādavaseneva vuttaṃ. Te hi cittuppādā cittekaggatāya aparisuddhabhāvāya saṃvattanti. Cittacetasikesūti nissayādipaccayabhūtesu cittacetasikesu. Ñāṇampīti api-saddo sampiṇḍanattho. Tena ‘‘na kevalaṃ vatthuyeva, atha kho tasmiṃ aparisuddhe ñāṇampi aparisuddhaṃ hotī’’ti nissayāparisuddhiyā taṃnissitāparisuddhi viya visayassa aparisuddhatāya visayino aparisuddhiṃ dasseti.
समभावकरणन्ति किच्चतो अनूनाधिकभावकरणं। सद्धिन्द्रियं बलवं होति, सद्धेय्यवत्थुस्मिं पच्चयवसेन अधिमोक्खकिच्चस्स पटुतरभावेन पञ्ञाय अविसदताय वीरियादीनञ्च सिथिलतादिना सद्धिन्द्रियं बलवं होति। तेनाह – ‘‘इतरानि मन्दानी’’ति। ततोति तस्मा, सद्धिन्द्रियस्स बलवभावतो इतरेसञ्च मन्दत्ताति अत्थो। कोसज्जपक्खे पतितुं अदत्वा सम्पयुत्तधम्मानं पग्गण्हनं अनुबलप्पदानं पग्गहो। पग्गहोव किच्चं पग्गहकिच्चं। कातुं न सक्कोतीति आनेत्वा सम्बन्धितब्बं। आरम्मणं उपगन्त्वा ठानं, अनिस्सज्जनं वा उपट्ठानं। विक्खेपप्पटिपक्खो, येन वा सम्पयुत्ता अविक्खित्ता होन्ति, सो अविक्खेपो। रूपगतं विय चक्खुना येन याथावतो विसयसभावं पस्सति, तं दस्सनकिच्चं कातुं न सक्कोति बलवता सद्धिन्द्रियेन अधिभूतत्ता। सहजातधम्मेसु हि इन्दट्ठं कारेन्तानं सहपवत्तमानानं धम्मानं एकदेसतावसेनेव अत्थसिद्धि, न अञ्ञथा। तस्माति वुत्तमेवत्थं कारणभावेन पच्चामसति। तन्ति सद्धिन्द्रियं। धम्मसभावपच्चवेक्खणेनाति यस्स सद्धेय्यस्स वत्थुनो उळारतादिगुणे अधिमुच्चनस्स सातिसयप्पवत्तिया सद्धिन्द्रियं बलवं जातं, तस्स पच्चयपच्चयुप्पन्नतादिविभागतो याथावतो वीमंसनेन। एवञ्हि एवंधम्मतानयेन याथावसरसतो परिग्गय्हमाने सविप्फारो अधिमोक्खो न होति ‘‘अयं इमेसं धम्मानं सभावो’’ति परिजाननवसेन पञ्ञाब्यापारस्स सातिसयत्ता। धुरियधम्मेसु हि यथा सद्धाय बलवभावे पञ्ञाय मन्दभावो होति, एवं पञ्ञाय बलवभावे सद्धाय मन्दभावो होति। तेन वुत्तं – ‘‘तं धम्मसभावपच्चवेक्खणेन हापेतब्ब’’न्ति।
Samabhāvakaraṇanti kiccato anūnādhikabhāvakaraṇaṃ. Saddhindriyaṃ balavaṃ hoti, saddheyyavatthusmiṃ paccayavasena adhimokkhakiccassa paṭutarabhāvena paññāya avisadatāya vīriyādīnañca sithilatādinā saddhindriyaṃ balavaṃ hoti. Tenāha – ‘‘itarāni mandānī’’ti. Tatoti tasmā, saddhindriyassa balavabhāvato itaresañca mandattāti attho. Kosajjapakkhe patituṃ adatvā sampayuttadhammānaṃ paggaṇhanaṃ anubalappadānaṃ paggaho. Paggahova kiccaṃ paggahakiccaṃ. Kātuṃ na sakkotīti ānetvā sambandhitabbaṃ. Ārammaṇaṃ upagantvā ṭhānaṃ, anissajjanaṃ vā upaṭṭhānaṃ. Vikkhepappaṭipakkho, yena vā sampayuttā avikkhittā honti, so avikkhepo. Rūpagataṃ viya cakkhunā yena yāthāvato visayasabhāvaṃ passati, taṃ dassanakiccaṃ kātuṃ na sakkoti balavatā saddhindriyena adhibhūtattā. Sahajātadhammesu hi indaṭṭhaṃ kārentānaṃ sahapavattamānānaṃ dhammānaṃ ekadesatāvaseneva atthasiddhi, na aññathā. Tasmāti vuttamevatthaṃ kāraṇabhāvena paccāmasati. Tanti saddhindriyaṃ. Dhammasabhāvapaccavekkhaṇenāti yassa saddheyyassa vatthuno uḷāratādiguṇe adhimuccanassa sātisayappavattiyā saddhindriyaṃ balavaṃ jātaṃ, tassa paccayapaccayuppannatādivibhāgato yāthāvato vīmaṃsanena. Evañhi evaṃdhammatānayena yāthāvasarasato pariggayhamāne savipphāro adhimokkho na hoti ‘‘ayaṃ imesaṃ dhammānaṃ sabhāvo’’ti parijānanavasena paññābyāpārassa sātisayattā. Dhuriyadhammesu hi yathā saddhāya balavabhāve paññāya mandabhāvo hoti, evaṃ paññāya balavabhāve saddhāya mandabhāvo hoti. Tena vuttaṃ – ‘‘taṃ dhammasabhāvapaccavekkhaṇena hāpetabba’’nti.
तथा अमनसिकारेनाति येनाकारेन भावनमनुयुञ्जन्तस्स सद्धिन्द्रियं बलवं जातं, तेनाकारेन भावनाय अननुयुञ्जनतोति वुत्तं होति। इध दुविधेन सद्धिन्द्रियस्स बलवभावो अत्तनो वा पच्चयविसेसेन किच्चुत्तरियतो वीरियादीनं वा मन्दकिच्चताय। तत्थ पठमविकप्पे हापनविधि दस्सितो, दुतियविकप्पे पन यथा मनसिकरोतो वीरियादीनं मन्दकिच्चताय सद्धिन्द्रियं बलवं जातं, तथा अमनसिकारेन वीरियादीनं पटुकिच्चभावावहेन मनसिकारेन सद्धिन्द्रियं तेहि समरसं करोन्तेन हापेतब्बं। इमिना नयेन सेसिन्द्रियेसुपि हापनविधि वेदितब्बो।
Tathā amanasikārenāti yenākārena bhāvanamanuyuñjantassa saddhindriyaṃ balavaṃ jātaṃ, tenākārena bhāvanāya ananuyuñjanatoti vuttaṃ hoti. Idha duvidhena saddhindriyassa balavabhāvo attano vā paccayavisesena kiccuttariyato vīriyādīnaṃ vā mandakiccatāya. Tattha paṭhamavikappe hāpanavidhi dassito, dutiyavikappe pana yathā manasikaroto vīriyādīnaṃ mandakiccatāya saddhindriyaṃ balavaṃ jātaṃ, tathā amanasikārena vīriyādīnaṃ paṭukiccabhāvāvahena manasikārena saddhindriyaṃ tehi samarasaṃ karontena hāpetabbaṃ. Iminā nayena sesindriyesupi hāpanavidhi veditabbo.
वक्कलित्थेरवत्थूति सो हि आयस्मा सद्धाधिमुत्तताय कताधिकारो सत्थु रूपदस्सनप्पसुतो एव हुत्वा विहरन्तो सत्थारा ‘‘किं ते, वक्कलि, इमिना पूतिकायेन दिट्ठेन, यो खो, वक्कलि, धम्मं पस्सति, सो मं पस्सती’’तिआदिना (सं॰ नि॰ ३.८७) नयेन ओवदित्वा कम्मट्ठाने नियोजितोपि तं अननुयुञ्जन्तो पणामितो अत्तानं विनिपातेतुं पपातट्ठानं अभिरुहि। अथ नं सत्था यथानिसिन्नोव ओभासविस्सज्जनेन अत्तानं दस्सेत्वा –
Vakkalittheravatthūti so hi āyasmā saddhādhimuttatāya katādhikāro satthu rūpadassanappasuto eva hutvā viharanto satthārā ‘‘kiṃ te, vakkali, iminā pūtikāyena diṭṭhena, yo kho, vakkali, dhammaṃ passati, so maṃ passatī’’tiādinā (saṃ. ni. 3.87) nayena ovaditvā kammaṭṭhāne niyojitopi taṃ ananuyuñjanto paṇāmito attānaṃ vinipātetuṃ papātaṭṭhānaṃ abhiruhi. Atha naṃ satthā yathānisinnova obhāsavissajjanena attānaṃ dassetvā –
‘‘पामोज्जबहुलो भिक्खु, पसन्नो बुद्धसासने।
‘‘Pāmojjabahulo bhikkhu, pasanno buddhasāsane;
अधिगच्छे पदं सन्तं, सङ्खारूपसमं सुख’’न्ति॥ (ध॰ प॰ ३८१) –
Adhigacche padaṃ santaṃ, saṅkhārūpasamaṃ sukha’’nti. (dha. pa. 381) –
गाथं वत्वा ‘‘एहि, वक्कली’’ति आह। सो तेनेव अमतेन अभिसित्तो हट्ठतुट्ठो हुत्वा विपस्सनं पट्ठपेसि, सद्धाय पन बलवभावेन विपस्सनावीथिं न ओतरि। तं ञत्वा भगवा तस्स इन्द्रियसमत्तप्पटिपादनाय कम्मट्ठानं सोधेत्वा अदासि। सो सत्थारा दिन्ननये ठत्वा विपस्सनं उस्सुक्कापेत्वा मग्गप्पटिपाटिया अरहत्तं पापुणि। तेन वुत्तं – ‘‘वक्कलित्थेरवत्थु चेत्थ निदस्सन’’न्ति। एत्थाति सद्धिन्द्रियस्स अधिमत्तभावे सेसिन्द्रियानं सकिच्चाकरणे। इतरकिच्चभेदन्ति उपट्ठानादिकिच्चविसेसं। पस्सद्धादीति आदि-सद्देन समाधिउपेक्खासम्बोज्झङ्गानं सङ्गहो। हापेतब्बन्ति यथा सद्धिन्द्रियस्स बलवभावो धम्मसभावपच्चवेक्खणेन हायति, एवं वीरियिन्द्रियस्स अधिमत्तता पस्सद्धिआदिभावनाय हायति समाधिपक्खियत्ता तस्सा। तथा हि समाधिन्द्रियस्स अधिमत्ततं कोसज्जपाततो रक्खन्ती वीरियादिभावना विय वीरियिन्द्रियस्स अधिमत्ततं उद्धच्चपाततो रक्खन्ती पस्सद्धादिभावना एकंसतो हापेति। तेन वुत्तं – ‘‘पस्सद्धादिभावनाय हापेतब्ब’’न्ति।
Gāthaṃ vatvā ‘‘ehi, vakkalī’’ti āha. So teneva amatena abhisitto haṭṭhatuṭṭho hutvā vipassanaṃ paṭṭhapesi, saddhāya pana balavabhāvena vipassanāvīthiṃ na otari. Taṃ ñatvā bhagavā tassa indriyasamattappaṭipādanāya kammaṭṭhānaṃ sodhetvā adāsi. So satthārā dinnanaye ṭhatvā vipassanaṃ ussukkāpetvā maggappaṭipāṭiyā arahattaṃ pāpuṇi. Tena vuttaṃ – ‘‘vakkalittheravatthu cettha nidassana’’nti. Etthāti saddhindriyassa adhimattabhāve sesindriyānaṃ sakiccākaraṇe. Itarakiccabhedanti upaṭṭhānādikiccavisesaṃ. Passaddhādīti ādi-saddena samādhiupekkhāsambojjhaṅgānaṃ saṅgaho. Hāpetabbanti yathā saddhindriyassa balavabhāvo dhammasabhāvapaccavekkhaṇena hāyati, evaṃ vīriyindriyassa adhimattatā passaddhiādibhāvanāya hāyati samādhipakkhiyattā tassā. Tathā hi samādhindriyassa adhimattataṃ kosajjapātato rakkhantī vīriyādibhāvanā viya vīriyindriyassa adhimattataṃ uddhaccapātato rakkhantī passaddhādibhāvanā ekaṃsato hāpeti. Tena vuttaṃ – ‘‘passaddhādibhāvanāya hāpetabba’’nti.
सोणत्थेरस्स वत्थूति सुखुमालसोणत्थेरस्स वत्थु। सो हि आयस्मा सत्थु सन्तिके कम्मट्ठानं गहेत्वा सीतवने विहरन्तो ‘‘मम सरीरं सुखुमालं, न च सक्का सुखेनेव सुखं अधिगन्तुं, किलमेत्वापि समणधम्मो कातब्बो’’ति ठानचङ्कममेव अधिट्ठाय पधानमनुयुञ्जन्तो पादतलेसु फोटेसु उट्ठितेसुपि वेदनं अज्झुपेक्खित्वा दळ्हवीरियं करोन्तो अच्चारद्धवीरियताय विसेसं निब्बत्तेतुं नासक्खि। सत्था तत्थ गन्त्वा वीणूपमोवादेन ओवदित्वा वीरियसमतायोजनविधिं दस्सेन्तो कम्मट्ठानं विसोधेत्वा गिज्झकूटं गतो। थेरोपि सत्थारा दिन्ननयेन वीरियसमतं योजेत्वा भावेन्तो विपस्सनम्पि उस्सुक्कापेत्वा अरहत्ते पतिट्ठासि। तेन वुत्तं – ‘‘सोणत्थेरस्स वत्थु दस्सेतब्ब’’न्ति। सेसेसुपीति सतिसमाधिपञ्ञिन्द्रियेसुपि।
Soṇattherassa vatthūti sukhumālasoṇattherassa vatthu. So hi āyasmā satthu santike kammaṭṭhānaṃ gahetvā sītavane viharanto ‘‘mama sarīraṃ sukhumālaṃ, na ca sakkā sukheneva sukhaṃ adhigantuṃ, kilametvāpi samaṇadhammo kātabbo’’ti ṭhānacaṅkamameva adhiṭṭhāya padhānamanuyuñjanto pādatalesu phoṭesu uṭṭhitesupi vedanaṃ ajjhupekkhitvā daḷhavīriyaṃ karonto accāraddhavīriyatāya visesaṃ nibbattetuṃ nāsakkhi. Satthā tattha gantvā vīṇūpamovādena ovaditvā vīriyasamatāyojanavidhiṃ dassento kammaṭṭhānaṃ visodhetvā gijjhakūṭaṃ gato. Theropi satthārā dinnanayena vīriyasamataṃ yojetvā bhāvento vipassanampi ussukkāpetvā arahatte patiṭṭhāsi. Tena vuttaṃ – ‘‘soṇattherassa vatthu dassetabba’’nti. Sesesupīti satisamādhipaññindriyesupi.
समतन्ति सद्धापञ्ञानं अञ्ञमञ्ञं अनूनाधिकभावं, तथा समाधिवीरियानं। यथा हि सद्धापञ्ञानं विसुं धुरियधम्मभूतानं किच्चतो अञ्ञमञ्ञानतिवत्तनं विसेसतो इच्छितब्बं, यतो नेसं समधुरताय अप्पना सम्पज्जति, एवं समाधिवीरियानं कोसज्जुद्धच्चपक्खिकानं समरसताय सति अञ्ञमञ्ञूपत्थम्भनतो सम्पयुत्तधम्मानं अन्तद्वयपाताभावेन सम्मदेव अप्पना इज्झति। बलवसद्धोतिआदि ब्यतिरेकमुखेन वुत्तस्सेवत्थस्स समत्थनं। तस्सत्थो – यो बलवतिया सद्धाय समन्नागतो अविसदञाणो, सो मुधप्पसन्नो होति, न अवेच्चप्पसन्नो। तथा हि अवत्थुस्मिं पसीदति सेय्यथापि तित्थियसावका। केराटिकपक्खन्ति साठेय्यपक्खं भजति। सद्धाहीनाय पञ्ञाय अतिधावन्तो ‘‘देय्यवत्थुपरिच्चागेन विना चित्तुप्पादमत्तेनपि दानमयं पुञ्ञं होती’’तिआदीनि परिकप्पेति हेतुप्पटिरूपकेहि वञ्चितो, एवंभूतो सुक्खतक्कविलुत्तचित्तो पण्डितानं वचनं नादियति, सञ्ञत्तिं न गच्छति। तेनाह – ‘‘भेसज्जसमुट्ठितो विय रोगो अतेकिच्छो होती’’ति। यथा चेत्थ सद्धापञ्ञानं अञ्ञमञ्ञं समभावो अत्थावहो, अनत्थावहो विसमभावो, एवं समाधिवीरियानं अञ्ञमञ्ञं अविक्खेपावहो समभावो, इतरो विक्खेपावहो चाति कोसज्जं अभिभवति, तेन अप्पनं न पापुणातीति अधिप्पायो। उद्धच्चं अभिभवतीति एत्थापि एसेव नयो। तं उभयन्ति सद्धापञ्ञाद्वयं समाधिवीरियद्वयञ्च। समं कत्तब्बन्ति समरसं कातब्बं।
Samatanti saddhāpaññānaṃ aññamaññaṃ anūnādhikabhāvaṃ, tathā samādhivīriyānaṃ. Yathā hi saddhāpaññānaṃ visuṃ dhuriyadhammabhūtānaṃ kiccato aññamaññānativattanaṃ visesato icchitabbaṃ, yato nesaṃ samadhuratāya appanā sampajjati, evaṃ samādhivīriyānaṃ kosajjuddhaccapakkhikānaṃ samarasatāya sati aññamaññūpatthambhanato sampayuttadhammānaṃ antadvayapātābhāvena sammadeva appanā ijjhati. Balavasaddhotiādi byatirekamukhena vuttassevatthassa samatthanaṃ. Tassattho – yo balavatiyā saddhāya samannāgato avisadañāṇo, so mudhappasanno hoti, na aveccappasanno. Tathā hi avatthusmiṃ pasīdati seyyathāpi titthiyasāvakā. Kerāṭikapakkhanti sāṭheyyapakkhaṃ bhajati. Saddhāhīnāya paññāya atidhāvanto ‘‘deyyavatthupariccāgena vinā cittuppādamattenapi dānamayaṃ puññaṃ hotī’’tiādīni parikappeti hetuppaṭirūpakehi vañcito, evaṃbhūto sukkhatakkaviluttacitto paṇḍitānaṃ vacanaṃ nādiyati, saññattiṃ na gacchati. Tenāha – ‘‘bhesajjasamuṭṭhito viya rogo atekiccho hotī’’ti. Yathā cettha saddhāpaññānaṃ aññamaññaṃ samabhāvo atthāvaho, anatthāvaho visamabhāvo, evaṃ samādhivīriyānaṃ aññamaññaṃ avikkhepāvaho samabhāvo, itaro vikkhepāvaho cāti kosajjaṃ abhibhavati, tena appanaṃ na pāpuṇātīti adhippāyo. Uddhaccaṃ abhibhavatīti etthāpi eseva nayo. Taṃ ubhayanti saddhāpaññādvayaṃ samādhivīriyadvayañca. Samaṃ kattabbanti samarasaṃ kātabbaṃ.
