Library / Tipiṭaka / តិបិដក • Tipiṭaka / អង្គុត្តរនិកាយ (ដីកា) • Aṅguttaranikāya (ṭīkā)

    ១៨. អបរអច្ឆរាសង្ឃាតវគ្គវណ្ណនា

    18. Aparaaccharāsaṅghātavaggavaṇṇanā

    ៣៨២. ឥទម្បិ សុត្តន្តិ ឯត្ថ បិ-សទ្ទោ ហេដ្ឋា វុត្តចូឡច្ឆរាសង្ឃាតសុត្តំ សម្បិណ្ឌេតិ។ ចូឡច្ឆរាសង្ឃាតសុត្តេ អប្បនំ អប្បត្តាយ មេត្តាយ តាវមហន្តោ វិបាកោ ទស្សិតោ, កិមង្គំ បន ឥមិស្សា អប្បនាប្បត្តាយ មេត្តាយាតិ ទស្សេតុំ – ‘‘អប្បនាប្បត្តាយ ហី’’តិអាទិមាហ។ វិបាកកថាយេវ នត្ថីតិ វិបាកេ កថាយេវ នត្ថិ, អយមេវ វា បាឋោ។ គណនានុបុព្ពតាតិ គណនានុបុព្ពតាយ។ បឋមំ ឧប្បន្នន្តិបិ បឋមំ, បឋមំ សមាបជ្ជតីតិ ឥទំ បន ន ឯកន្តលក្ខណំ។ ចិណ្ណវសីភាវោ ហិ អដ្ឋសមាបត្តិលាភី អាទិតោ បដ្ឋាយ មត្ថកំ បាបេន្តោបិ សមាបជ្ជិតុំ សក្កោតិ, មត្ថកតោ បដ្ឋាយ អាទិំ បាបេន្តោបិ, អន្តរន្តរា ឱក្កន្តោបិ សមាបជ្ជិតុំ សក្កោតិ ឯវ។ បុព្ពុប្បត្តិយដ្ឋេន បន បឋមំ នាម ហោតិ។ វិភង្គេតិ ឈានវិភង្គេ។ វិបស្សនំ កយិរមានំ លក្ខណូបនិជ្ឈានកិច្ចំ មគ្គេន សិជ្ឈតិ តគ្គតសម្មោហវិទ្ធំសនតោ ។ អបិច វិបស្សនាយ លក្ខណូបនិជ្ឈានំ មគ្គេន ឧប្បន្នេន សិជ្ឈតិ ឥតរថា បរិវត្តនតោ, តស្មា មគ្គោ លក្ខណូបនិជ្ឈានំ, ន អនិច្ចាទិលក្ខណានំ អារម្មណករណតោ។ យថា ផលំ និព្ពានស្ស អសង្ខតលក្ខណំ អារម្មណករណវសេន ឧបនិជ្ឈាយតិ, ឯវំ មគ្គោបិ។ ឯវម្បិស្ស លក្ខណូបនិជ្ឈានតំ វេទិតព្ពំ។ វត្តព្ពមេវ នត្ថិ អរិត្តជ្ឈានតាយ។ សេសំ វិសេសំ, អរិត្តជ្ឈានា ឯវាតិ អត្ថោ។

    382.Idampisuttanti ettha pi-saddo heṭṭhā vuttacūḷaccharāsaṅghātasuttaṃ sampiṇḍeti. Cūḷaccharāsaṅghātasutte appanaṃ appattāya mettāya tāvamahanto vipāko dassito, kimaṅgaṃ pana imissā appanāppattāya mettāyāti dassetuṃ – ‘‘appanāppattāya hī’’tiādimāha. Vipākakathāyeva natthīti vipāke kathāyeva natthi, ayameva vā pāṭho. Gaṇanānupubbatāti gaṇanānupubbatāya. Paṭhamaṃ uppannantipi paṭhamaṃ, paṭhamaṃ samāpajjatīti idaṃ pana na ekantalakkhaṇaṃ. Ciṇṇavasībhāvo hi aṭṭhasamāpattilābhī ādito paṭṭhāya matthakaṃ pāpentopi samāpajjituṃ sakkoti, matthakato paṭṭhāya ādiṃ pāpentopi, antarantarā okkantopi samāpajjituṃ sakkoti eva. Pubbuppattiyaṭṭhena pana paṭhamaṃ nāma hoti. Vibhaṅgeti jhānavibhaṅge. Vipassanaṃ kayiramānaṃ lakkhaṇūpanijjhānakiccaṃ maggena sijjhati taggatasammohaviddhaṃsanato . Apica vipassanāya lakkhaṇūpanijjhānaṃ maggena uppannena sijjhati itarathā parivattanato, tasmā maggo lakkhaṇūpanijjhānaṃ, na aniccādilakkhaṇānaṃ ārammaṇakaraṇato. Yathā phalaṃ nibbānassa asaṅkhatalakkhaṇaṃ ārammaṇakaraṇavasena upanijjhāyati, evaṃ maggopi. Evampissa lakkhaṇūpanijjhānataṃ veditabbaṃ. Vattabbameva natthi arittajjhānatāya. Sesaṃ visesaṃ, arittajjhānā evāti attho.

    ៣៨៦-៣៨៧. ហិតផរណន្តិ សត្តេសុ ហិតានុរូបំ ឈានស្ស ផរិត្វា បវត្តនំ។ ចេតោបដិបក្ខតោ វិមុច្ចតិ ឯតាយាតិ ចេតោវិមុត្តិ, អប្បនាប្បត្តា មេត្តា។ តេនាហ – ‘‘ឥធា’’តិអាទិ។ ឯសេវ នយោតិ ឥមិនា ករុណាទីនម្បិ អប្បនាប្បត្តតំ អតិទិសតិ។ វដ្ដំ ហោន្តិ កម្មវដ្ដភាវតោ។ វដ្ដបាទា ហោន្តីតិ វិបាកវដ្ដស្ស ការណំ ហោន្តិ។

    386-387.Hitapharaṇanti sattesu hitānurūpaṃ jhānassa pharitvā pavattanaṃ. Cetopaṭipakkhato vimuccati etāyāti cetovimutti, appanāppattā mettā. Tenāha – ‘‘idhā’’tiādi. Eseva nayoti iminā karuṇādīnampi appanāppattataṃ atidisati. Vaṭṭaṃ honti kammavaṭṭabhāvato. Vaṭṭapādā hontīti vipākavaṭṭassa kāraṇaṃ honti.

    ៣៩០. អជ្ឈត្តបរិកម្មវសេនាតិ អត្តនោ កេសាទីសុ បរិកម្មករណវសេន។ អដ្ឋារសវិធេតិ អដ្ឋារសប្បភេទេ។ កាយេតិ រូបកាយេ។ រូបកាយោ ហិ ឥធ អង្គបច្ចង្គានំ កេសាទីនញ្ច ធម្មានំ សមូហដ្ឋេន ហត្ថិកាយរថកាយាទយោ វិយ កាយោតិ អធិប្បេតោ។ សមូហវិសយតាយ ចស្ស កាយសទ្ទស្ស សមុទាយូបាទនតាយ ច អសុភាការស្ស ‘‘កាយេ’’តិ ឯកវចនំ។ តថា អារម្មណាទិវិភាគេន អនេកភេទភិន្នម្បិ ចិត្តំ ចិត្តភាវសាមញ្ញេន ឯកជ្ឈំ គហេត្វា ‘‘ចិត្តេ’’តិ ឯកវចនំ កតំ។ កាយានុបស្សីតិ ឥមស្ស អត្ថំ ទស្សេតុំ – ‘‘តមេវ កាយំ បញ្ញាយ អនុបស្សន្តោ’’តិ អាហ។ តមេវ កាយន្តិ ច អវធារណេន វេទនាទិអនុបស្សនំ និវត្តេតិ។ តេន ច បុន កាយគ្គហណស្ស បយោជនំ សូចិតន្តិ ទដ្ឋព្ពំ។ ‘‘កាយេ’’តិ ហិ វត្វាបិ បុន ‘‘កាយានុបស្សី’’តិ ទុតិយំ កាយគ្គហណំ អសម្មិស្សតោ វវត្ថានឃនវិនិព្ភោគាទិទស្សនត្ថំ កតំ។ តេន វេទនាទយោបិ ឯត្ថ សិតា, ឯត្ថ បដិពទ្ធាតិ កាយវេទនាទិអនុបស្សនប្បសង្គេបិ អាបន្នេ ន កាយេ វេទនានុបស្សី ចិត្តានុបស្សី ធម្មានុបស្សី វា។ អថ ខោ កាយានុបស្សីយេវាតិ កាយសង្ខាតវត្ថុស្មិំ កាយានុបស្សនាការស្សេវ ទស្សនេន អសម្មិស្សតោ វវត្ថានំ ទស្សិតំ ហោតិ។ តថា ន កាយេ អង្គបច្ចង្គវិនិមុត្តឯកធម្មានុបស្សី, នាបិ កេសលោមាទិវិនិមុត្តឥត្ថិបុរិសានុបស្សី។ យោបិ ចេត្ថ កេសលោមាទិកោ ភូតុបាទាយសមូហសង្ខាតោ កាយោ, កត្ថបិ ន ភូតុបាទាយវិនិមុត្តឯកធម្មានុបស្សី, អថ ខោ រថសម្ភារានុបស្សកោ វិយ អង្គបច្ចង្គសមូហានុបស្សី , នាគរាវយវានុបស្សកោ វិយ កេសលោមាទិសមូហានុបស្សី, កទលិក្ខន្ធបត្តវដ្ដិវិនិព្ភុជ្ជកោ រិត្តមុដ្ឋិវិនិវេឋកោ វិយ ច ភូតុបាទាយសមូហានុបស្សីយេវាតិ នានប្បការតោ សមូហវសេនេវ កាយសង្ខាតស្ស វត្ថុនោ ទស្សនេន ឃនវិនិព្ភោគោ ទស្សិតោ ហោតិ។ ន ហេត្ថ យថាវុត្តសមូហវិនិមុត្តោ កាយោ វា ឥត្ថី វា បុរិសោ វា អញ្ញោ វា កោចិ ធម្មោ ទិស្សតិ, យថាវុត្តធម្មសមូហមត្តេយេវ បន តថា តថា សត្តា មិច្ឆាភិនិវេសំ ករោន្តិ។

    390.Ajjhattaparikammavasenāti attano kesādīsu parikammakaraṇavasena. Aṭṭhārasavidheti aṭṭhārasappabhede. Kāyeti rūpakāye. Rūpakāyo hi idha aṅgapaccaṅgānaṃ kesādīnañca dhammānaṃ samūhaṭṭhena hatthikāyarathakāyādayo viya kāyoti adhippeto. Samūhavisayatāya cassa kāyasaddassa samudāyūpādanatāya ca asubhākārassa ‘‘kāye’’ti ekavacanaṃ. Tathā ārammaṇādivibhāgena anekabhedabhinnampi cittaṃ cittabhāvasāmaññena ekajjhaṃ gahetvā ‘‘citte’’ti ekavacanaṃ kataṃ. Kāyānupassīti imassa atthaṃ dassetuṃ – ‘‘tameva kāyaṃ paññāya anupassanto’’ti āha. Tameva kāyanti ca avadhāraṇena vedanādianupassanaṃ nivatteti. Tena ca puna kāyaggahaṇassa payojanaṃ sūcitanti daṭṭhabbaṃ. ‘‘Kāye’’ti hi vatvāpi puna ‘‘kāyānupassī’’ti dutiyaṃ kāyaggahaṇaṃ asammissato vavatthānaghanavinibbhogādidassanatthaṃ kataṃ. Tena vedanādayopi ettha sitā, ettha paṭibaddhāti kāyavedanādianupassanappasaṅgepi āpanne na kāye vedanānupassī cittānupassī dhammānupassī vā. Atha kho kāyānupassīyevāti kāyasaṅkhātavatthusmiṃ kāyānupassanākārasseva dassanena asammissato vavatthānaṃ dassitaṃ hoti. Tathā na kāye aṅgapaccaṅgavinimuttaekadhammānupassī, nāpi kesalomādivinimuttaitthipurisānupassī. Yopi cettha kesalomādiko bhūtupādāyasamūhasaṅkhāto kāyo, katthapi na bhūtupādāyavinimuttaekadhammānupassī, atha kho rathasambhārānupassako viya aṅgapaccaṅgasamūhānupassī , nāgarāvayavānupassako viya kesalomādisamūhānupassī, kadalikkhandhapattavaṭṭivinibbhujjako rittamuṭṭhiviniveṭhako viya ca bhūtupādāyasamūhānupassīyevāti nānappakārato samūhavaseneva kāyasaṅkhātassa vatthuno dassanena ghanavinibbhogo dassito hoti. Na hettha yathāvuttasamūhavinimutto kāyo vā itthī vā puriso vā añño vā koci dhammo dissati, yathāvuttadhammasamūhamatteyeva pana tathā tathā sattā micchābhinivesaṃ karonti.

    អដ្ឋារសវិធេនាតិ អដ្ឋារសវិធា។ សតិបដ្ឋានភាវកស្សាតិ សតិបដ្ឋានភាវំ ភាវេន្តស្ស។ តីសុ ភវេសុ កិលេសេ អាតបេតីតិ អាតាបោ, វីរិយស្សេតំ នាមំ។ យទិបិ ហិ កិលេសានំ បហានំ អាតាបនន្តិ, តំ សម្មាទិដ្ឋិអាទីនម្បិ អត្ថេវ។ អាតបសទ្ទោ វិយ បន អាតាបសទ្ទោបិ វីរិយេវ និរុឡ្ហោ។ អថ វា បដិបក្ខប្បហានេ សម្បយុត្តធម្មានំ អព្ភុស្សហនវសេន បវត្តមានស្ស វីរិយស្ស សាតិសយំ តទាតាបនន្តិ វីរិយមេវ តថា វុច្ចតិ, ន អញ្ញធម្មា, តស្មា អាតាបោតិ វីរិយស្ស នាមំ, សោ អស្ស អត្ថីតិ អាតាបី។ អយញ្ច ឦការោ បសំសាយ អតិសយស្ស វា ទីបកោតិ អាតាបិគ្គហណេន សម្មប្បធានសមង្គិតំ ទស្សេតិ។ តេនេវាហ – ‘‘អាតាបីតិ…បេ.… វីរិយេន វីរិយវា’’តិ។ សម្បជានោតិ សម្បជញ្ញសង្ខាតេន ញាណេន សមន្នាគតោ។ តេនាហ – ‘‘អដ្ឋារសវិធេន…បេ.… សម្មា បជានន្តោ’’តិ។ អយំ បនេត្ថ វចនត្ថោ – សម្មា សមន្តតោ សាមញ្ច បជានន្តោ សម្បជានោ, អសម្មិស្សតោ វវត្ថានេ អញ្ញធម្មានុបស្សិតាភាវេន សម្មា អវិបរីតំ សព្ពាការប្បជានេន សមន្តតោ ឧបរូបរិវិសេសាវហភាវេន បវត្តិយា សម្មា បជានន្តោតិ អត្ថោ។

    Aṭṭhārasavidhenāti aṭṭhārasavidhā. Satipaṭṭhānabhāvakassāti satipaṭṭhānabhāvaṃ bhāventassa. Tīsu bhavesu kilese ātapetīti ātāpo, vīriyassetaṃ nāmaṃ. Yadipi hi kilesānaṃ pahānaṃ ātāpananti, taṃ sammādiṭṭhiādīnampi attheva. Ātapasaddo viya pana ātāpasaddopi vīriyeva niruḷho. Atha vā paṭipakkhappahāne sampayuttadhammānaṃ abbhussahanavasena pavattamānassa vīriyassa sātisayaṃ tadātāpananti vīriyameva tathā vuccati, na aññadhammā, tasmā ātāpoti vīriyassa nāmaṃ, so assa atthīti ātāpī. Ayañca īkāro pasaṃsāya atisayassa vā dīpakoti ātāpiggahaṇena sammappadhānasamaṅgitaṃ dasseti. Tenevāha – ‘‘ātāpīti…pe… vīriyena vīriyavā’’ti. Sampajānoti sampajaññasaṅkhātena ñāṇena samannāgato. Tenāha – ‘‘aṭṭhārasavidhena…pe… sammā pajānanto’’ti. Ayaṃ panettha vacanattho – sammā samantato sāmañca pajānanto sampajāno, asammissato vavatthāne aññadhammānupassitābhāvena sammā aviparītaṃ sabbākārappajānena samantato uparūparivisesāvahabhāvena pavattiyā sammā pajānantoti attho.

    កាយោ ច ឥធ លុជ្ជនប្បលុជ្ជនដ្ឋេន លោកោតិ អធិប្បេតោតិ អាហ – ‘‘តស្មិំយេវ កាយសង្ខាតេ លោកេ’’តិ។ បញ្ចកាមគុណិកតណ្ហន្តិ រូបាទីសុ បញ្ចសុ កាមគុណេសុ បវត្តមានំ តណ្ហំ ។ យស្មា បនេត្ថ អភិជ្ឈាគហណេន កាមច្ឆន្ទោ, ទោមនស្សគ្គហណេន ព្យាបាទោ សង្គហំ គច្ឆតិ, តស្មា នីវរណបរិយាបន្នពលវធម្មទ្វយទស្សនេន នីវរណប្បហានំ វុត្តំ ហោតីតិ វេទិតព្ពំ។ វិសេសេន ចេត្ថ អភិជ្ឈាវិនយេន កាយសម្បត្តិមូលកស្ស អនុរោធស្ស, ទោមនស្សវិនយេន កាយវិបត្តិមូលកស្ស វិរោធស្ស, អភិជ្ឈាវិនយេន ច កាយេ អភិរតិយា, ទោមនស្សវិនយេន កាយភាវនាយ អនភិរតិយា, អភិជ្ឈាវិនយេន កាយេ អភូតានំ សុភសុខភាវាទីនំ បក្ខេបស្ស, ទោមនស្សវិនយេន កាយេ ភូតានំ អសុភាសុខភាវាទីនំ អបនយនស្ស ច បហានំ វុត្តំ។ តេន យោគាវចរស្ស យោគានុភាវោ យោគសមត្ថតា ច ទីបិតា ហោតិ។ យោគានុភាវោ ហិ ឯស, យទិទំ អនុរោធវិរោធវិប្បមុត្តោ អរតិរតិសហោ អភូតបក្ខេបភូតាបនយនវិរហិតោ ច ហោតិ។ អនុរោធវិរោធវិប្បមុត្តោ ចេស អរតិរតិសហោ អភូតំ អបក្ខិបន្តោ ភូតញ្ច អនបនេន្តោ យោគសមត្ថោ ហោតីតិ។ សុទ្ធរូបសម្មសនមេវ កថិតន្តិ កេវលំ កាយានុបស្សនាភាវតោ វុត្តំ។

    Kāyo ca idha lujjanappalujjanaṭṭhena lokoti adhippetoti āha – ‘‘tasmiṃyeva kāyasaṅkhāte loke’’ti. Pañcakāmaguṇikataṇhanti rūpādīsu pañcasu kāmaguṇesu pavattamānaṃ taṇhaṃ . Yasmā panettha abhijjhāgahaṇena kāmacchando, domanassaggahaṇena byāpādo saṅgahaṃ gacchati, tasmā nīvaraṇapariyāpannabalavadhammadvayadassanena nīvaraṇappahānaṃ vuttaṃ hotīti veditabbaṃ. Visesena cettha abhijjhāvinayena kāyasampattimūlakassa anurodhassa, domanassavinayena kāyavipattimūlakassa virodhassa, abhijjhāvinayena ca kāye abhiratiyā, domanassavinayena kāyabhāvanāya anabhiratiyā, abhijjhāvinayena kāye abhūtānaṃ subhasukhabhāvādīnaṃ pakkhepassa, domanassavinayena kāye bhūtānaṃ asubhāsukhabhāvādīnaṃ apanayanassa ca pahānaṃ vuttaṃ. Tena yogāvacarassa yogānubhāvo yogasamatthatā ca dīpitā hoti. Yogānubhāvo hi esa, yadidaṃ anurodhavirodhavippamutto aratiratisaho abhūtapakkhepabhūtāpanayanavirahito ca hoti. Anurodhavirodhavippamutto cesa aratiratisaho abhūtaṃ apakkhipanto bhūtañca anapanento yogasamattho hotīti. Suddharūpasammasanameva kathitanti kevalaṃ kāyānupassanābhāvato vuttaṃ.

    សុខាទិភេទាសុ វេទនាសូតិ សុខទុក្ខអទុក្ខមសុខសាមិសនិរាមិសភេទាសុ វេទនាសុ។ តត្ថ សុខយតីតិ សុខា, សម្បយុត្តធម្មេ កាយញ្ច លទ្ធស្សាទេ ករោតីតិ អត្ថោ។ សុដ្ឋុ វា ខាទតិ, ខនតិ វា កាយិកំ ចេតសិកញ្ច អាពាធន្តិ សុខា, សុករំ ឱកាសទានំ ឯតិស្សាតិ វា សុខា។ ទុក្ខយតីតិ ទុក្ខា, សម្បយុត្តធម្មេ កាយញ្ច បីឡេតិ វិពាធតីតិ អត្ថោ។ ទុដ្ឋុ វា ខាទតិ, ខនតិ វា កាយិកំ ចេតសិកញ្ច សាតន្តិ ទុក្ខា, ទុក្ករំ ឱកាសទានំ ឯតិស្សាតិ វា ទុក្ខា។ ទុក្ខសុខប្បដិក្ខេបេន អទុក្ខមសុខាតិ ឧបេក្ខា វុត្តា។ វេទិយតិ អារម្មណរសំ អនុភវតីតិ វេទនា។ វេទិយមានោតិ អនុភវមានោ។ សុខំ វេទនំ វេទិយាមីតិ បជានាតីតិ កាយិកំ វា ចេតសិកំ វា សុខំ វេទនំ វេទិយមានោ ‘‘អហំ សុខំ វេទនំ វេទិយាមី’’តិ បជានាតីតិ អត្ថោ។ តត្ថ កាមំ ឧត្តានសេយ្យកាបិ ទារកា ថញ្ញបិវនាទិកាលេ សុខំ វេទនំ វេទិយមានា ‘‘សុខំ វេទនំ វេទិយាមា’’តិ បជានន្តិ, ន បនេតំ ឯវរូបំ បជាននំ សន្ធាយ វុត្តំ។ ឯវរូបញ្ហិ ជាននំ សត្តុបលទ្ធិំ ន ជហតិ, អត្តសញ្ញំ ន ឧគ្ឃាដេតិ, កម្មដ្ឋានំ វា សតិបដ្ឋានភាវនា វា ន ហោតិ។ ឥមស្ស បន ភិក្ខុនោ ជាននំ សត្តុបលទ្ធិំ ជហតិ, អត្តសញ្ញំ ឧគ្ឃាដេតិ, កម្មដ្ឋានញ្ចេវ សតិបដ្ឋានភាវនា ច ហោតិ។ ឥទញ្ហិ ‘‘កោ វេទិយតិ, តស្ស វេទនា, កិំ ការណា វេទនា’’តិ ឯវំ សម្បជានន្តស្ស វេទិយនំ សន្ធាយ វុត្តំ។

    Sukhādibhedāsu vedanāsūti sukhadukkhaadukkhamasukhasāmisanirāmisabhedāsu vedanāsu. Tattha sukhayatīti sukhā, sampayuttadhamme kāyañca laddhassāde karotīti attho. Suṭṭhu vā khādati, khanati vā kāyikaṃ cetasikañca ābādhanti sukhā, sukaraṃ okāsadānaṃ etissāti vā sukhā. Dukkhayatīti dukkhā, sampayuttadhamme kāyañca pīḷeti vibādhatīti attho. Duṭṭhu vā khādati, khanati vā kāyikaṃ cetasikañca sātanti dukkhā, dukkaraṃ okāsadānaṃ etissāti vā dukkhā. Dukkhasukhappaṭikkhepena adukkhamasukhāti upekkhā vuttā. Vediyati ārammaṇarasaṃ anubhavatīti vedanā. Vediyamānoti anubhavamāno. Sukhaṃ vedanaṃ vediyāmīti pajānātīti kāyikaṃ vā cetasikaṃ vā sukhaṃ vedanaṃ vediyamāno ‘‘ahaṃ sukhaṃ vedanaṃ vediyāmī’’ti pajānātīti attho. Tattha kāmaṃ uttānaseyyakāpi dārakā thaññapivanādikāle sukhaṃ vedanaṃ vediyamānā ‘‘sukhaṃ vedanaṃ vediyāmā’’ti pajānanti, na panetaṃ evarūpaṃ pajānanaṃ sandhāya vuttaṃ. Evarūpañhi jānanaṃ sattupaladdhiṃ na jahati, attasaññaṃ na ugghāṭeti, kammaṭṭhānaṃ vā satipaṭṭhānabhāvanā vā na hoti. Imassa pana bhikkhuno jānanaṃ sattupaladdhiṃ jahati, attasaññaṃ ugghāṭeti, kammaṭṭhānañceva satipaṭṭhānabhāvanā ca hoti. Idañhi ‘‘ko vediyati, tassa vedanā, kiṃ kāraṇā vedanā’’ti evaṃ sampajānantassa vediyanaṃ sandhāya vuttaṃ.

    តត្ថ កោ វេទិយតីតិ? ន កោចិ សត្តោ វា បុគ្គលោ វា វេទិយតិ។ កស្ស វេទនាតិ? ន កស្សចិ សត្តស្ស វា បុគ្គលស្ស វា វេទនា។ កិំ ការណា វេទនាតិ? វត្ថុអារម្មណា ច បនស្ស វេទនាតិ។ តស្មា ឯស ឯវំ បជានាតិ ‘‘តំ តំ សុខាទីនំ វត្ថុភូតំ រូបាទិំ អារម្មណំ កត្វា វេទនាវ វេទិយតិ, តំ បន វេទនាបវត្តិំ ឧបាទាយ ‘អហំ វេទិយាមី’តិ វោហារមត្តំ ហោតី’’តិ។ ឯវំ ‘‘សុខាទីនំ វត្ថុភូតំ រូបាទិំ អារម្មណំ កត្វា វេទនាវ វេទិយតី’’តិ សល្លក្ខេន្តោ ឯស ‘‘សុខំ វេទនំ វេទិយាមី’’តិ បជានាតីតិ វេទិតព្ពោ។

    Tattha ko vediyatīti? Na koci satto vā puggalo vā vediyati. Kassa vedanāti? Na kassaci sattassa vā puggalassa vā vedanā. Kiṃ kāraṇā vedanāti? Vatthuārammaṇā ca panassa vedanāti. Tasmā esa evaṃ pajānāti ‘‘taṃ taṃ sukhādīnaṃ vatthubhūtaṃ rūpādiṃ ārammaṇaṃ katvā vedanāva vediyati, taṃ pana vedanāpavattiṃ upādāya ‘ahaṃ vediyāmī’ti vohāramattaṃ hotī’’ti. Evaṃ ‘‘sukhādīnaṃ vatthubhūtaṃ rūpādiṃ ārammaṇaṃ katvā vedanāva vediyatī’’ti sallakkhento esa ‘‘sukhaṃ vedanaṃ vediyāmī’’ti pajānātīti veditabbo.

    អថ វា សុខំ វេទនំ វេទិយាមីតិ បជានាតីតិ សុខវេទនាក្ខណេ ទុក្ខាយ វេទនាយ អភាវតោ សុខំ វេទនំ វេទិយមានោ ‘‘សុខំ វេទនំយេវ វេទិយាមី’’តិ បជានាតិ។ តេន យា បុព្ពេ ភូតបុព្ពា ទុក្ខា វេទនា, តស្សា ឥទានិ អភាវតោ ឥមិស្សា ច សុខាយ វេទនាយ ឥតោ បរំ បឋមំ អភាវតោ ‘‘វេទនា នាម អនិច្ចា អទ្ធុវា វិបរិណាមធម្មា’’តិ ឥតិហ តត្ថ សម្បជានោ ហោតិ។ ទុក្ខំ វេទនំ វេទិយាមីតិ បជានាតីតិអាទីសុបិ ឯសេវ នយោ។

    Atha vā sukhaṃ vedanaṃ vediyāmīti pajānātīti sukhavedanākkhaṇe dukkhāya vedanāya abhāvato sukhaṃ vedanaṃ vediyamāno ‘‘sukhaṃ vedanaṃyeva vediyāmī’’ti pajānāti. Tena yā pubbe bhūtapubbā dukkhā vedanā, tassā idāni abhāvato imissā ca sukhāya vedanāya ito paraṃ paṭhamaṃ abhāvato ‘‘vedanā nāma aniccā addhuvā vipariṇāmadhammā’’ti itiha tattha sampajāno hoti. Dukkhaṃ vedanaṃ vediyāmīti pajānātītiādīsupi eseva nayo.

    សាមិសំ វា សុខន្តិអាទីសុ យស្មា កិលេសេហិ អាមសិតព្ពតោ អាមិសា នាម បញ្ច កាមគុណា។ អារម្មណករណវសេន សហ អាមិសេហីតិ សាមិសា, តស្មា សាមិសា សុខា នាម បញ្ចកាមគុណាមិសនិស្សិតា ឆសុ ទ្វារេសុ ឧប្បន្នា ឆគេហស្សិតា សោមនស្សវេទនា។ សាមិសា ទុក្ខា នាម ឆគេហស្សិតា ទោមនស្សវេទនា។ សា ច ឆសុ ទ្វារេសុ ‘‘ឥដ្ឋារម្មណំ នានុភវិស្សាមិ នានុភវាមី’’តិ វិតក្កយតោ ឧប្បន្នា កាមគុណនិស្សិតា ទោមនស្សវេទនា វេទិតព្ពា។ និរាមិសា សុខា នាម ឆនេក្ខម្មស្សិតា សោមនស្សវេទនា។ សា ច ឆសុ ទ្វារេសុ ឥដ្ឋារម្មណេ អាបាថគតេ អនិច្ចាទិវសេន វិបស្សនំ បដ្ឋបេត្វា ឧស្សុក្កាបេតុំ សក្កោន្តស្ស ‘‘ឧស្សក្កិតា មេ វិបស្សនា’’តិ សោមនស្សជាតស្ស ឧប្បន្នា សោមនស្សវេទនា ទដ្ឋព្ពា។

    Sāmisaṃ vā sukhantiādīsu yasmā kilesehi āmasitabbato āmisā nāma pañca kāmaguṇā. Ārammaṇakaraṇavasena saha āmisehīti sāmisā, tasmā sāmisā sukhā nāma pañcakāmaguṇāmisanissitā chasu dvāresu uppannā chagehassitā somanassavedanā. Sāmisā dukkhā nāma chagehassitā domanassavedanā. Sā ca chasu dvāresu ‘‘iṭṭhārammaṇaṃ nānubhavissāmi nānubhavāmī’’ti vitakkayato uppannā kāmaguṇanissitā domanassavedanā veditabbā. Nirāmisā sukhā nāma chanekkhammassitā somanassavedanā. Sā ca chasu dvāresu iṭṭhārammaṇe āpāthagate aniccādivasena vipassanaṃ paṭṭhapetvā ussukkāpetuṃ sakkontassa ‘‘ussakkitā me vipassanā’’ti somanassajātassa uppannā somanassavedanā daṭṭhabbā.

    និរាមិសា ទុក្ខា នាម ឆនេក្ខម្មស្សិតា ទោមនស្សវេទនា។ សា បន ឆសុ ទ្វារេសុ ឥដ្ឋារម្មណេ អាបាថគតេ អនុត្តរវិមោក្ខសង្ខាតអរិយផលធម្មេសុ បិហំ បដ្ឋបេត្វា តទធិគមាយ អនិច្ចាទិវសេន វិបស្សនំ បដ្ឋបេត្វា ឧស្សុក្កាបេតុំ អសក្កោន្តស្ស ‘‘ឥមម្បិ បក្ខំ ឥមម្បិ មាសំ ឥមម្បិ សំវច្ឆរំ វិបស្សនំ ឧស្សុក្កាបេត្វា អរិយភូមិំ បាបុណិតុំ នាសក្ខិ’’ន្តិ អនុសោចតោ ឧប្បន្នា ទោមនស្សវេទនា។

    Nirāmisā dukkhā nāma chanekkhammassitā domanassavedanā. Sā pana chasu dvāresu iṭṭhārammaṇe āpāthagate anuttaravimokkhasaṅkhātaariyaphaladhammesu pihaṃ paṭṭhapetvā tadadhigamāya aniccādivasena vipassanaṃ paṭṭhapetvā ussukkāpetuṃ asakkontassa ‘‘imampi pakkhaṃ imampi māsaṃ imampi saṃvaccharaṃ vipassanaṃ ussukkāpetvā ariyabhūmiṃ pāpuṇituṃ nāsakkhi’’nti anusocato uppannā domanassavedanā.