समाधिकम्मिकस्साति समथकम्मट्ठानिकस्स। एवन्ति एवं सन्ते, सद्धाय थोकं बलवभावे सतीति अत्थो। सद्दहन्तोति ‘‘पथवी पथवीति मनसिकरणमत्तेन कथं झानुप्पत्ती’’ति अचिन्तेत्वा ‘‘अद्धा सम्मासम्बुद्धेन वुत्तविधि इज्झिस्सती’’ति सद्दहन्तो सद्धं जनेन्तो। ओकप्पेन्तोति आरम्मणं अनुप्पविसित्वा विय अधिमुच्चनवसेन अवकप्पेन्तो पक्खन्दन्तो। एकग्गता बलवती वट्टति समाधिप्पधानत्ता झानस्स। उभिन्नन्ति समाधिपञ्ञानं। समाधिकम्मिकस्स समाधिनो अधिमत्तता विय पञ्ञाय अधिमत्ततापि इच्छितब्बाति आह – ‘‘समतायपी’’ति, समभावेनपीति अत्थो। अप्पनाति लोकियअप्पना। तथा हि ‘‘होतियेवा’’ति सासङ्कं वदति। लोकुत्तरप्पना पन तेसं समभावेनेव इच्छिता। यथाह – ‘‘समथविपस्सनं युगनद्धं भावेती’’ति (अ॰ नि॰ ४.१७०; पटि॰ म॰ २.५)।
Samādhikammikassāti samathakammaṭṭhānikassa. Evanti evaṃ sante, saddhāya thokaṃ balavabhāve satīti attho. Saddahantoti ‘‘pathavī pathavīti manasikaraṇamattena kathaṃ jhānuppattī’’ti acintetvā ‘‘addhā sammāsambuddhena vuttavidhi ijjhissatī’’ti saddahanto saddhaṃ janento. Okappentoti ārammaṇaṃ anuppavisitvā viya adhimuccanavasena avakappento pakkhandanto. Ekaggatā balavatī vaṭṭati samādhippadhānattā jhānassa. Ubhinnanti samādhipaññānaṃ. Samādhikammikassa samādhino adhimattatā viya paññāya adhimattatāpi icchitabbāti āha – ‘‘samatāyapī’’ti, samabhāvenapīti attho. Appanāti lokiyaappanā. Tathā hi ‘‘hotiyevā’’ti sāsaṅkaṃ vadati. Lokuttarappanā pana tesaṃ samabhāveneva icchitā. Yathāha – ‘‘samathavipassanaṃ yuganaddhaṃ bhāvetī’’ti (a. ni. 4.170; paṭi. ma. 2.5).
यदि विसेसतो सद्धापञ्ञानं समाधिवीरियानञ्च समताव इच्छिता, कथं सतीति आह – ‘‘सति पन सब्बत्थ बलवती वट्टती’’ति। सब्बत्थाति लीनुद्धच्चपक्खिकेसु पञ्चसु इन्द्रियेसु। उद्धच्चपक्खिके गण्हन्तो ‘‘सद्धावीरियपञ्ञान’’न्ति आह। अञ्ञथापीति च गहेतब्बा सिया। तथा हि कोसज्जपक्खिकेन च समाधिनाइच्चेव वुत्तं, न ‘‘पस्सद्धिसमाधिउपेक्खाही’’ति। साति सति। सब्बेसु राजकम्मेसु नियुत्तो सब्बकम्मिको। तेनाति तेन सब्बत्थ इच्छितब्बत्थेन कारणेन। आह अट्ठकथायं। सब्बत्थ नियुत्ता सब्बत्थिका सब्बत्थ लीने उद्धते च चित्ते इच्छितब्बत्ता, सब्बेन वा लीनुद्धच्चपक्खियेन बोज्झङ्गगणेन अत्थेतब्बाति सब्बत्था, साव सब्बत्थिका। चित्तन्ति कुसलचित्तं। तस्स हि सतिपटिसरणं परायणं अप्पत्तस्स पत्तिया अनधिगतस्स अधिगमाय। तेनाह – ‘‘आरक्खपच्चुपट्ठाना’’तिआदि।
Yadi visesato saddhāpaññānaṃ samādhivīriyānañca samatāva icchitā, kathaṃ satīti āha – ‘‘sati pana sabbattha balavatī vaṭṭatī’’ti. Sabbatthāti līnuddhaccapakkhikesu pañcasu indriyesu. Uddhaccapakkhike gaṇhanto ‘‘saddhāvīriyapaññāna’’nti āha. Aññathāpīti ca gahetabbā siyā. Tathā hi kosajjapakkhikena ca samādhināicceva vuttaṃ, na ‘‘passaddhisamādhiupekkhāhī’’ti. Sāti sati. Sabbesu rājakammesu niyutto sabbakammiko. Tenāti tena sabbattha icchitabbatthena kāraṇena. Āha aṭṭhakathāyaṃ. Sabbattha niyuttā sabbatthikā sabbattha līne uddhate ca citte icchitabbattā, sabbena vā līnuddhaccapakkhiyena bojjhaṅgagaṇena atthetabbāti sabbatthā, sāva sabbatthikā. Cittanti kusalacittaṃ. Tassa hi satipaṭisaraṇaṃ parāyaṇaṃ appattassa pattiyā anadhigatassa adhigamāya. Tenāha – ‘‘ārakkhapaccupaṭṭhānā’’tiādi.
खन्धादिभेदेसु अनोगाळ्हपञ्ञानन्ति परियत्तिबाहुसच्चवसेनपि खन्धायतनादीसु अप्पतिट्ठितबुद्धीनं। बहुस्सुतसेवना हि सुतमयञाणावहा। तरुणविपस्सनासमङ्गीपि भावनामयञाणे ठितत्ता एकंसतो पञ्ञवा एव नाम होतीति आह – ‘‘समपञ्ञास…पे॰… पुग्गलसेवना’’ति। ञेय्यधम्मस्स गम्भीरभाववसेन तप्परिच्छेदकञाणस्स गम्भीरभावग्गहणन्ति आह – ‘‘गम्भीरेसु खन्धादीसु पवत्ताय गम्भीरपञ्ञाया’’ति। तञ्हि ञेय्यं तादिसाय पञ्ञाय चरितब्बतो गम्भीरञाणचरियं। तस्सा वा पञ्ञाय तत्थ पभेदतो पवत्ति गम्भीरञाणचरिया, तस्सा पच्चवेक्खणाति आह – ‘‘गम्भीरपञ्ञाय पभेदपच्चवेक्खणा’’ति।
Khandhādibhedesu anogāḷhapaññānanti pariyattibāhusaccavasenapi khandhāyatanādīsu appatiṭṭhitabuddhīnaṃ. Bahussutasevanā hi sutamayañāṇāvahā. Taruṇavipassanāsamaṅgīpi bhāvanāmayañāṇe ṭhitattā ekaṃsato paññavā eva nāma hotīti āha – ‘‘samapaññāsa…pe… puggalasevanā’’ti. Ñeyyadhammassa gambhīrabhāvavasena tapparicchedakañāṇassa gambhīrabhāvaggahaṇanti āha – ‘‘gambhīresu khandhādīsu pavattāya gambhīrapaññāyā’’ti. Tañhi ñeyyaṃ tādisāya paññāya caritabbato gambhīrañāṇacariyaṃ. Tassā vā paññāya tattha pabhedato pavatti gambhīrañāṇacariyā, tassā paccavekkhaṇāti āha – ‘‘gambhīrapaññāya pabhedapaccavekkhaṇā’’ti.
पञ्चविधबन्धनकम्मकारणं निरये निब्बत्तसत्तस्स येभुय्येन सब्बपठमं करोन्तीति देवदूतसुत्तादीसु आदितो वुत्तत्ता च आह – ‘‘पञ्चविधबन्धनकम्मकारणतो पट्ठाया’’ति। सकटवहनादिकालेति आदि-सद्देन तदञ्ञं मनुस्सेहि तिरच्छानेहि च विबाधितब्बकालं सङ्गण्हाति। एकं बुद्धन्तरन्ति इदं अपरापरेसु पेतेसुयेव उप्पज्जनकसत्तवसेन वुत्तं, एकच्चानं वा पेतानं एकच्चतिरच्छानानं विय दीघायुकता सियाति तथा वुत्तं। तथा हि काळो नागराजा चतुन्नं बुद्धानं सम्मुखीभावं लभित्वा ठितोपि मेत्तेय्यस्सपि भगवतो सम्मुखीभावं लभिस्सतीति वदन्ति, यतस्स कप्पायुकता वुत्ता।
Pañcavidhabandhanakammakāraṇaṃ niraye nibbattasattassa yebhuyyena sabbapaṭhamaṃ karontīti devadūtasuttādīsu ādito vuttattā ca āha – ‘‘pañcavidhabandhanakammakāraṇato paṭṭhāyā’’ti. Sakaṭavahanādikāleti ādi-saddena tadaññaṃ manussehi tiracchānehi ca vibādhitabbakālaṃ saṅgaṇhāti. Ekaṃ buddhantaranti idaṃ aparāparesu petesuyeva uppajjanakasattavasena vuttaṃ, ekaccānaṃ vā petānaṃ ekaccatiracchānānaṃ viya dīghāyukatā siyāti tathā vuttaṃ. Tathā hi kāḷo nāgarājā catunnaṃ buddhānaṃ sammukhībhāvaṃ labhitvā ṭhitopi metteyyassapi bhagavato sammukhībhāvaṃ labhissatīti vadanti, yatassa kappāyukatā vuttā.
एवं आनिसंसदस्साविनोति वीरियायत्तो एव सब्बो लोकियो लोकुत्तरो च विसेसाधिगमोति एवं वीरिये आनिसंसदस्सनसीलस्स। गमनवीथिन्ति सपुब्बभागं निब्बानगामिनिपटिपदं , सह विपस्सनाय अरियमग्गप्पटिपाटि, सत्तविसुद्धिपरम्परा वा। सा हि ‘‘भिक्खुनो वट्टनिय्यानाय गन्तब्बा पटिपज्जितब्बा पटिपदा’’ति कत्वा गमनवीथि नाम।
Evaṃ ānisaṃsadassāvinoti vīriyāyatto eva sabbo lokiyo lokuttaro ca visesādhigamoti evaṃ vīriye ānisaṃsadassanasīlassa. Gamanavīthinti sapubbabhāgaṃ nibbānagāminipaṭipadaṃ , saha vipassanāya ariyamaggappaṭipāṭi, sattavisuddhiparamparā vā. Sā hi ‘‘bhikkhuno vaṭṭaniyyānāya gantabbā paṭipajjitabbā paṭipadā’’ti katvā gamanavīthi nāma.
कायदळ्हीबहुलोति यथा तथा कायस्स दळ्हीकम्मप्पसुतो। पिण्डपातन्ति रट्ठपिण्डं। पच्चयदायकानं अत्तनि कारस्स अत्तनो सम्मापटिपत्तिया महप्फलभावस्स करणेन पिण्डस्स भिक्खाय पटिपूजना पिण्डपातापचायनं।
Kāyadaḷhībahuloti yathā tathā kāyassa daḷhīkammappasuto. Piṇḍapātanti raṭṭhapiṇḍaṃ. Paccayadāyakānaṃ attani kārassa attano sammāpaṭipattiyā mahapphalabhāvassa karaṇena piṇḍassa bhikkhāya paṭipūjanā piṇḍapātāpacāyanaṃ.
नीहरन्तोति पत्तत्थविकतो नीहरन्तो। तं सद्दं सुत्वाति तं उपासिकाय वचनं पण्णसालाद्वारे ठितोव पञ्चाभिञ्ञताय दिब्बसोतेन सुत्वा। मनुस्ससम्पत्ति, दिब्बसम्पत्ति, निब्बानसम्पत्तीति इमा तिस्सो सम्पत्तियो। दातुं सक्खिस्ससीति तयि कतेन दानमयेन वेय्यावच्चमयेन च पुञ्ञकम्मेन खेत्तविसेसभावूपगमनेन अपरापरं देवमनुस्सानं सम्पत्तियो अन्ते निब्बानसम्पत्तिञ्च दातुं सक्खिस्ससीति थेरो अत्तानं पुच्छति। सितं करोन्तोति ‘‘अकिच्छेनेव मया वट्टदुक्खं समतिक्कन्त’’न्ति पच्चवेक्खणावसाने सञ्जातपामोज्जवसेन सितं करोन्तो।
Nīharantoti pattatthavikato nīharanto. Taṃ saddaṃ sutvāti taṃ upāsikāya vacanaṃ paṇṇasālādvāre ṭhitova pañcābhiññatāya dibbasotena sutvā. Manussasampatti, dibbasampatti, nibbānasampattīti imā tisso sampattiyo. Dātuṃ sakkhissasīti tayi katena dānamayena veyyāvaccamayena ca puññakammena khettavisesabhāvūpagamanena aparāparaṃ devamanussānaṃ sampattiyo ante nibbānasampattiñca dātuṃ sakkhissasīti thero attānaṃ pucchati. Sitaṃ karontoti ‘‘akiccheneva mayā vaṭṭadukkhaṃ samatikkanta’’nti paccavekkhaṇāvasāne sañjātapāmojjavasena sitaṃ karonto.
निप्परिस्सयकालोति निरुपद्दवकालो, तदा भिक्खुसङ्घस्स सुलभा पच्चया होन्तीति पच्चयहेतुका चित्तपीळा नत्थीति अधिप्पायो। पस्सन्तानंयेवाति अनादरे सामिवचनं। खीरधेनुन्ति खीरदायिकं धेनुं । किञ्चिदेव कत्वाति किञ्चिदेव भतिकम्मं कत्वा। उच्छुयन्तकम्मन्ति उच्छुयन्तसालाय कातब्बं किच्चं। तमेव मग्गन्ति उपासकेन पटिपन्नमग्गं। उपकट्ठायाति आसन्नाय। विप्पटिपन्नन्ति जातिधम्मकुलधम्मादिलङ्घनेन असम्मापटिपन्नं। एवन्ति यथा असम्मापटिपन्नो पुत्तो ताय एव असम्मापटिपत्तिया कुलसन्तानतो बाहिरो हुत्वा पितु सन्तिका दायज्जस्स न भागी, एवं कुसीतोपि तेनेव कुसीतभावेन न सम्मापटिपन्नो सत्थु सन्तिका लद्धब्बअरियधनदायज्जस्स न भागी। आरद्धवीरियोव लभति सम्मापटिपज्जनतो। उप्पज्जति वीरियसम्बोज्झङ्गोति योजना, एवं सब्बत्थ।
Nipparissayakāloti nirupaddavakālo, tadā bhikkhusaṅghassa sulabhā paccayā hontīti paccayahetukā cittapīḷā natthīti adhippāyo. Passantānaṃyevāti anādare sāmivacanaṃ. Khīradhenunti khīradāyikaṃ dhenuṃ . Kiñcideva katvāti kiñcideva bhatikammaṃ katvā. Ucchuyantakammanti ucchuyantasālāya kātabbaṃ kiccaṃ. Tameva magganti upāsakena paṭipannamaggaṃ. Upakaṭṭhāyāti āsannāya. Vippaṭipannanti jātidhammakuladhammādilaṅghanena asammāpaṭipannaṃ. Evanti yathā asammāpaṭipanno putto tāya eva asammāpaṭipattiyā kulasantānato bāhiro hutvā pitu santikā dāyajjassa na bhāgī, evaṃ kusītopi teneva kusītabhāvena na sammāpaṭipanno satthu santikā laddhabbaariyadhanadāyajjassa na bhāgī. Āraddhavīriyova labhati sammāpaṭipajjanato. Uppajjati vīriyasambojjhaṅgoti yojanā, evaṃ sabbattha.
महाति सीलादिगुणेहि महन्तो विपुलो अनञ्ञसाधारणो। तं पनस्स गुणमहत्तं दससहस्सिलोकधातुकम्पनेन लोके पाकटन्ति दस्सेन्तो ‘‘सत्थुनो ही’’तिआदिमाह।
Mahāti sīlādiguṇehi mahanto vipulo anaññasādhāraṇo. Taṃ panassa guṇamahattaṃ dasasahassilokadhātukampanena loke pākaṭanti dassento ‘‘satthuno hī’’tiādimāha.
यस्मा सत्थुसासने पब्बजितस्स पब्बज्जूपगमनेन सक्यपुत्तियभावो सञ्जायति, तस्मा बुद्धपुत्तभावं दस्सेन्तो ‘‘असम्भिन्नाया’’तिआदिमाह।
Yasmā satthusāsane pabbajitassa pabbajjūpagamanena sakyaputtiyabhāvo sañjāyati, tasmā buddhaputtabhāvaṃ dassento ‘‘asambhinnāyā’’tiādimāha.
अलसानं भावनाय नाममत्तम्पि अजानन्तानं कायदळ्हीबहुलानं यावदत्थं भुञ्जित्वा सेय्यसुखादिअनुयुञ्जनकानं तिरच्छानगतिकानं पुग्गलानं दूरतो वज्जना कुसीतपुग्गलपरिवज्जनाति आह – ‘‘कुच्छिं पूरेत्वा ठितअजगरसदिसे’’तिआदि। ‘‘दिवसं चङ्कमेन निसज्जाय आवरणीयेहि धम्मेहि चित्तं परिसोधेस्सामा’’तिआदिना भावनारम्भवसेन आरद्धवीरियानं दळ्हपरक्कमानं कालेन कालं उपसङ्कमना आरद्धवीरियपुग्गलसेवनाति आह – ‘‘आरद्धवीरिये’’तिआदि। विसुद्धिमग्गे (विसुद्धि॰ १.६४-६५) पन जातिमहत्तपच्चवेक्खणा सब्रह्मचारिमहत्तपच्चवेक्खणाति इदं द्वयं न गहितं, थिनमिद्धविनोदनता सम्मप्पधानपच्चवेक्खणताति इदं द्वयं गहितं। तत्थ आनिसंसदस्साविताय एव सम्मप्पधानपच्चवेक्खणा गहिता होति लोकियलोकुत्तरविसेसाधिगमस्स वीरियायत्ततादस्सनभावतो, थिनमिद्धविनोदनं पन तदधिमुत्तताय एव गहितं होति। वीरियुप्पादने युत्तप्पयुत्तस्स थिनमिद्धविनोदनं अत्थसिद्धमेवाति। तत्थ थिनमिद्धविनोदनकुसीतपुग्गलपरिवज्जनआरद्धवीरियपुग्गलसेवनतदधि- मुत्ततापटिपक्खविधमनपच्चयूपसंहारवसेन अपायभयपच्चवेक्खणादयो समुत्तेजनवसेन वीरियसम्बोज्झङ्गस्स उप्पादका दट्ठब्बा।
Alasānaṃ bhāvanāya nāmamattampi ajānantānaṃ kāyadaḷhībahulānaṃ yāvadatthaṃ bhuñjitvā seyyasukhādianuyuñjanakānaṃ tiracchānagatikānaṃ puggalānaṃ dūrato vajjanā kusītapuggalaparivajjanāti āha – ‘‘kucchiṃ pūretvā ṭhitaajagarasadise’’tiādi. ‘‘Divasaṃ caṅkamena nisajjāya āvaraṇīyehi dhammehi cittaṃ parisodhessāmā’’tiādinā bhāvanārambhavasena āraddhavīriyānaṃ daḷhaparakkamānaṃ kālena kālaṃ upasaṅkamanā āraddhavīriyapuggalasevanāti āha – ‘‘āraddhavīriye’’tiādi. Visuddhimagge (visuddhi. 1.64-65) pana jātimahattapaccavekkhaṇā sabrahmacārimahattapaccavekkhaṇāti idaṃ dvayaṃ na gahitaṃ, thinamiddhavinodanatā sammappadhānapaccavekkhaṇatāti idaṃ dvayaṃ gahitaṃ. Tattha ānisaṃsadassāvitāya eva sammappadhānapaccavekkhaṇā gahitā hoti lokiyalokuttaravisesādhigamassa vīriyāyattatādassanabhāvato, thinamiddhavinodanaṃ pana tadadhimuttatāya eva gahitaṃ hoti. Vīriyuppādane yuttappayuttassa thinamiddhavinodanaṃ atthasiddhamevāti. Tattha thinamiddhavinodanakusītapuggalaparivajjanaāraddhavīriyapuggalasevanatadadhi- muttatāpaṭipakkhavidhamanapaccayūpasaṃhāravasena apāyabhayapaccavekkhaṇādayo samuttejanavasena vīriyasambojjhaṅgassa uppādakā daṭṭhabbā.
बुद्धानुस्सतिया उपचारसमाधिनिट्ठत्ता वुत्तं – ‘‘याव उपचारा’’ति। सकलसरीरं फरमानोति पीतिसमुट्ठानेहि पणीतरूपेहि सकलसरीरं फरमानो, धम्मसङ्घगुणे अनुस्सरन्तस्सपि याव उपचारा सकलसरीरं फरमानो पीतिसम्बोज्झङ्गो उप्पज्जतीति एवं सेसअनुस्सतीसु, पसादनीयसुत्तन्तपच्चवेक्खणाय च योजेतब्बं तस्सापि विमुत्तायतनभावेन तग्गतिकत्ता। एवरूपे कालेति ‘‘दुब्भिक्खभयादीसू’’ति वुत्तकाले। समापत्ति…पे॰… न समुदाचरन्तीति इदं उपसमानुस्सतिया वसेन वुत्तं। सङ्खारानञ्हि वसेन सप्पदेसवूपसमेपि निप्पदेसवूपसमे विय तथा सञ्ञाय पवत्तितो भावनामनसिकारो किलेसविक्खम्भनसमत्थो हुत्वा उपचारसमाधिं आवहन्तो तथारूपपीतिसोमनस्ससमन्नागतो पीतिसम्बोज्झङ्गस्स उपादाय होतीति। तत्थ ‘‘विक्खम्भिता किलेसा’’ति पाठो। न समुदाचरन्तीति इति-सद्दो कारणत्थो। यस्मा न समुदाचरन्ति, तस्मा तं नेसं असमुदाचारं पच्चवेक्खन्तस्साति योजना। न हि किलेसे पच्चवेक्खन्तस्स बोज्झङ्गुप्पत्ति युत्ता, पसादनीयेसु ठानेसु पसादसिनेहाभावेन लूखहदयताय लूखता। सा तत्थ आदरगारवाकरणेन विञ्ञायतीति आह – ‘‘असक्कच्चकिरियाय संसूचितलूखभावे’’ति।
Buddhānussatiyā upacārasamādhiniṭṭhattā vuttaṃ – ‘‘yāva upacārā’’ti. Sakalasarīraṃ pharamānoti pītisamuṭṭhānehi paṇītarūpehi sakalasarīraṃ pharamāno, dhammasaṅghaguṇe anussarantassapi yāva upacārā sakalasarīraṃ pharamāno pītisambojjhaṅgo uppajjatīti evaṃ sesaanussatīsu, pasādanīyasuttantapaccavekkhaṇāya ca yojetabbaṃ tassāpi vimuttāyatanabhāvena taggatikattā. Evarūpe kāleti ‘‘dubbhikkhabhayādīsū’’ti vuttakāle. Samāpatti…pe… na samudācarantīti idaṃ upasamānussatiyā vasena vuttaṃ. Saṅkhārānañhi vasena sappadesavūpasamepi nippadesavūpasame viya tathā saññāya pavattito bhāvanāmanasikāro kilesavikkhambhanasamattho hutvā upacārasamādhiṃ āvahanto tathārūpapītisomanassasamannāgato pītisambojjhaṅgassa upādāya hotīti. Tattha ‘‘vikkhambhitā kilesā’’ti pāṭho. Na samudācarantīti iti-saddo kāraṇattho. Yasmā na samudācaranti, tasmā taṃ nesaṃ asamudācāraṃ paccavekkhantassāti yojanā. Na hi kilese paccavekkhantassa bojjhaṅguppatti yuttā, pasādanīyesu ṭhānesu pasādasinehābhāvena lūkhahadayatāya lūkhatā. Sā tattha ādaragāravākaraṇena viññāyatīti āha – ‘‘asakkaccakiriyāya saṃsūcitalūkhabhāve’’ti.
पणीतभोजनसेवनताति पणीतसप्पायभोजनसेवनता। उतुइरियापथसुखग्गहणेन सप्पायउतुइरियापथग्गहणं दट्ठब्बं। तञ्हि तिविधम्पि सप्पायं सेवियमानं कायस्स कल्यतापादनवसेन चित्तस्स कल्यतं आवहन्तं दुविधायपि पस्सद्धिया कारणं होति। अहेतुकसत्तेसु लब्भमानं सुखदुक्खन्ति अयमेको अन्तो, इस्सरादिविसमहेतुकन्ति पन अयं दुतियो। एते उभो अन्ते अनुपगम्म यथासकं कम्मुना होतीति अयं मज्झिमा पटिपत्ति। मज्झत्तो पयोगो यस्स सो मज्झत्तपयोगो, तस्स भावो मज्झत्तपयोगता। अयञ्हि सभावासारद्धताय तंपस्सद्धकायताय कारणं होति, पस्सद्धिद्वयं आवहति। एतेनेव सारद्धकायपुग्गलपरिवज्जनपस्सद्धकायपुग्गलसेवनानं तदावहनता संवण्णिताति दट्ठब्बं।
Paṇītabhojanasevanatāti paṇītasappāyabhojanasevanatā. Utuiriyāpathasukhaggahaṇena sappāyautuiriyāpathaggahaṇaṃ daṭṭhabbaṃ. Tañhi tividhampi sappāyaṃ seviyamānaṃ kāyassa kalyatāpādanavasena cittassa kalyataṃ āvahantaṃ duvidhāyapi passaddhiyā kāraṇaṃ hoti. Ahetukasattesu labbhamānaṃ sukhadukkhanti ayameko anto, issarādivisamahetukanti pana ayaṃ dutiyo. Ete ubho ante anupagamma yathāsakaṃ kammunā hotīti ayaṃ majjhimā paṭipatti. Majjhatto payogo yassa so majjhattapayogo, tassa bhāvo majjhattapayogatā. Ayañhi sabhāvāsāraddhatāya taṃpassaddhakāyatāya kāraṇaṃ hoti, passaddhidvayaṃ āvahati. Eteneva sāraddhakāyapuggalaparivajjanapassaddhakāyapuggalasevanānaṃ tadāvahanatā saṃvaṇṇitāti daṭṭhabbaṃ.
वत्थुविसदकिरिया इन्द्रियसमत्तप्पटिपादना च पञ्ञावहा वुत्ता, समाधानावहापि ता होन्ति। समाधानावहभावेनेव पञ्ञावहभावतोति वुत्तं – ‘‘वत्थुविसदकिरिया…पे॰… वेदितब्बा’’ति।
Vatthuvisadakiriyā indriyasamattappaṭipādanā ca paññāvahā vuttā, samādhānāvahāpi tā honti. Samādhānāvahabhāveneva paññāvahabhāvatoti vuttaṃ – ‘‘vatthuvisadakiriyā…pe… veditabbā’’ti.
कारणकोसल्लभावनाकोसल्लानं नानन्तरियभावतो रक्खनाकोसल्लस्स च तंमूलकत्ता ‘‘निमित्तकुसलता नाम कसिणनिमित्तस्स उग्गहकुसलता’’इच्चेव वुत्तं। कसिणनिमित्तस्साति च निदस्सनमत्तं दट्ठब्बं। असुभनिमित्तादिकस्सपि हि यस्स कस्सचि झानुप्पत्तिनिमित्तस्स उग्गहकोसल्लं निमित्तकुसलता एवाति। अतिसिथिलवीरियतादीहीति आदि-सद्देन पञ्ञापयोगमन्दतं पयोगवेकल्लञ्च सङ्गण्हाति। तस्स पग्गण्हनन्ति तस्स लीनस्स चित्तस्स धम्मविचयसम्बोज्झङ्गादिसमुट्ठापनेन लयापत्तितो समुद्धरणं। वुत्तञ्हेतं भगवता –
Kāraṇakosallabhāvanākosallānaṃ nānantariyabhāvato rakkhanākosallassa ca taṃmūlakattā ‘‘nimittakusalatā nāma kasiṇanimittassa uggahakusalatā’’icceva vuttaṃ. Kasiṇanimittassāti ca nidassanamattaṃ daṭṭhabbaṃ. Asubhanimittādikassapi hi yassa kassaci jhānuppattinimittassa uggahakosallaṃ nimittakusalatā evāti. Atisithilavīriyatādīhīti ādi-saddena paññāpayogamandataṃ payogavekallañca saṅgaṇhāti. Tassa paggaṇhananti tassa līnassa cittassa dhammavicayasambojjhaṅgādisamuṭṭhāpanena layāpattito samuddharaṇaṃ. Vuttañhetaṃ bhagavatā –
‘‘यस्मिञ्च खो, भिक्खवे, समये लीनं चित्तं होति, कालो तस्मिं समये धम्मविचयसम्बोज्झङ्गस्स भावनाय, कालो वीरियसम्बोज्झङ्गस्स भावनाय, कालो पीतिसम्बोज्झङ्गस्स भावनाय। तं किस्स हेतु? लीनं, भिक्खवे, चित्तं, तं एतेहि धम्मेहि सुसमुट्ठापयं होति। सेय्यथापि, भिक्खवे, पुरिसो परित्तं अग्गिं उज्जालेतुकामो अस्स। सो तत्थ सुक्खानि चेव तिणानि पक्खिपेय्य, सुक्खानि च गोमयानि पक्खिपेय्य, सुक्खानि च कट्ठानि पक्खिपेय्य, मुखवातञ्च ददेय्य, न च पंसुकेन ओकिरेय्य, भब्बो नु खो सो पुरिसो परित्तं अग्गिं उज्जालेतुन्ति? एवं, भन्ते’’ति (सं॰ नि॰ ५.२३४)।
‘‘Yasmiñca kho, bhikkhave, samaye līnaṃ cittaṃ hoti, kālo tasmiṃ samaye dhammavicayasambojjhaṅgassa bhāvanāya, kālo vīriyasambojjhaṅgassa bhāvanāya, kālo pītisambojjhaṅgassa bhāvanāya. Taṃ kissa hetu? Līnaṃ, bhikkhave, cittaṃ, taṃ etehi dhammehi susamuṭṭhāpayaṃ hoti. Seyyathāpi, bhikkhave, puriso parittaṃ aggiṃ ujjāletukāmo assa. So tattha sukkhāni ceva tiṇāni pakkhipeyya, sukkhāni ca gomayāni pakkhipeyya, sukkhāni ca kaṭṭhāni pakkhipeyya, mukhavātañca dadeyya, na ca paṃsukena okireyya, bhabbo nu kho so puriso parittaṃ aggiṃ ujjāletunti? Evaṃ, bhante’’ti (saṃ. ni. 5.234).
एत्थ च यथासकं आहारवसेन धम्मविचयसम्बोज्झङ्गादीनं भावना समुट्ठापनाति वेदितब्बा, सा अनन्तरं विभाविता एव।
Ettha ca yathāsakaṃ āhāravasena dhammavicayasambojjhaṅgādīnaṃ bhāvanā samuṭṭhāpanāti veditabbā, sā anantaraṃ vibhāvitā eva.
अच्चारद्धवीरियतादीहीति आदि-सद्देन पञ्ञापयोगबलवतं पमोदुप्पिलापनञ्च सङ्गण्हाति। तस्स निग्गण्हनन्ति तस्स उद्धतस्स चित्तस्स समाधिसम्बोज्झङ्गादिसमुट्ठापनेन उद्धतापत्तितो निसेधनं। वुत्तम्पि चेतं भगवता –
Accāraddhavīriyatādīhīti ādi-saddena paññāpayogabalavataṃ pamoduppilāpanañca saṅgaṇhāti. Tassa niggaṇhananti tassa uddhatassa cittassa samādhisambojjhaṅgādisamuṭṭhāpanena uddhatāpattito nisedhanaṃ. Vuttampi cetaṃ bhagavatā –
‘‘यस्मिञ्च खो, भिक्खवे, समये उद्धतं चित्तं होति, कालो तस्मिं समये पस्सद्धिसम्बोज्झङ्गस्स भावनाय, कालो समाधिसम्बोज्झङ्गस्स भावनाय, कालो उपेक्खासम्बोज्झङ्गस्स भावनाय। तं किस्स हेतु? उद्धतं, भिक्खवे, चित्तं, तं एतेहि धम्मेहि सुवूपसमं होति। सेय्यथापि, भिक्खवे, पुरिसो महन्तं अग्गिक्खन्धं निब्बापेतुकामो अस्स, सो तत्थ अल्लानि चेव तिणानि पक्खिपेय्य, अल्लानि च गोमयानि निक्खिपेय्य, अल्लानि च कट्ठानि पक्खिपेय्य, मुखवातञ्च न ददेय्य, पंसुकेन च ओकिरेय्य, भब्बो नु खो सो पुरिसो महन्तं अग्गिक्खन्धं निब्बापेतुन्ति? एवं, भन्ते’’ति (सं॰ नि॰ ५.२३४)।
‘‘Yasmiñca kho, bhikkhave, samaye uddhataṃ cittaṃ hoti, kālo tasmiṃ samaye passaddhisambojjhaṅgassa bhāvanāya, kālo samādhisambojjhaṅgassa bhāvanāya, kālo upekkhāsambojjhaṅgassa bhāvanāya. Taṃ kissa hetu? Uddhataṃ, bhikkhave, cittaṃ, taṃ etehi dhammehi suvūpasamaṃ hoti. Seyyathāpi, bhikkhave, puriso mahantaṃ aggikkhandhaṃ nibbāpetukāmo assa, so tattha allāni ceva tiṇāni pakkhipeyya, allāni ca gomayāni nikkhipeyya, allāni ca kaṭṭhāni pakkhipeyya, mukhavātañca na dadeyya, paṃsukena ca okireyya, bhabbo nu kho so puriso mahantaṃ aggikkhandhaṃ nibbāpetunti? Evaṃ, bhante’’ti (saṃ. ni. 5.234).
एत्थापि यथासकं आहारवसेन पस्सद्धिसम्बोज्झङ्गादीनं भावना समुट्ठापनाति वेदितब्बा। तत्थ पस्सद्धिसम्बोज्झङ्गस्स भावना वुत्ता एव, समाधिसम्बोज्झङ्गस्स वुच्चमाना, इतरस्स अनन्तरं वक्खति।
Etthāpi yathāsakaṃ āhāravasena passaddhisambojjhaṅgādīnaṃ bhāvanā samuṭṭhāpanāti veditabbā. Tattha passaddhisambojjhaṅgassa bhāvanā vuttā eva, samādhisambojjhaṅgassa vuccamānā, itarassa anantaraṃ vakkhati.