    សាមិសា អទុក្ខមសុខា នាម ឆគេហស្សិតា ឧបេក្ខាវេទនា។ សា ច ឆសុ ទ្វារេសុ ឥដ្ឋារម្មណេ អាបាថគតេ គុឡបិណ្ឌកេ និលីនមក្ខិកា វិយ រូបាទីនិ អនុវត្តមានា តត្ថេវ លគ្គា លគ្គិតា ហុត្វា ឧប្បន្នា កាមគុណនិស្សិតា ឧបេក្ខាវេទនា។ និរាមិសា អទុក្ខមសុខា នាម ឆនេក្ខម្មស្សិតា ឧបេក្ខាវេទនា។ សា បន ឆសុ ទ្វារេសុ ឥដ្ឋាទិអារម្មណេ អាបាថគតេ ឥដ្ឋេ អរជ្ជន្តស្ស, អនិដ្ឋេ អទុស្សន្តស្ស, អសមបេក្ខនេន អមុយ្ហន្តស្ស ឧប្បន្នា វិបស្សនាញាណសម្បយុត្តា ឧបេក្ខាវេទនា។ ឯវំ វុត្តន្តិ មហាសតិបដ្ឋានសុត្តេ វុត្តំ។ សាវ វេទនា វេទិតព្ពាតិ លុជ្ជនប្បលុជ្ជនដ្ឋេន សា វេទនា ‘‘លោកោ’’តិ វេទិតព្ពា។

    Sāmisā adukkhamasukhā nāma chagehassitā upekkhāvedanā. Sā ca chasu dvāresu iṭṭhārammaṇe āpāthagate guḷapiṇḍake nilīnamakkhikā viya rūpādīni anuvattamānā tattheva laggā laggitā hutvā uppannā kāmaguṇanissitā upekkhāvedanā. Nirāmisā adukkhamasukhā nāma chanekkhammassitā upekkhāvedanā. Sā pana chasu dvāresu iṭṭhādiārammaṇe āpāthagate iṭṭhe arajjantassa, aniṭṭhe adussantassa, asamapekkhanena amuyhantassa uppannā vipassanāñāṇasampayuttā upekkhāvedanā. Evaṃ vuttanti mahāsatipaṭṭhānasutte vuttaṃ. Sāva vedanā veditabbāti lujjanappalujjanaṭṭhena sā vedanā ‘‘loko’’ti veditabbā.

    ឯវំ វិត្ថារិតេតិ ‘‘សរាគំ វា ចិត្តំ សរាគំ ចិត្តន្តិ បជានាតិ, វីតរាគំ វា ចិត្តំ…បេ.… សទោសំ វា ចិត្តំ, វីតទោសំ វា ចិត្តំ, សមោហំ វា ចិត្តំ, វីតមោហំ វា ចិត្តំ, សំខិត្តំ វា ចិត្តំ, វិក្ខិត្តំ វា ចិត្តំ, មហគ្គតំ វា ចិត្តំ, អមហគ្គតំ វា ចិត្តំ, សឧត្តរំ វា ចិត្តំ, អនុត្តរំ វា ចិត្តំ, សមាហិតំ វា ចិត្តំ, អសមាហិតំ វា ចិត្តំ, វិមុត្តំ វា ចិត្តំ, អវិមុត្តំ វា ចិត្តន្តិ បជានាតី’’តិ ឯវំ សតិបដ្ឋានសុត្តេ (ទី. និ. ២.៣៨១; ម. និ. ១.១១៤) វិត្ថារេត្វា ទស្សិតេ សោឡសវិធេ ចិត្តេ។

    Evaṃ vitthāriteti ‘‘sarāgaṃ vā cittaṃ sarāgaṃ cittanti pajānāti, vītarāgaṃ vā cittaṃ…pe… sadosaṃ vā cittaṃ, vītadosaṃ vā cittaṃ, samohaṃ vā cittaṃ, vītamohaṃ vā cittaṃ, saṃkhittaṃ vā cittaṃ, vikkhittaṃ vā cittaṃ, mahaggataṃ vā cittaṃ, amahaggataṃ vā cittaṃ, sauttaraṃ vā cittaṃ, anuttaraṃ vā cittaṃ, samāhitaṃ vā cittaṃ, asamāhitaṃ vā cittaṃ, vimuttaṃ vā cittaṃ, avimuttaṃ vā cittanti pajānātī’’ti evaṃ satipaṭṭhānasutte (dī. ni. 2.381; ma. ni. 1.114) vitthāretvā dassite soḷasavidhe citte.

    តត្ថ សរាគន្តិ អដ្ឋវិធំ លោភសហគតំ។ វីតរាគន្តិ លោកិយកុសលាព្យាកតំ។ ឥទំ បន យស្មា សម្មសនំ ន ធម្មសមោធានំ, តស្មា ឥធ ឯកបទេបិ លោកុត្តរំ ន លព្ភតិ។ សេសានិ ចត្តារិ អកុសលចិត្តានិ នេវ បុរិមបទំ, ន បច្ឆិមបទំ ភជន្តិ។ សទោសន្តិ ទុវិធំ ទោមនស្សសហគតំ។ វីតទោសន្តិ លោកិយកុសលាព្យាកតំ។ សេសានិ ទស អកុសលចិត្តានិ នេវ បុរិមបទំ, ន បច្ឆិមបទំ ភជន្តិ។ សមោហន្តិ វិចិកិច្ឆាសហគតញ្ចេវ ឧទ្ធច្ចសហគតញ្ចាតិ ទុវិធំ។ យស្មា បន មោហោ សព្ពាកុសលេសុ ឧប្បជ្ជតិ, តស្មា សេសានិបិ ឥធ វត្តន្តិយេវ។ ឥមស្មិញ្ញេវ ហិ ទុកេ ទ្វាទសាកុសលចិត្តានិ បរិយាទិន្នានីតិ។ វីតមោហន្តិ លោកិយកុសលាព្យាកតំ។

    Tattha sarāganti aṭṭhavidhaṃ lobhasahagataṃ. Vītarāganti lokiyakusalābyākataṃ. Idaṃ pana yasmā sammasanaṃ na dhammasamodhānaṃ, tasmā idha ekapadepi lokuttaraṃ na labbhati. Sesāni cattāri akusalacittāni neva purimapadaṃ, na pacchimapadaṃ bhajanti. Sadosanti duvidhaṃ domanassasahagataṃ. Vītadosanti lokiyakusalābyākataṃ. Sesāni dasa akusalacittāni neva purimapadaṃ, na pacchimapadaṃ bhajanti. Samohanti vicikicchāsahagatañceva uddhaccasahagatañcāti duvidhaṃ. Yasmā pana moho sabbākusalesu uppajjati, tasmā sesānipi idha vattantiyeva. Imasmiññeva hi duke dvādasākusalacittāni pariyādinnānīti. Vītamohanti lokiyakusalābyākataṃ.

    សំខិត្តន្តិ ថិនមិទ្ធានុបតិតំ។ ឯតញ្ហិ សង្កុចិតចិត្តំ នាម អារម្មណេ សង្កោចវសេន បវត្តនតោ។ វិក្ខិត្តន្តិ ឧទ្ធច្ចសហគតំ។ ឯតញ្ហិ បសដចិត្តំ នាម អារម្មណេ សវិសេសំ វិក្ខេបវសេន វិសដភាវេន បវត្តនតោ។ មហគ្គតន្តិ រូបាវចរំ អរូបាវចរញ្ច។ អមហគ្គតន្តិ កាមាវចរំ។ សឧត្តរន្តិ កាមាវចរំ។ អនុត្តរន្តិ រូបាវចរំ អរូបាវចរញ្ច។ តត្រាបិ សឧត្តរំ រូបាវចរំ, អនុត្តរំ អរូបាវចរមេវ។ សមាហិតន្តិ យស្ស អប្បនាសមាធិ វា ឧបចារសមាធិ វា អត្ថិ។ អសមាហិតន្តិ ឧភយសមាធិវិរហិតំ។ វិមុត្តន្តិ តទង្គវិក្ខម្ភនវិមុត្តីហិ វិមុត្តំ។ អវិមុត្តន្តិ ឧភយវិមុត្តិរហិតំ។ សមុច្ឆេទប្បដិប្បស្សទ្ធិនិស្សរណវិមុត្តីនំ បន ឥធ ឱកាសោវ នត្ថិ, ឱកាសាភាវោ ច សម្មសនចារស្ស អធិប្បេតត្តា វេទិតព្ពោ។

    Saṃkhittanti thinamiddhānupatitaṃ. Etañhi saṅkucitacittaṃ nāma ārammaṇe saṅkocavasena pavattanato. Vikkhittanti uddhaccasahagataṃ. Etañhi pasaṭacittaṃ nāma ārammaṇe savisesaṃ vikkhepavasena visaṭabhāvena pavattanato. Mahaggatanti rūpāvacaraṃ arūpāvacarañca. Amahaggatanti kāmāvacaraṃ. Sauttaranti kāmāvacaraṃ. Anuttaranti rūpāvacaraṃ arūpāvacarañca. Tatrāpi sauttaraṃ rūpāvacaraṃ, anuttaraṃ arūpāvacarameva. Samāhitanti yassa appanāsamādhi vā upacārasamādhi vā atthi. Asamāhitanti ubhayasamādhivirahitaṃ. Vimuttanti tadaṅgavikkhambhanavimuttīhi vimuttaṃ. Avimuttanti ubhayavimuttirahitaṃ. Samucchedappaṭippassaddhinissaraṇavimuttīnaṃ pana idha okāsova natthi, okāsābhāvo ca sammasanacārassa adhippetattā veditabbo.

    ឧបាទានស្ស ខន្ធា ឧបាទានក្ខន្ធា, ឧបាទានស្ស បច្ចយភូតា ធម្មបុញ្ជា ធម្មរាសយោតិ អត្ថោ។ ឧបាទានេហិ អារម្មណករណាទិវសេន ឧបាទាតព្ពា វា ខន្ធា ឧបាទានក្ខន្ធា។ ឆ អជ្ឈត្តិកពាហិរាយតនានីតិ ចក្ខុ សោតំ ឃានំ ជិវ្ហា កាយោ មនោតិ ឥមានិ ឆ អជ្ឈត្តិកាយតនានិ ចេវ, រូបំ សទ្ទោ គន្ធោ រសោ ផោដ្ឋព្ពោ ធម្មាតិ ឥមានិ ឆ ពាហិរាយតនានិ ច។ ឯត្ថ បន លោកុត្តរធម្មា ន គហេតព្ពា សម្មសនចារស្ស អធិប្បេតត្តា។ សត្ត សម្ពោជ្ឈង្គាតិ សតិសម្ពោជ្ឈង្គាទយោ សត្ត សម្ពោជ្ឈង្គា។ សតិអាទយោ ហិ សម្ពោធិស្ស, សម្ពោធិយា វា អង្គាតិ សម្ពោជ្ឈង្គា។ តថា ហិ សម្ពុជ្ឈតិ អារទ្ធវិបស្សកតោ បដ្ឋាយ យោគាវចរោតិ សម្ពោធិ, យាយ វា សោ សតិអាទិកាយ សត្តធម្មសាមគ្គិយា សម្ពុជ្ឈតិ, កិលេសនិទ្ទាតោ ឧដ្ឋាតិ, សច្ចានិ វា បដិវិជ្ឈតិ, សា ធម្មសាមគ្គី សម្ពោធិ, តស្ស សម្ពោធិស្ស, តស្សា វា សម្ពោធិយា អង្គាតិ សម្ពោជ្ឈង្គា។

    Upādānassa khandhā upādānakkhandhā, upādānassa paccayabhūtā dhammapuñjā dhammarāsayoti attho. Upādānehi ārammaṇakaraṇādivasena upādātabbā vā khandhā upādānakkhandhā. Cha ajjhattikabāhirāyatanānīti cakkhu sotaṃ ghānaṃ jivhā kāyo manoti imāni cha ajjhattikāyatanāni ceva, rūpaṃ saddo gandho raso phoṭṭhabbo dhammāti imāni cha bāhirāyatanāni ca. Ettha pana lokuttaradhammā na gahetabbā sammasanacārassa adhippetattā. Satta sambojjhaṅgāti satisambojjhaṅgādayo satta sambojjhaṅgā. Satiādayo hi sambodhissa, sambodhiyā vā aṅgāti sambojjhaṅgā. Tathā hi sambujjhati āraddhavipassakato paṭṭhāya yogāvacaroti sambodhi, yāya vā so satiādikāya sattadhammasāmaggiyā sambujjhati, kilesaniddāto uṭṭhāti, saccāni vā paṭivijjhati, sā dhammasāmaggī sambodhi, tassa sambodhissa, tassā vā sambodhiyā aṅgāti sambojjhaṅgā.

    ចត្តារិ អរិយសច្ចានីតិ ‘‘ទុក្ខំ ទុក្ខសមុទយោ ទុក្ខនិរោធោ ទុក្ខនិរោធគាមិនិបដិបទា’’តិ (សំ. និ. ៥.១០៧១-១០៧២) ឯវំ វុត្តានិ ចត្តារិ អរិយសច្ចានិ។ តត្ថ បុរិមានិ ទ្វេ សច្ចានិ វដ្ដំ បវត្តិហេតុភាវតោ។ បច្ឆិមានិ វិវដ្ដំ និវដ្ដតទធិគមូបាយភាវតោ។ តេសុ ភិក្ខុនោ វដ្ដេ កម្មដ្ឋានាភិនិវេសោ ហោតិ សរូបតោ បរិគ្គហសម្ភវតោ។ វិវដ្ដេ នត្ថិ អភិនិវេសោ អវិសយត្តា អវិសយត្តេ ច បយោជនាភាវតោ។ បញ្ចធា វុត្តេសូតិ សតិបដ្ឋានសុត្តេ វុត្តេសុ។ សុទ្ធអរូបសម្មសនមេវាតិ រូបេន អមិស្សិតត្តា កេវលំ អរូបសម្មសនមេវ។ ខន្ធាយតនសច្ចកោដ្ឋាសានំ បញ្ចក្ខន្ធសង្គហតោ ‘‘រូបារូបសម្មសន’’ន្តិ វុត្តំ។ បុព្ពភាគិយានម្បិ សតិបដ្ឋានានំ សង្គហិតត្តា ‘‘លោកិយលោកុត្តរមិស្សកានេវ កថិតានី’’តិ អាហ។

    Cattāri ariyasaccānīti ‘‘dukkhaṃ dukkhasamudayo dukkhanirodho dukkhanirodhagāminipaṭipadā’’ti (saṃ. ni. 5.1071-1072) evaṃ vuttāni cattāri ariyasaccāni. Tattha purimāni dve saccāni vaṭṭaṃ pavattihetubhāvato. Pacchimāni vivaṭṭaṃ nivaṭṭatadadhigamūpāyabhāvato. Tesu bhikkhuno vaṭṭe kammaṭṭhānābhiniveso hoti sarūpato pariggahasambhavato. Vivaṭṭe natthi abhiniveso avisayattā avisayatte ca payojanābhāvato. Pañcadhā vuttesūti satipaṭṭhānasutte vuttesu. Suddhaarūpasammasanamevāti rūpena amissitattā kevalaṃ arūpasammasanameva. Khandhāyatanasaccakoṭṭhāsānaṃ pañcakkhandhasaṅgahato ‘‘rūpārūpasammasana’’nti vuttaṃ. Pubbabhāgiyānampi satipaṭṭhānānaṃ saṅgahitattā ‘‘lokiyalokuttaramissakāneva kathitānī’’ti āha.

    ៣៩៤. អនិព្ពត្តានន្តិ អជាតានំ។ បយោគំ បរក្កមន្តិ ឯត្ថ ភុសំ យោគោ បយោគោ, បយោគោវ បរក្កមោ, បយោគសង្ខាតំ បរក្កមន្តិ អត្ថោ។ ចិត្តំ ឧក្ខិបតីតិ កោសជ្ជបក្ខេ បតិតុំ អបទានវសេន ឧក្ខិបតិ។ បធានវីរិយន្តិ សម្មប្បធានលក្ខណប្បត្តវីរិយំ។ លោកិយាតិ លោកិយសម្មប្បធានកថា។ សព្ពបុព្ពភាគេតិ សព្ពមគ្គានំ បុព្ពភាគេ។ កស្សបសំយុត្តបរិយាយេនាតិ កស្សបសំយុត្តេ អាគតសុត្តេន ‘‘ឧប្បន្នា មេ បាបកា អកុសលា ធម្មា អប្បហីយមានា អនត្ថាយ សំវត្តេយ្យុ’’ន្តិ (សំ. និ. ២.១៤៥) អាគតត្តា។ សា លោកិយាតិ វេទិតព្ពា។

    394.Anibbattānanti ajātānaṃ. Payogaṃ parakkamanti ettha bhusaṃ yogo payogo, payogova parakkamo, payogasaṅkhātaṃ parakkamanti attho. Cittaṃ ukkhipatīti kosajjapakkhe patituṃ apadānavasena ukkhipati. Padhānavīriyanti sammappadhānalakkhaṇappattavīriyaṃ. Lokiyāti lokiyasammappadhānakathā. Sabbapubbabhāgeti sabbamaggānaṃ pubbabhāge. Kassapasaṃyuttapariyāyenāti kassapasaṃyutte āgatasuttena ‘‘uppannā me pāpakā akusalā dhammā appahīyamānā anatthāya saṃvatteyyu’’nti (saṃ. ni. 2.145) āgatattā. Sā lokiyāti veditabbā.

    សមថវិបស្សនាវាតិ អវធារណេន មគ្គំ និវត្តេត្វា តស្ស និវត្តនេ ការណំ ទស្សេន្តោ, ‘‘មគ្គោ បនា’’តិអាទិមាហ។ សកិំ ឧប្បជ្ជិត្វាតិ ឥទំ ភូតកថនមត្តំ។ និរុទ្ធស្ស បុន អនុប្បជ្ជនតោ ‘‘ន កោចិ គុណោ’’តិ អាសង្កេយ្យាតិ អាហ – ‘‘សោ ហី’’តិអាទិ។ អនន្តរមេវ យថា ផលំ ឧប្បជ្ជតិ, តថា បវត្តិយេវស្ស បច្ចយទានំ។ បុរិមស្មិម្បីតិ ‘‘អនុប្បន្នា មេ កុសលា ធម្មា ឧប្បជ្ជមានា អនត្ថាយ សំវត្តេយ្យុ’’ន្តិ ឯត្ថបិ។ វុត្តន្តិ បោរាណដ្ឋកថាយំ។ តំ បន តថាវុត្តវចនំ ន យុត្តំ ទុតិយស្មិំ វិយ បុរិមស្មិំ មគ្គស្ស អគ្គហណេ ការណាភាវតោ។ បុរិមស្មិំ អគ្គហិតេ មគ្គេ អនុប្បជ្ជមានោ មគ្គោ អនត្ថាយ សំវត្តេយ្យាតិ អាបជ្ជេយ្យ, ន ចេតំ យុត្តំ អាបជ្ជមានេ តស្មិំ បធានត្ថសម្ភវតោ។ ចតុកិច្ចសាធនវសេនាតិ អនុប្បន្នាកុសលានុប្បាទនាទិចតុកិច្ចសាធនវសេន។

    Samathavipassanāvāti avadhāraṇena maggaṃ nivattetvā tassa nivattane kāraṇaṃ dassento, ‘‘maggo panā’’tiādimāha. Sakiṃ uppajjitvāti idaṃ bhūtakathanamattaṃ. Niruddhassa puna anuppajjanato ‘‘na koci guṇo’’ti āsaṅkeyyāti āha – ‘‘so hī’’tiādi. Anantarameva yathā phalaṃ uppajjati, tathā pavattiyevassa paccayadānaṃ. Purimasmimpīti ‘‘anuppannā me kusalā dhammā uppajjamānā anatthāya saṃvatteyyu’’nti etthapi. Vuttanti porāṇaṭṭhakathāyaṃ. Taṃ pana tathāvuttavacanaṃ na yuttaṃ dutiyasmiṃ viya purimasmiṃ maggassa aggahaṇe kāraṇābhāvato. Purimasmiṃ aggahite magge anuppajjamāno maggo anatthāya saṃvatteyyāti āpajjeyya, na cetaṃ yuttaṃ āpajjamāne tasmiṃ padhānatthasambhavato. Catukiccasādhanavasenāti anuppannākusalānuppādanādicatukiccasādhanavasena.

    វុត្តនយេនាតិ ‘‘អសមុទាចារវសេន វា អននុភូតារម្មណវសេន វា’’តិអាទិនា វុត្តនយេន។ វិជ្ជមានាតិ ធរមានសភាវា។ ខណត្តយបរិយាបន្នត្តា ឧប្បាទាទិសមង្គិនោ វត្តមានភាវេន ឧប្បន្នំ វត្តមានុប្បន្នំ។ តញ្ហិ ឧប្បាទតោ បដ្ឋាយ យាវ ភង្គា ឧទ្ធំ បន្នំ បត្តន្តិ និប្បរិយាយតោ ‘‘ឧប្បន្ន’’ន្តិ វុច្ចតិ។ អនុភវិត្វា ភវិត្វា ច វិគតំ ភុត្វាវិគតំ។ អនុភវនភវនានិ ហិ ភវនសាមញ្ញេន ភុត្វា-សទ្ទេន វុត្តានិ។ សាមញ្ញមេវ ហិ ឧបសគ្គេន វិសេសីយតិ។ ឥធ វិបាកានុភវនវសេន តទារម្មណំ អវិបក្កវិបាកស្ស សព្ពថា អវិគតត្តា ភវិត្វាវិគតមត្តវសេន កម្មញ្ច ‘‘ភុត្វាវិគតុប្បន្ន’’ន្តិ វុត្តំ។ ន អដ្ឋសាលិនិយំ វិយ រជ្ជនាទិវសេន អនុភូតាបគតំ ជវនំ ឧប្បជ្ជិត្វា និរុទ្ធតាវសេន ភូតាបគតញ្ច សង្ខតំ ភូតាបគតុប្បន្នន្តិ។ តស្មា ឥធ ឱកាសកតុប្បន្នំ វិបាកមេវ វទតិ, ន តត្ថ វិយ កម្មម្បិ។ អដ្ឋសាលិនិយញ្ហិ ភូតាវិគតុប្បន្នំ ឱកាសកតុប្បន្នញ្ច អញ្ញថា ទស្សិតំ។ វុត្តញ្ហិ តត្ថ (ធ. ស. អដ្ឋ. ១ កាមាវចរកុសលបទភាជនីយ) –

    Vuttanayenāti ‘‘asamudācāravasena vā ananubhūtārammaṇavasena vā’’tiādinā vuttanayena. Vijjamānāti dharamānasabhāvā. Khaṇattayapariyāpannattā uppādādisamaṅgino vattamānabhāvena uppannaṃ vattamānuppannaṃ. Tañhi uppādato paṭṭhāya yāva bhaṅgā uddhaṃ pannaṃ pattanti nippariyāyato ‘‘uppanna’’nti vuccati. Anubhavitvā bhavitvā ca vigataṃ bhutvāvigataṃ. Anubhavanabhavanāni hi bhavanasāmaññena bhutvā-saddena vuttāni. Sāmaññameva hi upasaggena visesīyati. Idha vipākānubhavanavasena tadārammaṇaṃ avipakkavipākassa sabbathā avigatattā bhavitvāvigatamattavasena kammañca ‘‘bhutvāvigatuppanna’’nti vuttaṃ. Na aṭṭhasāliniyaṃ viya rajjanādivasena anubhūtāpagataṃ javanaṃ uppajjitvā niruddhatāvasena bhūtāpagatañca saṅkhataṃ bhūtāpagatuppannanti. Tasmā idha okāsakatuppannaṃ vipākameva vadati, na tattha viya kammampi. Aṭṭhasāliniyañhi bhūtāvigatuppannaṃ okāsakatuppannañca aññathā dassitaṃ. Vuttañhi tattha (dha. sa. aṭṭha. 1 kāmāvacarakusalapadabhājanīya) –

    ‘‘អារម្មណរសំ អនុភវិត្វា និរុទ្ធំ អនុភូតាបគតសង្ខាតំ កុសលាកុសលំ, ឧបាទាទិត្តយំ អនុប្បត្វា និរុទ្ធំ ភូតាបគតសង្ខាតំ សេសសង្ខតញ្ច ភូតាបគតុប្បន្នំ នាម។ ‘យានិស្ស តានិ បុព្ពេ កតានិ កម្មានី’តិ ឯវមាទិនា នយេន វុត្តំ កម្មំ អតីតម្បិ សមានំ អញ្ញំ វិបាកំ បដិពាហិត្វា អត្តនោ វិបាកស្សោកាសំ កត្វា ឋិតត្តា, តថាកតោកាសញ្ច វិបាកំ អនុប្បន្នម្បិ សមានំ ឯវំ កតេ ឱកាសេ ឯកន្តេន ឧប្បជ្ជនតោ ឱកាសកតុប្បន្នំ នាមា’’តិ។

    ‘‘Ārammaṇarasaṃ anubhavitvā niruddhaṃ anubhūtāpagatasaṅkhātaṃ kusalākusalaṃ, upādādittayaṃ anuppatvā niruddhaṃ bhūtāpagatasaṅkhātaṃ sesasaṅkhatañca bhūtāpagatuppannaṃ nāma. ‘Yānissa tāni pubbe katāni kammānī’ti evamādinā nayena vuttaṃ kammaṃ atītampi samānaṃ aññaṃ vipākaṃ paṭibāhitvā attano vipākassokāsaṃ katvā ṭhitattā, tathākatokāsañca vipākaṃ anuppannampi samānaṃ evaṃ kate okāse ekantena uppajjanato okāsakatuppannaṃ nāmā’’ti.

    ឥធ បន សម្មោហវិនោទនិយំ វុត្តនយេនេវ ភុត្វាវិគតុប្បន្នំ ឱកាសកតុប្បន្នញ្ច ទស្សិតំ។ វុត្តញ្ហិ, សម្មោហវិនោទនិយំ (វិភ. អដ្ឋ. ៤០៦) –

    Idha pana sammohavinodaniyaṃ vuttanayeneva bhutvāvigatuppannaṃ okāsakatuppannañca dassitaṃ. Vuttañhi, sammohavinodaniyaṃ (vibha. aṭṭha. 406) –

    ‘‘កម្មេ បន ជហិតេ អារម្មណរសំ អនុភវិត្វា និរុទ្ធោ វិបាកោ ភុត្វាវិគតំ នាម។ កម្មំ ឧប្បជ្ជិត្វា និរុទ្ធំ ភុត្វាវិគតំ នាម។ តទុភយម្បិ ភុត្វាវិគតុប្បន្នន្តិ សង្ខ្យំ គច្ឆតិ។ កុសលាកុសលំ កម្មំ អញ្ញកម្មស្ស វិបាកំ បដិពាហិត្វា អត្តនោ វិបាកស្ស ឱកាសំ ករោតិ។ ឯវំ កតេ ឱកាសេ វិបាកោ ឧប្បជ្ជមានោ ឱកាសករណតោ បដ្ឋាយ ឧប្បន្នោតិ វុច្ចតិ។ ឥទំ ឱកាសកតុប្បន្នំ នាមា’’តិ។

    ‘‘Kamme pana jahite ārammaṇarasaṃ anubhavitvā niruddho vipāko bhutvāvigataṃ nāma. Kammaṃ uppajjitvā niruddhaṃ bhutvāvigataṃ nāma. Tadubhayampi bhutvāvigatuppannanti saṅkhyaṃ gacchati. Kusalākusalaṃ kammaṃ aññakammassa vipākaṃ paṭibāhitvā attano vipākassa okāsaṃ karoti. Evaṃ kate okāse vipāko uppajjamāno okāsakaraṇato paṭṭhāya uppannoti vuccati. Idaṃ okāsakatuppannaṃ nāmā’’ti.

    តត្ថ អដ្ឋសាលិនិយា អយមធិប្បាយោ – ‘‘សតិបិ សព្ពេសម្បិ ចិត្តុប្បាទានំ សំវេទយិតសភាវា អារម្មណានុភវនេ សវិបល្លាសេ បន សន្តានេ ចិត្តាភិសង្ខារវសេន បវត្តិតោ អព្យាកតេហិ វិសិដ្ឋោ កុសលាកុសលានំ សាតិសយោ វិសយានុភវនាការោ។ យថា វិកប្បគ្គាហវសេន រាគាទីហិ តព្ពិបក្ខេហិ ច អកុសលំ កុសលញ្ច និប្បរិយាយតោ អារម្មណរសំ អនុភវតិ, ន តថា វិបាកោ កម្មវេគក្ខិត្តត្តា, នាបិ កិរិយា អហេតុកានំ អតិទុព្ពលតាយ, សហេតុកានញ្ច ខីណកិលេសស្ស ឆឡង្គុបេក្ខាវតោ ឧប្បជ្ជមានានំ អតិសន្តវុត្តិត្តា, តស្មា រជ្ជនាទិវសេន អារម្មណរសានុភវនំ សាតិសយន្តិ អកុសលំ កុសលញ្ច ឧប្បជ្ជិត្វា និរុទ្ធតាសាមញ្ញេន សេសសង្ខតញ្ច ភូតាបគត’’ន្តិ វុត្តំ។ សម្មោហវិនោទនិយា បន វិបាកានុភវនវសេន តទារម្មណំ អវិបក្កបាកស្ស សព្ពថា អវិគតត្តា ភវិត្វាវិគតមត្តវសេន កម្មញ្ច ភុត្វាបគតន្តិ វុត្តំ។ តេនេវ តត្ថ ឱកាសកតុប្បន្នន្តិ វិបាកមេវាហ, ន កម្មម្បិ, តស្មា ឥធាបិ សម្មោហវិនោទនិយំ វុត្តនយេនេវ ភុត្វាបគតុប្បន្នំ ឱកាសកតុប្បន្នញ្ច វិភត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ។

    Tattha aṭṭhasāliniyā ayamadhippāyo – ‘‘satipi sabbesampi cittuppādānaṃ saṃvedayitasabhāvā ārammaṇānubhavane savipallāse pana santāne cittābhisaṅkhāravasena pavattito abyākatehi visiṭṭho kusalākusalānaṃ sātisayo visayānubhavanākāro. Yathā vikappaggāhavasena rāgādīhi tabbipakkhehi ca akusalaṃ kusalañca nippariyāyato ārammaṇarasaṃ anubhavati, na tathā vipāko kammavegakkhittattā, nāpi kiriyā ahetukānaṃ atidubbalatāya, sahetukānañca khīṇakilesassa chaḷaṅgupekkhāvato uppajjamānānaṃ atisantavuttittā, tasmā rajjanādivasena ārammaṇarasānubhavanaṃ sātisayanti akusalaṃ kusalañca uppajjitvā niruddhatāsāmaññena sesasaṅkhatañca bhūtāpagata’’nti vuttaṃ. Sammohavinodaniyā pana vipākānubhavanavasena tadārammaṇaṃ avipakkapākassa sabbathā avigatattā bhavitvāvigatamattavasena kammañca bhutvāpagatanti vuttaṃ. Teneva tattha okāsakatuppannanti vipākamevāha, na kammampi, tasmā idhāpi sammohavinodaniyaṃ vuttanayeneva bhutvāpagatuppannaṃ okāsakatuppannañca vibhattanti daṭṭhabbaṃ.