पञ्ञापयोगमन्दतायाति पञ्ञाब्यापारस्स अप्पकभावेन। यथा हि दानं अलोभप्पधानं, सीलं अदोसप्पधानं, एवं भावना अमोहप्पधाना। तत्थ यदा पञ्ञा न बलवती होति, तदा भावना पुब्बेनापरं विसेसावहा न होति। अनभिसङ्गतो विय आहारो पुरिसस्स, योगिनो चित्तस्स अभिरुचिं न जनेति, तेन तं निरस्सादं होति। तथा भावनाय सम्मदेव अवीथिपटिपत्तिया उपसमसुखं न विन्दति, तेनपि चित्तं निरस्सादं होति। तेन वुत्तं – ‘‘पञ्ञापयोगमन्दताया…पे॰… निरस्सादं होती’’ति। तस्स संवेगुप्पादनं पसादुप्पादनञ्च तिकिच्छनन्ति तं दस्सेन्तो, ‘‘अट्ठ संवेगवत्थूनी’’तिआदिमाह। तत्थ जातिजराब्याधिमरणानि यथारहं सुगतियं दुग्गतियञ्च होन्तीति तदञ्ञमेव पञ्चविधबन्धनादिखुप्पिपासादिअञ्ञमञ्ञविहेठनादिहेतुकं अपायदुक्खं दट्ठब्बं। तयिदं सब्बं तेसं तेसं सत्तानं पच्चुप्पन्नभवनिस्सितं गहितन्ति अतीते अनागते च काले वट्टमूलकदुक्खानि विसुं गहितानि । ये पन सत्ता आहारूपजीविनो, तत्थ च उट्ठानफलूपजीविनो, तेसं अञ्ञेहि असाधारणजीवितदुक्खं अट्ठमं संवेगवत्थु गहितन्ति दट्ठब्बं। अयं वुच्चति समये सम्पहंसनताति अयं भावनाचित्तस्स सम्पहंसितब्बसमये वुत्तनयेनेव संवेगजननवसेन चेव पसादुप्पादनवसेन च सम्मदेव पहंसना, संवेगजननपुब्बकपसादुप्पादनेन तोसनाति अत्थो।
Paññāpayogamandatāyāti paññābyāpārassa appakabhāvena. Yathā hi dānaṃ alobhappadhānaṃ, sīlaṃ adosappadhānaṃ, evaṃ bhāvanā amohappadhānā. Tattha yadā paññā na balavatī hoti, tadā bhāvanā pubbenāparaṃ visesāvahā na hoti. Anabhisaṅgato viya āhāro purisassa, yogino cittassa abhiruciṃ na janeti, tena taṃ nirassādaṃ hoti. Tathā bhāvanāya sammadeva avīthipaṭipattiyā upasamasukhaṃ na vindati, tenapi cittaṃ nirassādaṃ hoti. Tena vuttaṃ – ‘‘paññāpayogamandatāyā…pe… nirassādaṃ hotī’’ti. Tassa saṃveguppādanaṃ pasāduppādanañca tikicchananti taṃ dassento, ‘‘aṭṭha saṃvegavatthūnī’’tiādimāha. Tattha jātijarābyādhimaraṇāni yathārahaṃ sugatiyaṃ duggatiyañca hontīti tadaññameva pañcavidhabandhanādikhuppipāsādiaññamaññaviheṭhanādihetukaṃ apāyadukkhaṃ daṭṭhabbaṃ. Tayidaṃ sabbaṃ tesaṃ tesaṃ sattānaṃ paccuppannabhavanissitaṃ gahitanti atīte anāgate ca kāle vaṭṭamūlakadukkhāni visuṃ gahitāni . Ye pana sattā āhārūpajīvino, tattha ca uṭṭhānaphalūpajīvino, tesaṃ aññehi asādhāraṇajīvitadukkhaṃ aṭṭhamaṃ saṃvegavatthu gahitanti daṭṭhabbaṃ. Ayaṃ vuccati samaye sampahaṃsanatāti ayaṃ bhāvanācittassa sampahaṃsitabbasamaye vuttanayeneva saṃvegajananavasena ceva pasāduppādanavasena ca sammadeva pahaṃsanā, saṃvegajananapubbakapasāduppādanena tosanāti attho.
सम्मापटिपत्तिं आगम्माति लीनुद्धच्चविरहेन समथवीथिपटिपत्तिया च सम्मा अविसमं सम्मदेव भावनापटिपत्तिं आगम्म। अलीनन्तिआदीसु कोसज्जपक्खियानं धम्मानं अनधिमत्तताय अलीनं, उद्धच्चपक्खिकानं अनधिमत्तताय अनुद्धतं, पञ्ञापयोगसम्पत्तिया उपसमसुखाधिगमेन च अनिरस्सादं, ततो एव आरम्मणे समप्पवत्तं समथवीथिपटिपन्नं। अलीनानुद्धताहि वा आरम्मणे समप्पवत्तं, अनिरस्सादताय समथवीथिपटिपन्नं। समप्पवत्तिया वा अलीनं अनुद्धतं, समथवीथिपटिपत्तिया अनिरस्सादन्ति दट्ठब्बं। तत्थ अलीनताय पग्गहे, अनुद्धतताय निग्गहे, अनिरस्सादताय सम्पहंसने न ब्यापारं आपज्जति। अयं वुच्चति समये अज्झुपेक्खनताति अयं अज्झुपेक्खितब्बसमये भावनाचित्तस्स पग्गहनिग्गहसम्पहंसनेसु ब्यावटतासङ्खातं पटिपक्खं अभिभुय्य अज्झुपेक्खना वुच्चति। पटिपक्खविक्खम्भनतो विपस्सनाय अधिट्ठानभावूपगमनतो च उपचारज्झानम्पि समाधानकिच्चनिप्फत्तिया पुग्गलस्स समाहितभावसाधनमेवाति तत्थ समधुरभावेनाह – ‘‘उपचारं वा अप्पनं वा’’ति। एस उप्पज्जतीति एस समाधिसम्बोज्झङ्गो अनुप्पन्नो उप्पज्जति।
Sammāpaṭipattiṃ āgammāti līnuddhaccavirahena samathavīthipaṭipattiyā ca sammā avisamaṃ sammadeva bhāvanāpaṭipattiṃ āgamma. Alīnantiādīsu kosajjapakkhiyānaṃ dhammānaṃ anadhimattatāya alīnaṃ, uddhaccapakkhikānaṃ anadhimattatāya anuddhataṃ, paññāpayogasampattiyā upasamasukhādhigamena ca anirassādaṃ, tato eva ārammaṇe samappavattaṃ samathavīthipaṭipannaṃ. Alīnānuddhatāhi vā ārammaṇe samappavattaṃ, anirassādatāya samathavīthipaṭipannaṃ. Samappavattiyā vā alīnaṃ anuddhataṃ, samathavīthipaṭipattiyā anirassādanti daṭṭhabbaṃ. Tattha alīnatāya paggahe, anuddhatatāya niggahe, anirassādatāya sampahaṃsane na byāpāraṃ āpajjati. Ayaṃ vuccati samaye ajjhupekkhanatāti ayaṃ ajjhupekkhitabbasamaye bhāvanācittassa paggahaniggahasampahaṃsanesu byāvaṭatāsaṅkhātaṃ paṭipakkhaṃ abhibhuyya ajjhupekkhanā vuccati. Paṭipakkhavikkhambhanato vipassanāya adhiṭṭhānabhāvūpagamanato ca upacārajjhānampi samādhānakiccanipphattiyā puggalassa samāhitabhāvasādhanamevāti tattha samadhurabhāvenāha – ‘‘upacāraṃ vā appanaṃ vā’’ti. Esa uppajjatīti esa samādhisambojjhaṅgo anuppanno uppajjati.
अनुरोधविरोधप्पहानवसेन मज्झत्तभावो उपेक्खासम्बोज्झङ्गस्स कारणं तस्मिं सति सिज्झनतो, असति च असिज्झनतो, सो च मज्झत्तभावो विसयवसेन दुविधोति आह – ‘‘सत्तमज्झत्तता सङ्खारमज्झत्तता’’ति। तदुभयेन च विरुज्झनं पस्सद्धिसम्बोज्झङ्गभावनाय एव दूरीकतन्ति अनुरुज्झनस्सेव पहानविधिं दस्सेतुं – ‘‘सत्तमज्झत्तता’’तिआदि वुत्तं। तेनाह – ‘‘सत्तसङ्खारकेलायनपुग्गलपरिवज्जनता’’ति। उपेक्खाय हि विसेसतो रागो पटिपक्खो। तथा चाह – ‘‘उपेक्खा रागबहुलस्स विसुद्धिमग्गो’’ति (विसुद्धि॰ १.२६९)। द्वीहाकारेहीति कम्मस्सकतापच्चवेक्खणं, अत्तसुञ्ञतापच्चवेक्खणन्ति, इमेहि द्वीहि कारणेहि। द्वीहेवाति अवधारणं सङ्ख्यासमानतादस्सनत्थं। सङ्ख्या एव हेत्थ समाना, न सङ्ख्येय्यं सब्बथा समानन्ति। अस्सामिकभावो अनत्तनियता। सति हि अत्तनि तस्स किञ्चनभावेन चीवरं अञ्ञं वा किञ्चि अत्तनियं नाम सिया, सो पन कोचि नत्थेवाति अधिप्पायो। अनद्धनियन्ति न अद्धानक्खमं, न चिरट्ठायी इत्तरं अनिच्चन्ति अत्थो। तावकालिकन्ति तस्सेव वेवचनं।
Anurodhavirodhappahānavasena majjhattabhāvo upekkhāsambojjhaṅgassa kāraṇaṃ tasmiṃ sati sijjhanato, asati ca asijjhanato, so ca majjhattabhāvo visayavasena duvidhoti āha – ‘‘sattamajjhattatā saṅkhāramajjhattatā’’ti. Tadubhayena ca virujjhanaṃ passaddhisambojjhaṅgabhāvanāya eva dūrīkatanti anurujjhanasseva pahānavidhiṃ dassetuṃ – ‘‘sattamajjhattatā’’tiādi vuttaṃ. Tenāha – ‘‘sattasaṅkhārakelāyanapuggalaparivajjanatā’’ti. Upekkhāya hi visesato rāgo paṭipakkho. Tathā cāha – ‘‘upekkhā rāgabahulassa visuddhimaggo’’ti (visuddhi. 1.269). Dvīhākārehīti kammassakatāpaccavekkhaṇaṃ, attasuññatāpaccavekkhaṇanti, imehi dvīhi kāraṇehi. Dvīhevāti avadhāraṇaṃ saṅkhyāsamānatādassanatthaṃ. Saṅkhyā eva hettha samānā, na saṅkhyeyyaṃ sabbathā samānanti. Assāmikabhāvo anattaniyatā. Sati hi attani tassa kiñcanabhāvena cīvaraṃ aññaṃ vā kiñci attaniyaṃ nāma siyā, so pana koci natthevāti adhippāyo. Anaddhaniyanti na addhānakkhamaṃ, na ciraṭṭhāyī ittaraṃ aniccanti attho. Tāvakālikanti tasseva vevacanaṃ.
ममायतीति ममत्तं करोति, ममाति तण्हाय परिग्गय्ह तिट्ठति। धनायन्ताति धनं दब्बं करोन्ता।
Mamāyatīti mamattaṃ karoti, mamāti taṇhāya pariggayha tiṭṭhati. Dhanāyantāti dhanaṃ dabbaṃ karontā.
४१९. सम्मादस्सनलक्खणाति सम्मा अविपरीतं अनिच्चादिवसेन दस्सनसभावा। सम्माअभिनिरोपनलक्खणोति सम्मदेव आरम्मणे चित्तस्स अभिनिरोपनसभावो। चतुरङ्गसमन्नागता वाचा जनं सङ्गण्हातीति तब्बिपक्खविरतिसभावा सम्मावाचा भेदकरमिच्छावाचापहानेन जने सम्पयुत्ते च परिग्गण्हनकिच्चवती होतीति ‘‘परिग्गहलक्खणा’’ति वुत्ता। विसंवादनादिकिच्चताय हि लूखानं अपरिग्गाहकानं मुसावादादीनं पटिपक्खभूता सिनिद्धभावेन परिग्गहणसभावा सम्माजप्पनकिच्चा सम्मावाचा तप्पच्चयसुभासितसम्पटिग्गाहके जने सम्पयुत्तधम्मे च परिग्गण्हन्ती पवत्ततीति परिग्गहलक्खणा। यथा चीवरकम्मादिप्पयोगसङ्खातो कम्मन्तो कातब्बं चीवररजनादिकं समुट्ठापेति निप्फादेति, तंतंकिरियानिप्फादको वा चेतनासङ्खातो कम्मन्तो हत्थचलनादिकं किरियं समुट्ठापेति, एवं सावज्जकत्तब्बकिरियासमुट्ठापकमिच्छाकम्मन्तप्पहानेन सम्माकम्मन्तो निरवज्जस्स कत्तब्बस्स निरवज्जाकारेन समुट्ठापनकिच्चवा होतीति आह – ‘‘सम्मासमुट्ठापनलक्खणो’’ति। सम्पयुत्तधम्मानं वा उक्खिपनं समुट्ठापनं कायिककिरियाय भारुक्खिपनं विय। सम्मावोदापनलक्खणोति जीवमानस्स पुग्गलस्स, सम्पयुत्तधम्मानं वा जीवितिन्द्रियवुत्तिया, आजीवस्सेव वा सम्मदेव सोधनं वोदापनं लक्खणं एतस्साति सम्मावोदापनलक्खणो। अथ वा कायवाचानं खन्धसन्तानस्स च संकिलेसभूतमिच्छाआजीवप्पहानेन सम्माआजीवो ‘‘वोदापनलक्खणो’’ति वुत्तो। सम्मावायामसतिसमाधीसु वत्तब्बं हेट्ठा वुत्तमेव।
419.Sammādassanalakkhaṇāti sammā aviparītaṃ aniccādivasena dassanasabhāvā. Sammāabhiniropanalakkhaṇoti sammadeva ārammaṇe cittassa abhiniropanasabhāvo. Caturaṅgasamannāgatā vācā janaṃ saṅgaṇhātīti tabbipakkhaviratisabhāvā sammāvācā bhedakaramicchāvācāpahānena jane sampayutte ca pariggaṇhanakiccavatī hotīti ‘‘pariggahalakkhaṇā’’ti vuttā. Visaṃvādanādikiccatāya hi lūkhānaṃ apariggāhakānaṃ musāvādādīnaṃ paṭipakkhabhūtā siniddhabhāvena pariggahaṇasabhāvā sammājappanakiccā sammāvācā tappaccayasubhāsitasampaṭiggāhake jane sampayuttadhamme ca pariggaṇhantī pavattatīti pariggahalakkhaṇā. Yathā cīvarakammādippayogasaṅkhāto kammanto kātabbaṃ cīvararajanādikaṃ samuṭṭhāpeti nipphādeti, taṃtaṃkiriyānipphādako vā cetanāsaṅkhāto kammanto hatthacalanādikaṃ kiriyaṃ samuṭṭhāpeti, evaṃ sāvajjakattabbakiriyāsamuṭṭhāpakamicchākammantappahānena sammākammanto niravajjassa kattabbassa niravajjākārena samuṭṭhāpanakiccavā hotīti āha – ‘‘sammāsamuṭṭhāpanalakkhaṇo’’ti. Sampayuttadhammānaṃ vā ukkhipanaṃ samuṭṭhāpanaṃ kāyikakiriyāya bhārukkhipanaṃ viya. Sammāvodāpanalakkhaṇoti jīvamānassa puggalassa, sampayuttadhammānaṃ vā jīvitindriyavuttiyā, ājīvasseva vā sammadeva sodhanaṃ vodāpanaṃ lakkhaṇaṃ etassāti sammāvodāpanalakkhaṇo. Atha vā kāyavācānaṃ khandhasantānassa ca saṃkilesabhūtamicchāājīvappahānena sammāājīvo ‘‘vodāpanalakkhaṇo’’ti vutto. Sammāvāyāmasatisamādhīsu vattabbaṃ heṭṭhā vuttameva.
पञ्ञाय कुसलानं धम्मानं पुब्बङ्गमभावतो सब्बेपि अकुसला धम्मा तस्सा पटिपक्खावाति वुत्तं – ‘‘अञ्ञेहिपि अत्तनो पच्चनीककिलेसेहि सद्धि’’न्ति। अथ वा अत्तनो पच्चनीककिलेसा दिट्ठेकट्ठा अविज्जादयो पञ्ञाय उजुपच्चनीकभावतो। पस्सतीति पस्सन्ती विय होति विबन्धाभावतो। तेनाह – ‘‘तप्पटिच्छादक…पे॰… असम्मोहतो’’ति। सम्मासङ्कप्पादीनं मिच्छासङ्कप्पादयो उजुविपच्चनीकाति आह – ‘‘सम्मासङ्कप्पादयो…पे॰… पजहन्ती’’ति। तथेवाति इमिना अत्तनो पच्चनीककिलेसेहि सद्धिन्ति इममत्थं अनुकड्ढति। विसेसतोति सम्मादिट्ठिया वुत्तकिच्चतो विसेसेन। एत्थाति एतेसु सम्मासङ्कप्पादीसु।
Paññāya kusalānaṃ dhammānaṃ pubbaṅgamabhāvato sabbepi akusalā dhammā tassā paṭipakkhāvāti vuttaṃ – ‘‘aññehipi attano paccanīkakilesehi saddhi’’nti. Atha vā attano paccanīkakilesā diṭṭhekaṭṭhā avijjādayo paññāya ujupaccanīkabhāvato. Passatīti passantī viya hoti vibandhābhāvato. Tenāha – ‘‘tappaṭicchādaka…pe… asammohato’’ti. Sammāsaṅkappādīnaṃ micchāsaṅkappādayo ujuvipaccanīkāti āha – ‘‘sammāsaṅkappādayo…pe… pajahantī’’ti. Tathevāti iminā attano paccanīkakilesehi saddhinti imamatthaṃ anukaḍḍhati. Visesatoti sammādiṭṭhiyā vuttakiccato visesena. Etthāti etesu sammāsaṅkappādīsu.