    បញ្ចក្ខន្ធា បន វិបស្សនាយ ភូមិ នាមាតិ សម្មសនស្ស ឋានភាវតោ វុត្តំ។ តេសូតិ អតីតាទិភេទេសុ។ អនុសយិតកិលេសាតិ អប្បហីនា មគ្គេន បហាតព្ពា អធិប្បេតា។ តេនាហ – ‘‘អតីតា វា…បេ.… ន វត្តព្ពា’’តិ។ ហោន្តុ តាវ ‘‘អតីតា’’តិ វា ‘‘បច្ចុប្បន្នា’’តិ វា ន វត្តព្ពា, ‘‘អនាគតា’’តិ បន កស្មា ន វត្តព្ពា, ននុ ការណលាភេ ឧប្បជ្ជនារហា អប្បហីនដ្ឋេន ថាមគតា កិលេសា អនុសយាតិ វុច្ចន្តីតិ? សច្ចមេតំ, អនាគតភាវោបិ នេសំ ន បរិច្ឆិន្នោ ឥតរានាគតក្ខន្ធានំ វិយាតិ ‘‘អនាគតា វាតិ ន វត្តព្ពា’’តិ វុត្តំ។ យទិ ហិ នេសំ បរិច្ឆិន្នោ អនាគតភាវោ សិយា, តតោ ‘‘បច្ចុប្បន្នា, អតីតា’’តិ ច វត្តព្ពា សិយុំ, បច្ចយសមវាយេ បន ឧប្បជ្ជនារហតំ ឧបាទាយ អនាគតវោហារោ តត្ថ វេទិតព្ពោ។

    Pañcakkhandhā pana vipassanāya bhūmi nāmāti sammasanassa ṭhānabhāvato vuttaṃ. Tesūti atītādibhedesu. Anusayitakilesāti appahīnā maggena pahātabbā adhippetā. Tenāha – ‘‘atītā vā…pe… na vattabbā’’ti. Hontu tāva ‘‘atītā’’ti vā ‘‘paccuppannā’’ti vā na vattabbā, ‘‘anāgatā’’ti pana kasmā na vattabbā, nanu kāraṇalābhe uppajjanārahā appahīnaṭṭhena thāmagatā kilesā anusayāti vuccantīti? Saccametaṃ, anāgatabhāvopi nesaṃ na paricchinno itarānāgatakkhandhānaṃ viyāti ‘‘anāgatā vāti na vattabbā’’ti vuttaṃ. Yadi hi nesaṃ paricchinno anāgatabhāvo siyā, tato ‘‘paccuppannā, atītā’’ti ca vattabbā siyuṃ, paccayasamavāye pana uppajjanārahataṃ upādāya anāgatavohāro tattha veditabbo.

    ឥទំ ភូមិលទ្ធុប្បន្នំ នាមាតិ ឥទំ យថាវុត្តំ កិលេសជាតំ អប្បហីនដ្ឋេន ភូមិលទ្ធុប្បន្នំ នាម ការណលាភេ សតិ វិជ្ជមានកិច្ចករណតោ។ តាសុ តាសុ ភូមិសូតិ មនុស្សទេវាទិអត្តភាវសង្ខាតេសុ ឧបាទានក្ខន្ធេសុ។ អារម្មណករណវសេន ហិ ភវន្តិ ឯត្ថ កិលេសាតិ ភូមិយោ, ឧបាទានក្ខន្ធា។ អសមុគ្ឃាតគតាតិ តស្មិំ តស្មិំ សន្តានេ អនុប្បត្តិធម្មតំ អនាបាទិតតាយ សមុគ្ឃាតំ សមុច្ឆេទំ ន គតាតិ អសមុគ្ឃាតគតា។ ភូមិលទ្ធុប្បន្នំ នាមាតិ ឯត្ថ លទ្ធភូមិកំ ភូមិលទ្ធន្តិ វុត្តំ អគ្គិអាហិតោ វិយ។ ឱកាសកតុប្បន្នសទ្ទេបិ ច អដ្ឋសាលិនិយំ (ធ. ស. អដ្ឋ. ១ កាមាវចរកុសលបទភាជនីយ) អាគតនយេន ឱកាសោ កតោ ឯតេន កុសលាកុសលកម្មេន, ឱកាសោ កតោ ឯតស្ស វិបាកស្សាតិ ច ទុវិធត្ថេបិ ឯវមេវ កតសទ្ទស្ស បរនិបាតោ វេទិតព្ពោ។ ឥធ បន ឱកាសកតុប្បន្នសទ្ទេន វិបាកស្សេវ គហិតត្តា ‘‘ឱកាសោ កតោ ឯតស្ស វិបាកស្សា’’តិ ឯវំ វិគ្គហោ ទដ្ឋព្ពោ។

    Idaṃ bhūmiladdhuppannaṃ nāmāti idaṃ yathāvuttaṃ kilesajātaṃ appahīnaṭṭhena bhūmiladdhuppannaṃ nāma kāraṇalābhe sati vijjamānakiccakaraṇato. Tāsu tāsu bhūmisūti manussadevādiattabhāvasaṅkhātesu upādānakkhandhesu. Ārammaṇakaraṇavasena hi bhavanti ettha kilesāti bhūmiyo, upādānakkhandhā. Asamugghātagatāti tasmiṃ tasmiṃ santāne anuppattidhammataṃ anāpāditatāya samugghātaṃ samucchedaṃ na gatāti asamugghātagatā. Bhūmiladdhuppannaṃ nāmāti ettha laddhabhūmikaṃ bhūmiladdhanti vuttaṃ aggiāhito viya. Okāsakatuppannasaddepi ca aṭṭhasāliniyaṃ (dha. sa. aṭṭha. 1 kāmāvacarakusalapadabhājanīya) āgatanayena okāso kato etena kusalākusalakammena, okāso kato etassa vipākassāti ca duvidhatthepi evameva katasaddassa paranipāto veditabbo. Idha pana okāsakatuppannasaddena vipākasseva gahitattā ‘‘okāso kato etassa vipākassā’’ti evaṃ viggaho daṭṭhabbo.

    ខណត្តយសមង្គិតាយ សមុទាចារប្បត្តំ សមុទាចារុប្បន្នំ។ តេនាហ – ‘‘សម្បតិ វត្តមានំយេវា’’តិ។ អារម្មណំ អធិគ្គយ្ហ ទឡ្ហំ គហេត្វា បវត្តំ អារម្មណាធិគ្គហិតុប្បន្នំ។ វិក្ខម្ភនប្បហានវសេន អប្បហីនា អវិក្ខម្ភិតា។ សមុច្ឆេទប្បហានវសេន អប្បហីនា អសមុគ្ឃាតិតា។ និមិត្តគ្គាហវសេន អារម្មណស្ស អធិគ្គហិតត្តា តំ អារម្មណំ អនុស្សរិតានុស្សរិតក្ខណេ កិលេសុប្បត្តិហេតុភាវេន ឧបតិដ្ឋនតោ អធិគ្គហិតមេវ នាមំ ហោតីតិ អាហ – ‘‘អារម្មណស្ស អធិគ្គហិតត្តា’’តិ។ ឯត្ថ ច អាហដខីររុក្ខោ វិយ និមិត្តគ្គាហវសេន អធិគ្គហិតំ អារម្មណំ, អនាហដខីររុក្ខោ វិយ អវិក្ខម្ភិតតាយ អន្តោគតកិលេសអារម្មណំ ទដ្ឋព្ពំ។ និមិត្តគ្គាហិកា អវិក្ខម្ភិតកិលេសា វា បុគ្គលា វា អាហដានាហដខីររុក្ខសទិសា។ បុរិមនយេនេវាតិ អវិក្ខម្ភិតុប្បន្នេ វុត្តនយេនេវ។ វិត្ថារេតព្ពន្តិ ‘‘ឥមស្មិំ នាម ឋានេ នុប្បជ្ជិស្សន្តី’’តិ ន វត្តព្ពា។ កស្មា? អសមុគ្ឃាតិតត្តា។ យថា កិំ? យថា សចេ ខីររុក្ខំ កុឋារិយា អាហនេយ្យុំ, ឥមស្មិំ នាម ឋានេ ខីរំ ន និក្ខមេយ្យាតិ ន វត្តព្ពំ, ឯវំ។ ឥទំ អសមុគ្ឃាតិតុប្បន្នំ នាមាតិ ឯវំ យោជេត្វា វិត្ថារេតព្ពំ។

    Khaṇattayasamaṅgitāya samudācārappattaṃ samudācāruppannaṃ. Tenāha – ‘‘sampati vattamānaṃyevā’’ti. Ārammaṇaṃ adhiggayha daḷhaṃ gahetvā pavattaṃ ārammaṇādhiggahituppannaṃ. Vikkhambhanappahānavasena appahīnā avikkhambhitā. Samucchedappahānavasena appahīnā asamugghātitā. Nimittaggāhavasena ārammaṇassa adhiggahitattā taṃ ārammaṇaṃ anussaritānussaritakkhaṇe kilesuppattihetubhāvena upatiṭṭhanato adhiggahitameva nāmaṃ hotīti āha – ‘‘ārammaṇassa adhiggahitattā’’ti. Ettha ca āhaṭakhīrarukkho viya nimittaggāhavasena adhiggahitaṃ ārammaṇaṃ, anāhaṭakhīrarukkho viya avikkhambhitatāya antogatakilesaārammaṇaṃ daṭṭhabbaṃ. Nimittaggāhikā avikkhambhitakilesā vā puggalā vā āhaṭānāhaṭakhīrarukkhasadisā. Purimanayenevāti avikkhambhituppanne vuttanayeneva. Vitthāretabbanti ‘‘imasmiṃ nāma ṭhāne nuppajjissantī’’ti na vattabbā. Kasmā? Asamugghātitattā. Yathā kiṃ? Yathā sace khīrarukkhaṃ kuṭhāriyā āhaneyyuṃ, imasmiṃ nāma ṭhāne khīraṃ na nikkhameyyāti na vattabbaṃ, evaṃ. Idaṃ asamugghātituppannaṃ nāmāti evaṃ yojetvā vitthāretabbaṃ.

    ឥមេសុ ឧប្បន្នេសូតិ យថាវុត្តេសុ អដ្ឋសុ ឧប្បន្នេសុ។ ឥទំ ន មគ្គវជ្ឈំ អប្បហាតព្ពវត្ថុត្តា។ មគ្គវជ្ឈំ មគ្គេន បហេយ្យវត្ថុត្តា។ រត្តោតិ រាគេន សមន្នាគតោ។ ឯស នយោ ទុដ្ឋោ មូឡ្ហោតិ ឯត្ថាបិ។ វិនិពទ្ធោតិ មានសំយោជនេន វិរូបំ និពន្ធិតោ។ បរាមដ្ឋោតិ ទិដ្ឋិបរាមាសេន ធម្មសភាវំ អតិក្កម្ម បរតោ អាមដ្ឋោ។ អនិដ្ឋង្គតោតិ និដ្ឋំ អគតោ, សំសយាបន្នោតិ អត្ថោ។ ថាមគតោតិ អនុសយវសេន ទឡ្ហតំ ឧបគតោ។ យុគនទ្ធាតិ បហាតព្ពប្បហាយកយុគេ នទ្ធា វិយ វត្តនកា ឯកកាលិកត្តា។ សំកិលេសិកាតិ សំកិលេសធម្មសហិតា។

    Imesu uppannesūti yathāvuttesu aṭṭhasu uppannesu. Idaṃ na maggavajjhaṃ appahātabbavatthuttā. Maggavajjhaṃ maggena paheyyavatthuttā. Rattoti rāgena samannāgato. Esa nayo duṭṭho mūḷhoti etthāpi. Vinibaddhoti mānasaṃyojanena virūpaṃ nibandhito. Parāmaṭṭhoti diṭṭhiparāmāsena dhammasabhāvaṃ atikkamma parato āmaṭṭho. Aniṭṭhaṅgatoti niṭṭhaṃ agato, saṃsayāpannoti attho. Thāmagatoti anusayavasena daḷhataṃ upagato. Yuganaddhāti pahātabbappahāyakayuge naddhā viya vattanakā ekakālikattā. Saṃkilesikāti saṃkilesadhammasahitā.

    បាឡិយន្តិ បដិសម្ភិទាបាឡិយំ (បដិ. ម. ៣.២១)។ តិកាលិកេសុបិ កិលេសេសុ វាយាមាភាវទស្សនត្ថំ អជាតផលតរុណរុក្ខោ បាឡិយំ និទស្សិតោ, អដ្ឋកថាយំ បន ជាតោ សត្តោ អសមុទាហដកិលេសោ នាម នត្ថីតិ ‘‘ជាតផលរុក្ខេន ទីបេតព្ព’’ន្តិ វត្វា តមត្ថំ វិវរិតុំ ‘‘យថា ហី’’តិអាទិ វុត្តំ។ អថ វា មគ្គេន បហីនកិលេសានមេវ អតីតាទិភេទេន តិធា នវត្តព្ពតំ បាកដំ កាតុំ អជាតផលរុក្ខោ ឧបមាវសេន បាឡិយំ អាភតោ, អតីតាទីនំ អប្បហីនតាទស្សនត្ថម្បិ ‘‘ជាតផលរុក្ខេន ទីបេតព្ព’’ន្តិ អដ្ឋកថាយំ វុត្តំ។ តត្ថ យថា អច្ឆិន្នេ រុក្ខេ និព្ពត្តនារហានិ ផលានិ ឆិន្នេ អនុប្បជ្ជមានានិ កទាចិ សសភាវានិ អហេសុំ, ហោន្តិ, ភវិស្សន្តិ វាតិ អតីតាទិភាវេន ន វត្តព្ពានិ, ឯវំ មគ្គេន បហីនកិលេសា ច ទដ្ឋព្ពា មគ្គេ អនុប្បន្នេ ឧប្បត្តិរហានំ ឧប្បន្នេ សព្ពេន សព្ពំ អភាវតោ ។ យថា ច ឆេទេ អសតិ ផលានិ ឧប្បជ្ជិស្សន្តីតិ ឆេទនស្ស សាត្ថកតា, ឯវំ មគ្គភាវនាយ ច សាត្ថកតា យោជេតព្ពា។ នាបិ ន បជហតីតិ ឧប្បជ្ជនារហានំ បជហនតោ វុត្តំ។ ឧប្បជ្ជិត្វាតិ លក្ខណេ ត្វា-សទ្ទោ។ មគ្គស្ស ឧប្បជ្ជនកិរិយាយ ហិ សមុទយប្បហាននិព្ពានសឆិករណកិរិយា វិយ ខន្ធានំ បរិជាននកិរិយា លក្ខីយតិ។

    Pāḷiyanti paṭisambhidāpāḷiyaṃ (paṭi. ma. 3.21). Tikālikesupi kilesesu vāyāmābhāvadassanatthaṃ ajātaphalataruṇarukkho pāḷiyaṃ nidassito, aṭṭhakathāyaṃ pana jāto satto asamudāhaṭakileso nāma natthīti ‘‘jātaphalarukkhena dīpetabba’’nti vatvā tamatthaṃ vivarituṃ ‘‘yathā hī’’tiādi vuttaṃ. Atha vā maggena pahīnakilesānameva atītādibhedena tidhā navattabbataṃ pākaṭaṃ kātuṃ ajātaphalarukkho upamāvasena pāḷiyaṃ ābhato, atītādīnaṃ appahīnatādassanatthampi ‘‘jātaphalarukkhena dīpetabba’’nti aṭṭhakathāyaṃ vuttaṃ. Tattha yathā acchinne rukkhe nibbattanārahāni phalāni chinne anuppajjamānāni kadāci sasabhāvāni ahesuṃ, honti, bhavissanti vāti atītādibhāvena na vattabbāni, evaṃ maggena pahīnakilesā ca daṭṭhabbā magge anuppanne uppattirahānaṃ uppanne sabbena sabbaṃ abhāvato . Yathā ca chede asati phalāni uppajjissantīti chedanassa sātthakatā, evaṃ maggabhāvanāya ca sātthakatā yojetabbā. Nāpi na pajahatīti uppajjanārahānaṃ pajahanato vuttaṃ. Uppajjitvāti lakkhaṇe tvā-saddo. Maggassa uppajjanakiriyāya hi samudayappahānanibbānasachikaraṇakiriyā viya khandhānaṃ parijānanakiriyā lakkhīyati.

    តេបិ បជហតិយេវាតិ យេ តេហិ កិលេសេហិ ជនេតព្ពា ឧបាទិន្នក្ខន្ធា, តេបិ បជហតិយេវ តន្និមិត្តស្ស អភិសង្ខារវិញ្ញាណស្ស និរោធនតោ។ តេនាហ – ‘‘វុត្តម្បិ ចេត’’ន្តិអាទិ។ អភិសង្ខារវិញ្ញាណស្ស និរោធេនាតិ កម្មវិញ្ញាណស្ស អនុប្បត្តិធម្មតាបាទនេន។ ឯត្ថាតិ ឯតស្មិំ សោតាបត្តិមគ្គញាណេ ហេតុភូតេ។ ឯតេតិ នាមរូបសញ្ញិតា សង្ខារា។ សព្ពភវេហិ វុដ្ឋាតិយេវាតិបិ វទន្តីតិ អរហត្តមគ្គោ សព្ពភវេហិ វុដ្ឋាតិយេវាតិ វទន្តិ តទុប្បត្តិតោ ឧទ្ធំ ភវូបបត្តិយា កិលេសស្សបិ អភាវតោ។

    Tepi pajahatiyevāti ye tehi kilesehi janetabbā upādinnakkhandhā, tepi pajahatiyeva tannimittassa abhisaṅkhāraviññāṇassa nirodhanato. Tenāha – ‘‘vuttampi ceta’’ntiādi. Abhisaṅkhāraviññāṇassa nirodhenāti kammaviññāṇassa anuppattidhammatāpādanena. Etthāti etasmiṃ sotāpattimaggañāṇe hetubhūte. Eteti nāmarūpasaññitā saṅkhārā. Sabbabhavehi vuṭṭhātiyevātipi vadantīti arahattamaggo sabbabhavehi vuṭṭhātiyevāti vadanti taduppattito uddhaṃ bhavūpapattiyā kilesassapi abhāvato.

    ឯកចិត្តក្ខណិកត្តា មគ្គស្សាតិ អធិប្បាយេន ‘‘កថំ អនុប្បន្នានំ…បេ.… ឋិតិយា ភាវនា ហោតី’’តិ បុច្ឆតិ។ មគ្គប្បវត្តិយាយេវ ឧភយកិច្ចសិទ្ធិតោ អាហ – ‘‘មគ្គប្បវត្តិយាយេវា’’តិ។ មគ្គោ ហីតិអាទិនា តមត្ថំ វិវរតិ។ អនុប្បន្នោ នាម វុច្ចតិ, តស្មា តស្ស ភាវនា អនុប្បន្នានំ ឧប្បាទាយ ភាវនា វុត្តាតិ យោជេតព្ពា។ វត្តុំ វដ្ដតីតិ យាវតា មគ្គស្ស បវត្តិយេវ ឋិតិ, តត្តកានេវ និព្ពត្តិតលោកុត្តរានិ។

    Ekacittakkhaṇikattā maggassāti adhippāyena ‘‘kathaṃ anuppannānaṃ…pe… ṭhitiyā bhāvanā hotī’’ti pucchati. Maggappavattiyāyeva ubhayakiccasiddhito āha – ‘‘maggappavattiyāyevā’’ti. Maggo hītiādinā tamatthaṃ vivarati. Anuppanno nāma vuccati, tasmā tassa bhāvanā anuppannānaṃ uppādāya bhāvanā vuttāti yojetabbā. Vattuṃ vaṭṭatīti yāvatā maggassa pavattiyeva ṭhiti, tattakāneva nibbattitalokuttarāni.

    ៣៩៨-៤០១. កត្តុកម្យតាឆន្ទំ អធិបតិំ ករិត្វា បដិលទ្ធសមាធិ ឆន្ទសមាធីតិ អាហ – ‘‘ឆន្ទំ និស្សាយ បវត្តោ សមាធិ ឆន្ទសមាធី’’តិ បធានសង្ខារាតិ ចតុកិច្ចសាធកស្ស សម្មប្បធានវីរិយស្សេតំ អធិវចនំ។ តេនាហ – ‘‘បធានភូតា សង្ខារា បធានសង្ខារា’’តិ។ តត្ថ បធានភូតាតិ វីរិយភូតា។ សង្ខតសង្ខារាទិនិវត្តនត្ថំ បធានគ្គហណន្តិ។ អថ វា តំ តំ វិសេសំ សង្ខរោតីតិ សង្ខារោ, សព្ពំ វីរិយំ។ តត្ថ ចតុកិច្ចសាធកតោ សេសនិវត្តនត្ថំ បធានគ្គហណន្តិ, បធានភូតា សេដ្ឋភូតាតិ អត្ថោ។ ចតុព្ពិធស្ស បន វីរិយស្ស អធិប្បេតត្តា ពហុវចននិទ្ទេសោ កតោ។ តេហិ ធម្មេហីតិ ឆន្ទសមាធិនា បធានសង្ខារេហិ ច។ ឥទ្ធិបាទន្តិ ឯត្ថ ឥជ្ឈតីតិ ឥទ្ធិ, សមិជ្ឈតិ និប្ផជ្ជតីតិ អត្ថោ។ ឥជ្ឈន្តិ វា ឯតាយ សត្តា ឥទ្ធា វុទ្ធា ឧក្កំសគតា ហោន្តីតិបិ ឥទ្ធិ។ បឋមេនត្ថេន ឥទ្ធិ ឯវ បាទោ ឥទ្ធិបាទោ, ឥទ្ធិកោដ្ឋាសោតិ អត្ថោ។ ទុតិយេនត្ថេន ឥទ្ធិយា បាទោតិ ឥទ្ធិបាទោ, បាទោតិ បតិដ្ឋា, អធិគមូបាយោតិ អត្ថោ។ តេន ហិ យស្មា ឧបរូបរិវិសេសសង្ខាតំ ឥទ្ធិំ បជ្ជន្តិ បាបុណន្តិ, តស្មា បាទោតិ វុច្ចតិ។ តេនាហ – ‘‘ឥទ្ធិយា បាទំ, ឥទ្ធិភូតំ វា បាទំ ឥទ្ធិបាទ’’ន្តិ។

    398-401. Kattukamyatāchandaṃ adhipatiṃ karitvā paṭiladdhasamādhi chandasamādhīti āha – ‘‘chandaṃ nissāya pavatto samādhi chandasamādhī’’ti padhānasaṅkhārāti catukiccasādhakassa sammappadhānavīriyassetaṃ adhivacanaṃ. Tenāha – ‘‘padhānabhūtā saṅkhārā padhānasaṅkhārā’’ti. Tattha padhānabhūtāti vīriyabhūtā. Saṅkhatasaṅkhārādinivattanatthaṃ padhānaggahaṇanti. Atha vā taṃ taṃ visesaṃ saṅkharotīti saṅkhāro, sabbaṃ vīriyaṃ. Tattha catukiccasādhakato sesanivattanatthaṃ padhānaggahaṇanti, padhānabhūtā seṭṭhabhūtāti attho. Catubbidhassa pana vīriyassa adhippetattā bahuvacananiddeso kato. Tehi dhammehīti chandasamādhinā padhānasaṅkhārehi ca. Iddhipādanti ettha ijjhatīti iddhi, samijjhati nipphajjatīti attho. Ijjhanti vā etāya sattā iddhā vuddhā ukkaṃsagatā hontītipi iddhi. Paṭhamenatthena iddhi eva pādo iddhipādo, iddhikoṭṭhāsoti attho. Dutiyenatthena iddhiyā pādoti iddhipādo, pādoti patiṭṭhā, adhigamūpāyoti attho. Tena hi yasmā uparūparivisesasaṅkhātaṃ iddhiṃ pajjanti pāpuṇanti, tasmā pādoti vuccati. Tenāha – ‘‘iddhiyā pādaṃ, iddhibhūtaṃ vā pādaṃ iddhipāda’’nti.

    អថ វា ឥទ្ធិបាទន្តិ និប្ផត្តិបរិយាយេន ឥជ្ឈនដ្ឋេន, ឥជ្ឈន្តិ ឯតាយ សត្តា ឥទ្ធា វុទ្ធា ឧក្កំសគតា ហោន្តីតិ ឥមិនា វា បរិយាយេន ឥទ្ធីតិ សង្ខំ គតានំ ឧបចារជ្ឈានាទិកុសលចិត្តសម្បយុត្តានំ ឆន្ទសមាធិបធានសង្ខារានំ អធិដ្ឋានដ្ឋេន បាទភូតំ សេសចិត្តចេតសិករាសិន្តិ អត្ថោ។ តេនេវ ឥទ្ធិបាទវិភង្គេ (វិភ. ៤៣៤-៤៣៧) ‘‘ឥទ្ធិបាទោតិ តថាភូតស្ស វេទនាក្ខន្ធោ…បេ.… វិញ្ញាណក្ខន្ធោ’’តិ វុត្តំ។ សា ឯវ ច តថាវុត្តា ឥទ្ធិ យស្មា ហេដ្ឋិមា ហេដ្ឋិមា ឧបរិមាយ ឧបរិមាយ តយោ ឆន្ទសមាធិប្បធានសង្ខារា បាទភូតា អធិដ្ឋានភូតា, តស្មា វុត្តំ ‘‘ឥទ្ធិភូតំ វា បាទ’’ន្តិ។ តថា ហេដ្ឋា ធម្មា ឥទ្ធិបិ ហោន្តិ ឥទ្ធិបាទាបិ, សេសា បន សម្បយុត្តកា ចត្តារោ ខន្ធា ឥទ្ធិបាទាយេវ។ វីរិយចិត្តវីមំសាសមាធិប្បធានសង្ខារសង្ខាតាបិ តយោ តយោ ធម្មា ឥទ្ធិបិ ហោន្តិ ឥទ្ធិបាទាបិ, សេសា បន សម្បយុត្តកា ចត្តារោ ខន្ធា ឥទ្ធិបាទាយេវ។

    Atha vā iddhipādanti nipphattipariyāyena ijjhanaṭṭhena, ijjhanti etāya sattā iddhā vuddhā ukkaṃsagatā hontīti iminā vā pariyāyena iddhīti saṅkhaṃ gatānaṃ upacārajjhānādikusalacittasampayuttānaṃ chandasamādhipadhānasaṅkhārānaṃ adhiṭṭhānaṭṭhena pādabhūtaṃ sesacittacetasikarāsinti attho. Teneva iddhipādavibhaṅge (vibha. 434-437) ‘‘iddhipādoti tathābhūtassa vedanākkhandho…pe… viññāṇakkhandho’’ti vuttaṃ. Sā eva ca tathāvuttā iddhi yasmā heṭṭhimā heṭṭhimā uparimāya uparimāya tayo chandasamādhippadhānasaṅkhārā pādabhūtā adhiṭṭhānabhūtā, tasmā vuttaṃ ‘‘iddhibhūtaṃ vā pāda’’nti. Tathā heṭṭhā dhammā iddhipi honti iddhipādāpi, sesā pana sampayuttakā cattāro khandhā iddhipādāyeva. Vīriyacittavīmaṃsāsamādhippadhānasaṅkhārasaṅkhātāpi tayo tayo dhammā iddhipi honti iddhipādāpi, sesā pana sampayuttakā cattāro khandhā iddhipādāyeva.

    អបិច បុព្ពភាគោ បុព្ពភាគោ ឥទ្ធិបាទោ នាម, បដិលាភោ បដិលាភោ ឥទ្ធិ នាមាតិ វេទិតព្ពា។ អយមត្ថោ ឧបចារេន វា វិបស្សនាយ វា ទីបេតព្ពោ។ បឋមជ្ឈានបរិកម្មញ្ហិ ឥទ្ធិបាទោ នាម, បឋមជ្ឈានំ ឥទ្ធិ នាម។ ទុតិយឈាន… តតិយឈាន… ចតុត្ថឈាន… អាកាសានញ្ចាយតន… វិញ្ញាណញ្ចាយតន… អាកិញ្ចញ្ញាយតន… នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនបរិកម្មំ ឥទ្ធិបាទោ នាម, នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនំ ឥទ្ធិ នាម។ សោតាបត្តិមគ្គស្ស វិបស្សនា ឥទ្ធិបាទោ នាម, សោតាបត្តិមគ្គោ ឥទ្ធិ នាម។ សកទាគាមិ-អនាគាមិ-អរហត្តមគ្គស្ស វិបស្សនា ឥទ្ធិបាទោ នាម, អរហត្តមគ្គោ ឥទ្ធិ នាម។ បដិលាភេនបិ ទីបេតុំ វដ្ដតិយេវ។ បឋមជ្ឈានញ្ហិ ឥទ្ធិបាទោ នាម, ទុតិយជ្ឈានំ ឥទ្ធិ នាម។ ទុតិយជ្ឈានំ ឥទ្ធិបាទោ នាម, តតិយជ្ឈានំ ឥទ្ធិ នាម…បេ.… អនាគាមិមគ្គោ ឥទ្ធិបាទោ នាម, អរហត្តមគ្គោ ឥទ្ធិ នាម។

    Apica pubbabhāgo pubbabhāgo iddhipādo nāma, paṭilābho paṭilābho iddhi nāmāti veditabbā. Ayamattho upacārena vā vipassanāya vā dīpetabbo. Paṭhamajjhānaparikammañhi iddhipādo nāma, paṭhamajjhānaṃ iddhi nāma. Dutiyajhāna… tatiyajhāna… catutthajhāna… ākāsānañcāyatana… viññāṇañcāyatana… ākiñcaññāyatana… nevasaññānāsaññāyatanaparikammaṃ iddhipādo nāma, nevasaññānāsaññāyatanaṃ iddhi nāma. Sotāpattimaggassa vipassanā iddhipādo nāma, sotāpattimaggo iddhi nāma. Sakadāgāmi-anāgāmi-arahattamaggassa vipassanā iddhipādo nāma, arahattamaggo iddhi nāma. Paṭilābhenapi dīpetuṃ vaṭṭatiyeva. Paṭhamajjhānañhi iddhipādo nāma, dutiyajjhānaṃ iddhi nāma. Dutiyajjhānaṃ iddhipādo nāma, tatiyajjhānaṃ iddhi nāma…pe… anāgāmimaggo iddhipādo nāma, arahattamaggo iddhi nāma.

    សេសេសុបីតិ វីរិយសមាធិអាទីសុបិ។ តត្ថ ហិ វីរិយំ, ចិត្តំ, វីមំសំ អធិបតិំ ករិត្វា បដិលទ្ធសមាធិ វីរិយសមាធិ, ចិត្តសមាធិ, វីមំសាសមាធីតិ អត្ថោ វេទិតព្ពោ។ ឆន្ទាទីសុ ឯកន្តិ ឆន្ទាទីសុ ចតូសុ អាទិតោ វុត្តត្តា អាទិភូតំ ឯកំ បធានំ ឆន្ទន្តិ អធិប្បាយោ។ តេនេវាហ – ‘‘តទាស្ស បឋមិទ្ធិបាទោ’’តិ។ ឯវំ សេសាបីតិ ឯតេន វីរិយំ ចិត្តំ វីមំសំ និស្សាយ វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា អរហត្តំ បាបុណន្តានំ វសេន ទុតិយវីរិយិទ្ធិបាទាទយោ យោជេតព្ពាតិ ទស្សេតិ។ ឥមិនា ហិ សុត្តន្តេន ចតុន្នំ ភិក្ខូនំ មត្ថកប្បត្តំ កម្មដ្ឋានំ ទស្សិតំ។ ឯកោ ហិ ភិក្ខុ ឆន្ទំ អវស្សយតិ, កត្តុកម្យតាកុសលធម្មច្ឆន្ទេន អត្ថនិប្ផត្តិយំ សតិ ‘‘អហំ លោកុត្តរធម្មំ និព្ពត្តេស្សាមិ, នត្ថិ មយ្ហំ ឯតស្ស និព្ពត្តនេ ភារោ’’តិ ឆន្ទំ ជេដ្ឋកំ ឆន្ទំ ធុរំ ឆន្ទំ បុព្ពង្គមំ កត្វា លោកុត្តរធម្មំ និព្ពត្តេតិ។ ឯកោ វីរិយំ អវស្សយតិ, ឯកោ ចិត្តំ, ឯកោ បញ្ញំ អវស្សយតិ, បញ្ញាយ អត្ថនិប្ផត្តិយំ សតិ ‘‘អហំ លោកុត្តរធម្មំ និព្ពត្តេស្សាមិ, នត្ថិ មយ្ហំ ឯតស្ស និព្ពត្តនេ ភារោ’’តិ បញ្ញំ ជេដ្ឋកំ បញ្ញំ ធុរំ បញ្ញំ បុព្ពង្គមំ កត្វា លោកុត្តរធម្មំ និព្ពត្តេតិ។

    Sesesupīti vīriyasamādhiādīsupi. Tattha hi vīriyaṃ, cittaṃ, vīmaṃsaṃ adhipatiṃ karitvā paṭiladdhasamādhi vīriyasamādhi, cittasamādhi, vīmaṃsāsamādhīti attho veditabbo. Chandādīsu ekanti chandādīsu catūsu ādito vuttattā ādibhūtaṃ ekaṃ padhānaṃ chandanti adhippāyo. Tenevāha – ‘‘tadāssa paṭhamiddhipādo’’ti. Evaṃ sesāpīti etena vīriyaṃ cittaṃ vīmaṃsaṃ nissāya vipassanaṃ vaḍḍhetvā arahattaṃ pāpuṇantānaṃ vasena dutiyavīriyiddhipādādayo yojetabbāti dasseti. Iminā hi suttantena catunnaṃ bhikkhūnaṃ matthakappattaṃ kammaṭṭhānaṃ dassitaṃ. Eko hi bhikkhu chandaṃ avassayati, kattukamyatākusaladhammacchandena atthanipphattiyaṃ sati ‘‘ahaṃ lokuttaradhammaṃ nibbattessāmi, natthi mayhaṃ etassa nibbattane bhāro’’ti chandaṃ jeṭṭhakaṃ chandaṃ dhuraṃ chandaṃ pubbaṅgamaṃ katvā lokuttaradhammaṃ nibbatteti. Eko vīriyaṃ avassayati, eko cittaṃ, eko paññaṃ avassayati, paññāya atthanipphattiyaṃ sati ‘‘ahaṃ lokuttaradhammaṃ nibbattessāmi, natthi mayhaṃ etassa nibbattane bhāro’’ti paññaṃ jeṭṭhakaṃ paññaṃ dhuraṃ paññaṃ pubbaṅgamaṃ katvā lokuttaradhammaṃ nibbatteti.

    កថំ? យថា ហិ ចតូសុ អមច្ចបុត្តេសុ ឋានន្តរំ បត្ថេត្វា វិចរន្តេសុ ឯកោ ឧបដ្ឋានំ អវស្សយតិ, ឯកោ សូរភាវំ, ឯកោ ជាតិំ, ឯកោ មន្តំ។ កថំ? តេសុ ហិ បឋមោ ឧបដ្ឋានេ អប្បមាទការិតាយ អត្ថនិប្ផត្តិយា សតិ លព្ភមានំ ‘‘លច្ឆាមេតំ ឋានន្តរ’’ន្តិ ឧបដ្ឋានំ អវស្សយតិ។ ទុតិយោ ឧបដ្ឋានេ អប្បមត្តោបិ ‘‘ឯកច្ចោ សង្គាមេ បច្ចុបដ្ឋិតេ សណ្ឋាតុំ ន សក្កោតិ, អវស្សំ បន រញ្ញោ បច្ចន្តោ កុប្បិស្សតិ, តស្មិំ កុប្បិតេ រថស្ស បុរតោ កម្មំ កត្វា រាជានំ អារាធេត្វា អាហរាបេស្សាមេតំ ឋានន្តរ’’ន្តិ សូរភាវំ អវស្សយតិ។ តតិយោ ‘‘សូរភាវេបិ សតិ ឯកច្ចោ ហីនជាតិកោ ហោតិ, ជាតិំ សោធេត្វា ឋានន្តរំ ទេន្តោ មយ្ហំ ទស្សតី’’តិ ជាតិំ អវស្សយតិ។ ចតុត្ថោ ‘‘ជាតិមាបិ ឯកោ អមន្តនីយោ ហោតិ, មន្តេន កត្តព្ពកិច្ចេ ឧប្បន្នេ អាហរាបេស្សាមេតំ ឋានន្តរ’’ន្តិ មន្តំ អវស្សយតិ។ តេ សព្ពេបិ អត្តនោ អត្តនោ អវស្សយពលេន ឋានន្តរានិ បាបុណិំសុ។

    Kathaṃ? Yathā hi catūsu amaccaputtesu ṭhānantaraṃ patthetvā vicarantesu eko upaṭṭhānaṃ avassayati, eko sūrabhāvaṃ, eko jātiṃ, eko mantaṃ. Kathaṃ? Tesu hi paṭhamo upaṭṭhāne appamādakāritāya atthanipphattiyā sati labbhamānaṃ ‘‘lacchāmetaṃ ṭhānantara’’nti upaṭṭhānaṃ avassayati. Dutiyo upaṭṭhāne appamattopi ‘‘ekacco saṅgāme paccupaṭṭhite saṇṭhātuṃ na sakkoti, avassaṃ pana rañño paccanto kuppissati, tasmiṃ kuppite rathassa purato kammaṃ katvā rājānaṃ ārādhetvā āharāpessāmetaṃ ṭhānantara’’nti sūrabhāvaṃ avassayati. Tatiyo ‘‘sūrabhāvepi sati ekacco hīnajātiko hoti, jātiṃ sodhetvā ṭhānantaraṃ dento mayhaṃ dassatī’’ti jātiṃ avassayati. Catuttho ‘‘jātimāpi eko amantanīyo hoti, mantena kattabbakicce uppanne āharāpessāmetaṃ ṭhānantara’’nti mantaṃ avassayati. Te sabbepi attano attano avassayabalena ṭhānantarāni pāpuṇiṃsu.

    តត្ថ ឧបដ្ឋានេ អប្បមត្តោ ហុត្វា ឋានន្តរំ បត្តោ វិយ ឆន្ទំ អវស្សាយ កត្តុកម្យតាកុសលធម្មច្ឆន្ទេន ‘‘អត្ថនិប្ផត្តិយំ សតិ អហំ លោកុត្តរធម្មំ និព្ពត្តេស្សាមិ, នត្ថិ មយ្ហំ ឯតស្ស និព្ពត្តនេ សារោ’’តិ ឆន្ទំ ជេដ្ឋកំ ឆន្ទំ ធុរំ ឆន្ទំ បុព្ពង្គមំ កត្វា លោកុត្តរធម្មនិព្ពត្តកោ ទដ្ឋព្ពោ រដ្ឋបាលត្ថេរោ (ម. និ. ២.២៩៣ អាទយោ) វិយ។ សោ ហិ អាយស្មា ‘‘ឆន្ទេ សតិ កថំ នានុជានិស្សន្តី’’តិ សត្តាហម្បិ ភត្តានិ អភុញ្ជិត្វា មាតាបិតរោ អនុជានាបេត្វា បព្ពជិត្វា ឆន្ទមេវ អវស្សាយ លោកុត្តរធម្មំ និព្ពត្តេសិ។ សូរភាវេន រាជានំ អារាធេត្វា ឋានន្តរំ បត្តោ វិយ វីរិយំ ជេដ្ឋកំ វីរិយំ ធុរំ វីរិយំ បុព្ពង្គមំ កត្វា លោកុត្តរធម្មនិព្ពត្តកោ ទដ្ឋព្ពោ សោណត្ថេរោ (មហាវ. ២៤៣ អាទយោ) វិយ។ សោ ហិ អាយស្មា វីរិយំ ធុរំ កត្វា លោកុត្តរធម្មំ និព្ពត្តេសិ។

    Tattha upaṭṭhāne appamatto hutvā ṭhānantaraṃ patto viya chandaṃ avassāya kattukamyatākusaladhammacchandena ‘‘atthanipphattiyaṃ sati ahaṃ lokuttaradhammaṃ nibbattessāmi, natthi mayhaṃ etassa nibbattane sāro’’ti chandaṃ jeṭṭhakaṃ chandaṃ dhuraṃ chandaṃ pubbaṅgamaṃ katvā lokuttaradhammanibbattako daṭṭhabbo raṭṭhapālatthero (ma. ni. 2.293 ādayo) viya. So hi āyasmā ‘‘chande sati kathaṃ nānujānissantī’’ti sattāhampi bhattāni abhuñjitvā mātāpitaro anujānāpetvā pabbajitvā chandameva avassāya lokuttaradhammaṃ nibbattesi. Sūrabhāvena rājānaṃ ārādhetvā ṭhānantaraṃ patto viya vīriyaṃ jeṭṭhakaṃ vīriyaṃ dhuraṃ vīriyaṃ pubbaṅgamaṃ katvā lokuttaradhammanibbattako daṭṭhabbo soṇatthero (mahāva. 243 ādayo) viya. So hi āyasmā vīriyaṃ dhuraṃ katvā lokuttaradhammaṃ nibbattesi.

    ជាតិសម្បត្តិយា ឋានន្តរំ បត្តោវិយ ចិត្តំ ជេដ្ឋកំ ចិត្តំ ធុរំ ចិត្តំ បុព្ពង្គមំ កត្វា លោកុត្តរធម្មនិព្ពត្តកោ ទដ្ឋព្ពោ សម្ភូតត្ថេរោ (ថេរគា. អដ្ឋ. ២ សម្ភូតត្ថេរគាថាវណ្ណនា) វិយ។ សោ ហិ អាយស្មា ចិត្តំ ជេដ្ឋកំ ចិត្តំ ធុរំ ចិត្តំ បុព្ពង្គមំ កត្វា លោកុត្តរធម្មំ និព្ពត្តេសិ។ មន្តំ អវស្សាយ ឋានន្តរំ បត្តោ វិយ វីមំសំ ជេដ្ឋកំ វីមំសំ ធុរំ វីមំសំ បុព្ពង្គមំ កត្វា លោកុត្តរធម្មនិព្ពត្តកោ ទដ្ឋព្ពោ ថេរោ មោឃរាជា (សុ. និ. ១១២២ អាទយោ; ចូឡនិ. មោឃរាជមាណវបុច្ឆានិទ្ទេសោ ៨៥) វិយ។ សោ ហិ អាយស្មា វីមំសំ ជេដ្ឋកំ វីមំសំ ធុរំ វីមំសំ បុព្ពង្គមំ កត្វា លោកុត្តរធម្មំ និព្ពត្តេសិ។ តស្ស ហិ ភគវា ‘‘សុញ្ញតោ លោកំ អវេក្ខស្សូ’’តិ (សុ. និ. ១១២៥; ចូឡនិ. មោឃរាជមាណវបុច្ឆានិទ្ទេសោ ៨៨) សុញ្ញតាកថំ កថេសិ។ បញ្ញានិស្សិតមាននិគ្គហត្ថញ្ច ទ្វិក្ខត្តុំ បុច្ឆិតោ បញ្ហំ ន កថេសិ។ ឯត្ថ ច បុនប្បុនំ ឆន្ទុប្បាទនំ តោសនំ វិយ ហោតីតិ ឆន្ទស្ស ឧបដ្ឋានសទិសតា វុត្តា, ថាមភាវតោ វីរិយស្ស សូរត្តសទិសតា, ‘‘ឆទ្វារាធិបតិ រាជា’’តិ (ធ. ប. អដ្ឋ. ២.ឯរកបត្តនាគរាជវត្ថុ) វចនតោ បុព្ពង្គមតា ចិត្តស្ស វិសិដ្ឋជាតិសទិសតា។

    Jātisampattiyā ṭhānantaraṃ pattoviya cittaṃ jeṭṭhakaṃ cittaṃ dhuraṃ cittaṃ pubbaṅgamaṃ katvā lokuttaradhammanibbattako daṭṭhabbo sambhūtatthero (theragā. aṭṭha. 2 sambhūtattheragāthāvaṇṇanā) viya. So hi āyasmā cittaṃ jeṭṭhakaṃ cittaṃ dhuraṃ cittaṃ pubbaṅgamaṃ katvā lokuttaradhammaṃ nibbattesi. Mantaṃ avassāya ṭhānantaraṃ patto viya vīmaṃsaṃ jeṭṭhakaṃ vīmaṃsaṃ dhuraṃ vīmaṃsaṃ pubbaṅgamaṃ katvā lokuttaradhammanibbattako daṭṭhabbo thero mogharājā (su. ni. 1122 ādayo; cūḷani. mogharājamāṇavapucchāniddeso 85) viya. So hi āyasmā vīmaṃsaṃ jeṭṭhakaṃ vīmaṃsaṃ dhuraṃ vīmaṃsaṃ pubbaṅgamaṃ katvā lokuttaradhammaṃ nibbattesi. Tassa hi bhagavā ‘‘suññato lokaṃ avekkhassū’’ti (su. ni. 1125; cūḷani. mogharājamāṇavapucchāniddeso 88) suññatākathaṃ kathesi. Paññānissitamānaniggahatthañca dvikkhattuṃ pucchito pañhaṃ na kathesi. Ettha ca punappunaṃ chanduppādanaṃ tosanaṃ viya hotīti chandassa upaṭṭhānasadisatā vuttā, thāmabhāvato vīriyassa sūrattasadisatā, ‘‘chadvārādhipati rājā’’ti (dha. pa. aṭṭha. 2.erakapattanāgarājavatthu) vacanato pubbaṅgamatā cittassa visiṭṭhajātisadisatā.

    ៤០២-៤០៦. អត្តនោ សទ្ធាធុរេតិ អត្តនោ សទ្ធាកិច្ចេ សទ្ទហនកិរិយាយ។ ឥន្ទដ្ឋំ ការេតីតិ អនុវត្តនវសេន សម្បយុត្តធម្មេសុ ឥន្ទដ្ឋំ ការេតិ, តស្មា អាធិបតេយ្យដ្ឋេន សទ្ធា ឯវ ឥន្ទ្រិយន្តិ សទ្ធិន្ទ្រិយំ។ តថា វីរិយាទីនំ សកសកកិច្ចេសូតិ អាហ – ‘‘វីរិយិន្ទ្រិយាទីសុបិ ឯសេវ នយោ’’តិ។ វិសោធេន្តោតិ វិបក្ខវិវជ្ជនសបក្ខនិសេវនសរិក្ខូបនិស្សយសង្គណ្ហនលក្ខណេហិ តីហិ ការណេហិ វិសោធនវសេន សោធេន្តោ។

    402-406.Attano saddhādhureti attano saddhākicce saddahanakiriyāya. Indaṭṭhaṃ kāretīti anuvattanavasena sampayuttadhammesu indaṭṭhaṃ kāreti, tasmā ādhipateyyaṭṭhena saddhā eva indriyanti saddhindriyaṃ. Tathā vīriyādīnaṃ sakasakakiccesūti āha – ‘‘vīriyindriyādīsupi eseva nayo’’ti. Visodhentoti vipakkhavivajjanasapakkhanisevanasarikkhūpanissayasaṅgaṇhanalakkhaṇehi tīhi kāraṇehi visodhanavasena sodhento.

    អស្សទ្ធេ បុគ្គលេ បរិវជ្ជយតោតិ ពុទ្ធាទីសុ បសាទសិនេហាភាវេន សទ្ធារហិតេ លូខបុគ្គលេ សព្ពសោ វជ្ជយតោ។ សទ្ធេ បុគ្គលេ សេវតោតិ ពុទ្ធាទីសុ សទ្ធាធិមុត្តេ វក្កលិត្ថេរសទិសេ សេវតោ។ បសាទនីយេតិ បសាទាវហេ សម្បសាទនីយសុត្តាទិកេ (ទី. និ. ៣.១៤១ អាទយោ)។ បច្ចវេក្ខតោតិ បាឡិតោ អត្ថតោ ច បតិ បតិ អវេក្ខន្តស្ស ចិន្តេន្តស្ស។ វិសុជ្ឈតីតិ បដិបក្ខមលវិគមតោ បច្ចយវសេន សភាវសំសុទ្ធិតោ វិសុទ្ធផលនិព្ពត្តិតោ ច សទ្ធិន្ទ្រិយំ វិសុជ្ឈតិ។ ឯស នយោ សេសេសុបិ។ សម្មប្បធានេតិ សម្មប្បធានប្បដិសំយុត្តេ (សំ. និ. ៥.៦៥១-៦៦២ អាទយោ) សុត្តន្តេ។ ឯស នយោ សេសេសុបិ។ ឈានវិមោក្ខេតិ បឋមជ្ឈានាទិជ្ឈានានិ ចេវ បឋមវិមោក្ខាទិវិមោក្ខេ ច។ កាមញ្ចេត្ថ ឈានានិយេវ វិមោក្ខា, បវត្តិអាការវសេន បន វិសុំ គហណំ។

    Assaddhe puggale parivajjayatoti buddhādīsu pasādasinehābhāvena saddhārahite lūkhapuggale sabbaso vajjayato. Saddhe puggale sevatoti buddhādīsu saddhādhimutte vakkalittherasadise sevato. Pasādanīyeti pasādāvahe sampasādanīyasuttādike (dī. ni. 3.141 ādayo). Paccavekkhatoti pāḷito atthato ca pati pati avekkhantassa cintentassa. Visujjhatīti paṭipakkhamalavigamato paccayavasena sabhāvasaṃsuddhito visuddhaphalanibbattito ca saddhindriyaṃ visujjhati. Esa nayo sesesupi. Sammappadhāneti sammappadhānappaṭisaṃyutte (saṃ. ni. 5.651-662 ādayo) suttante. Esa nayo sesesupi. Jhānavimokkheti paṭhamajjhānādijjhānāni ceva paṭhamavimokkhādivimokkhe ca. Kāmañcettha jhānāniyeva vimokkhā, pavattiākāravasena pana visuṃ gahaṇaṃ.

    គម្ភីរញាណចរិយន្តិ គម្ភីរានំ ញាណានំ បវត្តិដ្ឋានំ។ តេនាហ – ‘‘សណ្ហសុខុម’’ន្តិអាទិ។ ខន្ធន្តរន្តិ សភាវជាតិភូមិអាទិវសេន ខន្ធានំ នានត្តំ។ ឯស នយោ សេសេសុបិ។ អកតាភិនិវេសោតិ បុព្ពេ អកតភាវនាភិនិវេសោ។ សទ្ធាធុរាទីសូតិ សទ្ធាធុរេ បញ្ញាធុរេ ច។ អវសានេតិ ភាវនាបរិយោសានេ។ វិវដ្ដេត្វាតិ សង្ខារារម្មណតោ វិវដ្ដេត្វា និព្ពានំ អារម្មណំ កត្វា។ អរហត្តំ គណ្ហាតីតិ មគ្គបរម្បរាយ អរហត្តំ គណ្ហាតិ។ អកម្បិយដ្ឋេនាតិ បដិបក្ខេហិ អកម្បិយភាវេន។ ឯតេនេវស្ស សម្បយុត្តធម្មេសុ ថិរភាវោបិ វិភាវិតោ ទដ្ឋព្ពោ។ ន ហិ សម្បយុត្តធម្មេសុ ថិរភាវេន វិនា បដិបក្ខេហិ អកម្បិយតា សម្ភវតិ។ សម្បយុត្តធម្មេសុ ថិរភាវេនេវ ហិ អកុសលានំ អព្យាកតានញ្ច នេសំ ពលវភាវូបបត្តិ។ អស្សទ្ធិយេតិ អស្សទ្ធិយហេតុ។ និមិត្តត្ថេ ហេតំ ភុម្មវចនំ។ ឯស នយោ សេសេសុបិ។

    Gambhīrañāṇacariyanti gambhīrānaṃ ñāṇānaṃ pavattiṭṭhānaṃ. Tenāha – ‘‘saṇhasukhuma’’ntiādi. Khandhantaranti sabhāvajātibhūmiādivasena khandhānaṃ nānattaṃ. Esa nayo sesesupi. Akatābhinivesoti pubbe akatabhāvanābhiniveso. Saddhādhurādīsūti saddhādhure paññādhure ca. Avasāneti bhāvanāpariyosāne. Vivaṭṭetvāti saṅkhārārammaṇato vivaṭṭetvā nibbānaṃ ārammaṇaṃ katvā. Arahattaṃ gaṇhātīti maggaparamparāya arahattaṃ gaṇhāti. Akampiyaṭṭhenāti paṭipakkhehi akampiyabhāvena. Etenevassa sampayuttadhammesu thirabhāvopi vibhāvito daṭṭhabbo. Na hi sampayuttadhammesu thirabhāvena vinā paṭipakkhehi akampiyatā sambhavati. Sampayuttadhammesu thirabhāveneva hi akusalānaṃ abyākatānañca nesaṃ balavabhāvūpapatti. Assaddhiyeti assaddhiyahetu. Nimittatthe hetaṃ bhummavacanaṃ. Esa nayo sesesupi.

    ៤១៨. អាទិបទានន្តិ សតិអាទិបទានំ។ សរណដ្ឋេនាតិ ចិរកតចិរភាសិតានំ អនុស្សរណដ្ឋេន។ ឧបដ្ឋានលក្ខណាតិ កាយាទីសុ អសុភាការាទិសល្លក្ខណមុខេន តត្ថ ឧបតិដ្ឋនសភាវា។ ឧបតិដ្ឋនញ្ច អារម្មណំ ឧបគន្ត្វា ឋានំ, អវិស្សជ្ជនំ វា អារម្មណស្ស។ អបិលាបនលក្ខណាតិ អសម្មុស្សនសភាវា, ឧទកេ អលាពុ វិយ អារម្មណេ ប្លវិត្វា គន្តុំ អប្បទានំ, បាសាណស្ស វិយ និច្ចលស្ស អារម្មណស្ស ឋបនំ សារណំ អសម្មុដ្ឋករណំ អបិលាបនំ។ សាបតេយ្យន្តិ សន្តកំ។ អបិលាបនំ អសម្មុដ្ឋំ ករោតិ អបិលាបេតិ, សាយំ បាតញ្ច រាជានំ ឥស្សរិយសម្បត្តិំ សល្លក្ខាបេតិ សារេតីតិ អត្ថោ។ កណ្ហសុក្កសប្បដិភាគេ ធម្មេតិ កណ្ហសុក្កសង្ខាតេ សប្បដិភាគេ ធម្មេ។ កណ្ហោ ហិ ធម្មោ សុក្កេន, សុក្កោ ច កណ្ហេន សប្បដិភាគោ។ វិត្ថារ-សទ្ទោ អាទិសទ្ទត្ថោ។ តេន ‘‘ឥមេ ចត្តារោ ធម្មា សម្មប្បធានា, ឥមេ ចត្តារោ ឥទ្ធិបាទា, ឥមានិ បញ្ចិន្ទ្រិយានិ, ឥមានិ បញ្ច ពលានិ, ឥមេ សត្ត ពោជ្ឈង្គា, អយំ អរិយោ អដ្ឋង្គិកោ មគ្គោ, អយំ សមថោ, អយំ វិបស្សនា, អយំ វិជ្ជា, អយំ វិមុត្តិ, ឥមេ លោកុត្តរធម្មាតិ ឯវំ ខោ, មហារាជ, អបិលាបនលក្ខណា សតី’’តិ (មិ. ប. ២.១.១៣) ឥមំ បាឡិសេសំ សង្គណ្ហាតិ។ ថេរេនាតិ នាគសេនត្ថេរេន។ សោ ហិ ធម្មានំ កិច្ចំ លក្ខណំ កត្វា អស្សេតិ ‘‘អបិលាបនលក្ខណា សតិ, អាកោដនលក្ខណោ វិតក្កោ’’តិអាទិនា។ ឯវញ្ហិ ធម្មា សុពោធា ហោន្តីតិ។ សម្មោសបច្ចនីកំ កិច្ចំ អសម្មោសោ, ន សម្មោសាភាវមត្តន្តិ អាហ – ‘‘អសម្មោសរសា វា’’តិ។ យស្ស ធម្មស្ស ពលេន សម្បយុត្តធម្មា អារម្មណាភិមុខា ភវន្តិ, សា សតិ។ តស្មា សា តេសំ អារម្មណាភិមុខភាវំ បច្ចុបដ្ឋាបេសិ, សយំ វា អារម្មណាភិមុខភាវេន បច្ចុបតិដ្ឋតីតិ វុត្តំ – ‘‘គោចរាភិមុខីភាវបច្ចុបដ្ឋានា’’តិ។ សម្មា បសត្ថោ ពោជ្ឈង្គោតិ សម្ពោជ្ឈង្គោ។ ពោធិយា វក្ខមានាយ ធម្មសាមគ្គិយា, ពោធិស្ស វា អរិយសាវកស្ស អង្គោតិ ពោជ្ឈង្គោ។ យា ហីតិអាទិនា តមេវ សង្ខេបតោ វុត្តមត្ថំ វិវរតិ។ ‘‘យា ហិ អយំ ធម្មសាមគ្គី’’តិ ឯតស្ស ‘‘ពោធីតិ វុច្ចតី’’តិ ឥមិនា សម្ពន្ធោ។ ធម្មសាមគ្គិយាតិ ធម្មសមូហេន, យាយ ធម្មសាមគ្គិយាតិ សម្ពន្ធោ។ បតិដ្ឋានាយូហនា ឱឃតរណសុត្តវណ្ណនាយំ (សំ. និ. អដ្ឋ. ១.១.១) ‘‘កិលេសវសេន បតិដ្ឋានំ, អភិសង្ខារវសេន អាយូហនា។ តណ្ហា ទិដ្ឋិវសេន បតិដ្ឋានំ, អវសេសកិលេសាភិសង្ខារេហិ អាយូហនា។ តណ្ហាវសេន បតិដ្ឋានំ, ទិដ្ឋិវសេន អាយូហនា។ សស្សតទិដ្ឋិយា បតិដ្ឋានំ, ឧច្ឆេទទិដ្ឋិយា អាយូហនា។ លីនវសេន បតិដ្ឋានំ, ឧទ្ធច្ចវសេន អាយូហនា។ កាមសុខល្លិកានុយោគវសេន បតិដ្ឋានំ, អត្តកិលមថានុយោគវសេន អាយូហនា។ សព្ពាកុសលាភិសង្ខារវសេន បតិដ្ឋានំ, សព្ពលោកិយកុសលាភិសង្ខារវសេន អាយូហនា’’តិ ឯវំ វុត្តេសុ សត្តសុ បការេសុ ឥធ អវុត្តានំ វសេន វេទិតព្ពា។ បដិបក្ខភូតាយាតិ ឯត្ថ លីនប្បតិដ្ឋានកាមសុខល្លិកានុយោគឧច្ឆេទាភិនិវេសានំ ធម្មវិចយវីរិយបីតិប្បធានា ធម្មសាមគ្គី បដិបក្ខោ, ឧទ្ធច្ចាយូហនអត្តកិលមថានុយោគសស្សតាភិនិវេសានំ បស្សទ្ធិសមាធិឧបេក្ខាបធានា ធម្មសាមគ្គី បដិបក្ខោ។ សតិ បន ឧភយត្ថាបិ ឥច្ឆិតព្ពា។ តថា ហិ សា ‘‘សព្ពត្ថិកា’’តិ វុត្តា។

    418.Ādipadānanti satiādipadānaṃ. Saraṇaṭṭhenāti cirakatacirabhāsitānaṃ anussaraṇaṭṭhena. Upaṭṭhānalakkhaṇāti kāyādīsu asubhākārādisallakkhaṇamukhena tattha upatiṭṭhanasabhāvā. Upatiṭṭhanañca ārammaṇaṃ upagantvā ṭhānaṃ, avissajjanaṃ vā ārammaṇassa. Apilāpanalakkhaṇāti asammussanasabhāvā, udake alābu viya ārammaṇe plavitvā gantuṃ appadānaṃ, pāsāṇassa viya niccalassa ārammaṇassa ṭhapanaṃ sāraṇaṃ asammuṭṭhakaraṇaṃ apilāpanaṃ. Sāpateyyanti santakaṃ. Apilāpanaṃ asammuṭṭhaṃ karoti apilāpeti, sāyaṃ pātañca rājānaṃ issariyasampattiṃ sallakkhāpeti sāretīti attho. Kaṇhasukkasappaṭibhāge dhammeti kaṇhasukkasaṅkhāte sappaṭibhāge dhamme. Kaṇho hi dhammo sukkena, sukko ca kaṇhena sappaṭibhāgo. Vitthāra-saddo ādisaddattho. Tena ‘‘ime cattāro dhammā sammappadhānā, ime cattāro iddhipādā, imāni pañcindriyāni, imāni pañca balāni, ime satta bojjhaṅgā, ayaṃ ariyo aṭṭhaṅgiko maggo, ayaṃ samatho, ayaṃ vipassanā, ayaṃ vijjā, ayaṃ vimutti, ime lokuttaradhammāti evaṃ kho, mahārāja, apilāpanalakkhaṇā satī’’ti (mi. pa. 2.1.13) imaṃ pāḷisesaṃ saṅgaṇhāti. Therenāti nāgasenattherena. So hi dhammānaṃ kiccaṃ lakkhaṇaṃ katvā asseti ‘‘apilāpanalakkhaṇā sati, ākoṭanalakkhaṇo vitakko’’tiādinā. Evañhi dhammā subodhā hontīti. Sammosapaccanīkaṃ kiccaṃ asammoso, na sammosābhāvamattanti āha – ‘‘asammosarasā vā’’ti. Yassa dhammassa balena sampayuttadhammā ārammaṇābhimukhā bhavanti, sā sati. Tasmā sā tesaṃ ārammaṇābhimukhabhāvaṃ paccupaṭṭhāpesi, sayaṃ vā ārammaṇābhimukhabhāvena paccupatiṭṭhatīti vuttaṃ – ‘‘gocarābhimukhībhāvapaccupaṭṭhānā’’ti. Sammā pasattho bojjhaṅgoti sambojjhaṅgo. Bodhiyā vakkhamānāya dhammasāmaggiyā, bodhissa vā ariyasāvakassa aṅgoti bojjhaṅgo. Yā hītiādinā tameva saṅkhepato vuttamatthaṃ vivarati. ‘‘Yā hi ayaṃ dhammasāmaggī’’ti etassa ‘‘bodhīti vuccatī’’ti iminā sambandho. Dhammasāmaggiyāti dhammasamūhena, yāya dhammasāmaggiyāti sambandho. Patiṭṭhānāyūhanā oghataraṇasuttavaṇṇanāyaṃ (saṃ. ni. aṭṭha. 1.1.1) ‘‘kilesavasena patiṭṭhānaṃ, abhisaṅkhāravasena āyūhanā. Taṇhā diṭṭhivasena patiṭṭhānaṃ, avasesakilesābhisaṅkhārehi āyūhanā. Taṇhāvasena patiṭṭhānaṃ, diṭṭhivasena āyūhanā. Sassatadiṭṭhiyā patiṭṭhānaṃ, ucchedadiṭṭhiyā āyūhanā. Līnavasena patiṭṭhānaṃ, uddhaccavasena āyūhanā. Kāmasukhallikānuyogavasena patiṭṭhānaṃ, attakilamathānuyogavasena āyūhanā. Sabbākusalābhisaṅkhāravasena patiṭṭhānaṃ, sabbalokiyakusalābhisaṅkhāravasena āyūhanā’’ti evaṃ vuttesu sattasu pakāresu idha avuttānaṃ vasena veditabbā. Paṭipakkhabhūtāyāti ettha līnappatiṭṭhānakāmasukhallikānuyogaucchedābhinivesānaṃ dhammavicayavīriyapītippadhānā dhammasāmaggī paṭipakkho, uddhaccāyūhanaattakilamathānuyogasassatābhinivesānaṃ passaddhisamādhiupekkhāpadhānā dhammasāmaggī paṭipakkho. Sati pana ubhayatthāpi icchitabbā. Tathā hi sā ‘‘sabbatthikā’’ti vuttā.

    កិលេសសន្តាននិទ្ទាយ ឧដ្ឋហតីតិ ឯតេន សិខាប្បត្តវិបស្សនាយ សហគតានម្បិ សតិអាទីនំ ពោជ្ឈង្គភាវំ ទស្សេតិ។ វុដ្ឋានគាមិនិវិបស្សនា ហិ កិលេសេ និរោធេន្តី ឯវ បវត្តតីតិ។ ចត្តារិ វាតិអាទិនា បន មគ្គផលសហគតានំ ពោជ្ឈង្គភាវំ ទស្សេតិ។ សត្តហិ ពោជ្ឈង្គេហិ ភាវិតេហិ សច្ចប្បដិវេធោ ហោតីតិ កថមិទំ ជានិតព្ពន្តិ ចោទនំ សន្ធាយាហ – ‘‘យថាហា’’តិអាទិ។ ឈានង្គមគ្គង្គាទយោ វិយាតិ ឯតេន ពោធិពោជ្ឈង្គសទ្ទានំ សមុទាយាវយវវិសយតំ ទស្សេតិ។ សេនង្គរថង្គាទយោ វិយាតិ ឯតេន បុគ្គលបញ្ញត្តិយា អវិជ្ជមានបញ្ញត្តិភាវំ ទស្សេតិ។

    Kilesasantānaniddāyauṭṭhahatīti etena sikhāppattavipassanāya sahagatānampi satiādīnaṃ bojjhaṅgabhāvaṃ dasseti. Vuṭṭhānagāminivipassanā hi kilese nirodhentī eva pavattatīti. Cattāri vātiādinā pana maggaphalasahagatānaṃ bojjhaṅgabhāvaṃ dasseti. Sattahi bojjhaṅgehi bhāvitehi saccappaṭivedho hotīti kathamidaṃ jānitabbanti codanaṃ sandhāyāha – ‘‘yathāhā’’tiādi. Jhānaṅgamaggaṅgādayo viyāti etena bodhibojjhaṅgasaddānaṃ samudāyāvayavavisayataṃ dasseti. Senaṅgarathaṅgādayo viyāti etena puggalapaññattiyā avijjamānapaññattibhāvaṃ dasseti.