एसा सम्मादिट्ठि नामाति लोकियं लोकुत्तरञ्च एकज्झं कत्वा वदति मिस्सकताभावतो । तेनाह – ‘‘पुब्बभागे’’तिआदि। एकारम्मणा निब्बानारम्मणत्ता। किच्चतोति पुब्बभागे दुक्खादीहि ञाणेहि कातब्बकिच्चस्स इध निप्फत्तितो, इमस्सेव वा ञाणस्स दुक्खादिप्पकासनकिच्चतो। चत्तारि नामानि लभति दुक्खपरिञ्ञादिचतुकिच्चसाधनतो। तीणि नामानि लभति कामसङ्कप्पादिप्पहानकिच्चनिप्फत्तितो। सिक्खापदविभङ्गे (विभ॰ ७०३ आदयो) ‘‘विरतिचेतना तंसम्पयुत्ता च धम्मा सिक्खापदानी’’ति वुत्तानि, तत्थ पधानानं विरतिचेतनानं वसेन ‘‘विरतियोपि होन्ति चेतनादयोपी’’ति आह। ‘‘सम्मा वदति एताया’’तिआदिना अत्थसम्भवतो सम्मावाचादयो तयो विरतियोपि होन्ति चेतनादयोपि। मुसावादादीहि विरमणकाले विरतियो, सुभासितादिवाचाभासनादिकाले चेतनादयो योजेतब्बा। मग्गक्खणे पन विरतियोव मग्गलक्खणप्पत्तितो। न हि चेतना निय्यानसभावा। अथ वा एकस्स ञाणस्स दुक्खादिञाणता विय एकाय विरतिया मुसावादादिविरतिभावो विय च एकाय चेतनाय सम्मावाचादिकिच्चत्तयसाधनसभावा सम्मावाचादिभावासिद्धितो ‘‘मग्गक्खणे विरतियोवा’’ति वुत्तं।
Esā sammādiṭṭhi nāmāti lokiyaṃ lokuttarañca ekajjhaṃ katvā vadati missakatābhāvato . Tenāha – ‘‘pubbabhāge’’tiādi. Ekārammaṇā nibbānārammaṇattā. Kiccatoti pubbabhāge dukkhādīhi ñāṇehi kātabbakiccassa idha nipphattito, imasseva vā ñāṇassa dukkhādippakāsanakiccato. Cattāri nāmāni labhati dukkhapariññādicatukiccasādhanato. Tīṇi nāmāni labhati kāmasaṅkappādippahānakiccanipphattito. Sikkhāpadavibhaṅge (vibha. 703 ādayo) ‘‘viraticetanā taṃsampayuttā ca dhammā sikkhāpadānī’’ti vuttāni, tattha padhānānaṃ viraticetanānaṃ vasena ‘‘viratiyopi honti cetanādayopī’’ti āha. ‘‘Sammā vadati etāyā’’tiādinā atthasambhavato sammāvācādayo tayo viratiyopi honti cetanādayopi. Musāvādādīhi viramaṇakāle viratiyo, subhāsitādivācābhāsanādikāle cetanādayo yojetabbā. Maggakkhaṇe pana viratiyova maggalakkhaṇappattito. Na hi cetanā niyyānasabhāvā. Atha vā ekassa ñāṇassa dukkhādiñāṇatā viya ekāya viratiyā musāvādādiviratibhāvo viya ca ekāya cetanāya sammāvācādikiccattayasādhanasabhāvā sammāvācādibhāvāsiddhito ‘‘maggakkhaṇe viratiyovā’’ti vuttaṃ.
चत्तारि नामानि लभतीति चतुसम्मप्पधानचतुसतिपट्ठानवसेन लभति। मग्गक्खणेति आनेत्वा सम्बन्धो। पुब्बभागेपि मग्गक्खणेपि सम्मासमाधि एवाति यदिपि समाधिउपकारकानं अभिनिरोपनानुमज्जनसम्पियायनब्रूहनसन्तसुखानं वितक्कादीनं वसेन चतूहि झानेहि सम्मासमाधि विभत्तो, तथापि वायामो विय अनुप्पन्नाकुसलानुप्पादनादिचतुवायामकिच्चं, सति विय च असुभासुखानिच्चानत्तेसु कायादीसु सुभादिसञ्ञापहानलक्खणं चतुसतिकिच्चं, एको समाधि चतुज्झानसमाधिकिच्चं न साधेतीति पुब्बभागेपि पठमज्झानसमाधि, पठमज्झानसमाधि एव मग्गक्खणेपि, तथा पुब्बभागेपि चतुत्थज्झानसमाधि, चतुत्थज्झानसमाधि एव मग्गक्खणेपीति अत्थो।
Cattāri nāmāni labhatīti catusammappadhānacatusatipaṭṭhānavasena labhati. Maggakkhaṇeti ānetvā sambandho. Pubbabhāgepi maggakkhaṇepi sammāsamādhi evāti yadipi samādhiupakārakānaṃ abhiniropanānumajjanasampiyāyanabrūhanasantasukhānaṃ vitakkādīnaṃ vasena catūhi jhānehi sammāsamādhi vibhatto, tathāpi vāyāmo viya anuppannākusalānuppādanādicatuvāyāmakiccaṃ, sati viya ca asubhāsukhāniccānattesu kāyādīsu subhādisaññāpahānalakkhaṇaṃ catusatikiccaṃ, eko samādhi catujjhānasamādhikiccaṃ na sādhetīti pubbabhāgepi paṭhamajjhānasamādhi, paṭhamajjhānasamādhi eva maggakkhaṇepi, tathā pubbabhāgepi catutthajjhānasamādhi, catutthajjhānasamādhi eva maggakkhaṇepīti attho.
‘‘किं पनायं मग्गधम्मानं देसनानुक्कमो, केवलं वाचाय कमवत्तिनिभावतो, उदाहु कञ्चि विसेसं उपादाया’’ति विचारणायं कञ्चि विसेसं उपादायाति दस्सेन्तो आह – ‘‘इमेसू’’तिआदि। तत्थ भावनानुभावा हितफलाय सातिसयं तिक्खविसदभावप्पत्तिया अच्छरियब्भुतसमत्थतायोगेन सब्बसो पटिपक्खविधमनेन याथावतो धम्मसभावबोधनेन च सम्मादिट्ठिया बहुकारता वेदितब्बा। तेनाह – ‘‘अयं ही’’तिआदि।
‘‘Kiṃ panāyaṃ maggadhammānaṃ desanānukkamo, kevalaṃ vācāya kamavattinibhāvato, udāhu kañci visesaṃ upādāyā’’ti vicāraṇāyaṃ kañci visesaṃ upādāyāti dassento āha – ‘‘imesū’’tiādi. Tattha bhāvanānubhāvā hitaphalāya sātisayaṃ tikkhavisadabhāvappattiyā acchariyabbhutasamatthatāyogena sabbaso paṭipakkhavidhamanena yāthāvato dhammasabhāvabodhanena ca sammādiṭṭhiyā bahukāratā veditabbā. Tenāha – ‘‘ayaṃ hī’’tiādi.
तस्साति सम्मादिट्ठिया। बहुकारोति धम्मसम्पटिवेधे बहूपकारो। इदानि तमत्थं उपमाहि विभावेतुं, ‘‘यथा ही’’तिआदि वुत्तं।
Tassāti sammādiṭṭhiyā. Bahukāroti dhammasampaṭivedhe bahūpakāro. Idāni tamatthaṃ upamāhi vibhāvetuṃ, ‘‘yathā hī’’tiādi vuttaṃ.
वचीभेदस्स कारको वितक्को सावज्जानवज्जवचीभेदनिवत्तनप्पवत्तनाकाराय सम्मावाचायपि उपकारको एवाति आह – ‘‘स्वायं…पे॰… सम्मावाचायपि उपकारको’’ति। सम्मासङ्कप्पो हि सच्चवाचाय विरतिवाचायपि विसेसपच्चयो मिच्छासङ्कप्पतदेकट्ठकिलेसप्पहानतो।
Vacībhedassa kārako vitakko sāvajjānavajjavacībhedanivattanappavattanākārāya sammāvācāyapi upakārako evāti āha – ‘‘svāyaṃ…pe… sammāvācāyapi upakārako’’ti. Sammāsaṅkappo hi saccavācāya virativācāyapi visesapaccayo micchāsaṅkappatadekaṭṭhakilesappahānato.
संविदहित्वातिआदीसु सम्मा विदहनं कम्मन्तप्पयोजनञ्च एकन्तानवज्जवचीकायकम्मवसेन इच्छितब्बन्ति विरतिवाचावसेन संविदहनं विरतिकम्मन्तस्सेव पयोजनञ्च निदस्सितन्ति दट्ठब्बं। एवं हिस्स सम्मावाचाय सम्माकम्मन्तस्सापि बहुकारता जोतिता सिया। वचीभेदनियामिका हि वचीदुच्चरितविरति कायिककिरियनियामिकाय कायदुच्चरितविरतिया उपकारिका। तथा हि विसंवादनादिमिच्छावाचतो अविरतो मिच्छाकम्मन्ततोपि न विरमतेव। यथाह – ‘‘एकं धम्मं अतीतस्स…पे॰… नत्थि पापं अकारिय’’न्ति। तस्मा अविसंवादनादिसम्मावाचाय ठितो सम्माकम्मन्तम्पि पूरेतियेवाति वचीदुच्चरितविरति कायदुच्चरितविरतिया उपकारिका।
Saṃvidahitvātiādīsu sammā vidahanaṃ kammantappayojanañca ekantānavajjavacīkāyakammavasena icchitabbanti virativācāvasena saṃvidahanaṃ viratikammantasseva payojanañca nidassitanti daṭṭhabbaṃ. Evaṃ hissa sammāvācāya sammākammantassāpi bahukāratā jotitā siyā. Vacībhedaniyāmikā hi vacīduccaritavirati kāyikakiriyaniyāmikāya kāyaduccaritaviratiyā upakārikā. Tathā hi visaṃvādanādimicchāvācato avirato micchākammantatopi na viramateva. Yathāha – ‘‘ekaṃ dhammaṃ atītassa…pe… natthi pāpaṃ akāriya’’nti. Tasmā avisaṃvādanādisammāvācāya ṭhito sammākammantampi pūretiyevāti vacīduccaritavirati kāyaduccaritaviratiyā upakārikā.
यस्मा आजीवपारिसुद्धि नाम दुस्सील्यप्पहानपुब्बिका, तस्मा सम्मावाचाकम्मन्तानन्तरं सम्माआजीवो देसितोति दस्सेतुं – ‘‘चतुब्बिधं पना’’तिआदि वुत्तं। एत्तावताति परिसुद्धसीलाजीविकामत्तेन। इदं वीरियन्ति चतुसम्मप्पधानवीरियं।
Yasmā ājīvapārisuddhi nāma dussīlyappahānapubbikā, tasmā sammāvācākammantānantaraṃ sammāājīvo desitoti dassetuṃ – ‘‘catubbidhaṃ panā’’tiādi vuttaṃ. Ettāvatāti parisuddhasīlājīvikāmattena. Idaṃ vīriyanti catusammappadhānavīriyaṃ.
वीरियारम्भोपि सम्मासतिपरिग्गहितो एव निब्बानावहो, न केवलोति दस्सेतुं – ‘‘ततो’’तिआदि वुत्तं। सूपट्ठिताति बहिद्धाविक्खेपं पहाय सुट्ठु उपट्ठिता कातब्बा। समाधिस्स उपकारधम्मा नाम यथावुत्तवत्थुविसदकिरियादयो। तप्पटिपक्खतो अनुपकारधम्मा वेदितब्बा। गतियोति निप्फत्तियो। समन्वेसित्वाति सम्मा परियेसित्वा।
Vīriyārambhopi sammāsatipariggahito eva nibbānāvaho, na kevaloti dassetuṃ – ‘‘tato’’tiādi vuttaṃ. Sūpaṭṭhitāti bahiddhāvikkhepaṃ pahāya suṭṭhu upaṭṭhitā kātabbā. Samādhissa upakāradhammā nāma yathāvuttavatthuvisadakiriyādayo. Tappaṭipakkhato anupakāradhammā veditabbā. Gatiyoti nipphattiyo. Samanvesitvāti sammā pariyesitvā.
४२७. यथा इत्थीसु कथा पवत्ता अधित्थीति वुच्चति, एवं अत्तानं अधिकिच्च पवत्ता अज्झत्तं। ‘‘एवं पवत्तमाना मयं ‘अत्ता’ति गहणं गमिस्सामा’’ति इमिना विय अधिप्पायेन अत्तानं अधिकिच्च उद्दिस्स पवत्ता सत्तसन्ततिपरियापन्ना अज्झत्तं। तस्मिं अज्झत्तरूपे, अत्तनो केसादिवत्थुके कसिणरूपेति अत्थो। परिकम्मवसेन अज्झत्तं रूपसञ्ञीति परिकम्मकरणवसेन अज्झत्तं रूपसञ्ञी, न अप्पनावसेन। न हि पटिभागनिमित्तारम्मणा अप्पना अज्झत्तविसया सम्भवति। तं पन अज्झत्तं परिकम्मवसेन लद्धं कसिणनिमित्तं अविसुद्धमेव होति, न बहिद्धा परिकम्मवसेन लद्धं विय विसुद्धं। तेनाह – ‘‘तं पना’’तिआदि।
427. Yathā itthīsu kathā pavattā adhitthīti vuccati, evaṃ attānaṃ adhikicca pavattā ajjhattaṃ. ‘‘Evaṃ pavattamānā mayaṃ ‘attā’ti gahaṇaṃ gamissāmā’’ti iminā viya adhippāyena attānaṃ adhikicca uddissa pavattā sattasantatipariyāpannā ajjhattaṃ. Tasmiṃ ajjhattarūpe, attano kesādivatthuke kasiṇarūpeti attho. Parikammavasena ajjhattaṃrūpasaññīti parikammakaraṇavasena ajjhattaṃ rūpasaññī, na appanāvasena. Na hi paṭibhāganimittārammaṇā appanā ajjhattavisayā sambhavati. Taṃ pana ajjhattaṃ parikammavasena laddhaṃ kasiṇanimittaṃ avisuddhameva hoti, na bahiddhā parikammavasena laddhaṃ viya visuddhaṃ. Tenāha – ‘‘taṃ panā’’tiādi.
यस्सेवं परिकम्मं अज्झत्तं उप्पन्नन्ति यस्स पुग्गलस्स एवं वुत्तप्पकारेन अज्झत्तं परिकम्मं जातं। निमित्तं पन बहिद्धाति पटिभागनिमित्तं ससन्ततिपरियापन्नं न होतीति बहिद्धा। परित्तानीति यथालद्धानि सुप्पसरावमत्तानि। तेनाह – ‘‘अवड्ढितानी’’ति। परित्तवसेनेवाति वण्णवसेन आभोगे विज्जमानेपि परित्तवसेनेव इदं अभिभायतनं वुत्तं परित्तता हेत्थ अभिभवनस्स कारणं। वण्णाभोगे सतिपि असतिपि अभिभवतीति अभिभु, परिकम्मं, ञाणं वा। अभिभु आयतनं एतस्साति अभिभायतनं, झानं। अभिभवितब्बं वा आरम्मणसङ्खातं आयतनं एतस्साति अभिभायतनं। अथ वा आरम्मणाभिभवनतो अभिभु च तं आयतनञ्च योगिनो सुखविसेसानं अधिट्ठानभावतो मनायतनधम्मायतनभावतो चाति ससम्पयुत्तज्झानं अभिभायतनं। अभिभायतनभावना नाम तिक्खपञ्ञस्सेव सम्भवति, न इतरस्साति आह – ‘‘ञाणुत्तरिको पुग्गलो’’ति। अभिभवित्वा समापज्जतीति एत्थ अभिभवनं समापज्जनञ्च उपचारज्झानाधिगमनसमनन्तरमेव अप्पनाझानुप्पादनन्ति आह – ‘‘सह निमित्तुप्पादेनेवेत्थ अप्पनं पापेती’’ति। सह निमित्तुप्पादेनाति च अप्पनापरिवासाभावस्स लक्खणवचनमेतं। यो खिप्पाभिञ्ञोति वुच्चति, ततोपि ञाणुत्तरस्सेव अभिभायतनभावना। एत्थाति एतस्मिं निमित्ते। अप्पनं पापेतीति भावनाअप्पनं नेति।
Yassevaṃ parikammaṃ ajjhattaṃ uppannanti yassa puggalassa evaṃ vuttappakārena ajjhattaṃ parikammaṃ jātaṃ. Nimittaṃ pana bahiddhāti paṭibhāganimittaṃ sasantatipariyāpannaṃ na hotīti bahiddhā. Parittānīti yathāladdhāni suppasarāvamattāni. Tenāha – ‘‘avaḍḍhitānī’’ti. Parittavasenevāti vaṇṇavasena ābhoge vijjamānepi parittavaseneva idaṃ abhibhāyatanaṃ vuttaṃ parittatā hettha abhibhavanassa kāraṇaṃ. Vaṇṇābhoge satipi asatipi abhibhavatīti abhibhu, parikammaṃ, ñāṇaṃ vā. Abhibhu āyatanaṃ etassāti abhibhāyatanaṃ, jhānaṃ. Abhibhavitabbaṃ vā ārammaṇasaṅkhātaṃ āyatanaṃ etassāti abhibhāyatanaṃ. Atha vā ārammaṇābhibhavanato abhibhu ca taṃ āyatanañca yogino sukhavisesānaṃ adhiṭṭhānabhāvato manāyatanadhammāyatanabhāvato cāti sasampayuttajjhānaṃ abhibhāyatanaṃ. Abhibhāyatanabhāvanā nāma tikkhapaññasseva sambhavati, na itarassāti āha – ‘‘ñāṇuttariko puggalo’’ti. Abhibhavitvā samāpajjatīti ettha abhibhavanaṃ samāpajjanañca upacārajjhānādhigamanasamanantarameva appanājhānuppādananti āha – ‘‘saha nimittuppādenevettha appanaṃ pāpetī’’ti. Saha nimittuppādenāti ca appanāparivāsābhāvassa lakkhaṇavacanametaṃ. Yo khippābhiññoti vuccati, tatopi ñāṇuttarasseva abhibhāyatanabhāvanā. Etthāti etasmiṃ nimitte. Appanaṃ pāpetīti bhāvanāappanaṃ neti.