    ពោធាយ សំវត្តន្តីតិ ពោជ្ឈង្គាតិ ការណត្ថោ អង្គសទ្ទោតិ កត្វា វុត្តំ។ ពុជ្ឈន្តីតិ ពោធិយោ, ពោធិយោ ឯវ អង្គានិ ពោជ្ឈង្គានីតិ វុត្តំ – ‘‘ពុជ្ឈន្តីតិ ពោជ្ឈង្គា’’តិ។ វិបស្សនាទីនំ ការណាទីនំ ពុជ្ឈិតព្ពានញ្ច សច្ចានំ អនុរូបំ បច្ចក្ខភាវេន បដិមុខំ អវិបរីតតាយ សម្មា ច ពុជ្ឈន្តីតិ ឯវំ អត្ថវិសេសទីបកេហិ ឧបសគ្គេហិ ‘‘អនុពុជ្ឈន្តី’’តិអាទិ វុត្តំ។ ពោធិសទ្ទោ ហិ សព្ពវិសេសយុត្តពុជ្ឈនំ សាមញ្ញេន សង្គណ្ហាតិ។ សំ-សទ្ទោ បសំសាយំ សុន្ទរភាវេ ច ទិស្សតីតិ អាហ – ‘‘បសត្ថោ សុន្ទរោ ច ពោជ្ឈង្គោ សម្ពោជ្ឈង្គោ’’តិ។

    Bodhāya saṃvattantīti bojjhaṅgāti kāraṇattho aṅgasaddoti katvā vuttaṃ. Bujjhantīti bodhiyo, bodhiyo eva aṅgāni bojjhaṅgānīti vuttaṃ – ‘‘bujjhantīti bojjhaṅgā’’ti. Vipassanādīnaṃ kāraṇādīnaṃ bujjhitabbānañca saccānaṃ anurūpaṃ paccakkhabhāvena paṭimukhaṃ aviparītatāya sammā ca bujjhantīti evaṃ atthavisesadīpakehi upasaggehi ‘‘anubujjhantī’’tiādi vuttaṃ. Bodhisaddo hi sabbavisesayuttabujjhanaṃ sāmaññena saṅgaṇhāti. Saṃ-saddo pasaṃsāyaṃ sundarabhāve ca dissatīti āha – ‘‘pasattho sundaro ca bojjhaṅgo sambojjhaṅgo’’ti.

    ធម្មេ វិចិនតីតិ ធម្មវិចយោ។ តត្ថ ធម្មេតិ ចតុសច្ចធម្មេ តព្ពិនិមុត្តស្ស សភាវធម្មស្ស អភាវតោ។ តតោ ឯវ សោ បវិចយលក្ខណោ។ ឱភាសនរសោតិ វិសយោភាសនរសោ។ អសម្មុយ្ហនាការេន បច្ចុបតិដ្ឋតីតិ អសម្មោហបច្ចុបដ្ឋានោ។

    Dhamme vicinatīti dhammavicayo. Tattha dhammeti catusaccadhamme tabbinimuttassa sabhāvadhammassa abhāvato. Tato eva so pavicayalakkhaṇo. Obhāsanarasoti visayobhāsanaraso. Asammuyhanākārena paccupatiṭṭhatīti asammohapaccupaṭṭhāno.

    វីរស្ស ភាវោ, កម្មំ វាតិ វីរិយំ។ ឦរយិតព្ពតោតិ បវត្តេតព្ពតោ។ បគ្គហលក្ខណន្តិ កោសជ្ជបក្ខេ បតិតុំ អទត្វា សម្បយុត្តធម្មានំ បគ្គហលក្ខណំ។ តតោ ឯវ សម្បយុត្តធម្មេ ឧបត្ថម្ភនរសំ។ អនោសីទនំ អសំសីទនំ។

    Vīrassa bhāvo, kammaṃ vāti vīriyaṃ. Īrayitabbatoti pavattetabbato. Paggahalakkhaṇanti kosajjapakkhe patituṃ adatvā sampayuttadhammānaṃ paggahalakkhaṇaṃ. Tato eva sampayuttadhamme upatthambhanarasaṃ. Anosīdanaṃ asaṃsīdanaṃ.

    បីណយតីតិ តប្បេតិ។ បីណនកិច្ចេន សម្បយុត្តធម្មានំ វិយ តំសមុដ្ឋានបណីតរូបេហិ កាយស្សាព្យបនំ។ ផរណបីតិវសេន ហេតំ លក្ខណំ វុត្តំ, តថា រសោតិ។ ឧទគ្គភាវោ ឱទគ្យំ, តំ បច្ចុបដ្ឋបេតីតិ ឱទគ្យបច្ចុបដ្ឋានា។ ឧព្ពេគបីតិវសេន ចេតំ វុត្តំ។

    Pīṇayatīti tappeti. Pīṇanakiccena sampayuttadhammānaṃ viya taṃsamuṭṭhānapaṇītarūpehi kāyassābyapanaṃ. Pharaṇapītivasena hetaṃ lakkhaṇaṃ vuttaṃ, tathā rasoti. Udaggabhāvo odagyaṃ, taṃ paccupaṭṭhapetīti odagyapaccupaṭṭhānā. Ubbegapītivasena cetaṃ vuttaṃ.

    កាយចិត្តទរថប្បស្សម្ភនតោតិ កាយទរថស្ស ចិត្តទរថស្ស ច បស្សម្ភនតោ វូបសមនតោ។ តេនាហ – ‘‘ឧបសមលក្ខណា’’តិ, កាយចិត្តទរថានំ វូបសមនលក្ខណាតិ អត្ថោ។ កាយោតិ ចេត្ថ វេទនាទយោ តយោ ខន្ធា។ ទរថោ សារម្ភោ, ទុក្ខទោមនស្សបច្ចយានំ ឧទ្ធច្ចាទិកានំ កិលេសានំ, តថាបវត្តានំ វា ចតុន្នំ ខន្ធានមេតំ អធិវចនំ។ ទរថនិម្មទ្ទនេន បរិឡាហបរិប្ផន្ទនវិរហិតោ សីតិភាវោ អបរិប្ផន្ទនសីតិភាវោ។

    Kāyacittadarathappassambhanatoti kāyadarathassa cittadarathassa ca passambhanato vūpasamanato. Tenāha – ‘‘upasamalakkhaṇā’’ti, kāyacittadarathānaṃ vūpasamanalakkhaṇāti attho. Kāyoti cettha vedanādayo tayo khandhā. Daratho sārambho, dukkhadomanassapaccayānaṃ uddhaccādikānaṃ kilesānaṃ, tathāpavattānaṃ vā catunnaṃ khandhānametaṃ adhivacanaṃ. Darathanimmaddanena pariḷāhaparipphandanavirahito sītibhāvo aparipphandanasītibhāvo.

    សម្មា ចិត្តស្ស ឋបនំ សមាធានំ។ អវិក្ខេបោ សម្បយុត្តានំ អវិក្ខិត្តតា។ យេន សម្បយុត្តា អវិក្ខិត្តា ហោន្តិ, សោ ធម្មោ អវិក្ខេបោ។ អវិសារោ អត្តនោ ឯវ អវិសរណភាវោ។ អថ វា វិក្ខេបប្បដិបក្ខតាយ អវិក្ខេបលក្ខណោ។ ន្ហានីយចុណ្ណស្ស ឧទកំ វិយ សម្បយុត្តធម្មានំ សម្បិណ្ឌនកិច្ចតាយ អវិសារភាវេន លក្ខិតព្ពោ អវិសារលក្ខណោ។ និវាតេ ទីបច្ចិដ្ឋិតិ វិយ ចេតសោ ឋិតិភាវេន បច្ចុបតិដ្ឋតីតិ ចិត្តដ្ឋិតិបច្ចុបដ្ឋានោ។

    Sammā cittassa ṭhapanaṃ samādhānaṃ. Avikkhepo sampayuttānaṃ avikkhittatā. Yena sampayuttā avikkhittā honti, so dhammo avikkhepo. Avisāro attano eva avisaraṇabhāvo. Atha vā vikkhepappaṭipakkhatāya avikkhepalakkhaṇo. Nhānīyacuṇṇassa udakaṃ viya sampayuttadhammānaṃ sampiṇḍanakiccatāya avisārabhāvena lakkhitabbo avisāralakkhaṇo. Nivāte dīpacciṭṭhiti viya cetaso ṭhitibhāvena paccupatiṭṭhatīti cittaṭṭhitipaccupaṭṭhāno.

    អជ្ឈុបេក្ខនតោតិ សមប្បវត្តេសុ អស្សេសុ សារថិ វិយ សម្បយុត្តធម្មានំ អជ្ឈុបេក្ខនតោ។ បដិសង្ខានលក្ខណាតិ មជ្ឈត្តភាវេ ឋត្វា វីមំសនសង្ខាតប្បដិសង្ខានលក្ខណា។ សមវាហិតលក្ខណាតិ សមំ អវិសមំ យថាសកកិច្ចេសុ សម្បយុត្តធម្មានំ បវត្តនលក្ខណា។ ឧទាសីនភាវេន បវត្តមានាបិ សេសសម្បយុត្តធម្មេ យថាសកកិច្ចេសុ បវត្តេតិ, យថា រាជា តុណ្ហី និសិន្នោបិ អត្ថករណេ ធម្មដ្ឋេ យថាសកំ កិច្ចេសុ អប្បមត្តោ បវត្តេតិ។ អលីនានុទ្ធតប្បវត្តិបច្ចយត្តា ឩនាធិកនិវារណរសា។ បក្ខបាតុបច្ឆេទនរសាតិ ‘‘ឥទំ និហីនកិច្ចំ ហោតុ, ឥទំ អតិរេកតរកិច្ច’’ន្តិ ឯវំ បក្ខបាតនវសេន វិយ បវត្តិ បក្ខបាតោ, តំ ឧបច្ឆិន្ទន្តី វិយ ហោតីតិ បក្ខបាតុបច្ឆេទនរសា។ សម្បយុត្តធម្មានំ សកសកកិច្ចេ មជ្ឈត្តភាវេន បច្ចុបតិដ្ឋតីតិ មជ្ឈត្តភាវបច្ចុបដ្ឋានោ។ ពោជ្ឈង្គានំ ឧបរូបរិ ឧប្បាទនមេវ ព្រូហនំ វឌ្ឍនញ្ចាតិ អាហ – ‘‘ឧប្បាទេតី’’តិ។

    Ajjhupekkhanatoti samappavattesu assesu sārathi viya sampayuttadhammānaṃ ajjhupekkhanato. Paṭisaṅkhānalakkhaṇāti majjhattabhāve ṭhatvā vīmaṃsanasaṅkhātappaṭisaṅkhānalakkhaṇā. Samavāhitalakkhaṇāti samaṃ avisamaṃ yathāsakakiccesu sampayuttadhammānaṃ pavattanalakkhaṇā. Udāsīnabhāvena pavattamānāpi sesasampayuttadhamme yathāsakakiccesu pavatteti, yathā rājā tuṇhī nisinnopi atthakaraṇe dhammaṭṭhe yathāsakaṃ kiccesu appamatto pavatteti. Alīnānuddhatappavattipaccayattā ūnādhikanivāraṇarasā. Pakkhapātupacchedanarasāti ‘‘idaṃ nihīnakiccaṃ hotu, idaṃ atirekatarakicca’’nti evaṃ pakkhapātanavasena viya pavatti pakkhapāto, taṃ upacchindantī viya hotīti pakkhapātupacchedanarasā. Sampayuttadhammānaṃ sakasakakicce majjhattabhāvena paccupatiṭṭhatīti majjhattabhāvapaccupaṭṭhāno. Bojjhaṅgānaṃ uparūpari uppādanameva brūhanaṃ vaḍḍhanañcāti āha – ‘‘uppādetī’’ti.

    សតិ ច សម្បជញ្ញញ្ច សតិសម្បជញ្ញំ, សតិបធានំ វា សម្បជញ្ញំ សតិសម្បជញ្ញំ។ តំ សព្ពត្ថ សតោការិភាវាវហត្តា សតិសម្ពោជ្ឈង្គស្ស ឧប្បាទាយ ហោតិ។ យថា បច្ចនីកធម្មប្បហានំ អនុរូបធម្មសេវនា ច អនុប្បន្នានំ កុសលានំ ធម្មានំ ឧប្បាទាយ ហោតិ, ឯវំ សតិរហិតបុគ្គលវិវជ្ជនា, សតោការិបុគ្គលសេវនា, តត្ថ ច យុត្តតា សតិសម្ពោជ្ឈង្គស្ស ឧប្បាទាយ ហោតីតិ ឥមមត្ថំ ទស្សេតិ, ‘‘សតិសម្បជញ្ញ’’ន្តិអាទិនា។ សត្តសុ ឋានេសូតិ ‘‘អភិក្កន្តេ បដិក្កន្តេ សម្បជានការី ហោតិ, អាលោកិតេ វិលោកិតេ សម្បជានការី ហោតិ, សមិញ្ជិតេ បសារិតេ សម្បជានការី ហោតិ, សង្ឃាដិបត្តចីវរធារណេ សម្បជានការី ហោតិ, អសិតេ បីតេ ខាយិតេ សាយិតេ សម្បជានការី ហោតិ, ឧច្ចារបស្សាវកម្មេ សម្បជានការី ហោតិ, គតេ ឋិតេ និសិន្នេ សុត្តេ ជាគរិតេ ភាសិតេ តុណ្ហីភាវេ សម្បជានការី ហោតី’’តិ (ទី. និ. ២.៣៧៦; ម. និ. ១.១០៩) ឯវំ វុត្តេសុ អភិក្កន្តាទីសុ សត្តសុ ឋានេសុ។ តិស្សទត្តត្ថេរោ នាម យោ ពោធិមណ្ឌេ សុវណ្ណសលាកំ គហេត្វា ‘‘អដ្ឋារសសុ ភាសាសុ កតរភាសាយ ធម្មំ កថេមី’’តិ បរិសំ បធារេសិ។ អភយត្ថេរោតិ ទត្តាភយត្ថេរមាហ។ អភិនិវេសន្តិ វិបស្សនាភិនិវេសំ។

    Sati ca sampajaññañca satisampajaññaṃ, satipadhānaṃ vā sampajaññaṃ satisampajaññaṃ. Taṃ sabbattha satokāribhāvāvahattā satisambojjhaṅgassa uppādāya hoti. Yathā paccanīkadhammappahānaṃ anurūpadhammasevanā ca anuppannānaṃ kusalānaṃ dhammānaṃ uppādāya hoti, evaṃ satirahitapuggalavivajjanā, satokāripuggalasevanā, tattha ca yuttatā satisambojjhaṅgassa uppādāya hotīti imamatthaṃ dasseti, ‘‘satisampajañña’’ntiādinā. Sattasu ṭhānesūti ‘‘abhikkante paṭikkante sampajānakārī hoti, ālokite vilokite sampajānakārī hoti, samiñjite pasārite sampajānakārī hoti, saṅghāṭipattacīvaradhāraṇe sampajānakārī hoti, asite pīte khāyite sāyite sampajānakārī hoti, uccārapassāvakamme sampajānakārī hoti, gate ṭhite nisinne sutte jāgarite bhāsite tuṇhībhāve sampajānakārī hotī’’ti (dī. ni. 2.376; ma. ni. 1.109) evaṃ vuttesu abhikkantādīsu sattasu ṭhānesu. Tissadattatthero nāma yo bodhimaṇḍe suvaṇṇasalākaṃ gahetvā ‘‘aṭṭhārasasu bhāsāsu katarabhāsāya dhammaṃ kathemī’’ti parisaṃ padhāresi. Abhayattheroti dattābhayattheramāha. Abhinivesanti vipassanābhinivesaṃ.

    បរិបុច្ឆកតាតិ បរិយោគាហេត្វា បុច្ឆកភាវោ។ អាចរិយេ បយិរុបាសិត្វា បញ្ចបិ និកាយេ សហ អដ្ឋកថាយ បរិយោគាហេត្វា យំ យំ តត្ថ គណ្ឋិដ្ឋានភូតំ, តំ តំ ‘‘ឥទំ, ភន្តេ, កថំ, ឥមស្ស កោ អត្ថោ’’តិ ខន្ធាយតនាទិអត្ថំ បុច្ឆន្តស្ស ហិ ធម្មវិចយសម្ពោជ្ឈង្គោ ឧប្បជ្ជតិ។ តេនាហ – ‘‘ខន្ធធាតុ…បេ.… ពហុលតា’’តិ។

    Paripucchakatāti pariyogāhetvā pucchakabhāvo. Ācariye payirupāsitvā pañcapi nikāye saha aṭṭhakathāya pariyogāhetvā yaṃ yaṃ tattha gaṇṭhiṭṭhānabhūtaṃ, taṃ taṃ ‘‘idaṃ, bhante, kathaṃ, imassa ko attho’’ti khandhāyatanādiatthaṃ pucchantassa hi dhammavicayasambojjhaṅgo uppajjati. Tenāha – ‘‘khandhadhātu…pe… bahulatā’’ti.

    វត្ថុវិសទកិរិយាតិ ឯត្ថ ចិត្តចេតសិកានំ បវត្តិដ្ឋានភាវតោ សរីរំ តប្បដិពទ្ធានិ ចីវរាទីនិ ច វត្ថូនីតិ អធិប្បេតានិ។ តានិ យថា ចិត្តស្ស សុខាវហានិ ហោន្តិ, តថា ករណំ តេសំ វិសទកិរិយា។ តេនាហ – ‘‘អជ្ឈត្តិកពាហិរាន’’ន្តិអាទិ។ ឧស្សន្នទោសន្តិ វាតបិត្តាទិវសេន ឧបចិតទោសំ។ សេទមលមក្ខិតន្តិ សេទេន ចេវ ជល្លិកាសង្ខាតេន សរីរមលេន ច មក្ខិតំ។ ច-សទ្ទេន អញ្ញម្បិ សរីរស្ស បីឡាវហំ អច្ចាសនាទិំ សង្គណ្ហាតិ។ សេនាសនំ វាតិ វា-សទ្ទេន មលគ្គហិតបត្តាទីនំ សង្គហោ ទដ្ឋព្ពោ។ បរិភណ្ឌករណាទីហីតិ អាទិ-សទ្ទេន បត្តបចនាទីនំ សង្គហោ ទដ្ឋព្ពោ។ អវិសទេតិ វត្ថុម្ហិ អវិសទេ សតិ, វិសយភូតេ វា។ កថំ ភាវនមនុយុត្តស្ស តានិ អជ្ឈត្តិកពាហិរវត្ថូនិ វិសយោ? អន្តរន្តរា បវត្តនកចិត្តុប្បាទវសេនេវ វុត្តំ។ តេ ហិ ចិត្តុប្បាទា ចិត្តេកគ្គតាយ អបរិសុទ្ធភាវាយ សំវត្តន្តិ។ ចិត្តចេតសិកេសូតិ និស្សយាទិបច្ចយភូតេសុ ចិត្តចេតសិកេសុ។ ញាណម្បីតិ អបិ-សទ្ទោ សម្បិណ្ឌនត្ថោ។ តេន ‘‘ន កេវលំ វត្ថុយេវ, អថ ខោ តស្មិំ អបរិសុទ្ធេ ញាណម្បិ អបរិសុទ្ធំ ហោតី’’តិ និស្សយាបរិសុទ្ធិយា តំនិស្សិតាបរិសុទ្ធិ វិយ វិសយស្ស អបរិសុទ្ធតាយ វិសយិនោ អបរិសុទ្ធិំ ទស្សេតិ។

    Vatthuvisadakiriyāti ettha cittacetasikānaṃ pavattiṭṭhānabhāvato sarīraṃ tappaṭibaddhāni cīvarādīni ca vatthūnīti adhippetāni. Tāni yathā cittassa sukhāvahāni honti, tathā karaṇaṃ tesaṃ visadakiriyā. Tenāha – ‘‘ajjhattikabāhirāna’’ntiādi. Ussannadosanti vātapittādivasena upacitadosaṃ. Sedamalamakkhitanti sedena ceva jallikāsaṅkhātena sarīramalena ca makkhitaṃ. Ca-saddena aññampi sarīrassa pīḷāvahaṃ accāsanādiṃ saṅgaṇhāti. Senāsanaṃ vāti vā-saddena malaggahitapattādīnaṃ saṅgaho daṭṭhabbo. Paribhaṇḍakaraṇādīhīti ādi-saddena pattapacanādīnaṃ saṅgaho daṭṭhabbo. Avisadeti vatthumhi avisade sati, visayabhūte vā. Kathaṃ bhāvanamanuyuttassa tāni ajjhattikabāhiravatthūni visayo? Antarantarā pavattanakacittuppādavaseneva vuttaṃ. Te hi cittuppādā cittekaggatāya aparisuddhabhāvāya saṃvattanti. Cittacetasikesūti nissayādipaccayabhūtesu cittacetasikesu. Ñāṇampīti api-saddo sampiṇḍanattho. Tena ‘‘na kevalaṃ vatthuyeva, atha kho tasmiṃ aparisuddhe ñāṇampi aparisuddhaṃ hotī’’ti nissayāparisuddhiyā taṃnissitāparisuddhi viya visayassa aparisuddhatāya visayino aparisuddhiṃ dasseti.

    សមភាវករណន្តិ កិច្ចតោ អនូនាធិកភាវករណំ។ សទ្ធិន្ទ្រិយំ ពលវំ ហោតិ, សទ្ធេយ្យវត្ថុស្មិំ បច្ចយវសេន អធិមោក្ខកិច្ចស្ស បដុតរភាវេន បញ្ញាយ អវិសទតាយ វីរិយាទីនញ្ច សិថិលតាទិនា សទ្ធិន្ទ្រិយំ ពលវំ ហោតិ។ តេនាហ – ‘‘ឥតរានិ មន្ទានី’’តិ។ តតោតិ តស្មា, សទ្ធិន្ទ្រិយស្ស ពលវភាវតោ ឥតរេសញ្ច មន្ទត្តាតិ អត្ថោ។ កោសជ្ជបក្ខេ បតិតុំ អទត្វា សម្បយុត្តធម្មានំ បគ្គណ្ហនំ អនុពលប្បទានំ បគ្គហោ។ បគ្គហោវ កិច្ចំ បគ្គហកិច្ចំ។ កាតុំ ន សក្កោតីតិ អានេត្វា សម្ពន្ធិតព្ពំ។ អារម្មណំ ឧបគន្ត្វា ឋានំ, អនិស្សជ្ជនំ វា ឧបដ្ឋានំ។ វិក្ខេបប្បដិបក្ខោ, យេន វា សម្បយុត្តា អវិក្ខិត្តា ហោន្តិ, សោ អវិក្ខេបោ។ រូបគតំ វិយ ចក្ខុនា យេន យាថាវតោ វិសយសភាវំ បស្សតិ, តំ ទស្សនកិច្ចំ កាតុំ ន សក្កោតិ ពលវតា សទ្ធិន្ទ្រិយេន អធិភូតត្តា។ សហជាតធម្មេសុ ហិ ឥន្ទដ្ឋំ ការេន្តានំ សហបវត្តមានានំ ធម្មានំ ឯកទេសតាវសេនេវ អត្ថសិទ្ធិ, ន អញ្ញថា។ តស្មាតិ វុត្តមេវត្ថំ ការណភាវេន បច្ចាមសតិ។ តន្តិ សទ្ធិន្ទ្រិយំ។ ធម្មសភាវបច្ចវេក្ខណេនាតិ យស្ស សទ្ធេយ្យស្ស វត្ថុនោ ឧឡារតាទិគុណេ អធិមុច្ចនស្ស សាតិសយប្បវត្តិយា សទ្ធិន្ទ្រិយំ ពលវំ ជាតំ, តស្ស បច្ចយបច្ចយុប្បន្នតាទិវិភាគតោ យាថាវតោ វីមំសនេន។ ឯវញ្ហិ ឯវំធម្មតានយេន យាថាវសរសតោ បរិគ្គយ្ហមានេ សវិប្ផារោ អធិមោក្ខោ ន ហោតិ ‘‘អយំ ឥមេសំ ធម្មានំ សភាវោ’’តិ បរិជាននវសេន បញ្ញាព្យាបារស្ស សាតិសយត្តា។ ធុរិយធម្មេសុ ហិ យថា សទ្ធាយ ពលវភាវេ បញ្ញាយ មន្ទភាវោ ហោតិ, ឯវំ បញ្ញាយ ពលវភាវេ សទ្ធាយ មន្ទភាវោ ហោតិ។ តេន វុត្តំ – ‘‘តំ ធម្មសភាវបច្ចវេក្ខណេន ហាបេតព្ព’’ន្តិ។

    Samabhāvakaraṇanti kiccato anūnādhikabhāvakaraṇaṃ. Saddhindriyaṃ balavaṃ hoti, saddheyyavatthusmiṃ paccayavasena adhimokkhakiccassa paṭutarabhāvena paññāya avisadatāya vīriyādīnañca sithilatādinā saddhindriyaṃ balavaṃ hoti. Tenāha – ‘‘itarāni mandānī’’ti. Tatoti tasmā, saddhindriyassa balavabhāvato itaresañca mandattāti attho. Kosajjapakkhe patituṃ adatvā sampayuttadhammānaṃ paggaṇhanaṃ anubalappadānaṃ paggaho. Paggahova kiccaṃ paggahakiccaṃ. Kātuṃ na sakkotīti ānetvā sambandhitabbaṃ. Ārammaṇaṃ upagantvā ṭhānaṃ, anissajjanaṃ vā upaṭṭhānaṃ. Vikkhepappaṭipakkho, yena vā sampayuttā avikkhittā honti, so avikkhepo. Rūpagataṃ viya cakkhunā yena yāthāvato visayasabhāvaṃ passati, taṃ dassanakiccaṃ kātuṃ na sakkoti balavatā saddhindriyena adhibhūtattā. Sahajātadhammesu hi indaṭṭhaṃ kārentānaṃ sahapavattamānānaṃ dhammānaṃ ekadesatāvaseneva atthasiddhi, na aññathā. Tasmāti vuttamevatthaṃ kāraṇabhāvena paccāmasati. Tanti saddhindriyaṃ. Dhammasabhāvapaccavekkhaṇenāti yassa saddheyyassa vatthuno uḷāratādiguṇe adhimuccanassa sātisayappavattiyā saddhindriyaṃ balavaṃ jātaṃ, tassa paccayapaccayuppannatādivibhāgato yāthāvato vīmaṃsanena. Evañhi evaṃdhammatānayena yāthāvasarasato pariggayhamāne savipphāro adhimokkho na hoti ‘‘ayaṃ imesaṃ dhammānaṃ sabhāvo’’ti parijānanavasena paññābyāpārassa sātisayattā. Dhuriyadhammesu hi yathā saddhāya balavabhāve paññāya mandabhāvo hoti, evaṃ paññāya balavabhāve saddhāya mandabhāvo hoti. Tena vuttaṃ – ‘‘taṃ dhammasabhāvapaccavekkhaṇena hāpetabba’’nti.

    តថា អមនសិការេនាតិ យេនាការេន ភាវនមនុយុញ្ជន្តស្ស សទ្ធិន្ទ្រិយំ ពលវំ ជាតំ, តេនាការេន ភាវនាយ អននុយុញ្ជនតោតិ វុត្តំ ហោតិ។ ឥធ ទុវិធេន សទ្ធិន្ទ្រិយស្ស ពលវភាវោ អត្តនោ វា បច្ចយវិសេសេន កិច្ចុត្តរិយតោ វីរិយាទីនំ វា មន្ទកិច្ចតាយ។ តត្ថ បឋមវិកប្បេ ហាបនវិធិ ទស្សិតោ, ទុតិយវិកប្បេ បន យថា មនសិករោតោ វីរិយាទីនំ មន្ទកិច្ចតាយ សទ្ធិន្ទ្រិយំ ពលវំ ជាតំ, តថា អមនសិការេន វីរិយាទីនំ បដុកិច្ចភាវាវហេន មនសិការេន សទ្ធិន្ទ្រិយំ តេហិ សមរសំ ករោន្តេន ហាបេតព្ពំ។ ឥមិនា នយេន សេសិន្ទ្រិយេសុបិ ហាបនវិធិ វេទិតព្ពោ។

    Tathā amanasikārenāti yenākārena bhāvanamanuyuñjantassa saddhindriyaṃ balavaṃ jātaṃ, tenākārena bhāvanāya ananuyuñjanatoti vuttaṃ hoti. Idha duvidhena saddhindriyassa balavabhāvo attano vā paccayavisesena kiccuttariyato vīriyādīnaṃ vā mandakiccatāya. Tattha paṭhamavikappe hāpanavidhi dassito, dutiyavikappe pana yathā manasikaroto vīriyādīnaṃ mandakiccatāya saddhindriyaṃ balavaṃ jātaṃ, tathā amanasikārena vīriyādīnaṃ paṭukiccabhāvāvahena manasikārena saddhindriyaṃ tehi samarasaṃ karontena hāpetabbaṃ. Iminā nayena sesindriyesupi hāpanavidhi veditabbo.

    វក្កលិត្ថេរវត្ថូតិ សោ ហិ អាយស្មា សទ្ធាធិមុត្តតាយ កតាធិការោ សត្ថុ រូបទស្សនប្បសុតោ ឯវ ហុត្វា វិហរន្តោ សត្ថារា ‘‘កិំ តេ, វក្កលិ, ឥមិនា បូតិកាយេន ទិដ្ឋេន, យោ ខោ, វក្កលិ, ធម្មំ បស្សតិ, សោ មំ បស្សតី’’តិអាទិនា (សំ. និ. ៣.៨៧) នយេន ឱវទិត្វា កម្មដ្ឋានេ និយោជិតោបិ តំ អននុយុញ្ជន្តោ បណាមិតោ អត្តានំ វិនិបាតេតុំ បបាតដ្ឋានំ អភិរុហិ។ អថ នំ សត្ថា យថានិសិន្នោវ ឱភាសវិស្សជ្ជនេន អត្តានំ ទស្សេត្វា –

    Vakkalittheravatthūti so hi āyasmā saddhādhimuttatāya katādhikāro satthu rūpadassanappasuto eva hutvā viharanto satthārā ‘‘kiṃ te, vakkali, iminā pūtikāyena diṭṭhena, yo kho, vakkali, dhammaṃ passati, so maṃ passatī’’tiādinā (saṃ. ni. 3.87) nayena ovaditvā kammaṭṭhāne niyojitopi taṃ ananuyuñjanto paṇāmito attānaṃ vinipātetuṃ papātaṭṭhānaṃ abhiruhi. Atha naṃ satthā yathānisinnova obhāsavissajjanena attānaṃ dassetvā –

    ‘‘បាមោជ្ជពហុលោ ភិក្ខុ, បសន្នោ ពុទ្ធសាសនេ;

    ‘‘Pāmojjabahulo bhikkhu, pasanno buddhasāsane;

    អធិគច្ឆេ បទំ សន្តំ, សង្ខារូបសមំ សុខ’’ន្តិ។ (ធ. ប. ៣៨១) –

    Adhigacche padaṃ santaṃ, saṅkhārūpasamaṃ sukha’’nti. (dha. pa. 381) –

    គាថំ វត្វា ‘‘ឯហិ, វក្កលី’’តិ អាហ។ សោ តេនេវ អមតេន អភិសិត្តោ ហដ្ឋតុដ្ឋោ ហុត្វា វិបស្សនំ បដ្ឋបេសិ, សទ្ធាយ បន ពលវភាវេន វិបស្សនាវីថិំ ន ឱតរិ។ តំ ញត្វា ភគវា តស្ស ឥន្ទ្រិយសមត្តប្បដិបាទនាយ កម្មដ្ឋានំ សោធេត្វា អទាសិ។ សោ សត្ថារា ទិន្ននយេ ឋត្វា វិបស្សនំ ឧស្សុក្កាបេត្វា មគ្គប្បដិបាដិយា អរហត្តំ បាបុណិ។ តេន វុត្តំ – ‘‘វក្កលិត្ថេរវត្ថុ ចេត្ថ និទស្សន’’ន្តិ។ ឯត្ថាតិ សទ្ធិន្ទ្រិយស្ស អធិមត្តភាវេ សេសិន្ទ្រិយានំ សកិច្ចាករណេ។ ឥតរកិច្ចភេទន្តិ ឧបដ្ឋានាទិកិច្ចវិសេសំ។ បស្សទ្ធាទីតិ អាទិ-សទ្ទេន សមាធិឧបេក្ខាសម្ពោជ្ឈង្គានំ សង្គហោ។ ហាបេតព្ពន្តិ យថា សទ្ធិន្ទ្រិយស្ស ពលវភាវោ ធម្មសភាវបច្ចវេក្ខណេន ហាយតិ, ឯវំ វីរិយិន្ទ្រិយស្ស អធិមត្តតា បស្សទ្ធិអាទិភាវនាយ ហាយតិ សមាធិបក្ខិយត្តា តស្សា។ តថា ហិ សមាធិន្ទ្រិយស្ស អធិមត្តតំ កោសជ្ជបាតតោ រក្ខន្តី វីរិយាទិភាវនា វិយ វីរិយិន្ទ្រិយស្ស អធិមត្តតំ ឧទ្ធច្ចបាតតោ រក្ខន្តី បស្សទ្ធាទិភាវនា ឯកំសតោ ហាបេតិ។ តេន វុត្តំ – ‘‘បស្សទ្ធាទិភាវនាយ ហាបេតព្ព’’ន្តិ។

    Gāthaṃ vatvā ‘‘ehi, vakkalī’’ti āha. So teneva amatena abhisitto haṭṭhatuṭṭho hutvā vipassanaṃ paṭṭhapesi, saddhāya pana balavabhāvena vipassanāvīthiṃ na otari. Taṃ ñatvā bhagavā tassa indriyasamattappaṭipādanāya kammaṭṭhānaṃ sodhetvā adāsi. So satthārā dinnanaye ṭhatvā vipassanaṃ ussukkāpetvā maggappaṭipāṭiyā arahattaṃ pāpuṇi. Tena vuttaṃ – ‘‘vakkalittheravatthu cettha nidassana’’nti. Etthāti saddhindriyassa adhimattabhāve sesindriyānaṃ sakiccākaraṇe. Itarakiccabhedanti upaṭṭhānādikiccavisesaṃ. Passaddhādīti ādi-saddena samādhiupekkhāsambojjhaṅgānaṃ saṅgaho. Hāpetabbanti yathā saddhindriyassa balavabhāvo dhammasabhāvapaccavekkhaṇena hāyati, evaṃ vīriyindriyassa adhimattatā passaddhiādibhāvanāya hāyati samādhipakkhiyattā tassā. Tathā hi samādhindriyassa adhimattataṃ kosajjapātato rakkhantī vīriyādibhāvanā viya vīriyindriyassa adhimattataṃ uddhaccapātato rakkhantī passaddhādibhāvanā ekaṃsato hāpeti. Tena vuttaṃ – ‘‘passaddhādibhāvanāya hāpetabba’’nti.

    សោណត្ថេរស្ស វត្ថូតិ សុខុមាលសោណត្ថេរស្ស វត្ថុ។ សោ ហិ អាយស្មា សត្ថុ សន្តិកេ កម្មដ្ឋានំ គហេត្វា សីតវនេ វិហរន្តោ ‘‘មម សរីរំ សុខុមាលំ, ន ច សក្កា សុខេនេវ សុខំ អធិគន្តុំ, កិលមេត្វាបិ សមណធម្មោ កាតព្ពោ’’តិ ឋានចង្កមមេវ អធិដ្ឋាយ បធានមនុយុញ្ជន្តោ បាទតលេសុ ផោដេសុ ឧដ្ឋិតេសុបិ វេទនំ អជ្ឈុបេក្ខិត្វា ទឡ្ហវីរិយំ ករោន្តោ អច្ចារទ្ធវីរិយតាយ វិសេសំ និព្ពត្តេតុំ នាសក្ខិ។ សត្ថា តត្ថ គន្ត្វា វីណូបមោវាទេន ឱវទិត្វា វីរិយសមតាយោជនវិធិំ ទស្សេន្តោ កម្មដ្ឋានំ វិសោធេត្វា គិជ្ឈកូដំ គតោ។ ថេរោបិ សត្ថារា ទិន្ននយេន វីរិយសមតំ យោជេត្វា ភាវេន្តោ វិបស្សនម្បិ ឧស្សុក្កាបេត្វា អរហត្តេ បតិដ្ឋាសិ។ តេន វុត្តំ – ‘‘សោណត្ថេរស្ស វត្ថុ ទស្សេតព្ព’’ន្តិ។ សេសេសុបីតិ សតិសមាធិបញ្ញិន្ទ្រិយេសុបិ។

    Soṇattherassa vatthūti sukhumālasoṇattherassa vatthu. So hi āyasmā satthu santike kammaṭṭhānaṃ gahetvā sītavane viharanto ‘‘mama sarīraṃ sukhumālaṃ, na ca sakkā sukheneva sukhaṃ adhigantuṃ, kilametvāpi samaṇadhammo kātabbo’’ti ṭhānacaṅkamameva adhiṭṭhāya padhānamanuyuñjanto pādatalesu phoṭesu uṭṭhitesupi vedanaṃ ajjhupekkhitvā daḷhavīriyaṃ karonto accāraddhavīriyatāya visesaṃ nibbattetuṃ nāsakkhi. Satthā tattha gantvā vīṇūpamovādena ovaditvā vīriyasamatāyojanavidhiṃ dassento kammaṭṭhānaṃ visodhetvā gijjhakūṭaṃ gato. Theropi satthārā dinnanayena vīriyasamataṃ yojetvā bhāvento vipassanampi ussukkāpetvā arahatte patiṭṭhāsi. Tena vuttaṃ – ‘‘soṇattherassa vatthu dassetabba’’nti. Sesesupīti satisamādhipaññindriyesupi.

    សមតន្តិ សទ្ធាបញ្ញានំ អញ្ញមញ្ញំ អនូនាធិកភាវំ, តថា សមាធិវីរិយានំ។ យថា ហិ សទ្ធាបញ្ញានំ វិសុំ ធុរិយធម្មភូតានំ កិច្ចតោ អញ្ញមញ្ញានតិវត្តនំ វិសេសតោ ឥច្ឆិតព្ពំ, យតោ នេសំ សមធុរតាយ អប្បនា សម្បជ្ជតិ, ឯវំ សមាធិវីរិយានំ កោសជ្ជុទ្ធច្ចបក្ខិកានំ សមរសតាយ សតិ អញ្ញមញ្ញូបត្ថម្ភនតោ សម្បយុត្តធម្មានំ អន្តទ្វយបាតាភាវេន សម្មទេវ អប្បនា ឥជ្ឈតិ។ ពលវសទ្ធោតិអាទិ ព្យតិរេកមុខេន វុត្តស្សេវត្ថស្ស សមត្ថនំ។ តស្សត្ថោ – យោ ពលវតិយា សទ្ធាយ សមន្នាគតោ អវិសទញាណោ, សោ មុធប្បសន្នោ ហោតិ, ន អវេច្ចប្បសន្នោ។ តថា ហិ អវត្ថុស្មិំ បសីទតិ សេយ្យថាបិ តិត្ថិយសាវកា។ កេរាដិកបក្ខន្តិ សាឋេយ្យបក្ខំ ភជតិ។ សទ្ធាហីនាយ បញ្ញាយ អតិធាវន្តោ ‘‘ទេយ្យវត្ថុបរិច្ចាគេន វិនា ចិត្តុប្បាទមត្តេនបិ ទានមយំ បុញ្ញំ ហោតី’’តិអាទីនិ បរិកប្បេតិ ហេតុប្បដិរូបកេហិ វញ្ចិតោ, ឯវំភូតោ សុក្ខតក្កវិលុត្តចិត្តោ បណ្ឌិតានំ វចនំ នាទិយតិ, សញ្ញត្តិំ ន គច្ឆតិ។ តេនាហ – ‘‘ភេសជ្ជសមុដ្ឋិតោ វិយ រោគោ អតេកិច្ឆោ ហោតី’’តិ។ យថា ចេត្ថ សទ្ធាបញ្ញានំ អញ្ញមញ្ញំ សមភាវោ អត្ថាវហោ, អនត្ថាវហោ វិសមភាវោ, ឯវំ សមាធិវីរិយានំ អញ្ញមញ្ញំ អវិក្ខេបាវហោ សមភាវោ, ឥតរោ វិក្ខេបាវហោ ចាតិ កោសជ្ជំ អភិភវតិ, តេន អប្បនំ ន បាបុណាតីតិ អធិប្បាយោ។ ឧទ្ធច្ចំ អភិភវតីតិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ។ តំ ឧភយន្តិ សទ្ធាបញ្ញាទ្វយំ សមាធិវីរិយទ្វយញ្ច។ សមំ កត្តព្ពន្តិ សមរសំ កាតព្ពំ។

    Samatanti saddhāpaññānaṃ aññamaññaṃ anūnādhikabhāvaṃ, tathā samādhivīriyānaṃ. Yathā hi saddhāpaññānaṃ visuṃ dhuriyadhammabhūtānaṃ kiccato aññamaññānativattanaṃ visesato icchitabbaṃ, yato nesaṃ samadhuratāya appanā sampajjati, evaṃ samādhivīriyānaṃ kosajjuddhaccapakkhikānaṃ samarasatāya sati aññamaññūpatthambhanato sampayuttadhammānaṃ antadvayapātābhāvena sammadeva appanā ijjhati. Balavasaddhotiādi byatirekamukhena vuttassevatthassa samatthanaṃ. Tassattho – yo balavatiyā saddhāya samannāgato avisadañāṇo, so mudhappasanno hoti, na aveccappasanno. Tathā hi avatthusmiṃ pasīdati seyyathāpi titthiyasāvakā. Kerāṭikapakkhanti sāṭheyyapakkhaṃ bhajati. Saddhāhīnāya paññāya atidhāvanto ‘‘deyyavatthupariccāgena vinā cittuppādamattenapi dānamayaṃ puññaṃ hotī’’tiādīni parikappeti hetuppaṭirūpakehi vañcito, evaṃbhūto sukkhatakkaviluttacitto paṇḍitānaṃ vacanaṃ nādiyati, saññattiṃ na gacchati. Tenāha – ‘‘bhesajjasamuṭṭhito viya rogo atekiccho hotī’’ti. Yathā cettha saddhāpaññānaṃ aññamaññaṃ samabhāvo atthāvaho, anatthāvaho visamabhāvo, evaṃ samādhivīriyānaṃ aññamaññaṃ avikkhepāvaho samabhāvo, itaro vikkhepāvaho cāti kosajjaṃ abhibhavati, tena appanaṃ na pāpuṇātīti adhippāyo. Uddhaccaṃ abhibhavatīti etthāpi eseva nayo. Taṃ ubhayanti saddhāpaññādvayaṃ samādhivīriyadvayañca. Samaṃ kattabbanti samarasaṃ kātabbaṃ.

    សមាធិកម្មិកស្សាតិ សមថកម្មដ្ឋានិកស្ស។ ឯវន្តិ ឯវំ សន្តេ, សទ្ធាយ ថោកំ ពលវភាវេ សតីតិ អត្ថោ។ សទ្ទហន្តោតិ ‘‘បថវី បថវីតិ មនសិករណមត្តេន កថំ ឈានុប្បត្តី’’តិ អចិន្តេត្វា ‘‘អទ្ធា សម្មាសម្ពុទ្ធេន វុត្តវិធិ ឥជ្ឈិស្សតី’’តិ សទ្ទហន្តោ សទ្ធំ ជនេន្តោ។ ឱកប្បេន្តោតិ អារម្មណំ អនុប្បវិសិត្វា វិយ អធិមុច្ចនវសេន អវកប្បេន្តោ បក្ខន្ទន្តោ។ ឯកគ្គតា ពលវតី វដ្ដតិ សមាធិប្បធានត្តា ឈានស្ស។ ឧភិន្នន្តិ សមាធិបញ្ញានំ។ សមាធិកម្មិកស្ស សមាធិនោ អធិមត្តតា វិយ បញ្ញាយ អធិមត្តតាបិ ឥច្ឆិតព្ពាតិ អាហ – ‘‘សមតាយបី’’តិ, សមភាវេនបីតិ អត្ថោ។ អប្បនាតិ លោកិយអប្បនា។ តថា ហិ ‘‘ហោតិយេវា’’តិ សាសង្កំ វទតិ។ លោកុត្តរប្បនា បន តេសំ សមភាវេនេវ ឥច្ឆិតា។ យថាហ – ‘‘សមថវិបស្សនំ យុគនទ្ធំ ភាវេតី’’តិ (អ. និ. ៤.១៧០; បដិ. ម. ២.៥)។

    Samādhikammikassāti samathakammaṭṭhānikassa. Evanti evaṃ sante, saddhāya thokaṃ balavabhāve satīti attho. Saddahantoti ‘‘pathavī pathavīti manasikaraṇamattena kathaṃ jhānuppattī’’ti acintetvā ‘‘addhā sammāsambuddhena vuttavidhi ijjhissatī’’ti saddahanto saddhaṃ janento. Okappentoti ārammaṇaṃ anuppavisitvā viya adhimuccanavasena avakappento pakkhandanto. Ekaggatā balavatī vaṭṭati samādhippadhānattā jhānassa. Ubhinnanti samādhipaññānaṃ. Samādhikammikassa samādhino adhimattatā viya paññāya adhimattatāpi icchitabbāti āha – ‘‘samatāyapī’’ti, samabhāvenapīti attho. Appanāti lokiyaappanā. Tathā hi ‘‘hotiyevā’’ti sāsaṅkaṃ vadati. Lokuttarappanā pana tesaṃ samabhāveneva icchitā. Yathāha – ‘‘samathavipassanaṃ yuganaddhaṃ bhāvetī’’ti (a. ni. 4.170; paṭi. ma. 2.5).

    យទិ វិសេសតោ សទ្ធាបញ្ញានំ សមាធិវីរិយានញ្ច សមតាវ ឥច្ឆិតា, កថំ សតីតិ អាហ – ‘‘សតិ បន សព្ពត្ថ ពលវតី វដ្ដតី’’តិ។ សព្ពត្ថាតិ លីនុទ្ធច្ចបក្ខិកេសុ បញ្ចសុ ឥន្ទ្រិយេសុ។ ឧទ្ធច្ចបក្ខិកេ គណ្ហន្តោ ‘‘សទ្ធាវីរិយបញ្ញាន’’ន្តិ អាហ។ អញ្ញថាបីតិ ច គហេតព្ពា សិយា។ តថា ហិ កោសជ្ជបក្ខិកេន ច សមាធិនាឥច្ចេវ វុត្តំ, ន ‘‘បស្សទ្ធិសមាធិឧបេក្ខាហី’’តិ។ សាតិ សតិ។ សព្ពេសុ រាជកម្មេសុ និយុត្តោ សព្ពកម្មិកោ។ តេនាតិ តេន សព្ពត្ថ ឥច្ឆិតព្ពត្ថេន ការណេន។ អាហ អដ្ឋកថាយំ។ សព្ពត្ថ និយុត្តា សព្ពត្ថិកា សព្ពត្ថ លីនេ ឧទ្ធតេ ច ចិត្តេ ឥច្ឆិតព្ពត្តា, សព្ពេន វា លីនុទ្ធច្ចបក្ខិយេន ពោជ្ឈង្គគណេន អត្ថេតព្ពាតិ សព្ពត្ថា, សាវ សព្ពត្ថិកា។ ចិត្តន្តិ កុសលចិត្តំ។ តស្ស ហិ សតិបដិសរណំ បរាយណំ អប្បត្តស្ស បត្តិយា អនធិគតស្ស អធិគមាយ។ តេនាហ – ‘‘អារក្ខបច្ចុបដ្ឋានា’’តិអាទិ។

    Yadi visesato saddhāpaññānaṃ samādhivīriyānañca samatāva icchitā, kathaṃ satīti āha – ‘‘sati pana sabbattha balavatī vaṭṭatī’’ti. Sabbatthāti līnuddhaccapakkhikesu pañcasu indriyesu. Uddhaccapakkhike gaṇhanto ‘‘saddhāvīriyapaññāna’’nti āha. Aññathāpīti ca gahetabbā siyā. Tathā hi kosajjapakkhikena ca samādhināicceva vuttaṃ, na ‘‘passaddhisamādhiupekkhāhī’’ti. Sāti sati. Sabbesu rājakammesu niyutto sabbakammiko. Tenāti tena sabbattha icchitabbatthena kāraṇena. Āha aṭṭhakathāyaṃ. Sabbattha niyuttā sabbatthikā sabbattha līne uddhate ca citte icchitabbattā, sabbena vā līnuddhaccapakkhiyena bojjhaṅgagaṇena atthetabbāti sabbatthā, sāva sabbatthikā. Cittanti kusalacittaṃ. Tassa hi satipaṭisaraṇaṃ parāyaṇaṃ appattassa pattiyā anadhigatassa adhigamāya. Tenāha – ‘‘ārakkhapaccupaṭṭhānā’’tiādi.

    ខន្ធាទិភេទេសុ អនោគាឡ្ហបញ្ញានន្តិ បរិយត្តិពាហុសច្ចវសេនបិ ខន្ធាយតនាទីសុ អប្បតិដ្ឋិតពុទ្ធីនំ។ ពហុស្សុតសេវនា ហិ សុតមយញាណាវហា។ តរុណវិបស្សនាសមង្គីបិ ភាវនាមយញាណេ ឋិតត្តា ឯកំសតោ បញ្ញវា ឯវ នាម ហោតីតិ អាហ – ‘‘សមបញ្ញាស…បេ.… បុគ្គលសេវនា’’តិ។ ញេយ្យធម្មស្ស គម្ភីរភាវវសេន តប្បរិច្ឆេទកញាណស្ស គម្ភីរភាវគ្គហណន្តិ អាហ – ‘‘គម្ភីរេសុ ខន្ធាទីសុ បវត្តាយ គម្ភីរបញ្ញាយា’’តិ។ តញ្ហិ ញេយ្យំ តាទិសាយ បញ្ញាយ ចរិតព្ពតោ គម្ភីរញាណចរិយំ។ តស្សា វា បញ្ញាយ តត្ថ បភេទតោ បវត្តិ គម្ភីរញាណចរិយា, តស្សា បច្ចវេក្ខណាតិ អាហ – ‘‘គម្ភីរបញ្ញាយ បភេទបច្ចវេក្ខណា’’តិ។

    Khandhādibhedesu anogāḷhapaññānanti pariyattibāhusaccavasenapi khandhāyatanādīsu appatiṭṭhitabuddhīnaṃ. Bahussutasevanā hi sutamayañāṇāvahā. Taruṇavipassanāsamaṅgīpi bhāvanāmayañāṇe ṭhitattā ekaṃsato paññavā eva nāma hotīti āha – ‘‘samapaññāsa…pe… puggalasevanā’’ti. Ñeyyadhammassa gambhīrabhāvavasena tapparicchedakañāṇassa gambhīrabhāvaggahaṇanti āha – ‘‘gambhīresu khandhādīsu pavattāya gambhīrapaññāyā’’ti. Tañhi ñeyyaṃ tādisāya paññāya caritabbato gambhīrañāṇacariyaṃ. Tassā vā paññāya tattha pabhedato pavatti gambhīrañāṇacariyā, tassā paccavekkhaṇāti āha – ‘‘gambhīrapaññāya pabhedapaccavekkhaṇā’’ti.

    បញ្ចវិធពន្ធនកម្មការណំ និរយេ និព្ពត្តសត្តស្ស យេភុយ្យេន សព្ពបឋមំ ករោន្តីតិ ទេវទូតសុត្តាទីសុ អាទិតោ វុត្តត្តា ច អាហ – ‘‘បញ្ចវិធពន្ធនកម្មការណតោ បដ្ឋាយា’’តិ។ សកដវហនាទិកាលេតិ អាទិ-សទ្ទេន តទញ្ញំ មនុស្សេហិ តិរច្ឆានេហិ ច វិពាធិតព្ពកាលំ សង្គណ្ហាតិ។ ឯកំ ពុទ្ធន្តរន្តិ ឥទំ អបរាបរេសុ បេតេសុយេវ ឧប្បជ្ជនកសត្តវសេន វុត្តំ, ឯកច្ចានំ វា បេតានំ ឯកច្ចតិរច្ឆានានំ វិយ ទីឃាយុកតា សិយាតិ តថា វុត្តំ។ តថា ហិ កាឡោ នាគរាជា ចតុន្នំ ពុទ្ធានំ សម្មុខីភាវំ លភិត្វា ឋិតោបិ មេត្តេយ្យស្សបិ ភគវតោ សម្មុខីភាវំ លភិស្សតីតិ វទន្តិ, យតស្ស កប្បាយុកតា វុត្តា។

    Pañcavidhabandhanakammakāraṇaṃ niraye nibbattasattassa yebhuyyena sabbapaṭhamaṃ karontīti devadūtasuttādīsu ādito vuttattā ca āha – ‘‘pañcavidhabandhanakammakāraṇato paṭṭhāyā’’ti. Sakaṭavahanādikāleti ādi-saddena tadaññaṃ manussehi tiracchānehi ca vibādhitabbakālaṃ saṅgaṇhāti. Ekaṃ buddhantaranti idaṃ aparāparesu petesuyeva uppajjanakasattavasena vuttaṃ, ekaccānaṃ vā petānaṃ ekaccatiracchānānaṃ viya dīghāyukatā siyāti tathā vuttaṃ. Tathā hi kāḷo nāgarājā catunnaṃ buddhānaṃ sammukhībhāvaṃ labhitvā ṭhitopi metteyyassapi bhagavato sammukhībhāvaṃ labhissatīti vadanti, yatassa kappāyukatā vuttā.

    ឯវំ អានិសំសទស្សាវិនោតិ វីរិយាយត្តោ ឯវ សព្ពោ លោកិយោ លោកុត្តរោ ច វិសេសាធិគមោតិ ឯវំ វីរិយេ អានិសំសទស្សនសីលស្ស។ គមនវីថិន្តិ សបុព្ពភាគំ និព្ពានគាមិនិបដិបទំ , សហ វិបស្សនាយ អរិយមគ្គប្បដិបាដិ, សត្តវិសុទ្ធិបរម្បរា វា។ សា ហិ ‘‘ភិក្ខុនោ វដ្ដនិយ្យានាយ គន្តព្ពា បដិបជ្ជិតព្ពា បដិបទា’’តិ កត្វា គមនវីថិ នាម។

    Evaṃ ānisaṃsadassāvinoti vīriyāyatto eva sabbo lokiyo lokuttaro ca visesādhigamoti evaṃ vīriye ānisaṃsadassanasīlassa. Gamanavīthinti sapubbabhāgaṃ nibbānagāminipaṭipadaṃ , saha vipassanāya ariyamaggappaṭipāṭi, sattavisuddhiparamparā vā. Sā hi ‘‘bhikkhuno vaṭṭaniyyānāya gantabbā paṭipajjitabbā paṭipadā’’ti katvā gamanavīthi nāma.

    កាយទឡ្ហីពហុលោតិ យថា តថា កាយស្ស ទឡ្ហីកម្មប្បសុតោ។ បិណ្ឌបាតន្តិ រដ្ឋបិណ្ឌំ។ បច្ចយទាយកានំ អត្តនិ ការស្ស អត្តនោ សម្មាបដិបត្តិយា មហប្ផលភាវស្ស ករណេន បិណ្ឌស្ស ភិក្ខាយ បដិបូជនា បិណ្ឌបាតាបចាយនំ។

    Kāyadaḷhībahuloti yathā tathā kāyassa daḷhīkammappasuto. Piṇḍapātanti raṭṭhapiṇḍaṃ. Paccayadāyakānaṃ attani kārassa attano sammāpaṭipattiyā mahapphalabhāvassa karaṇena piṇḍassa bhikkhāya paṭipūjanā piṇḍapātāpacāyanaṃ.

    នីហរន្តោតិ បត្តត្ថវិកតោ នីហរន្តោ។ តំ សទ្ទំ សុត្វាតិ តំ ឧបាសិកាយ វចនំ បណ្ណសាលាទ្វារេ ឋិតោវ បញ្ចាភិញ្ញតាយ ទិព្ពសោតេន សុត្វា។ មនុស្សសម្បត្តិ, ទិព្ពសម្បត្តិ, និព្ពានសម្បត្តីតិ ឥមា តិស្សោ សម្បត្តិយោ។ ទាតុំ សក្ខិស្សសីតិ តយិ កតេន ទានមយេន វេយ្យាវច្ចមយេន ច បុញ្ញកម្មេន ខេត្តវិសេសភាវូបគមនេន អបរាបរំ ទេវមនុស្សានំ សម្បត្តិយោ អន្តេ និព្ពានសម្បត្តិញ្ច ទាតុំ សក្ខិស្សសីតិ ថេរោ អត្តានំ បុច្ឆតិ។ សិតំ ករោន្តោតិ ‘‘អកិច្ឆេនេវ មយា វដ្ដទុក្ខំ សមតិក្កន្ត’’ន្តិ បច្ចវេក្ខណាវសានេ សញ្ជាតបាមោជ្ជវសេន សិតំ ករោន្តោ។

    Nīharantoti pattatthavikato nīharanto. Taṃ saddaṃ sutvāti taṃ upāsikāya vacanaṃ paṇṇasālādvāre ṭhitova pañcābhiññatāya dibbasotena sutvā. Manussasampatti, dibbasampatti, nibbānasampattīti imā tisso sampattiyo. Dātuṃ sakkhissasīti tayi katena dānamayena veyyāvaccamayena ca puññakammena khettavisesabhāvūpagamanena aparāparaṃ devamanussānaṃ sampattiyo ante nibbānasampattiñca dātuṃ sakkhissasīti thero attānaṃ pucchati. Sitaṃ karontoti ‘‘akiccheneva mayā vaṭṭadukkhaṃ samatikkanta’’nti paccavekkhaṇāvasāne sañjātapāmojjavasena sitaṃ karonto.

    និប្បរិស្សយកាលោតិ និរុបទ្ទវកាលោ, តទា ភិក្ខុសង្ឃស្ស សុលភា បច្ចយា ហោន្តីតិ បច្ចយហេតុកា ចិត្តបីឡា នត្ថីតិ អធិប្បាយោ។ បស្សន្តានំយេវាតិ អនាទរេ សាមិវចនំ។ ខីរធេនុន្តិ ខីរទាយិកំ ធេនុំ ។ កិញ្ចិទេវ កត្វាតិ កិញ្ចិទេវ ភតិកម្មំ កត្វា។ ឧច្ឆុយន្តកម្មន្តិ ឧច្ឆុយន្តសាលាយ កាតព្ពំ កិច្ចំ។ តមេវ មគ្គន្តិ ឧបាសកេន បដិបន្នមគ្គំ។ ឧបកដ្ឋាយាតិ អាសន្នាយ។ វិប្បដិបន្នន្តិ ជាតិធម្មកុលធម្មាទិលង្ឃនេន អសម្មាបដិបន្នំ។ ឯវន្តិ យថា អសម្មាបដិបន្នោ បុត្តោ តាយ ឯវ អសម្មាបដិបត្តិយា កុលសន្តានតោ ពាហិរោ ហុត្វា បិតុ សន្តិកា ទាយជ្ជស្ស ន ភាគី, ឯវំ កុសីតោបិ តេនេវ កុសីតភាវេន ន សម្មាបដិបន្នោ សត្ថុ សន្តិកា លទ្ធព្ពអរិយធនទាយជ្ជស្ស ន ភាគី។ អារទ្ធវីរិយោវ លភតិ សម្មាបដិបជ្ជនតោ។ ឧប្បជ្ជតិ វីរិយសម្ពោជ្ឈង្គោតិ យោជនា, ឯវំ សព្ពត្ថ។

    Nipparissayakāloti nirupaddavakālo, tadā bhikkhusaṅghassa sulabhā paccayā hontīti paccayahetukā cittapīḷā natthīti adhippāyo. Passantānaṃyevāti anādare sāmivacanaṃ. Khīradhenunti khīradāyikaṃ dhenuṃ . Kiñcideva katvāti kiñcideva bhatikammaṃ katvā. Ucchuyantakammanti ucchuyantasālāya kātabbaṃ kiccaṃ. Tameva magganti upāsakena paṭipannamaggaṃ. Upakaṭṭhāyāti āsannāya. Vippaṭipannanti jātidhammakuladhammādilaṅghanena asammāpaṭipannaṃ. Evanti yathā asammāpaṭipanno putto tāya eva asammāpaṭipattiyā kulasantānato bāhiro hutvā pitu santikā dāyajjassa na bhāgī, evaṃ kusītopi teneva kusītabhāvena na sammāpaṭipanno satthu santikā laddhabbaariyadhanadāyajjassa na bhāgī. Āraddhavīriyova labhati sammāpaṭipajjanato. Uppajjati vīriyasambojjhaṅgoti yojanā, evaṃ sabbattha.

    មហាតិ សីលាទិគុណេហិ មហន្តោ វិបុលោ អនញ្ញសាធារណោ។ តំ បនស្ស គុណមហត្តំ ទសសហស្សិលោកធាតុកម្បនេន លោកេ បាកដន្តិ ទស្សេន្តោ ‘‘សត្ថុនោ ហី’’តិអាទិមាហ។

    Mahāti sīlādiguṇehi mahanto vipulo anaññasādhāraṇo. Taṃ panassa guṇamahattaṃ dasasahassilokadhātukampanena loke pākaṭanti dassento ‘‘satthuno hī’’tiādimāha.

    យស្មា សត្ថុសាសនេ បព្ពជិតស្ស បព្ពជ្ជូបគមនេន សក្យបុត្តិយភាវោ សញ្ជាយតិ, តស្មា ពុទ្ធបុត្តភាវំ ទស្សេន្តោ ‘‘អសម្ភិន្នាយា’’តិអាទិមាហ។

    Yasmā satthusāsane pabbajitassa pabbajjūpagamanena sakyaputtiyabhāvo sañjāyati, tasmā buddhaputtabhāvaṃ dassento ‘‘asambhinnāyā’’tiādimāha.

    អលសានំ ភាវនាយ នាមមត្តម្បិ អជានន្តានំ កាយទឡ្ហីពហុលានំ យាវទត្ថំ ភុញ្ជិត្វា សេយ្យសុខាទិអនុយុញ្ជនកានំ តិរច្ឆានគតិកានំ បុគ្គលានំ ទូរតោ វជ្ជនា កុសីតបុគ្គលបរិវជ្ជនាតិ អាហ – ‘‘កុច្ឆិំ បូរេត្វា ឋិតអជគរសទិសេ’’តិអាទិ។ ‘‘ទិវសំ ចង្កមេន និសជ្ជាយ អាវរណីយេហិ ធម្មេហិ ចិត្តំ បរិសោធេស្សាមា’’តិអាទិនា ភាវនារម្ភវសេន អារទ្ធវីរិយានំ ទឡ្ហបរក្កមានំ កាលេន កាលំ ឧបសង្កមនា អារទ្ធវីរិយបុគ្គលសេវនាតិ អាហ – ‘‘អារទ្ធវីរិយេ’’តិអាទិ។ វិសុទ្ធិមគ្គេ (វិសុទ្ធិ. ១.៦៤-៦៥) បន ជាតិមហត្តបច្ចវេក្ខណា សព្រហ្មចារិមហត្តបច្ចវេក្ខណាតិ ឥទំ ទ្វយំ ន គហិតំ, ថិនមិទ្ធវិនោទនតា សម្មប្បធានបច្ចវេក្ខណតាតិ ឥទំ ទ្វយំ គហិតំ។ តត្ថ អានិសំសទស្សាវិតាយ ឯវ សម្មប្បធានបច្ចវេក្ខណា គហិតា ហោតិ លោកិយលោកុត្តរវិសេសាធិគមស្ស វីរិយាយត្តតាទស្សនភាវតោ, ថិនមិទ្ធវិនោទនំ បន តទធិមុត្តតាយ ឯវ គហិតំ ហោតិ។ វីរិយុប្បាទនេ យុត្តប្បយុត្តស្ស ថិនមិទ្ធវិនោទនំ អត្ថសិទ្ធមេវាតិ។ តត្ថ ថិនមិទ្ធវិនោទនកុសីតបុគ្គលបរិវជ្ជនអារទ្ធវីរិយបុគ្គលសេវនតទធិ- មុត្តតាបដិបក្ខវិធមនបច្ចយូបសំហារវសេន អបាយភយបច្ចវេក្ខណាទយោ សមុត្តេជនវសេន វីរិយសម្ពោជ្ឈង្គស្ស ឧប្បាទកា ទដ្ឋព្ពា។

    Alasānaṃ bhāvanāya nāmamattampi ajānantānaṃ kāyadaḷhībahulānaṃ yāvadatthaṃ bhuñjitvā seyyasukhādianuyuñjanakānaṃ tiracchānagatikānaṃ puggalānaṃ dūrato vajjanā kusītapuggalaparivajjanāti āha – ‘‘kucchiṃ pūretvā ṭhitaajagarasadise’’tiādi. ‘‘Divasaṃ caṅkamena nisajjāya āvaraṇīyehi dhammehi cittaṃ parisodhessāmā’’tiādinā bhāvanārambhavasena āraddhavīriyānaṃ daḷhaparakkamānaṃ kālena kālaṃ upasaṅkamanā āraddhavīriyapuggalasevanāti āha – ‘‘āraddhavīriye’’tiādi. Visuddhimagge (visuddhi. 1.64-65) pana jātimahattapaccavekkhaṇā sabrahmacārimahattapaccavekkhaṇāti idaṃ dvayaṃ na gahitaṃ, thinamiddhavinodanatā sammappadhānapaccavekkhaṇatāti idaṃ dvayaṃ gahitaṃ. Tattha ānisaṃsadassāvitāya eva sammappadhānapaccavekkhaṇā gahitā hoti lokiyalokuttaravisesādhigamassa vīriyāyattatādassanabhāvato, thinamiddhavinodanaṃ pana tadadhimuttatāya eva gahitaṃ hoti. Vīriyuppādane yuttappayuttassa thinamiddhavinodanaṃ atthasiddhamevāti. Tattha thinamiddhavinodanakusītapuggalaparivajjanaāraddhavīriyapuggalasevanatadadhi- muttatāpaṭipakkhavidhamanapaccayūpasaṃhāravasena apāyabhayapaccavekkhaṇādayo samuttejanavasena vīriyasambojjhaṅgassa uppādakā daṭṭhabbā.