एत्थ च केचि ‘‘उप्पन्ने उपचारज्झाने तं आरब्भ ये हेट्ठिमन्तेन द्वे तयो जवनवारा पवत्तन्ति, ते उपचारज्झानपक्खिका एव, तदनन्तरं भवङ्गपरिवासेन उपचारसेवनाय च विना अप्पना होति, सह निमित्तुप्पादेनेव अप्पनं पापेती’’ति वदन्ति, तं तेसं मतिमत्तं। न हि पारिवासिकपरिकम्मेन अप्पनावारो इच्छितो, नापि महग्गतप्पमाणज्झानेसु विय उपचारज्झाने एकन्ततो पच्चवेक्खणा इच्छितब्बा। तस्मा उपचारज्झानाधिगमतो परं कतिपयभवङ्गचित्तावसाने अप्पनं पापुणन्तो ‘‘सह निमित्तुप्पादेनेवेत्थ अप्पनं पापेती’’ति वुत्तो। सह निमित्तुप्पादेनाति च अधिप्पायिकमिदं वचनं, न नीतत्थं, तत्थ अधिप्पायो वुत्तनयेनेव वेदितब्बो। न अन्तोसमापत्तियं तदा तथारूपस्स आभोगस्स असम्भवतो। समापत्तितो वुट्ठितस्स आभोगो पुब्बभागभावनावसेन झानक्खणे पवत्तं अभिभवनाकारं गहेत्वा पवत्तोति दट्ठब्बं। अभिधम्मट्ठकथायं पन ‘‘इमिनास्स पुब्बाभोगो कथितो’’ति वुत्तं। अन्तोसमापत्तियं तदा तथा आभोगाभावे कस्मा झानसञ्ञायपीति वुत्तन्ति आह – ‘‘अभिभवसञ्ञा हिस्स अन्तोसमापत्तियम्पि अत्थी’’ति।
Ettha ca keci ‘‘uppanne upacārajjhāne taṃ ārabbha ye heṭṭhimantena dve tayo javanavārā pavattanti, te upacārajjhānapakkhikā eva, tadanantaraṃ bhavaṅgaparivāsena upacārasevanāya ca vinā appanā hoti, saha nimittuppādeneva appanaṃ pāpetī’’ti vadanti, taṃ tesaṃ matimattaṃ. Na hi pārivāsikaparikammena appanāvāro icchito, nāpi mahaggatappamāṇajjhānesu viya upacārajjhāne ekantato paccavekkhaṇā icchitabbā. Tasmā upacārajjhānādhigamato paraṃ katipayabhavaṅgacittāvasāne appanaṃ pāpuṇanto ‘‘saha nimittuppādenevettha appanaṃ pāpetī’’ti vutto. Saha nimittuppādenāti ca adhippāyikamidaṃ vacanaṃ, na nītatthaṃ, tattha adhippāyo vuttanayeneva veditabbo. Na antosamāpattiyaṃ tadā tathārūpassa ābhogassa asambhavato. Samāpattito vuṭṭhitassa ābhogo pubbabhāgabhāvanāvasena jhānakkhaṇe pavattaṃ abhibhavanākāraṃ gahetvā pavattoti daṭṭhabbaṃ. Abhidhammaṭṭhakathāyaṃ pana ‘‘imināssa pubbābhogo kathito’’ti vuttaṃ. Antosamāpattiyaṃ tadā tathā ābhogābhāve kasmā jhānasaññāyapīti vuttanti āha – ‘‘abhibhavasaññā hissa antosamāpattiyampi atthī’’ti.
वड्ढितप्पमाणानीति विपुलप्पमाणानीति अत्थो, न एकङ्गुलद्वङ्गुलादिवड्ढिं पापितानि तथा वड्ढनस्सेवेत्थ असम्भवतो। तेनाह – ‘‘महन्तानी’’ति। भत्तवड्ढितकन्ति भुञ्जनभाजने वड्ढेत्वा दिन्नं भत्तं, एकासने पुरिसेन भुञ्जितब्बभत्ततो उपड्ढभत्तन्ति अत्थो।
Vaḍḍhitappamāṇānīti vipulappamāṇānīti attho, na ekaṅguladvaṅgulādivaḍḍhiṃ pāpitāni tathā vaḍḍhanassevettha asambhavato. Tenāha – ‘‘mahantānī’’ti. Bhattavaḍḍhitakanti bhuñjanabhājane vaḍḍhetvā dinnaṃ bhattaṃ, ekāsane purisena bhuñjitabbabhattato upaḍḍhabhattanti attho.
रूपे सञ्ञा रूपसञ्ञा, सा अस्स अत्थीति रूपसञ्ञी, न रूपसञ्ञी अरूपसञ्ञी। सञ्ञासीसेन झानं वदति। रूपसञ्ञाय अनुप्पादनमेवेत्थ अलाभिता। बहिद्धाव उप्पन्नन्ति बहिद्धावत्थुस्मिंयेव उप्पन्नं। एत्थ च –
Rūpe saññā rūpasaññā, sā assa atthīti rūpasaññī, na rūpasaññī arūpasaññī. Saññāsīsena jhānaṃ vadati. Rūpasaññāya anuppādanamevettha alābhitā. Bahiddhāva uppannanti bahiddhāvatthusmiṃyeva uppannaṃ. Ettha ca –
‘‘अज्झत्तं रूपसञ्ञी बहिद्धा रूपानि पस्सति परित्तानि सुवण्णदुब्बण्णानि। अज्झत्तं रूपसञ्ञी बहिद्धा रूपानि पस्सति अप्पमाणानि सुवण्णदुब्बण्णानि । अज्झत्तं अरूपसञ्ञी बहिद्धा रूपानि पस्सति परित्तानि सुवण्णदुब्बण्णानि। अज्झत्तं अरूपसञ्ञी बहिद्धा रूपानि पस्सति अप्पमाणानि सुवण्णदुब्बण्णानी’’ति (दी॰ नि॰ ३.३३८, ३५८; अ॰ नि॰ ८.६५; १०.२९) –
‘‘Ajjhattaṃ rūpasaññī bahiddhā rūpāni passati parittāni suvaṇṇadubbaṇṇāni. Ajjhattaṃ rūpasaññī bahiddhā rūpāni passati appamāṇāni suvaṇṇadubbaṇṇāni . Ajjhattaṃ arūpasaññī bahiddhā rūpāni passati parittāni suvaṇṇadubbaṇṇāni. Ajjhattaṃ arūpasaññī bahiddhā rūpāni passati appamāṇāni suvaṇṇadubbaṇṇānī’’ti (dī. ni. 3.338, 358; a. ni. 8.65; 10.29) –
एवमिध चत्तारि अभिभायतनानि आगतानि। अभिधम्मे (ध॰ स॰ २४४-२४५) पन ‘‘अज्झत्तं अरूपसञ्ञी बहिद्धा रूपानि पस्सति परित्तानि सुवण्णदुब्बण्णानि, अप्पमाणानि सुवण्णदुब्बण्णानी’’ति एवमागतानि। तत्थ च कारणं अभिधम्मट्ठकथायं वुत्तमेव। तथा हि वुत्तं अट्ठसालिनियं (ध॰ स॰ अट्ठ॰ २०४) –
Evamidha cattāri abhibhāyatanāni āgatāni. Abhidhamme (dha. sa. 244-245) pana ‘‘ajjhattaṃ arūpasaññī bahiddhā rūpāni passati parittāni suvaṇṇadubbaṇṇāni, appamāṇāni suvaṇṇadubbaṇṇānī’’ti evamāgatāni. Tattha ca kāraṇaṃ abhidhammaṭṭhakathāyaṃ vuttameva. Tathā hi vuttaṃ aṭṭhasāliniyaṃ (dha. sa. aṭṭha. 204) –
‘‘कस्मा पन यथा सुत्तन्ते ‘अज्झत्तं रूपसञ्ञी एको बहिद्धा रूपानि पस्सति परित्तानी’तिआदि वुत्तं, एवं अवत्वा इध चतूसुपि अभिभायतनेसु अज्झत्तं अरूपसञ्ञिताव वुत्ताति। अज्झत्तरूपानं अनभिभवनीयतो। तत्थ वा हि इध वा बहिद्धा रूपानेव अभिभवितब्बानि, तस्मा तानि नियमतो वत्तब्बानी’’ति।
‘‘Kasmā pana yathā suttante ‘ajjhattaṃ rūpasaññī eko bahiddhā rūpāni passati parittānī’tiādi vuttaṃ, evaṃ avatvā idha catūsupi abhibhāyatanesu ajjhattaṃ arūpasaññitāva vuttāti. Ajjhattarūpānaṃ anabhibhavanīyato. Tattha vā hi idha vā bahiddhā rūpāneva abhibhavitabbāni, tasmā tāni niyamato vattabbānī’’ti.
तत्रापि इधपि वुत्तानि ‘‘अज्झत्तं रूपसञ्ञी अज्झत्तं अरूपसञ्ञीति इदं पन सत्थु देसनाविलासमत्तमेवा’’ति। अयं पनेत्थ अधिप्पायो – इध वण्णाभोगरहितानि सहितानि च सब्बानि परित्तानि सुवण्णदुब्बण्णानि अभिभुय्याति। परियायकथा हि सुत्तन्तदेसनाति। अभिधम्मे पन निप्परियायदेसनत्ता वण्णाभोगरहितानि विसुं वुत्तानि, तथा सहितानि। अत्थि हि उभयत्थ अभिभवनविसेसोति। तथा इध परियायदेसनत्ता विमोक्खानम्पि अभिभवनपरियायो अत्थीति ‘‘अज्झत्तं रूपसञ्ञी’’तिआदिना पठमदुतियअभिभायतनेसु पठमविमोक्खो, ततियचतुत्थअभिभायतनेसु दुतियविमोक्खो, वण्णाभिभायतनेसु ततियविमोक्खो च अभिभवनपत्तितो सङ्गहितो। अभिधम्मे पन निप्परियायदेसनत्ता विमोक्खाभिभायतनानि असङ्करतो देसेतुं विमोक्खे वज्जेत्वा अभिभायतनानि कथितानि। सब्बानि च विमोक्खकिच्चानि झानानि विमोक्खदेसनायं वुत्तानि। तदेतं ‘‘अज्झत्तं रूपसञ्ञी’’ति आगतस्स अभिभायतनद्वयस्स अभिधम्मे अभिभायतनेसु अवचनतो ‘‘रूपी रूपानि पस्सती’’तिआदीनञ्च सब्बविमोक्खकिच्चसाधारणवचनभावतो ववत्थानं कतन्ति विञ्ञायति।
Tatrāpi idhapi vuttāni ‘‘ajjhattaṃ rūpasaññī ajjhattaṃ arūpasaññīti idaṃ pana satthu desanāvilāsamattamevā’’ti. Ayaṃ panettha adhippāyo – idha vaṇṇābhogarahitāni sahitāni ca sabbāni parittāni suvaṇṇadubbaṇṇāni abhibhuyyāti. Pariyāyakathā hi suttantadesanāti. Abhidhamme pana nippariyāyadesanattā vaṇṇābhogarahitāni visuṃ vuttāni, tathā sahitāni. Atthi hi ubhayattha abhibhavanavisesoti. Tathā idha pariyāyadesanattā vimokkhānampi abhibhavanapariyāyo atthīti ‘‘ajjhattaṃ rūpasaññī’’tiādinā paṭhamadutiyaabhibhāyatanesu paṭhamavimokkho, tatiyacatutthaabhibhāyatanesu dutiyavimokkho, vaṇṇābhibhāyatanesu tatiyavimokkho ca abhibhavanapattito saṅgahito. Abhidhamme pana nippariyāyadesanattā vimokkhābhibhāyatanāni asaṅkarato desetuṃ vimokkhe vajjetvā abhibhāyatanāni kathitāni. Sabbāni ca vimokkhakiccāni jhānāni vimokkhadesanāyaṃ vuttāni. Tadetaṃ ‘‘ajjhattaṃ rūpasaññī’’ti āgatassa abhibhāyatanadvayassa abhidhamme abhibhāyatanesu avacanato ‘‘rūpī rūpāni passatī’’tiādīnañca sabbavimokkhakiccasādhāraṇavacanabhāvato vavatthānaṃ katanti viññāyati.
अज्झत्तरूपानं अनभिभवनीयतोति इदं अभिधम्मे कत्थचिपि ‘‘अज्झत्तरूपानि पस्सती’’ति अवत्वा सब्बत्थ यं वुत्तं – ‘‘बहिद्धा रूपानि पस्सती’’ति, तस्स कारणवचनं। तेन यं अञ्ञहेतुकं सुत्तन्ते ‘‘बहिद्धा रूपानि पस्सती’’ति वचनं, तं तेन हेतुना वुत्तं। यं पन देसनाविलासहेतुकं अज्झत्तं अरूपसञ्ञिताय एव अभिधम्मे वचनं, न तस्स अञ्ञं कारणं मग्गितब्बन्ति दस्सेति। अज्झत्तरूपानं अनभिभवनीयता च तेसं बहिद्धारूपानं विय अविभूतत्ता। देसनाविलासो च यथावुत्तववत्थानवसेन वेदितब्बो वेनेय्यज्झासयवसेन विज्जमानपरियायकथनभावतो। देसनाविलासो हि नाम वेनेय्यज्झासयानुरूपं विज्जमानस्स च परियायस्स विभावनं, न यस्स कस्सचि, तस्मा ‘‘इध परियायदेसनत्ता’’तिआदिना वुत्तप्पकारं ववत्थानं देसनाविलासनिबन्धनन्ति दट्ठब्बं।
Ajjhattarūpānaṃanabhibhavanīyatoti idaṃ abhidhamme katthacipi ‘‘ajjhattarūpāni passatī’’ti avatvā sabbattha yaṃ vuttaṃ – ‘‘bahiddhā rūpāni passatī’’ti, tassa kāraṇavacanaṃ. Tena yaṃ aññahetukaṃ suttante ‘‘bahiddhā rūpāni passatī’’ti vacanaṃ, taṃ tena hetunā vuttaṃ. Yaṃ pana desanāvilāsahetukaṃ ajjhattaṃ arūpasaññitāya eva abhidhamme vacanaṃ, na tassa aññaṃ kāraṇaṃ maggitabbanti dasseti. Ajjhattarūpānaṃ anabhibhavanīyatā ca tesaṃ bahiddhārūpānaṃ viya avibhūtattā. Desanāvilāso ca yathāvuttavavatthānavasena veditabbo veneyyajjhāsayavasena vijjamānapariyāyakathanabhāvato. Desanāvilāso hi nāma veneyyajjhāsayānurūpaṃ vijjamānassa ca pariyāyassa vibhāvanaṃ, na yassa kassaci, tasmā ‘‘idha pariyāyadesanattā’’tiādinā vuttappakāraṃ vavatthānaṃ desanāvilāsanibandhananti daṭṭhabbaṃ.
सुवण्णदुब्बण्णानीति एतेनेव सिद्धत्ता न नीलादिअभिभायतनानि वत्तब्बानीति चे? न नीलादीसु कताधिकारानं नीलादिभावस्सेव अभिभवनकारणत्ता। न हि तेसं परिसुद्धापरिसुद्धवण्णानं परित्तता अप्पमाणता वा अभिभवनकारणं, अथ खो नीलादिभावो एवाति। एतेसु च परित्तादिकसिणरूपेसु यंयंचरितस्स इमानि अभिभायतनानि इज्झन्ति, तं दस्सेतुं – ‘‘इमेसु पना’’तिआदि वुत्तं।
Suvaṇṇadubbaṇṇānīti eteneva siddhattā na nīlādiabhibhāyatanāni vattabbānīti ce? Na nīlādīsu katādhikārānaṃ nīlādibhāvasseva abhibhavanakāraṇattā. Na hi tesaṃ parisuddhāparisuddhavaṇṇānaṃ parittatā appamāṇatā vā abhibhavanakāraṇaṃ, atha kho nīlādibhāvo evāti. Etesu ca parittādikasiṇarūpesu yaṃyaṃcaritassa imāni abhibhāyatanāni ijjhanti, taṃ dassetuṃ – ‘‘imesu panā’’tiādi vuttaṃ.
सब्बसङ्गाहिकवसेनाति नीलवण्णनीलनिदस्सननीलनिभासानं साधारणवसेन। वण्णवसेनाति सभाववण्णवसेन। निदस्सनवसेनाति पस्सितब्बतावसेन, चक्खुविञ्ञाणवीथिया गहेतब्बतावसेन । ओभासवसेनाति सप्पभासताय अवभासनवसेन। वण्णधातुया वाति अञ्जनरजतवत्थादिवण्णधातुया। लोकियानेव रूपावचरज्झानभावतो।
Sabbasaṅgāhikavasenāti nīlavaṇṇanīlanidassananīlanibhāsānaṃ sādhāraṇavasena. Vaṇṇavasenāti sabhāvavaṇṇavasena. Nidassanavasenāti passitabbatāvasena, cakkhuviññāṇavīthiyā gahetabbatāvasena . Obhāsavasenāti sappabhāsatāya avabhāsanavasena. Vaṇṇadhātuyā vāti añjanarajatavatthādivaṇṇadhātuyā. Lokiyāneva rūpāvacarajjhānabhāvato.
४३५. रूपीति एत्थ येनायं ससन्ततिपरियापन्नेन रूपेन समन्नागतो, तं यस्स झानस्स हेतुभावेन विसिट्ठरूपं होति। येन विसिट्ठेन रूपीति वुच्चेय्य, तदेव ससन्ततिपरियापन्नरूपनिमित्तं झानं। इध पन परमत्थतो रूपिभावसाधकन्ति आह – ‘‘अज्झत्तं केसादीसू’’तिआदि। रूपज्झानं रूपन्ति उत्तरपदलोपेन वुत्तं – ‘‘रूपूपपत्तिया’’तिआदीसु (ध॰ स॰ १६०-१६१, १८५-१९० आदयो, २४४-२४५ आदयो; विभ॰ ६२५) विय।
435.Rūpīti ettha yenāyaṃ sasantatipariyāpannena rūpena samannāgato, taṃ yassa jhānassa hetubhāvena visiṭṭharūpaṃ hoti. Yena visiṭṭhena rūpīti vucceyya, tadeva sasantatipariyāpannarūpanimittaṃ jhānaṃ. Idha pana paramatthato rūpibhāvasādhakanti āha – ‘‘ajjhattaṃ kesādīsū’’tiādi. Rūpajjhānaṃ rūpanti uttarapadalopena vuttaṃ – ‘‘rūpūpapattiyā’’tiādīsu (dha. sa. 160-161, 185-190 ādayo, 244-245 ādayo; vibha. 625) viya.