    ពុទ្ធានុស្សតិយា ឧបចារសមាធិនិដ្ឋត្តា វុត្តំ – ‘‘យាវ ឧបចារា’’តិ។ សកលសរីរំ ផរមានោតិ បីតិសមុដ្ឋានេហិ បណីតរូបេហិ សកលសរីរំ ផរមានោ, ធម្មសង្ឃគុណេ អនុស្សរន្តស្សបិ យាវ ឧបចារា សកលសរីរំ ផរមានោ បីតិសម្ពោជ្ឈង្គោ ឧប្បជ្ជតីតិ ឯវំ សេសអនុស្សតីសុ, បសាទនីយសុត្តន្តបច្ចវេក្ខណាយ ច យោជេតព្ពំ តស្សាបិ វិមុត្តាយតនភាវេន តគ្គតិកត្តា។ ឯវរូបេ កាលេតិ ‘‘ទុព្ភិក្ខភយាទីសូ’’តិ វុត្តកាលេ។ សមាបត្តិ…បេ.… ន សមុទាចរន្តីតិ ឥទំ ឧបសមានុស្សតិយា វសេន វុត្តំ។ សង្ខារានញ្ហិ វសេន សប្បទេសវូបសមេបិ និប្បទេសវូបសមេ វិយ តថា សញ្ញាយ បវត្តិតោ ភាវនាមនសិការោ កិលេសវិក្ខម្ភនសមត្ថោ ហុត្វា ឧបចារសមាធិំ អាវហន្តោ តថារូបបីតិសោមនស្សសមន្នាគតោ បីតិសម្ពោជ្ឈង្គស្ស ឧបាទាយ ហោតីតិ។ តត្ថ ‘‘វិក្ខម្ភិតា កិលេសា’’តិ បាឋោ។ ន សមុទាចរន្តីតិ ឥតិ-សទ្ទោ ការណត្ថោ។ យស្មា ន សមុទាចរន្តិ, តស្មា តំ នេសំ អសមុទាចារំ បច្ចវេក្ខន្តស្សាតិ យោជនា។ ន ហិ កិលេសេ បច្ចវេក្ខន្តស្ស ពោជ្ឈង្គុប្បត្តិ យុត្តា, បសាទនីយេសុ ឋានេសុ បសាទសិនេហាភាវេន លូខហទយតាយ លូខតា។ សា តត្ថ អាទរគារវាករណេន វិញ្ញាយតីតិ អាហ – ‘‘អសក្កច្ចកិរិយាយ សំសូចិតលូខភាវេ’’តិ។

    Buddhānussatiyā upacārasamādhiniṭṭhattā vuttaṃ – ‘‘yāva upacārā’’ti. Sakalasarīraṃ pharamānoti pītisamuṭṭhānehi paṇītarūpehi sakalasarīraṃ pharamāno, dhammasaṅghaguṇe anussarantassapi yāva upacārā sakalasarīraṃ pharamāno pītisambojjhaṅgo uppajjatīti evaṃ sesaanussatīsu, pasādanīyasuttantapaccavekkhaṇāya ca yojetabbaṃ tassāpi vimuttāyatanabhāvena taggatikattā. Evarūpe kāleti ‘‘dubbhikkhabhayādīsū’’ti vuttakāle. Samāpatti…pe… na samudācarantīti idaṃ upasamānussatiyā vasena vuttaṃ. Saṅkhārānañhi vasena sappadesavūpasamepi nippadesavūpasame viya tathā saññāya pavattito bhāvanāmanasikāro kilesavikkhambhanasamattho hutvā upacārasamādhiṃ āvahanto tathārūpapītisomanassasamannāgato pītisambojjhaṅgassa upādāya hotīti. Tattha ‘‘vikkhambhitā kilesā’’ti pāṭho. Na samudācarantīti iti-saddo kāraṇattho. Yasmā na samudācaranti, tasmā taṃ nesaṃ asamudācāraṃ paccavekkhantassāti yojanā. Na hi kilese paccavekkhantassa bojjhaṅguppatti yuttā, pasādanīyesu ṭhānesu pasādasinehābhāvena lūkhahadayatāya lūkhatā. Sā tattha ādaragāravākaraṇena viññāyatīti āha – ‘‘asakkaccakiriyāya saṃsūcitalūkhabhāve’’ti.

    បណីតភោជនសេវនតាតិ បណីតសប្បាយភោជនសេវនតា។ ឧតុឥរិយាបថសុខគ្គហណេន សប្បាយឧតុឥរិយាបថគ្គហណំ ទដ្ឋព្ពំ។ តញ្ហិ តិវិធម្បិ សប្បាយំ សេវិយមានំ កាយស្ស កល្យតាបាទនវសេន ចិត្តស្ស កល្យតំ អាវហន្តំ ទុវិធាយបិ បស្សទ្ធិយា ការណំ ហោតិ។ អហេតុកសត្តេសុ លព្ភមានំ សុខទុក្ខន្តិ អយមេកោ អន្តោ, ឥស្សរាទិវិសមហេតុកន្តិ បន អយំ ទុតិយោ។ ឯតេ ឧភោ អន្តេ អនុបគម្ម យថាសកំ កម្មុនា ហោតីតិ អយំ មជ្ឈិមា បដិបត្តិ។ មជ្ឈត្តោ បយោគោ យស្ស សោ មជ្ឈត្តបយោគោ, តស្ស ភាវោ មជ្ឈត្តបយោគតា។ អយញ្ហិ សភាវាសារទ្ធតាយ តំបស្សទ្ធកាយតាយ ការណំ ហោតិ, បស្សទ្ធិទ្វយំ អាវហតិ។ ឯតេនេវ សារទ្ធកាយបុគ្គលបរិវជ្ជនបស្សទ្ធកាយបុគ្គលសេវនានំ តទាវហនតា សំវណ្ណិតាតិ ទដ្ឋព្ពំ។

    Paṇītabhojanasevanatāti paṇītasappāyabhojanasevanatā. Utuiriyāpathasukhaggahaṇena sappāyautuiriyāpathaggahaṇaṃ daṭṭhabbaṃ. Tañhi tividhampi sappāyaṃ seviyamānaṃ kāyassa kalyatāpādanavasena cittassa kalyataṃ āvahantaṃ duvidhāyapi passaddhiyā kāraṇaṃ hoti. Ahetukasattesu labbhamānaṃ sukhadukkhanti ayameko anto, issarādivisamahetukanti pana ayaṃ dutiyo. Ete ubho ante anupagamma yathāsakaṃ kammunā hotīti ayaṃ majjhimā paṭipatti. Majjhatto payogo yassa so majjhattapayogo, tassa bhāvo majjhattapayogatā. Ayañhi sabhāvāsāraddhatāya taṃpassaddhakāyatāya kāraṇaṃ hoti, passaddhidvayaṃ āvahati. Eteneva sāraddhakāyapuggalaparivajjanapassaddhakāyapuggalasevanānaṃ tadāvahanatā saṃvaṇṇitāti daṭṭhabbaṃ.

    វត្ថុវិសទកិរិយា ឥន្ទ្រិយសមត្តប្បដិបាទនា ច បញ្ញាវហា វុត្តា, សមាធានាវហាបិ តា ហោន្តិ។ សមាធានាវហភាវេនេវ បញ្ញាវហភាវតោតិ វុត្តំ – ‘‘វត្ថុវិសទកិរិយា…បេ.… វេទិតព្ពា’’តិ។

    Vatthuvisadakiriyā indriyasamattappaṭipādanā ca paññāvahā vuttā, samādhānāvahāpi tā honti. Samādhānāvahabhāveneva paññāvahabhāvatoti vuttaṃ – ‘‘vatthuvisadakiriyā…pe… veditabbā’’ti.

    ការណកោសល្លភាវនាកោសល្លានំ នានន្តរិយភាវតោ រក្ខនាកោសល្លស្ស ច តំមូលកត្តា ‘‘និមិត្តកុសលតា នាម កសិណនិមិត្តស្ស ឧគ្គហកុសលតា’’ឥច្ចេវ វុត្តំ។ កសិណនិមិត្តស្សាតិ ច និទស្សនមត្តំ ទដ្ឋព្ពំ។ អសុភនិមិត្តាទិកស្សបិ ហិ យស្ស កស្សចិ ឈានុប្បត្តិនិមិត្តស្ស ឧគ្គហកោសល្លំ និមិត្តកុសលតា ឯវាតិ។ អតិសិថិលវីរិយតាទីហីតិ អាទិ-សទ្ទេន បញ្ញាបយោគមន្ទតំ បយោគវេកល្លញ្ច សង្គណ្ហាតិ។ តស្ស បគ្គណ្ហនន្តិ តស្ស លីនស្ស ចិត្តស្ស ធម្មវិចយសម្ពោជ្ឈង្គាទិសមុដ្ឋាបនេន លយាបត្តិតោ សមុទ្ធរណំ។ វុត្តញ្ហេតំ ភគវតា –

    Kāraṇakosallabhāvanākosallānaṃ nānantariyabhāvato rakkhanākosallassa ca taṃmūlakattā ‘‘nimittakusalatā nāma kasiṇanimittassa uggahakusalatā’’icceva vuttaṃ. Kasiṇanimittassāti ca nidassanamattaṃ daṭṭhabbaṃ. Asubhanimittādikassapi hi yassa kassaci jhānuppattinimittassa uggahakosallaṃ nimittakusalatā evāti. Atisithilavīriyatādīhīti ādi-saddena paññāpayogamandataṃ payogavekallañca saṅgaṇhāti. Tassa paggaṇhananti tassa līnassa cittassa dhammavicayasambojjhaṅgādisamuṭṭhāpanena layāpattito samuddharaṇaṃ. Vuttañhetaṃ bhagavatā –

    ‘‘យស្មិញ្ច ខោ, ភិក្ខវេ, សមយេ លីនំ ចិត្តំ ហោតិ, កាលោ តស្មិំ សមយេ ធម្មវិចយសម្ពោជ្ឈង្គស្ស ភាវនាយ, កាលោ វីរិយសម្ពោជ្ឈង្គស្ស ភាវនាយ, កាលោ បីតិសម្ពោជ្ឈង្គស្ស ភាវនាយ។ តំ កិស្ស ហេតុ? លីនំ, ភិក្ខវេ, ចិត្តំ, តំ ឯតេហិ ធម្មេហិ សុសមុដ្ឋាបយំ ហោតិ។ សេយ្យថាបិ, ភិក្ខវេ, បុរិសោ បរិត្តំ អគ្គិំ ឧជ្ជាលេតុកាមោ អស្ស។ សោ តត្ថ សុក្ខានិ ចេវ តិណានិ បក្ខិបេយ្យ, សុក្ខានិ ច គោមយានិ បក្ខិបេយ្យ, សុក្ខានិ ច កដ្ឋានិ បក្ខិបេយ្យ, មុខវាតញ្ច ទទេយ្យ, ន ច បំសុកេន ឱកិរេយ្យ, ភព្ពោ នុ ខោ សោ បុរិសោ បរិត្តំ អគ្គិំ ឧជ្ជាលេតុន្តិ? ឯវំ, ភន្តេ’’តិ (សំ. និ. ៥.២៣៤)។

    ‘‘Yasmiñca kho, bhikkhave, samaye līnaṃ cittaṃ hoti, kālo tasmiṃ samaye dhammavicayasambojjhaṅgassa bhāvanāya, kālo vīriyasambojjhaṅgassa bhāvanāya, kālo pītisambojjhaṅgassa bhāvanāya. Taṃ kissa hetu? Līnaṃ, bhikkhave, cittaṃ, taṃ etehi dhammehi susamuṭṭhāpayaṃ hoti. Seyyathāpi, bhikkhave, puriso parittaṃ aggiṃ ujjāletukāmo assa. So tattha sukkhāni ceva tiṇāni pakkhipeyya, sukkhāni ca gomayāni pakkhipeyya, sukkhāni ca kaṭṭhāni pakkhipeyya, mukhavātañca dadeyya, na ca paṃsukena okireyya, bhabbo nu kho so puriso parittaṃ aggiṃ ujjāletunti? Evaṃ, bhante’’ti (saṃ. ni. 5.234).

    ឯត្ថ ច យថាសកំ អាហារវសេន ធម្មវិចយសម្ពោជ្ឈង្គាទីនំ ភាវនា សមុដ្ឋាបនាតិ វេទិតព្ពា, សា អនន្តរំ វិភាវិតា ឯវ។

    Ettha ca yathāsakaṃ āhāravasena dhammavicayasambojjhaṅgādīnaṃ bhāvanā samuṭṭhāpanāti veditabbā, sā anantaraṃ vibhāvitā eva.

    អច្ចារទ្ធវីរិយតាទីហីតិ អាទិ-សទ្ទេន បញ្ញាបយោគពលវតំ បមោទុប្បិលាបនញ្ច សង្គណ្ហាតិ។ តស្ស និគ្គណ្ហនន្តិ តស្ស ឧទ្ធតស្ស ចិត្តស្ស សមាធិសម្ពោជ្ឈង្គាទិសមុដ្ឋាបនេន ឧទ្ធតាបត្តិតោ និសេធនំ។ វុត្តម្បិ ចេតំ ភគវតា –

    Accāraddhavīriyatādīhīti ādi-saddena paññāpayogabalavataṃ pamoduppilāpanañca saṅgaṇhāti. Tassa niggaṇhananti tassa uddhatassa cittassa samādhisambojjhaṅgādisamuṭṭhāpanena uddhatāpattito nisedhanaṃ. Vuttampi cetaṃ bhagavatā –

    ‘‘យស្មិញ្ច ខោ, ភិក្ខវេ, សមយេ ឧទ្ធតំ ចិត្តំ ហោតិ, កាលោ តស្មិំ សមយេ បស្សទ្ធិសម្ពោជ្ឈង្គស្ស ភាវនាយ, កាលោ សមាធិសម្ពោជ្ឈង្គស្ស ភាវនាយ, កាលោ ឧបេក្ខាសម្ពោជ្ឈង្គស្ស ភាវនាយ។ តំ កិស្ស ហេតុ? ឧទ្ធតំ, ភិក្ខវេ, ចិត្តំ, តំ ឯតេហិ ធម្មេហិ សុវូបសមំ ហោតិ។ សេយ្យថាបិ, ភិក្ខវេ, បុរិសោ មហន្តំ អគ្គិក្ខន្ធំ និព្ពាបេតុកាមោ អស្ស, សោ តត្ថ អល្លានិ ចេវ តិណានិ បក្ខិបេយ្យ, អល្លានិ ច គោមយានិ និក្ខិបេយ្យ, អល្លានិ ច កដ្ឋានិ បក្ខិបេយ្យ, មុខវាតញ្ច ន ទទេយ្យ, បំសុកេន ច ឱកិរេយ្យ, ភព្ពោ នុ ខោ សោ បុរិសោ មហន្តំ អគ្គិក្ខន្ធំ និព្ពាបេតុន្តិ? ឯវំ, ភន្តេ’’តិ (សំ. និ. ៥.២៣៤)។

    ‘‘Yasmiñca kho, bhikkhave, samaye uddhataṃ cittaṃ hoti, kālo tasmiṃ samaye passaddhisambojjhaṅgassa bhāvanāya, kālo samādhisambojjhaṅgassa bhāvanāya, kālo upekkhāsambojjhaṅgassa bhāvanāya. Taṃ kissa hetu? Uddhataṃ, bhikkhave, cittaṃ, taṃ etehi dhammehi suvūpasamaṃ hoti. Seyyathāpi, bhikkhave, puriso mahantaṃ aggikkhandhaṃ nibbāpetukāmo assa, so tattha allāni ceva tiṇāni pakkhipeyya, allāni ca gomayāni nikkhipeyya, allāni ca kaṭṭhāni pakkhipeyya, mukhavātañca na dadeyya, paṃsukena ca okireyya, bhabbo nu kho so puriso mahantaṃ aggikkhandhaṃ nibbāpetunti? Evaṃ, bhante’’ti (saṃ. ni. 5.234).

    ឯត្ថាបិ យថាសកំ អាហារវសេន បស្សទ្ធិសម្ពោជ្ឈង្គាទីនំ ភាវនា សមុដ្ឋាបនាតិ វេទិតព្ពា។ តត្ថ បស្សទ្ធិសម្ពោជ្ឈង្គស្ស ភាវនា វុត្តា ឯវ, សមាធិសម្ពោជ្ឈង្គស្ស វុច្ចមានា, ឥតរស្ស អនន្តរំ វក្ខតិ។

    Etthāpi yathāsakaṃ āhāravasena passaddhisambojjhaṅgādīnaṃ bhāvanā samuṭṭhāpanāti veditabbā. Tattha passaddhisambojjhaṅgassa bhāvanā vuttā eva, samādhisambojjhaṅgassa vuccamānā, itarassa anantaraṃ vakkhati.

    បញ្ញាបយោគមន្ទតាយាតិ បញ្ញាព្យាបារស្ស អប្បកភាវេន។ យថា ហិ ទានំ អលោភប្បធានំ, សីលំ អទោសប្បធានំ, ឯវំ ភាវនា អមោហប្បធានា។ តត្ថ យទា បញ្ញា ន ពលវតី ហោតិ, តទា ភាវនា បុព្ពេនាបរំ វិសេសាវហា ន ហោតិ។ អនភិសង្គតោ វិយ អាហារោ បុរិសស្ស, យោគិនោ ចិត្តស្ស អភិរុចិំ ន ជនេតិ, តេន តំ និរស្សាទំ ហោតិ។ តថា ភាវនាយ សម្មទេវ អវីថិបដិបត្តិយា ឧបសមសុខំ ន វិន្ទតិ, តេនបិ ចិត្តំ និរស្សាទំ ហោតិ។ តេន វុត្តំ – ‘‘បញ្ញាបយោគមន្ទតាយា…បេ.… និរស្សាទំ ហោតី’’តិ។ តស្ស សំវេគុប្បាទនំ បសាទុប្បាទនញ្ច តិកិច្ឆនន្តិ តំ ទស្សេន្តោ, ‘‘អដ្ឋ សំវេគវត្ថូនី’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ ជាតិជរាព្យាធិមរណានិ យថារហំ សុគតិយំ ទុគ្គតិយញ្ច ហោន្តីតិ តទញ្ញមេវ បញ្ចវិធពន្ធនាទិខុប្បិបាសាទិអញ្ញមញ្ញវិហេឋនាទិហេតុកំ អបាយទុក្ខំ ទដ្ឋព្ពំ។ តយិទំ សព្ពំ តេសំ តេសំ សត្តានំ បច្ចុប្បន្នភវនិស្សិតំ គហិតន្តិ អតីតេ អនាគតេ ច កាលេ វដ្ដមូលកទុក្ខានិ វិសុំ គហិតានិ ។ យេ បន សត្តា អាហារូបជីវិនោ, តត្ថ ច ឧដ្ឋានផលូបជីវិនោ, តេសំ អញ្ញេហិ អសាធារណជីវិតទុក្ខំ អដ្ឋមំ សំវេគវត្ថុ គហិតន្តិ ទដ្ឋព្ពំ។ អយំ វុច្ចតិ សមយេ សម្បហំសនតាតិ អយំ ភាវនាចិត្តស្ស សម្បហំសិតព្ពសមយេ វុត្តនយេនេវ សំវេគជននវសេន ចេវ បសាទុប្បាទនវសេន ច សម្មទេវ បហំសនា, សំវេគជននបុព្ពកបសាទុប្បាទនេន តោសនាតិ អត្ថោ។

    Paññāpayogamandatāyāti paññābyāpārassa appakabhāvena. Yathā hi dānaṃ alobhappadhānaṃ, sīlaṃ adosappadhānaṃ, evaṃ bhāvanā amohappadhānā. Tattha yadā paññā na balavatī hoti, tadā bhāvanā pubbenāparaṃ visesāvahā na hoti. Anabhisaṅgato viya āhāro purisassa, yogino cittassa abhiruciṃ na janeti, tena taṃ nirassādaṃ hoti. Tathā bhāvanāya sammadeva avīthipaṭipattiyā upasamasukhaṃ na vindati, tenapi cittaṃ nirassādaṃ hoti. Tena vuttaṃ – ‘‘paññāpayogamandatāyā…pe… nirassādaṃ hotī’’ti. Tassa saṃveguppādanaṃ pasāduppādanañca tikicchananti taṃ dassento, ‘‘aṭṭha saṃvegavatthūnī’’tiādimāha. Tattha jātijarābyādhimaraṇāni yathārahaṃ sugatiyaṃ duggatiyañca hontīti tadaññameva pañcavidhabandhanādikhuppipāsādiaññamaññaviheṭhanādihetukaṃ apāyadukkhaṃ daṭṭhabbaṃ. Tayidaṃ sabbaṃ tesaṃ tesaṃ sattānaṃ paccuppannabhavanissitaṃ gahitanti atīte anāgate ca kāle vaṭṭamūlakadukkhāni visuṃ gahitāni . Ye pana sattā āhārūpajīvino, tattha ca uṭṭhānaphalūpajīvino, tesaṃ aññehi asādhāraṇajīvitadukkhaṃ aṭṭhamaṃ saṃvegavatthu gahitanti daṭṭhabbaṃ. Ayaṃ vuccati samaye sampahaṃsanatāti ayaṃ bhāvanācittassa sampahaṃsitabbasamaye vuttanayeneva saṃvegajananavasena ceva pasāduppādanavasena ca sammadeva pahaṃsanā, saṃvegajananapubbakapasāduppādanena tosanāti attho.

    សម្មាបដិបត្តិំ អាគម្មាតិ លីនុទ្ធច្ចវិរហេន សមថវីថិបដិបត្តិយា ច សម្មា អវិសមំ សម្មទេវ ភាវនាបដិបត្តិំ អាគម្ម។ អលីនន្តិអាទីសុ កោសជ្ជបក្ខិយានំ ធម្មានំ អនធិមត្តតាយ អលីនំ, ឧទ្ធច្ចបក្ខិកានំ អនធិមត្តតាយ អនុទ្ធតំ, បញ្ញាបយោគសម្បត្តិយា ឧបសមសុខាធិគមេន ច អនិរស្សាទំ, តតោ ឯវ អារម្មណេ សមប្បវត្តំ សមថវីថិបដិបន្នំ។ អលីនានុទ្ធតាហិ វា អារម្មណេ សមប្បវត្តំ, អនិរស្សាទតាយ សមថវីថិបដិបន្នំ។ សមប្បវត្តិយា វា អលីនំ អនុទ្ធតំ, សមថវីថិបដិបត្តិយា អនិរស្សាទន្តិ ទដ្ឋព្ពំ។ តត្ថ អលីនតាយ បគ្គហេ, អនុទ្ធតតាយ និគ្គហេ, អនិរស្សាទតាយ សម្បហំសនេ ន ព្យាបារំ អាបជ្ជតិ។ អយំ វុច្ចតិ សមយេ អជ្ឈុបេក្ខនតាតិ អយំ អជ្ឈុបេក្ខិតព្ពសមយេ ភាវនាចិត្តស្ស បគ្គហនិគ្គហសម្បហំសនេសុ ព្យាវដតាសង្ខាតំ បដិបក្ខំ អភិភុយ្យ អជ្ឈុបេក្ខនា វុច្ចតិ។ បដិបក្ខវិក្ខម្ភនតោ វិបស្សនាយ អធិដ្ឋានភាវូបគមនតោ ច ឧបចារជ្ឈានម្បិ សមាធានកិច្ចនិប្ផត្តិយា បុគ្គលស្ស សមាហិតភាវសាធនមេវាតិ តត្ថ សមធុរភាវេនាហ – ‘‘ឧបចារំ វា អប្បនំ វា’’តិ។ ឯស ឧប្បជ្ជតីតិ ឯស សមាធិសម្ពោជ្ឈង្គោ អនុប្បន្នោ ឧប្បជ្ជតិ។

    Sammāpaṭipattiṃ āgammāti līnuddhaccavirahena samathavīthipaṭipattiyā ca sammā avisamaṃ sammadeva bhāvanāpaṭipattiṃ āgamma. Alīnantiādīsu kosajjapakkhiyānaṃ dhammānaṃ anadhimattatāya alīnaṃ, uddhaccapakkhikānaṃ anadhimattatāya anuddhataṃ, paññāpayogasampattiyā upasamasukhādhigamena ca anirassādaṃ, tato eva ārammaṇe samappavattaṃ samathavīthipaṭipannaṃ. Alīnānuddhatāhi vā ārammaṇe samappavattaṃ, anirassādatāya samathavīthipaṭipannaṃ. Samappavattiyā vā alīnaṃ anuddhataṃ, samathavīthipaṭipattiyā anirassādanti daṭṭhabbaṃ. Tattha alīnatāya paggahe, anuddhatatāya niggahe, anirassādatāya sampahaṃsane na byāpāraṃ āpajjati. Ayaṃ vuccati samaye ajjhupekkhanatāti ayaṃ ajjhupekkhitabbasamaye bhāvanācittassa paggahaniggahasampahaṃsanesu byāvaṭatāsaṅkhātaṃ paṭipakkhaṃ abhibhuyya ajjhupekkhanā vuccati. Paṭipakkhavikkhambhanato vipassanāya adhiṭṭhānabhāvūpagamanato ca upacārajjhānampi samādhānakiccanipphattiyā puggalassa samāhitabhāvasādhanamevāti tattha samadhurabhāvenāha – ‘‘upacāraṃ vā appanaṃ vā’’ti. Esa uppajjatīti esa samādhisambojjhaṅgo anuppanno uppajjati.

    អនុរោធវិរោធប្បហានវសេន មជ្ឈត្តភាវោ ឧបេក្ខាសម្ពោជ្ឈង្គស្ស ការណំ តស្មិំ សតិ សិជ្ឈនតោ, អសតិ ច អសិជ្ឈនតោ, សោ ច មជ្ឈត្តភាវោ វិសយវសេន ទុវិធោតិ អាហ – ‘‘សត្តមជ្ឈត្តតា សង្ខារមជ្ឈត្តតា’’តិ។ តទុភយេន ច វិរុជ្ឈនំ បស្សទ្ធិសម្ពោជ្ឈង្គភាវនាយ ឯវ ទូរីកតន្តិ អនុរុជ្ឈនស្សេវ បហានវិធិំ ទស្សេតុំ – ‘‘សត្តមជ្ឈត្តតា’’តិអាទិ វុត្តំ។ តេនាហ – ‘‘សត្តសង្ខារកេលាយនបុគ្គលបរិវជ្ជនតា’’តិ។ ឧបេក្ខាយ ហិ វិសេសតោ រាគោ បដិបក្ខោ។ តថា ចាហ – ‘‘ឧបេក្ខា រាគពហុលស្ស វិសុទ្ធិមគ្គោ’’តិ (វិសុទ្ធិ. ១.២៦៩)។ ទ្វីហាការេហីតិ កម្មស្សកតាបច្ចវេក្ខណំ, អត្តសុញ្ញតាបច្ចវេក្ខណន្តិ, ឥមេហិ ទ្វីហិ ការណេហិ។ ទ្វីហេវាតិ អវធារណំ សង្ខ្យាសមានតាទស្សនត្ថំ។ សង្ខ្យា ឯវ ហេត្ថ សមានា, ន សង្ខ្យេយ្យំ សព្ពថា សមានន្តិ។ អស្សាមិកភាវោ អនត្តនិយតា។ សតិ ហិ អត្តនិ តស្ស កិញ្ចនភាវេន ចីវរំ អញ្ញំ វា កិញ្ចិ អត្តនិយំ នាម សិយា, សោ បន កោចិ នត្ថេវាតិ អធិប្បាយោ។ អនទ្ធនិយន្តិ ន អទ្ធានក្ខមំ, ន ចិរដ្ឋាយី ឥត្តរំ អនិច្ចន្តិ អត្ថោ។ តាវកាលិកន្តិ តស្សេវ វេវចនំ។

    Anurodhavirodhappahānavasena majjhattabhāvo upekkhāsambojjhaṅgassa kāraṇaṃ tasmiṃ sati sijjhanato, asati ca asijjhanato, so ca majjhattabhāvo visayavasena duvidhoti āha – ‘‘sattamajjhattatā saṅkhāramajjhattatā’’ti. Tadubhayena ca virujjhanaṃ passaddhisambojjhaṅgabhāvanāya eva dūrīkatanti anurujjhanasseva pahānavidhiṃ dassetuṃ – ‘‘sattamajjhattatā’’tiādi vuttaṃ. Tenāha – ‘‘sattasaṅkhārakelāyanapuggalaparivajjanatā’’ti. Upekkhāya hi visesato rāgo paṭipakkho. Tathā cāha – ‘‘upekkhā rāgabahulassa visuddhimaggo’’ti (visuddhi. 1.269). Dvīhākārehīti kammassakatāpaccavekkhaṇaṃ, attasuññatāpaccavekkhaṇanti, imehi dvīhi kāraṇehi. Dvīhevāti avadhāraṇaṃ saṅkhyāsamānatādassanatthaṃ. Saṅkhyā eva hettha samānā, na saṅkhyeyyaṃ sabbathā samānanti. Assāmikabhāvo anattaniyatā. Sati hi attani tassa kiñcanabhāvena cīvaraṃ aññaṃ vā kiñci attaniyaṃ nāma siyā, so pana koci natthevāti adhippāyo. Anaddhaniyanti na addhānakkhamaṃ, na ciraṭṭhāyī ittaraṃ aniccanti attho. Tāvakālikanti tasseva vevacanaṃ.

    មមាយតីតិ មមត្តំ ករោតិ, មមាតិ តណ្ហាយ បរិគ្គយ្ហ តិដ្ឋតិ។ ធនាយន្តាតិ ធនំ ទព្ពំ ករោន្តា។

    Mamāyatīti mamattaṃ karoti, mamāti taṇhāya pariggayha tiṭṭhati. Dhanāyantāti dhanaṃ dabbaṃ karontā.