सुभन्त्वेव अधिमुत्तो होतीति अयं ततियविमोक्खो। इध सुपरिसुद्धनीलादिवण्णकसिणज्झानवसेन वुत्तोति दस्सेत्वा इदानि पटिसम्भिदापाळियं तस्स ब्रह्मविहारज्झानवसेन आगतभावं दस्सेतुं – ‘‘पटिसम्भिदामग्गे पना’’तिआदि आरद्धं। इध पन उपरिपाळियंयेव ब्रह्मविहारानं आगतत्ता तं नयं पटिक्खिपित्वा परिसुद्धनीलादिवण्णकसिणवसेनेव सुभविमोक्खो अनुञ्ञातो।
Subhantvevaadhimutto hotīti ayaṃ tatiyavimokkho. Idha suparisuddhanīlādivaṇṇakasiṇajjhānavasena vuttoti dassetvā idāni paṭisambhidāpāḷiyaṃ tassa brahmavihārajjhānavasena āgatabhāvaṃ dassetuṃ – ‘‘paṭisambhidāmagge panā’’tiādi āraddhaṃ. Idha pana uparipāḷiyaṃyeva brahmavihārānaṃ āgatattā taṃ nayaṃ paṭikkhipitvā parisuddhanīlādivaṇṇakasiṇavaseneva subhavimokkho anuññāto.
४४३. परिकम्मपथवियापीति अकताय वा कताय वा दळ्हमण्डलादिसङ्खातपरिकम्मपथवियापि। उग्गहनिमित्तादीनं पथवीकसिणन्ति नामं निस्सिते निस्सयवोहारवसेन वुत्तन्ति दट्ठब्बं, यथा ‘‘मञ्चा उक्कुट्ठिं करोन्ती’’ति।
443.Parikammapathaviyāpīti akatāya vā katāya vā daḷhamaṇḍalādisaṅkhātaparikammapathaviyāpi. Uggahanimittādīnaṃ pathavīkasiṇanti nāmaṃ nissite nissayavohāravasena vuttanti daṭṭhabbaṃ, yathā ‘‘mañcā ukkuṭṭhiṃ karontī’’ti.
सीलानीति पातिमोक्खसंवरादीनि चत्तारि सीलानि। सोधेत्वाति अनापज्जनेन आपन्नवुट्ठापनेन किलेसेहि अप्पटिपीळनेन च विसोधेत्वा। तिविधञ्हि सीलस्स विसोधनं नाम – अनापज्जनं आपन्नवुट्ठापनं किलेसेहि च अप्पटिपीळनन्ति। कम्मट्ठानभावनं परिबुन्धेति उपरोधेति पवत्तितुं न देतीति पलिबोधो रकारस्स लकारं कत्वा, परिबन्धोति अत्थो। उपच्छिन्दित्वाति समापन्नेन सङ्गाहणेन वा उपरुन्धित्वा, अपलिबोधं कत्वाति अत्थो। कल्याणमित्तं उपसङ्कमित्वाति –
Sīlānīti pātimokkhasaṃvarādīni cattāri sīlāni. Sodhetvāti anāpajjanena āpannavuṭṭhāpanena kilesehi appaṭipīḷanena ca visodhetvā. Tividhañhi sīlassa visodhanaṃ nāma – anāpajjanaṃ āpannavuṭṭhāpanaṃ kilesehi ca appaṭipīḷananti. Kammaṭṭhānabhāvanaṃ paribundheti uparodheti pavattituṃ na detīti palibodho rakārassa lakāraṃ katvā, paribandhoti attho. Upacchinditvāti samāpannena saṅgāhaṇena vā uparundhitvā, apalibodhaṃ katvāti attho. Kalyāṇamittaṃ upasaṅkamitvāti –
‘‘पियो गरु भावनीयो, वत्ता च वचनक्खमो।
‘‘Piyo garu bhāvanīyo, vattā ca vacanakkhamo;
गम्भीरञ्च कथं कत्ता, नो चट्ठाने नियोजको’’ति॥ (अ॰ नि॰ ७.३७) –
Gambhīrañca kathaṃ kattā, no caṭṭhāne niyojako’’ti. (a. ni. 7.37) –
एवमादिगुणसमन्नागतं एकन्तहितेसिं वुद्धिपक्खे ठितं कल्याणमित्तं उपसङ्कमित्वा।
Evamādiguṇasamannāgataṃ ekantahitesiṃ vuddhipakkhe ṭhitaṃ kalyāṇamittaṃ upasaṅkamitvā.
अननुरूपं विहारन्ति अट्ठारसन्नं दोसानं अञ्ञतरेन समन्नागतं। वुत्तञ्हेतं अट्ठकथासु –
Ananurūpaṃvihāranti aṭṭhārasannaṃ dosānaṃ aññatarena samannāgataṃ. Vuttañhetaṃ aṭṭhakathāsu –
‘‘महावासं नवावासं, जरावासञ्च पन्थनिं।
‘‘Mahāvāsaṃ navāvāsaṃ, jarāvāsañca panthaniṃ;
सोण्डिं पण्णञ्च पुप्फञ्च, फलं पत्थितमेव च॥
Soṇḍiṃ paṇṇañca pupphañca, phalaṃ patthitameva ca.
‘‘नगरं दारुना खेत्तं, विसभागेन पट्टनं।
‘‘Nagaraṃ dārunā khettaṃ, visabhāgena paṭṭanaṃ;
पच्चन्तसीमा सप्पायं, यत्थ मित्तो न लब्भति॥
Paccantasīmā sappāyaṃ, yattha mitto na labbhati.
‘‘अट्ठारसेतानि ठानानि, इति विञ्ञाय पण्डितो।
‘‘Aṭṭhārasetāni ṭhānāni, iti viññāya paṇḍito;
आरका परिवज्जेय्य, मग्गं सप्पटिभयं यथा’’ति॥ (विसुद्धि॰ १.५२)।
Ārakā parivajjeyya, maggaṃ sappaṭibhayaṃ yathā’’ti. (visuddhi. 1.52);
अनुरूपेति गोचरगामतो नातिदूरनच्चासन्नतादीहि पञ्चहि अङ्गेहि समन्नागते। वुत्तञ्हेतं भगवता –
Anurūpeti gocaragāmato nātidūranaccāsannatādīhi pañcahi aṅgehi samannāgate. Vuttañhetaṃ bhagavatā –
‘‘कथञ्च, भिक्खवे, सेनासनं पञ्चङ्गसमन्नागतं होति? इध, भिक्खवे, सेनासनं नातिदूरं होति नच्चासन्नं गमनागमनसम्पन्नं दिवा अप्पाकिण्णं रत्तिं अप्पसद्दं अप्पनिग्घोसं अप्पडंसमकसवातातपसरीसपसम्फस्सं। तस्मिं खो पन सेनासने विहरन्तस्स अप्पकसिरेन उप्पज्जन्ति चीवरपिण्डपातसेनासनगिलानपच्चयभेसज्जपरिक्खारा। तस्मिं खो पन सेनासने थेरा भिक्खू विहरन्ति बहुस्सुता आगतागमा धम्मधरा विनयधरा मातिकाधरा। ते कालेन कालं उपसङ्कमित्वा परिपुच्छति परिपञ्हति ‘इदं, भन्ते, कथं इमस्स को अत्थो’ति। तस्स ते आयस्मन्तो अविवटञ्चेव विवरन्ति, अनुत्तानीकतञ्च उत्तानिं करोन्ति, अनेकविहितेसु च कङ्खाठानियेसु धम्मेसु कङ्खं पटिविनोदेन्ति। एवं खो, भिक्खवे, सेनासनं पञ्चङ्गसमन्नागतं होती’’ति (अ॰ नि॰ १०.११)।
‘‘Kathañca, bhikkhave, senāsanaṃ pañcaṅgasamannāgataṃ hoti? Idha, bhikkhave, senāsanaṃ nātidūraṃ hoti naccāsannaṃ gamanāgamanasampannaṃ divā appākiṇṇaṃ rattiṃ appasaddaṃ appanigghosaṃ appaḍaṃsamakasavātātapasarīsapasamphassaṃ. Tasmiṃ kho pana senāsane viharantassa appakasirena uppajjanti cīvarapiṇḍapātasenāsanagilānapaccayabhesajjaparikkhārā. Tasmiṃ kho pana senāsane therā bhikkhū viharanti bahussutā āgatāgamā dhammadharā vinayadharā mātikādharā. Te kālena kālaṃ upasaṅkamitvā paripucchati paripañhati ‘idaṃ, bhante, kathaṃ imassa ko attho’ti. Tassa te āyasmanto avivaṭañceva vivaranti, anuttānīkatañca uttāniṃ karonti, anekavihitesu ca kaṅkhāṭhāniyesu dhammesu kaṅkhaṃ paṭivinodenti. Evaṃ kho, bhikkhave, senāsanaṃ pañcaṅgasamannāgataṃ hotī’’ti (a. ni. 10.11).
एत्थ च नातिदूरं नच्चासन्नं गमनागमनसम्पन्नन्ति एकं अङ्गं, दिवा अप्पाकिण्णं रत्तिं अप्पसद्दं अप्पनिग्घोसन्ति एकं, अप्पडंसमकसवातातपसरीसपसम्फस्सन्ति एकं, तस्मिं खो पन सेनासने विहरन्तस्स…पे॰… परिक्खाराति एकं, तस्मिं खो पन सेनासने थेरा…पे॰… कङ्खं पटिविनोदेन्तीति एकन्ति एवं पञ्चङ्गानि वेदितब्बानि।
Ettha ca nātidūraṃ naccāsannaṃ gamanāgamanasampannanti ekaṃ aṅgaṃ, divā appākiṇṇaṃ rattiṃ appasaddaṃ appanigghosanti ekaṃ, appaḍaṃsamakasavātātapasarīsapasamphassanti ekaṃ, tasmiṃ kho pana senāsane viharantassa…pe… parikkhārāti ekaṃ, tasmiṃ kho pana senāsane therā…pe… kaṅkhaṃ paṭivinodentīti ekanti evaṃ pañcaṅgāni veditabbāni.
खुद्दकपलिबोधं उपच्छिन्दित्वाति दीघकेसनखलोमानं छेदनेन चीवरकम्मचीवररजनपत्तपचनमञ्चपीठादिसोधनवसेन खुद्दकपलिबोधं उपच्छिन्दित्वा।
Khuddakapalibodhaṃupacchinditvāti dīghakesanakhalomānaṃ chedanena cīvarakammacīvararajanapattapacanamañcapīṭhādisodhanavasena khuddakapalibodhaṃ upacchinditvā.
४५३. उद्धुमातकादीसूति एत्थ आदि-सद्देन विनीलकविपुब्बकविच्छिद्दकविक्खायितकहतविक्खित्तकलोहितकपुळवकअट्ठिकानं सङ्गहो दट्ठब्बो। तत्थ भस्ता विय वायुना उद्धं जीवितपरियादाना यथानुक्कमं समुग्गतेन सूनभावेन धुमातत्ता उद्धुमातं, उद्धुमातमेव उद्धुमातकं, पटिकूलत्ता वा कुच्छितं उद्धुमातन्ति उद्धुमातकं, तथारूपस्स छवसरीरस्सेतं अधिवचनं। विनीलं वुच्चति विपरिभिन्ननीलवण्णं, विनीलमेव विनीलकं, पटिकूलत्ता वा कुच्छितं विनीलन्ति विनीलकं, मंसुस्सदट्ठानेसु रत्तवण्णस्स , पुब्बसन्निचयट्ठानेसु सेतवण्णस्स, येभुय्येन च नीलवण्णस्स निलट्ठाने नीलसाटकपारुतस्सेव छवसरीरस्सेतं अधिवचनं। परिभिन्नट्ठानेसु विस्सन्दमानपुब्बं विपुब्बं, विपुब्बमेव विपुब्बकं, पटिकूलत्ता वा कुच्छितं विपुब्बन्ति विपुब्बकं, तथारूपस्स छवसरीरस्सेतं अधिवचनं। विच्छिद्दं वुच्चति द्विधा छिन्दनेन अपधारितं, विच्छिद्दमेव विच्छिद्दकं, पटिकूलत्ता वा कुच्छितं विच्छिद्दन्ति विच्छिद्दकं, वेमज्झे छिन्नस्स छवसरीरस्सेतं अधिवचनं। इतो च एत्तो च विविधाकारेन सोणसिङ्गालादीहि खायितं विक्खायितं, विक्खायितमेव विक्खायितकं, पटिकूलत्ता वा कुच्छितं विक्खायितन्ति विक्खायितकं, तथारूपस्स छवसरीरस्सेतं अधिवचनं।
453.Uddhumātakādīsūti ettha ādi-saddena vinīlakavipubbakavicchiddakavikkhāyitakahatavikkhittakalohitakapuḷavakaaṭṭhikānaṃ saṅgaho daṭṭhabbo. Tattha bhastā viya vāyunā uddhaṃ jīvitapariyādānā yathānukkamaṃ samuggatena sūnabhāvena dhumātattā uddhumātaṃ, uddhumātameva uddhumātakaṃ, paṭikūlattā vā kucchitaṃ uddhumātanti uddhumātakaṃ, tathārūpassa chavasarīrassetaṃ adhivacanaṃ. Vinīlaṃ vuccati viparibhinnanīlavaṇṇaṃ, vinīlameva vinīlakaṃ, paṭikūlattā vā kucchitaṃ vinīlanti vinīlakaṃ, maṃsussadaṭṭhānesu rattavaṇṇassa , pubbasannicayaṭṭhānesu setavaṇṇassa, yebhuyyena ca nīlavaṇṇassa nilaṭṭhāne nīlasāṭakapārutasseva chavasarīrassetaṃ adhivacanaṃ. Paribhinnaṭṭhānesu vissandamānapubbaṃ vipubbaṃ, vipubbameva vipubbakaṃ, paṭikūlattā vā kucchitaṃ vipubbanti vipubbakaṃ, tathārūpassa chavasarīrassetaṃ adhivacanaṃ. Vicchiddaṃ vuccati dvidhā chindanena apadhāritaṃ, vicchiddameva vicchiddakaṃ, paṭikūlattā vā kucchitaṃ vicchiddanti vicchiddakaṃ, vemajjhe chinnassa chavasarīrassetaṃ adhivacanaṃ. Ito ca etto ca vividhākārena soṇasiṅgālādīhi khāyitaṃ vikkhāyitaṃ, vikkhāyitameva vikkhāyitakaṃ, paṭikūlattā vā kucchitaṃ vikkhāyitanti vikkhāyitakaṃ, tathārūpassa chavasarīrassetaṃ adhivacanaṃ.
विविधा खित्तं विक्खित्तं, विक्खित्तमेव विक्खित्तकं, पटिकूलत्ता वा कुच्छितं विक्खित्तन्ति विक्खित्तकं, अञ्ञेन हत्थं, अञ्ञेन पादं, अञ्ञेन सीसन्ति एवं ततो ततो विक्खित्तस्स छवसरीरस्सेतं अधिवचनं। हतञ्च तं पुरिमनयेनेव विक्खित्तकञ्चाति हतविक्खित्तकं, काकपदाकारेन अङ्गपच्चङ्गेसु सत्थेन हनित्वा वुत्तनयेनेव विक्खित्तस्स छवसरीरस्सेतं अधिवचनं। लोहितं किरति विक्खिपति इतो चितो च पग्घरतीति लोहितकं, पग्घरितलोहितमक्खितस्स छवसरीरस्सेतं अधिवचनं। पुळवा वुच्चन्ति किमयो, पुळवे किरतीति पुळवकं, किमिपरिपुण्णस्स छवसरीरस्सेतं अधिवचनं। अट्ठियेव अट्ठिकं, पटिकूलत्ता वा कुच्छितं अट्ठीति अट्ठिकं, अट्ठिसङ्खलिकायपि एकट्ठिकस्सपि एतं अधिवचनं। इमेसु दससु असुभेसु पठमज्झानमेव उप्पज्जति, न दुतियादीनि। तेनाह – इध ‘‘पठमज्झानसहगता सञ्ञा’’ति। तथा हि अपरिसण्ठितजलाय सीघसोताय नदिया अरित्तबलेनेव नावा तिट्ठति, विना अरित्तेन न सक्का ठपेतुं। एवमेवं दुब्बलत्ता आरम्मणस्स वितक्कबलेनेव चित्तं एकग्गं हुत्वा तिट्ठति, विना वितक्केन न सक्का ठपेतुं । तस्मा पठमज्झानमेवेत्थ होति, न दुतियादीनि। आरम्मणस्स दुब्बलता चेत्थ पटिकूलभावेन चित्तं ठपेतुं असमत्थता।
Vividhā khittaṃ vikkhittaṃ, vikkhittameva vikkhittakaṃ, paṭikūlattā vā kucchitaṃ vikkhittanti vikkhittakaṃ, aññena hatthaṃ, aññena pādaṃ, aññena sīsanti evaṃ tato tato vikkhittassa chavasarīrassetaṃ adhivacanaṃ. Hatañca taṃ purimanayeneva vikkhittakañcāti hatavikkhittakaṃ, kākapadākārena aṅgapaccaṅgesu satthena hanitvā vuttanayeneva vikkhittassa chavasarīrassetaṃ adhivacanaṃ. Lohitaṃ kirati vikkhipati ito cito ca paggharatīti lohitakaṃ, paggharitalohitamakkhitassa chavasarīrassetaṃ adhivacanaṃ. Puḷavā vuccanti kimayo, puḷave kiratīti puḷavakaṃ, kimiparipuṇṇassa chavasarīrassetaṃ adhivacanaṃ. Aṭṭhiyeva aṭṭhikaṃ, paṭikūlattā vā kucchitaṃ aṭṭhīti aṭṭhikaṃ, aṭṭhisaṅkhalikāyapi ekaṭṭhikassapi etaṃ adhivacanaṃ. Imesu dasasu asubhesu paṭhamajjhānameva uppajjati, na dutiyādīni. Tenāha – idha ‘‘paṭhamajjhānasahagatā saññā’’ti. Tathā hi aparisaṇṭhitajalāya sīghasotāya nadiyā arittabaleneva nāvā tiṭṭhati, vinā arittena na sakkā ṭhapetuṃ. Evamevaṃ dubbalattā ārammaṇassa vitakkabaleneva cittaṃ ekaggaṃ hutvā tiṭṭhati, vinā vitakkena na sakkā ṭhapetuṃ . Tasmā paṭhamajjhānamevettha hoti, na dutiyādīni. Ārammaṇassa dubbalatā cettha paṭikūlabhāvena cittaṃ ṭhapetuṃ asamatthatā.
‘‘रुक्खो मतो, लोहं मत’’न्तिआदीसु यं खन्धप्पबन्धं उपादाय रुक्खादिसमञ्ञा, तस्मिं अनुपच्छिन्नेपि अल्लतादिविगमनं निस्साय मतवोहारो सम्मुतिमरणं। सङ्खारानं खणभङ्गसङ्खातं खणिकमरणं। समुच्छेदमरणन्ति अरहतो सन्तानस्स सब्बसो उच्छेदभूतं मरणं। विपस्सनाभावनावसेन चेतं वुत्तं। मरणानुस्सतिभावनायं पन तिविधम्पेतं नाधिप्पेतं असंवेगवत्थुतो अनुपट्ठहनतो अबाहुल्लतो च। मरणानुस्सतियञ्हि एकेन भवेन परिच्छिन्नस्स जीवितिन्द्रियप्पबन्धस्स विच्छेदो मरणन्ति अधिप्पेतो संवेगवत्थुतो उपट्ठहनतो बाहुल्लतो च। इदानि इममेव मरणं सन्धाय विकप्पन्तरं दस्सेन्तो, ‘‘हेट्ठा वुत्तलक्खणा वा’’तिआदिमाह।
‘‘Rukkho mato, lohaṃ mata’’ntiādīsu yaṃ khandhappabandhaṃ upādāya rukkhādisamaññā, tasmiṃ anupacchinnepi allatādivigamanaṃ nissāya matavohāro sammutimaraṇaṃ. Saṅkhārānaṃ khaṇabhaṅgasaṅkhātaṃ khaṇikamaraṇaṃ. Samucchedamaraṇanti arahato santānassa sabbaso ucchedabhūtaṃ maraṇaṃ. Vipassanābhāvanāvasena cetaṃ vuttaṃ. Maraṇānussatibhāvanāyaṃ pana tividhampetaṃ nādhippetaṃ asaṃvegavatthuto anupaṭṭhahanato abāhullato ca. Maraṇānussatiyañhi ekena bhavena paricchinnassa jīvitindriyappabandhassa vicchedo maraṇanti adhippeto saṃvegavatthuto upaṭṭhahanato bāhullato ca. Idāni imameva maraṇaṃ sandhāya vikappantaraṃ dassento, ‘‘heṭṭhā vuttalakkhaṇā vā’’tiādimāha.
असितपीतादिभेदेति असितपीतखायितसायितप्पभेदे, असितब्बखादितब्बसायितब्बविभागेति अत्थो कालभेदवचनिच्छाय अभावतो यथा ‘‘दुद्ध’’न्ति। कबळं करीयतीति कबळीकारो, आहरीयतीति आहारो, कबळीकारो च सो आहारो चाति कबळीकाराहारो। वत्थुवसेन चेतं वुत्तं। सवत्थुको एव हि आहारो इध कम्मट्ठानभावेन अधिप्पेतो। ओजालक्खणो पन आहारो ओजट्ठमकं रूपं आहरतीति आहारोति वुच्चति। सो इध नाधिप्पेतो पटिकूलाकारग्गहणस्स असम्भवतो। नव पटिकूलानीति गमनपरियेसनपरिभोगासयनिदानअपरिपक्कपरिपक्कफलनिस्सन्दप्पटिकूलवसेन नव पटिकूलानि। समक्खनप्पटिकूलं पन परिभोगादीसु लब्भमानत्ता इध विसुं न गहितं, अञ्ञथा तेन सद्धिं ‘‘दस पटिकूलानी’’ति वत्तब्बं। विसुद्धिमग्गे (विसुद्धि॰ १.३०३-३०४) पन समक्खनं परिभोगादीसु लब्भमानम्पि निस्सन्दवसेन विसेसतो पटिकूलन्ति विसुं गहेत्वा दसहाकारेहि पटिकूलता वुत्ता।
Asitapītādibhedeti asitapītakhāyitasāyitappabhede, asitabbakhāditabbasāyitabbavibhāgeti attho kālabhedavacanicchāya abhāvato yathā ‘‘duddha’’nti. Kabaḷaṃ karīyatīti kabaḷīkāro, āharīyatīti āhāro, kabaḷīkāro ca so āhāro cāti kabaḷīkārāhāro. Vatthuvasena cetaṃ vuttaṃ. Savatthuko eva hi āhāro idha kammaṭṭhānabhāvena adhippeto. Ojālakkhaṇo pana āhāro ojaṭṭhamakaṃ rūpaṃ āharatīti āhāroti vuccati. So idha nādhippeto paṭikūlākāraggahaṇassa asambhavato. Nava paṭikūlānīti gamanapariyesanaparibhogāsayanidānaaparipakkaparipakkaphalanissandappaṭikūlavasena nava paṭikūlāni. Samakkhanappaṭikūlaṃ pana paribhogādīsu labbhamānattā idha visuṃ na gahitaṃ, aññathā tena saddhiṃ ‘‘dasa paṭikūlānī’’ti vattabbaṃ. Visuddhimagge (visuddhi. 1.303-304) pana samakkhanaṃ paribhogādīsu labbhamānampi nissandavasena visesato paṭikūlanti visuṃ gahetvā dasahākārehi paṭikūlatā vuttā.
उप्पज्जनकसञ्ञन्ति पटिकूलाकारग्गहणवसेन उप्पज्जनकसञ्ञं। सञ्ञासद्दो चायं ‘‘रूपसञ्ञा सद्दसञ्ञा’’तिआदीसु (सं॰ नि॰ ३.५७) सञ्जाननलक्खणे धम्मे आगतो, ‘‘अनिच्चसञ्ञा दुक्खसञ्ञा’’तिआदीसु विपस्सनाय आगतो, ‘‘उद्धुमातकसञ्ञाति वा सोपाकरूपसञ्ञाति वा इमे धम्मा एकट्ठा, उदाहु नानट्ठा’’तिआदीसु समथे आगतो। इध पन समथस्स परिकम्मे दट्ठब्बो। आहारेहि पटिकूलाकारग्गहणं, तप्पभावितं वा उपचारज्झानं इध ‘‘आहारे पटिकूलसञ्ञा’’ति अधिप्पेतं।
Uppajjanakasaññanti paṭikūlākāraggahaṇavasena uppajjanakasaññaṃ. Saññāsaddo cāyaṃ ‘‘rūpasaññā saddasaññā’’tiādīsu (saṃ. ni. 3.57) sañjānanalakkhaṇe dhamme āgato, ‘‘aniccasaññā dukkhasaññā’’tiādīsu vipassanāya āgato, ‘‘uddhumātakasaññāti vā sopākarūpasaññāti vā ime dhammā ekaṭṭhā, udāhu nānaṭṭhā’’tiādīsu samathe āgato. Idha pana samathassa parikamme daṭṭhabbo. Āhārehi paṭikūlākāraggahaṇaṃ, tappabhāvitaṃ vā upacārajjhānaṃ idha ‘‘āhāre paṭikūlasaññā’’ti adhippetaṃ.
उक्कण्ठितसञ्ञन्ति निब्बिन्दनाकारेन उप्पज्जनकसञ्ञं। अनिच्चसञ्ञन्ति एत्थ अनिच्चं खन्धपञ्चकं उप्पादवयञ्ञथत्तभावतो, हुत्वा अभावतो वा, तस्मिं अनिच्चे खन्धपञ्चके अनिच्चन्ति उप्पज्जमाना अनिच्चलक्खणपरिग्गाहिका सञ्ञा अनिच्चसञ्ञा। तेनाह – ‘‘पञ्चन्नं उपादानक्खन्धान’’न्तिआदि। तत्थ उदयो निब्बत्तिलक्खणं, वयो विपरिणामलक्खणं, अञ्ञथत्तं जरा। उदयब्बयञ्ञथत्तग्गहणेन अनिच्चलक्खणं दस्सेति। उप्पादवयञ्ञथत्तभावतो हि खन्धपञ्चकं अनिच्चन्ति वुच्चति। यस्स च सभावेन खन्धपञ्चकं अनिच्चन्ति वुच्चति, तं अनिच्चलक्खणं। तेन हि तं अनिच्चन्ति लक्खीयति, अनिच्चलक्खणञ्च उदयब्बयानं अमनसिकारा सन्ततिया पटिच्छन्नत्ता न उपट्ठाति, उदयब्बयं पन परिग्गहेत्वा सन्ततिया विकोपिताय अनिच्चलक्खणं याथावसरसतो उपट्ठाति। न हि सम्मदेव उदयब्बयं सल्लक्खेन्तस्स पुब्बापरियेन पवत्तमानानं धम्मानं अञ्ञोञ्ञभावं सल्लक्खणेन सन्ततिया उग्घाटिताय धम्मा सम्बन्धभावेन उपट्ठहन्ति, अथ खो अयोसलाका विय असम्बन्धभावेनाति सुट्ठुतरं अनिच्चलक्खणं पाकटं होति।
Ukkaṇṭhitasaññanti nibbindanākārena uppajjanakasaññaṃ. Aniccasaññanti ettha aniccaṃ khandhapañcakaṃ uppādavayaññathattabhāvato, hutvā abhāvato vā, tasmiṃ anicce khandhapañcake aniccanti uppajjamānā aniccalakkhaṇapariggāhikā saññā aniccasaññā. Tenāha – ‘‘pañcannaṃ upādānakkhandhāna’’ntiādi. Tattha udayo nibbattilakkhaṇaṃ, vayo vipariṇāmalakkhaṇaṃ, aññathattaṃ jarā. Udayabbayaññathattaggahaṇena aniccalakkhaṇaṃ dasseti. Uppādavayaññathattabhāvato hi khandhapañcakaṃ aniccanti vuccati. Yassa ca sabhāvena khandhapañcakaṃ aniccanti vuccati, taṃ aniccalakkhaṇaṃ. Tena hi taṃ aniccanti lakkhīyati, aniccalakkhaṇañca udayabbayānaṃ amanasikārā santatiyā paṭicchannattā na upaṭṭhāti, udayabbayaṃ pana pariggahetvā santatiyā vikopitāya aniccalakkhaṇaṃ yāthāvasarasato upaṭṭhāti. Na hi sammadeva udayabbayaṃ sallakkhentassa pubbāpariyena pavattamānānaṃ dhammānaṃ aññoññabhāvaṃ sallakkhaṇena santatiyā ugghāṭitāya dhammā sambandhabhāvena upaṭṭhahanti, atha kho ayosalākā viya asambandhabhāvenāti suṭṭhutaraṃ aniccalakkhaṇaṃ pākaṭaṃ hoti.
‘‘यदनिच्चं, तं दुक्ख’’न्ति (सं॰ नि॰ ३.१५, ४५, ४६, ७६, ७७, ८५; २.४.१, ४) वचनतो तदेव खन्धपञ्चकं अभिण्हप्पटिपीळनतो दुक्खं, अभिण्हप्पटिपीळनाकारो पन दुक्खलक्खणं। तेनेवाह – ‘‘अनिच्चे खन्धपञ्चके…पे॰… सञ्ञं भावेती’’ति। तत्थ पटिपीळनं नाम यथापरिग्गहितं उदयवयवसेन सङ्खारानं निरन्तरं पटिपीळियमानता विबाधियमानता। दुक्खलक्खणञ्च अभिण्हसम्पटिपीळनस्स अमनसिकारा इरियापथेहि पटिच्छन्नत्ता न उपट्ठाति, अभिण्हसम्पटिपीळनं पन मनसि करित्वा इरियापथे लब्भमानदुक्खप्पटिच्छादकभावे उग्घाटिते दुक्खलक्खणं याथावसरसतो उपट्ठाति। तथा हि इरियापथेहि पटिच्छन्नत्ता दुक्खलक्खणं न उपट्ठाति, ते च इरियापथा अभिण्हसम्पटिपीळनामनसिकारेन पटिच्छादका जाता। एकस्मिञ्हि इरियापथे उप्पन्नस्स दुक्खस्स विनोदकं इरियापथन्तरं तस्स पटिच्छादकं विय होति, एवं सेसापि। इरियापथानं पन तंतंदुक्खपतिताकारभावे याथावतो ञाते तेसं दुक्खप्पटिच्छादकभावो उग्घाटितो नाम होति सङ्खारानं निरन्तरं दुक्खाभितुन्नताय पाकटभावतो। तस्मा अभिण्हसम्पटिपीळनं मनसि करित्वा इरियापथे लब्भमानदुक्खप्पटिच्छादकभावे उग्घाटिते दुक्खलक्खणं याथावसरसतो उपट्ठाति।
‘‘Yadaniccaṃ, taṃ dukkha’’nti (saṃ. ni. 3.15, 45, 46, 76, 77, 85; 2.4.1, 4) vacanato tadeva khandhapañcakaṃ abhiṇhappaṭipīḷanato dukkhaṃ, abhiṇhappaṭipīḷanākāro pana dukkhalakkhaṇaṃ. Tenevāha – ‘‘anicce khandhapañcake…pe… saññaṃ bhāvetī’’ti. Tattha paṭipīḷanaṃ nāma yathāpariggahitaṃ udayavayavasena saṅkhārānaṃ nirantaraṃ paṭipīḷiyamānatā vibādhiyamānatā. Dukkhalakkhaṇañca abhiṇhasampaṭipīḷanassa amanasikārā iriyāpathehi paṭicchannattā na upaṭṭhāti, abhiṇhasampaṭipīḷanaṃ pana manasi karitvā iriyāpathe labbhamānadukkhappaṭicchādakabhāve ugghāṭite dukkhalakkhaṇaṃ yāthāvasarasato upaṭṭhāti. Tathā hi iriyāpathehi paṭicchannattā dukkhalakkhaṇaṃ na upaṭṭhāti, te ca iriyāpathā abhiṇhasampaṭipīḷanāmanasikārena paṭicchādakā jātā. Ekasmiñhi iriyāpathe uppannassa dukkhassa vinodakaṃ iriyāpathantaraṃ tassa paṭicchādakaṃ viya hoti, evaṃ sesāpi. Iriyāpathānaṃ pana taṃtaṃdukkhapatitākārabhāve yāthāvato ñāte tesaṃ dukkhappaṭicchādakabhāvo ugghāṭito nāma hoti saṅkhārānaṃ nirantaraṃ dukkhābhitunnatāya pākaṭabhāvato. Tasmā abhiṇhasampaṭipīḷanaṃ manasi karitvā iriyāpathe labbhamānadukkhappaṭicchādakabhāve ugghāṭite dukkhalakkhaṇaṃ yāthāvasarasato upaṭṭhāti.
‘‘यं दुक्खं, तदनत्ता’’ति वचनतो तदेव खन्धपञ्चकं अवसवत्तनतो अनत्ता, अवसवत्तनाकारो पन अनत्तलक्खणं। तेनाह – ‘‘पटिपीळनट्ठेना’’तिआदि । अनत्तलक्खणञ्च नानाधातुविनिब्भोगस्स अमनसिकारा घनेन पटिच्छन्नत्ता न उपट्ठाति, नानाधातुयो पन विनिब्भुज्जित्वा ‘‘अञ्ञा पथवीधातु, अञ्ञा आपोधातू’’तिआदिना, ‘‘अञ्ञो फस्सो, अञ्ञा वेदना’’तिआदिना च विसुं विसुं कत्वा घनविनिब्भोगे कते समूहघने किच्चारम्मणघने च भेदिते अनत्तलक्खणं याथावसरसतो उपट्ठाति। या हेसा अञ्ञमञ्ञूपत्थम्भेसु समुदितेसु रूपारूपधम्मेसु एकत्ताभिनिवेसवसेन अपरिमद्दितसङ्खारेहि ममायमाना समूहघनता, तथा तेसं तेसं धम्मानं किच्चभेदस्स सतिपि पटिनियतभावे एकतो गय्हमाना किच्चघनता, तथा सारम्मणधम्मानं सतिपि आरम्मणकरणभेदे एकतो गय्हमाना आरम्मणघनता। सा चतूसु धातूसु ञाणेन विनिब्भुजित्वा दिस्समानासु हत्थेन परिमद्दियमानो फेणपिण्डो विय विलीनं आगच्छति, यथापच्चयं पवत्तमाना सुञ्ञा एते धम्ममत्ताति अवसवत्तनाकारसङ्खातं अनत्तलक्खणं पाकटतरं होति।
‘‘Yaṃ dukkhaṃ, tadanattā’’ti vacanato tadeva khandhapañcakaṃ avasavattanato anattā, avasavattanākāro pana anattalakkhaṇaṃ. Tenāha – ‘‘paṭipīḷanaṭṭhenā’’tiādi . Anattalakkhaṇañca nānādhātuvinibbhogassa amanasikārā ghanena paṭicchannattā na upaṭṭhāti, nānādhātuyo pana vinibbhujjitvā ‘‘aññā pathavīdhātu, aññā āpodhātū’’tiādinā, ‘‘añño phasso, aññā vedanā’’tiādinā ca visuṃ visuṃ katvā ghanavinibbhoge kate samūhaghane kiccārammaṇaghane ca bhedite anattalakkhaṇaṃ yāthāvasarasato upaṭṭhāti. Yā hesā aññamaññūpatthambhesu samuditesu rūpārūpadhammesu ekattābhinivesavasena aparimadditasaṅkhārehi mamāyamānā samūhaghanatā, tathā tesaṃ tesaṃ dhammānaṃ kiccabhedassa satipi paṭiniyatabhāve ekato gayhamānā kiccaghanatā, tathā sārammaṇadhammānaṃ satipi ārammaṇakaraṇabhede ekato gayhamānā ārammaṇaghanatā. Sā catūsu dhātūsu ñāṇena vinibbhujitvā dissamānāsu hatthena parimaddiyamāno pheṇapiṇḍo viya vilīnaṃ āgacchati, yathāpaccayaṃ pavattamānā suññā ete dhammamattāti avasavattanākārasaṅkhātaṃ anattalakkhaṇaṃ pākaṭataraṃ hoti.
अपरअच्छरासङ्घातवग्गवण्णना निट्ठिता।
Aparaaccharāsaṅghātavaggavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / अङ्गुत्तरनिकाय • Aṅguttaranikāya / १८. अपरअच्छरासङ्घातवग्गो • 18. Aparaaccharāsaṅghātavaggo
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / अङ्गुत्तरनिकाय (अट्ठकथा) • Aṅguttaranikāya (aṭṭhakathā) / १८. अपरअच्छरासङ्घातवग्गवण्णना • 18. Aparaaccharāsaṅghātavaggavaṇṇanā