    ៤១៩. សម្មាទស្សនលក្ខណាតិ សម្មា អវិបរីតំ អនិច្ចាទិវសេន ទស្សនសភាវា។ សម្មាអភិនិរោបនលក្ខណោតិ សម្មទេវ អារម្មណេ ចិត្តស្ស អភិនិរោបនសភាវោ។ ចតុរង្គសមន្នាគតា វាចា ជនំ សង្គណ្ហាតីតិ តព្ពិបក្ខវិរតិសភាវា សម្មាវាចា ភេទករមិច្ឆាវាចាបហានេន ជនេ សម្បយុត្តេ ច បរិគ្គណ្ហនកិច្ចវតី ហោតីតិ ‘‘បរិគ្គហលក្ខណា’’តិ វុត្តា។ វិសំវាទនាទិកិច្ចតាយ ហិ លូខានំ អបរិគ្គាហកានំ មុសាវាទាទីនំ បដិបក្ខភូតា សិនិទ្ធភាវេន បរិគ្គហណសភាវា សម្មាជប្បនកិច្ចា សម្មាវាចា តប្បច្ចយសុភាសិតសម្បដិគ្គាហកេ ជនេ សម្បយុត្តធម្មេ ច បរិគ្គណ្ហន្តី បវត្តតីតិ បរិគ្គហលក្ខណា។ យថា ចីវរកម្មាទិប្បយោគសង្ខាតោ កម្មន្តោ កាតព្ពំ ចីវររជនាទិកំ សមុដ្ឋាបេតិ និប្ផាទេតិ, តំតំកិរិយានិប្ផាទកោ វា ចេតនាសង្ខាតោ កម្មន្តោ ហត្ថចលនាទិកំ កិរិយំ សមុដ្ឋាបេតិ, ឯវំ សាវជ្ជកត្តព្ពកិរិយាសមុដ្ឋាបកមិច្ឆាកម្មន្តប្បហានេន សម្មាកម្មន្តោ និរវជ្ជស្ស កត្តព្ពស្ស និរវជ្ជាការេន សមុដ្ឋាបនកិច្ចវា ហោតីតិ អាហ – ‘‘សម្មាសមុដ្ឋាបនលក្ខណោ’’តិ។ សម្បយុត្តធម្មានំ វា ឧក្ខិបនំ សមុដ្ឋាបនំ កាយិកកិរិយាយ ភារុក្ខិបនំ វិយ។ សម្មាវោទាបនលក្ខណោតិ ជីវមានស្ស បុគ្គលស្ស, សម្បយុត្តធម្មានំ វា ជីវិតិន្ទ្រិយវុត្តិយា, អាជីវស្សេវ វា សម្មទេវ សោធនំ វោទាបនំ លក្ខណំ ឯតស្សាតិ សម្មាវោទាបនលក្ខណោ។ អថ វា កាយវាចានំ ខន្ធសន្តានស្ស ច សំកិលេសភូតមិច្ឆាអាជីវប្បហានេន សម្មាអាជីវោ ‘‘វោទាបនលក្ខណោ’’តិ វុត្តោ។ សម្មាវាយាមសតិសមាធីសុ វត្តព្ពំ ហេដ្ឋា វុត្តមេវ។

    419.Sammādassanalakkhaṇāti sammā aviparītaṃ aniccādivasena dassanasabhāvā. Sammāabhiniropanalakkhaṇoti sammadeva ārammaṇe cittassa abhiniropanasabhāvo. Caturaṅgasamannāgatā vācā janaṃ saṅgaṇhātīti tabbipakkhaviratisabhāvā sammāvācā bhedakaramicchāvācāpahānena jane sampayutte ca pariggaṇhanakiccavatī hotīti ‘‘pariggahalakkhaṇā’’ti vuttā. Visaṃvādanādikiccatāya hi lūkhānaṃ apariggāhakānaṃ musāvādādīnaṃ paṭipakkhabhūtā siniddhabhāvena pariggahaṇasabhāvā sammājappanakiccā sammāvācā tappaccayasubhāsitasampaṭiggāhake jane sampayuttadhamme ca pariggaṇhantī pavattatīti pariggahalakkhaṇā. Yathā cīvarakammādippayogasaṅkhāto kammanto kātabbaṃ cīvararajanādikaṃ samuṭṭhāpeti nipphādeti, taṃtaṃkiriyānipphādako vā cetanāsaṅkhāto kammanto hatthacalanādikaṃ kiriyaṃ samuṭṭhāpeti, evaṃ sāvajjakattabbakiriyāsamuṭṭhāpakamicchākammantappahānena sammākammanto niravajjassa kattabbassa niravajjākārena samuṭṭhāpanakiccavā hotīti āha – ‘‘sammāsamuṭṭhāpanalakkhaṇo’’ti. Sampayuttadhammānaṃ vā ukkhipanaṃ samuṭṭhāpanaṃ kāyikakiriyāya bhārukkhipanaṃ viya. Sammāvodāpanalakkhaṇoti jīvamānassa puggalassa, sampayuttadhammānaṃ vā jīvitindriyavuttiyā, ājīvasseva vā sammadeva sodhanaṃ vodāpanaṃ lakkhaṇaṃ etassāti sammāvodāpanalakkhaṇo. Atha vā kāyavācānaṃ khandhasantānassa ca saṃkilesabhūtamicchāājīvappahānena sammāājīvo ‘‘vodāpanalakkhaṇo’’ti vutto. Sammāvāyāmasatisamādhīsu vattabbaṃ heṭṭhā vuttameva.

    បញ្ញាយ កុសលានំ ធម្មានំ បុព្ពង្គមភាវតោ សព្ពេបិ អកុសលា ធម្មា តស្សា បដិបក្ខាវាតិ វុត្តំ – ‘‘អញ្ញេហិបិ អត្តនោ បច្ចនីកកិលេសេហិ សទ្ធិ’’ន្តិ។ អថ វា អត្តនោ បច្ចនីកកិលេសា ទិដ្ឋេកដ្ឋា អវិជ្ជាទយោ បញ្ញាយ ឧជុបច្ចនីកភាវតោ។ បស្សតីតិ បស្សន្តី វិយ ហោតិ វិពន្ធាភាវតោ។ តេនាហ – ‘‘តប្បដិច្ឆាទក…បេ.… អសម្មោហតោ’’តិ។ សម្មាសង្កប្បាទីនំ មិច្ឆាសង្កប្បាទយោ ឧជុវិបច្ចនីកាតិ អាហ – ‘‘សម្មាសង្កប្បាទយោ…បេ.… បជហន្តី’’តិ។ តថេវាតិ ឥមិនា អត្តនោ បច្ចនីកកិលេសេហិ សទ្ធិន្តិ ឥមមត្ថំ អនុកឌ្ឍតិ។ វិសេសតោតិ សម្មាទិដ្ឋិយា វុត្តកិច្ចតោ វិសេសេន។ ឯត្ថាតិ ឯតេសុ សម្មាសង្កប្បាទីសុ។

    Paññāya kusalānaṃ dhammānaṃ pubbaṅgamabhāvato sabbepi akusalā dhammā tassā paṭipakkhāvāti vuttaṃ – ‘‘aññehipi attano paccanīkakilesehi saddhi’’nti. Atha vā attano paccanīkakilesā diṭṭhekaṭṭhā avijjādayo paññāya ujupaccanīkabhāvato. Passatīti passantī viya hoti vibandhābhāvato. Tenāha – ‘‘tappaṭicchādaka…pe… asammohato’’ti. Sammāsaṅkappādīnaṃ micchāsaṅkappādayo ujuvipaccanīkāti āha – ‘‘sammāsaṅkappādayo…pe… pajahantī’’ti. Tathevāti iminā attano paccanīkakilesehi saddhinti imamatthaṃ anukaḍḍhati. Visesatoti sammādiṭṭhiyā vuttakiccato visesena. Etthāti etesu sammāsaṅkappādīsu.

    ឯសា សម្មាទិដ្ឋិ នាមាតិ លោកិយំ លោកុត្តរញ្ច ឯកជ្ឈំ កត្វា វទតិ មិស្សកតាភាវតោ ។ តេនាហ – ‘‘បុព្ពភាគេ’’តិអាទិ។ ឯការម្មណា និព្ពានារម្មណត្តា។ កិច្ចតោតិ បុព្ពភាគេ ទុក្ខាទីហិ ញាណេហិ កាតព្ពកិច្ចស្ស ឥធ និប្ផត្តិតោ, ឥមស្សេវ វា ញាណស្ស ទុក្ខាទិប្បកាសនកិច្ចតោ។ ចត្តារិ នាមានិ លភតិ ទុក្ខបរិញ្ញាទិចតុកិច្ចសាធនតោ។ តីណិ នាមានិ លភតិ កាមសង្កប្បាទិប្បហានកិច្ចនិប្ផត្តិតោ។ សិក្ខាបទវិភង្គេ (វិភ. ៧០៣ អាទយោ) ‘‘វិរតិចេតនា តំសម្បយុត្តា ច ធម្មា សិក្ខាបទានី’’តិ វុត្តានិ, តត្ថ បធានានំ វិរតិចេតនានំ វសេន ‘‘វិរតិយោបិ ហោន្តិ ចេតនាទយោបី’’តិ អាហ។ ‘‘សម្មា វទតិ ឯតាយា’’តិអាទិនា អត្ថសម្ភវតោ សម្មាវាចាទយោ តយោ វិរតិយោបិ ហោន្តិ ចេតនាទយោបិ។ មុសាវាទាទីហិ វិរមណកាលេ វិរតិយោ, សុភាសិតាទិវាចាភាសនាទិកាលេ ចេតនាទយោ យោជេតព្ពា។ មគ្គក្ខណេ បន វិរតិយោវ មគ្គលក្ខណប្បត្តិតោ។ ន ហិ ចេតនា និយ្យានសភាវា។ អថ វា ឯកស្ស ញាណស្ស ទុក្ខាទិញាណតា វិយ ឯកាយ វិរតិយា មុសាវាទាទិវិរតិភាវោ វិយ ច ឯកាយ ចេតនាយ សម្មាវាចាទិកិច្ចត្តយសាធនសភាវា សម្មាវាចាទិភាវាសិទ្ធិតោ ‘‘មគ្គក្ខណេ វិរតិយោវា’’តិ វុត្តំ។

    Esā sammādiṭṭhi nāmāti lokiyaṃ lokuttarañca ekajjhaṃ katvā vadati missakatābhāvato . Tenāha – ‘‘pubbabhāge’’tiādi. Ekārammaṇā nibbānārammaṇattā. Kiccatoti pubbabhāge dukkhādīhi ñāṇehi kātabbakiccassa idha nipphattito, imasseva vā ñāṇassa dukkhādippakāsanakiccato. Cattāri nāmāni labhati dukkhapariññādicatukiccasādhanato. Tīṇi nāmāni labhati kāmasaṅkappādippahānakiccanipphattito. Sikkhāpadavibhaṅge (vibha. 703 ādayo) ‘‘viraticetanā taṃsampayuttā ca dhammā sikkhāpadānī’’ti vuttāni, tattha padhānānaṃ viraticetanānaṃ vasena ‘‘viratiyopi honti cetanādayopī’’ti āha. ‘‘Sammā vadati etāyā’’tiādinā atthasambhavato sammāvācādayo tayo viratiyopi honti cetanādayopi. Musāvādādīhi viramaṇakāle viratiyo, subhāsitādivācābhāsanādikāle cetanādayo yojetabbā. Maggakkhaṇe pana viratiyova maggalakkhaṇappattito. Na hi cetanā niyyānasabhāvā. Atha vā ekassa ñāṇassa dukkhādiñāṇatā viya ekāya viratiyā musāvādādiviratibhāvo viya ca ekāya cetanāya sammāvācādikiccattayasādhanasabhāvā sammāvācādibhāvāsiddhito ‘‘maggakkhaṇe viratiyovā’’ti vuttaṃ.

    ចត្តារិ នាមានិ លភតីតិ ចតុសម្មប្បធានចតុសតិបដ្ឋានវសេន លភតិ។ មគ្គក្ខណេតិ អានេត្វា សម្ពន្ធោ។ បុព្ពភាគេបិ មគ្គក្ខណេបិ សម្មាសមាធិ ឯវាតិ យទិបិ សមាធិឧបការកានំ អភិនិរោបនានុមជ្ជនសម្បិយាយនព្រូហនសន្តសុខានំ វិតក្កាទីនំ វសេន ចតូហិ ឈានេហិ សម្មាសមាធិ វិភត្តោ, តថាបិ វាយាមោ វិយ អនុប្បន្នាកុសលានុប្បាទនាទិចតុវាយាមកិច្ចំ, សតិ វិយ ច អសុភាសុខានិច្ចានត្តេសុ កាយាទីសុ សុភាទិសញ្ញាបហានលក្ខណំ ចតុសតិកិច្ចំ, ឯកោ សមាធិ ចតុជ្ឈានសមាធិកិច្ចំ ន សាធេតីតិ បុព្ពភាគេបិ បឋមជ្ឈានសមាធិ, បឋមជ្ឈានសមាធិ ឯវ មគ្គក្ខណេបិ, តថា បុព្ពភាគេបិ ចតុត្ថជ្ឈានសមាធិ, ចតុត្ថជ្ឈានសមាធិ ឯវ មគ្គក្ខណេបីតិ អត្ថោ។

    Cattāri nāmāni labhatīti catusammappadhānacatusatipaṭṭhānavasena labhati. Maggakkhaṇeti ānetvā sambandho. Pubbabhāgepi maggakkhaṇepi sammāsamādhi evāti yadipi samādhiupakārakānaṃ abhiniropanānumajjanasampiyāyanabrūhanasantasukhānaṃ vitakkādīnaṃ vasena catūhi jhānehi sammāsamādhi vibhatto, tathāpi vāyāmo viya anuppannākusalānuppādanādicatuvāyāmakiccaṃ, sati viya ca asubhāsukhāniccānattesu kāyādīsu subhādisaññāpahānalakkhaṇaṃ catusatikiccaṃ, eko samādhi catujjhānasamādhikiccaṃ na sādhetīti pubbabhāgepi paṭhamajjhānasamādhi, paṭhamajjhānasamādhi eva maggakkhaṇepi, tathā pubbabhāgepi catutthajjhānasamādhi, catutthajjhānasamādhi eva maggakkhaṇepīti attho.

    ‘‘កិំ បនាយំ មគ្គធម្មានំ ទេសនានុក្កមោ, កេវលំ វាចាយ កមវត្តិនិភាវតោ, ឧទាហុ កញ្ចិ វិសេសំ ឧបាទាយា’’តិ វិចារណាយំ កញ្ចិ វិសេសំ ឧបាទាយាតិ ទស្សេន្តោ អាហ – ‘‘ឥមេសូ’’តិអាទិ។ តត្ថ ភាវនានុភាវា ហិតផលាយ សាតិសយំ តិក្ខវិសទភាវប្បត្តិយា អច្ឆរិយព្ភុតសមត្ថតាយោគេន សព្ពសោ បដិបក្ខវិធមនេន យាថាវតោ ធម្មសភាវពោធនេន ច សម្មាទិដ្ឋិយា ពហុការតា វេទិតព្ពា។ តេនាហ – ‘‘អយំ ហី’’តិអាទិ។

    ‘‘Kiṃ panāyaṃ maggadhammānaṃ desanānukkamo, kevalaṃ vācāya kamavattinibhāvato, udāhu kañci visesaṃ upādāyā’’ti vicāraṇāyaṃ kañci visesaṃ upādāyāti dassento āha – ‘‘imesū’’tiādi. Tattha bhāvanānubhāvā hitaphalāya sātisayaṃ tikkhavisadabhāvappattiyā acchariyabbhutasamatthatāyogena sabbaso paṭipakkhavidhamanena yāthāvato dhammasabhāvabodhanena ca sammādiṭṭhiyā bahukāratā veditabbā. Tenāha – ‘‘ayaṃ hī’’tiādi.

    តស្សាតិ សម្មាទិដ្ឋិយា។ ពហុការោតិ ធម្មសម្បដិវេធេ ពហូបការោ។ ឥទានិ តមត្ថំ ឧបមាហិ វិភាវេតុំ, ‘‘យថា ហី’’តិអាទិ វុត្តំ។

    Tassāti sammādiṭṭhiyā. Bahukāroti dhammasampaṭivedhe bahūpakāro. Idāni tamatthaṃ upamāhi vibhāvetuṃ, ‘‘yathā hī’’tiādi vuttaṃ.

    វចីភេទស្ស ការកោ វិតក្កោ សាវជ្ជានវជ្ជវចីភេទនិវត្តនប្បវត្តនាការាយ សម្មាវាចាយបិ ឧបការកោ ឯវាតិ អាហ – ‘‘ស្វាយំ…បេ.… សម្មាវាចាយបិ ឧបការកោ’’តិ។ សម្មាសង្កប្បោ ហិ សច្ចវាចាយ វិរតិវាចាយបិ វិសេសបច្ចយោ មិច្ឆាសង្កប្បតទេកដ្ឋកិលេសប្បហានតោ។

    Vacībhedassa kārako vitakko sāvajjānavajjavacībhedanivattanappavattanākārāya sammāvācāyapi upakārako evāti āha – ‘‘svāyaṃ…pe… sammāvācāyapi upakārako’’ti. Sammāsaṅkappo hi saccavācāya virativācāyapi visesapaccayo micchāsaṅkappatadekaṭṭhakilesappahānato.

    សំវិទហិត្វាតិអាទីសុ សម្មា វិទហនំ កម្មន្តប្បយោជនញ្ច ឯកន្តានវជ្ជវចីកាយកម្មវសេន ឥច្ឆិតព្ពន្តិ វិរតិវាចាវសេន សំវិទហនំ វិរតិកម្មន្តស្សេវ បយោជនញ្ច និទស្សិតន្តិ ទដ្ឋព្ពំ។ ឯវំ ហិស្ស សម្មាវាចាយ សម្មាកម្មន្តស្សាបិ ពហុការតា ជោតិតា សិយា។ វចីភេទនិយាមិកា ហិ វចីទុច្ចរិតវិរតិ កាយិកកិរិយនិយាមិកាយ កាយទុច្ចរិតវិរតិយា ឧបការិកា។ តថា ហិ វិសំវាទនាទិមិច្ឆាវាចតោ អវិរតោ មិច្ឆាកម្មន្តតោបិ ន វិរមតេវ។ យថាហ – ‘‘ឯកំ ធម្មំ អតីតស្ស…បេ.… នត្ថិ បាបំ អការិយ’’ន្តិ។ តស្មា អវិសំវាទនាទិសម្មាវាចាយ ឋិតោ សម្មាកម្មន្តម្បិ បូរេតិយេវាតិ វចីទុច្ចរិតវិរតិ កាយទុច្ចរិតវិរតិយា ឧបការិកា។

    Saṃvidahitvātiādīsu sammā vidahanaṃ kammantappayojanañca ekantānavajjavacīkāyakammavasena icchitabbanti virativācāvasena saṃvidahanaṃ viratikammantasseva payojanañca nidassitanti daṭṭhabbaṃ. Evaṃ hissa sammāvācāya sammākammantassāpi bahukāratā jotitā siyā. Vacībhedaniyāmikā hi vacīduccaritavirati kāyikakiriyaniyāmikāya kāyaduccaritaviratiyā upakārikā. Tathā hi visaṃvādanādimicchāvācato avirato micchākammantatopi na viramateva. Yathāha – ‘‘ekaṃ dhammaṃ atītassa…pe… natthi pāpaṃ akāriya’’nti. Tasmā avisaṃvādanādisammāvācāya ṭhito sammākammantampi pūretiyevāti vacīduccaritavirati kāyaduccaritaviratiyā upakārikā.

    យស្មា អាជីវបារិសុទ្ធិ នាម ទុស្សីល្យប្បហានបុព្ពិកា, តស្មា សម្មាវាចាកម្មន្តានន្តរំ សម្មាអាជីវោ ទេសិតោតិ ទស្សេតុំ – ‘‘ចតុព្ពិធំ បនា’’តិអាទិ វុត្តំ។ ឯត្តាវតាតិ បរិសុទ្ធសីលាជីវិកាមត្តេន។ ឥទំ វីរិយន្តិ ចតុសម្មប្បធានវីរិយំ។

    Yasmā ājīvapārisuddhi nāma dussīlyappahānapubbikā, tasmā sammāvācākammantānantaraṃ sammāājīvo desitoti dassetuṃ – ‘‘catubbidhaṃ panā’’tiādi vuttaṃ. Ettāvatāti parisuddhasīlājīvikāmattena. Idaṃ vīriyanti catusammappadhānavīriyaṃ.

    វីរិយារម្ភោបិ សម្មាសតិបរិគ្គហិតោ ឯវ និព្ពានាវហោ, ន កេវលោតិ ទស្សេតុំ – ‘‘តតោ’’តិអាទិ វុត្តំ។ សូបដ្ឋិតាតិ ពហិទ្ធាវិក្ខេបំ បហាយ សុដ្ឋុ ឧបដ្ឋិតា កាតព្ពា។ សមាធិស្ស ឧបការធម្មា នាម យថាវុត្តវត្ថុវិសទកិរិយាទយោ។ តប្បដិបក្ខតោ អនុបការធម្មា វេទិតព្ពា។ គតិយោតិ និប្ផត្តិយោ។ សមន្វេសិត្វាតិ សម្មា បរិយេសិត្វា។

    Vīriyārambhopi sammāsatipariggahito eva nibbānāvaho, na kevaloti dassetuṃ – ‘‘tato’’tiādi vuttaṃ. Sūpaṭṭhitāti bahiddhāvikkhepaṃ pahāya suṭṭhu upaṭṭhitā kātabbā. Samādhissa upakāradhammā nāma yathāvuttavatthuvisadakiriyādayo. Tappaṭipakkhato anupakāradhammā veditabbā. Gatiyoti nipphattiyo. Samanvesitvāti sammā pariyesitvā.

    ៤២៧. យថា ឥត្ថីសុ កថា បវត្តា អធិត្ថីតិ វុច្ចតិ, ឯវំ អត្តានំ អធិកិច្ច បវត្តា អជ្ឈត្តំ។ ‘‘ឯវំ បវត្តមានា មយំ ‘អត្តា’តិ គហណំ គមិស្សាមា’’តិ ឥមិនា វិយ អធិប្បាយេន អត្តានំ អធិកិច្ច ឧទ្ទិស្ស បវត្តា សត្តសន្តតិបរិយាបន្នា អជ្ឈត្តំ។ តស្មិំ អជ្ឈត្តរូបេ, អត្តនោ កេសាទិវត្ថុកេ កសិណរូបេតិ អត្ថោ។ បរិកម្មវសេន អជ្ឈត្តំ រូបសញ្ញីតិ បរិកម្មករណវសេន អជ្ឈត្តំ រូបសញ្ញី, ន អប្បនាវសេន។ ន ហិ បដិភាគនិមិត្តារម្មណា អប្បនា អជ្ឈត្តវិសយា សម្ភវតិ។ តំ បន អជ្ឈត្តំ បរិកម្មវសេន លទ្ធំ កសិណនិមិត្តំ អវិសុទ្ធមេវ ហោតិ, ន ពហិទ្ធា បរិកម្មវសេន លទ្ធំ វិយ វិសុទ្ធំ។ តេនាហ – ‘‘តំ បនា’’តិអាទិ។

    427. Yathā itthīsu kathā pavattā adhitthīti vuccati, evaṃ attānaṃ adhikicca pavattā ajjhattaṃ. ‘‘Evaṃ pavattamānā mayaṃ ‘attā’ti gahaṇaṃ gamissāmā’’ti iminā viya adhippāyena attānaṃ adhikicca uddissa pavattā sattasantatipariyāpannā ajjhattaṃ. Tasmiṃ ajjhattarūpe, attano kesādivatthuke kasiṇarūpeti attho. Parikammavasena ajjhattaṃrūpasaññīti parikammakaraṇavasena ajjhattaṃ rūpasaññī, na appanāvasena. Na hi paṭibhāganimittārammaṇā appanā ajjhattavisayā sambhavati. Taṃ pana ajjhattaṃ parikammavasena laddhaṃ kasiṇanimittaṃ avisuddhameva hoti, na bahiddhā parikammavasena laddhaṃ viya visuddhaṃ. Tenāha – ‘‘taṃ panā’’tiādi.

    យស្សេវំ បរិកម្មំ អជ្ឈត្តំ ឧប្បន្នន្តិ យស្ស បុគ្គលស្ស ឯវំ វុត្តប្បការេន អជ្ឈត្តំ បរិកម្មំ ជាតំ។ និមិត្តំ បន ពហិទ្ធាតិ បដិភាគនិមិត្តំ សសន្តតិបរិយាបន្នំ ន ហោតីតិ ពហិទ្ធា។ បរិត្តានីតិ យថាលទ្ធានិ សុប្បសរាវមត្តានិ។ តេនាហ – ‘‘អវឌ្ឍិតានី’’តិ។ បរិត្តវសេនេវាតិ វណ្ណវសេន អាភោគេ វិជ្ជមានេបិ បរិត្តវសេនេវ ឥទំ អភិភាយតនំ វុត្តំ បរិត្តតា ហេត្ថ អភិភវនស្ស ការណំ។ វណ្ណាភោគេ សតិបិ អសតិបិ អភិភវតីតិ អភិភុ, បរិកម្មំ, ញាណំ វា។ អភិភុ អាយតនំ ឯតស្សាតិ អភិភាយតនំ, ឈានំ។ អភិភវិតព្ពំ វា អារម្មណសង្ខាតំ អាយតនំ ឯតស្សាតិ អភិភាយតនំ។ អថ វា អារម្មណាភិភវនតោ អភិភុ ច តំ អាយតនញ្ច យោគិនោ សុខវិសេសានំ អធិដ្ឋានភាវតោ មនាយតនធម្មាយតនភាវតោ ចាតិ សសម្បយុត្តជ្ឈានំ អភិភាយតនំ។ អភិភាយតនភាវនា នាម តិក្ខបញ្ញស្សេវ សម្ភវតិ, ន ឥតរស្សាតិ អាហ – ‘‘ញាណុត្តរិកោ បុគ្គលោ’’តិ។ អភិភវិត្វា សមាបជ្ជតីតិ ឯត្ថ អភិភវនំ សមាបជ្ជនញ្ច ឧបចារជ្ឈានាធិគមនសមនន្តរមេវ អប្បនាឈានុប្បាទនន្តិ អាហ – ‘‘សហ និមិត្តុប្បាទេនេវេត្ថ អប្បនំ បាបេតី’’តិ។ សហ និមិត្តុប្បាទេនាតិ ច អប្បនាបរិវាសាភាវស្ស លក្ខណវចនមេតំ។ យោ ខិប្បាភិញ្ញោតិ វុច្ចតិ, តតោបិ ញាណុត្តរស្សេវ អភិភាយតនភាវនា។ ឯត្ថាតិ ឯតស្មិំ និមិត្តេ។ អប្បនំ បាបេតីតិ ភាវនាអប្បនំ នេតិ។

    Yassevaṃ parikammaṃ ajjhattaṃ uppannanti yassa puggalassa evaṃ vuttappakārena ajjhattaṃ parikammaṃ jātaṃ. Nimittaṃ pana bahiddhāti paṭibhāganimittaṃ sasantatipariyāpannaṃ na hotīti bahiddhā. Parittānīti yathāladdhāni suppasarāvamattāni. Tenāha – ‘‘avaḍḍhitānī’’ti. Parittavasenevāti vaṇṇavasena ābhoge vijjamānepi parittavaseneva idaṃ abhibhāyatanaṃ vuttaṃ parittatā hettha abhibhavanassa kāraṇaṃ. Vaṇṇābhoge satipi asatipi abhibhavatīti abhibhu, parikammaṃ, ñāṇaṃ vā. Abhibhu āyatanaṃ etassāti abhibhāyatanaṃ, jhānaṃ. Abhibhavitabbaṃ vā ārammaṇasaṅkhātaṃ āyatanaṃ etassāti abhibhāyatanaṃ. Atha vā ārammaṇābhibhavanato abhibhu ca taṃ āyatanañca yogino sukhavisesānaṃ adhiṭṭhānabhāvato manāyatanadhammāyatanabhāvato cāti sasampayuttajjhānaṃ abhibhāyatanaṃ. Abhibhāyatanabhāvanā nāma tikkhapaññasseva sambhavati, na itarassāti āha – ‘‘ñāṇuttariko puggalo’’ti. Abhibhavitvā samāpajjatīti ettha abhibhavanaṃ samāpajjanañca upacārajjhānādhigamanasamanantarameva appanājhānuppādananti āha – ‘‘saha nimittuppādenevettha appanaṃ pāpetī’’ti. Saha nimittuppādenāti ca appanāparivāsābhāvassa lakkhaṇavacanametaṃ. Yo khippābhiññoti vuccati, tatopi ñāṇuttarasseva abhibhāyatanabhāvanā. Etthāti etasmiṃ nimitte. Appanaṃ pāpetīti bhāvanāappanaṃ neti.

    ឯត្ថ ច កេចិ ‘‘ឧប្បន្នេ ឧបចារជ្ឈានេ តំ អារព្ភ យេ ហេដ្ឋិមន្តេន ទ្វេ តយោ ជវនវារា បវត្តន្តិ, តេ ឧបចារជ្ឈានបក្ខិកា ឯវ, តទនន្តរំ ភវង្គបរិវាសេន ឧបចារសេវនាយ ច វិនា អប្បនា ហោតិ, សហ និមិត្តុប្បាទេនេវ អប្បនំ បាបេតី’’តិ វទន្តិ, តំ តេសំ មតិមត្តំ។ ន ហិ បារិវាសិកបរិកម្មេន អប្បនាវារោ ឥច្ឆិតោ, នាបិ មហគ្គតប្បមាណជ្ឈានេសុ វិយ ឧបចារជ្ឈានេ ឯកន្តតោ បច្ចវេក្ខណា ឥច្ឆិតព្ពា។ តស្មា ឧបចារជ្ឈានាធិគមតោ បរំ កតិបយភវង្គចិត្តាវសានេ អប្បនំ បាបុណន្តោ ‘‘សហ និមិត្តុប្បាទេនេវេត្ថ អប្បនំ បាបេតី’’តិ វុត្តោ។ សហ និមិត្តុប្បាទេនាតិ ច អធិប្បាយិកមិទំ វចនំ, ន នីតត្ថំ, តត្ថ អធិប្បាយោ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ។ ន អន្តោសមាបត្តិយំ តទា តថារូបស្ស អាភោគស្ស អសម្ភវតោ។ សមាបត្តិតោ វុដ្ឋិតស្ស អាភោគោ បុព្ពភាគភាវនាវសេន ឈានក្ខណេ បវត្តំ អភិភវនាការំ គហេត្វា បវត្តោតិ ទដ្ឋព្ពំ។ អភិធម្មដ្ឋកថាយំ បន ‘‘ឥមិនាស្ស បុព្ពាភោគោ កថិតោ’’តិ វុត្តំ។ អន្តោសមាបត្តិយំ តទា តថា អាភោគាភាវេ កស្មា ឈានសញ្ញាយបីតិ វុត្តន្តិ អាហ – ‘‘អភិភវសញ្ញា ហិស្ស អន្តោសមាបត្តិយម្បិ អត្ថី’’តិ។

    Ettha ca keci ‘‘uppanne upacārajjhāne taṃ ārabbha ye heṭṭhimantena dve tayo javanavārā pavattanti, te upacārajjhānapakkhikā eva, tadanantaraṃ bhavaṅgaparivāsena upacārasevanāya ca vinā appanā hoti, saha nimittuppādeneva appanaṃ pāpetī’’ti vadanti, taṃ tesaṃ matimattaṃ. Na hi pārivāsikaparikammena appanāvāro icchito, nāpi mahaggatappamāṇajjhānesu viya upacārajjhāne ekantato paccavekkhaṇā icchitabbā. Tasmā upacārajjhānādhigamato paraṃ katipayabhavaṅgacittāvasāne appanaṃ pāpuṇanto ‘‘saha nimittuppādenevettha appanaṃ pāpetī’’ti vutto. Saha nimittuppādenāti ca adhippāyikamidaṃ vacanaṃ, na nītatthaṃ, tattha adhippāyo vuttanayeneva veditabbo. Na antosamāpattiyaṃ tadā tathārūpassa ābhogassa asambhavato. Samāpattito vuṭṭhitassa ābhogo pubbabhāgabhāvanāvasena jhānakkhaṇe pavattaṃ abhibhavanākāraṃ gahetvā pavattoti daṭṭhabbaṃ. Abhidhammaṭṭhakathāyaṃ pana ‘‘imināssa pubbābhogo kathito’’ti vuttaṃ. Antosamāpattiyaṃ tadā tathā ābhogābhāve kasmā jhānasaññāyapīti vuttanti āha – ‘‘abhibhavasaññā hissa antosamāpattiyampi atthī’’ti.

    វឌ្ឍិតប្បមាណានីតិ វិបុលប្បមាណានីតិ អត្ថោ, ន ឯកង្គុលទ្វង្គុលាទិវឌ្ឍិំ បាបិតានិ តថា វឌ្ឍនស្សេវេត្ថ អសម្ភវតោ។ តេនាហ – ‘‘មហន្តានី’’តិ។ ភត្តវឌ្ឍិតកន្តិ ភុញ្ជនភាជនេ វឌ្ឍេត្វា ទិន្នំ ភត្តំ, ឯកាសនេ បុរិសេន ភុញ្ជិតព្ពភត្តតោ ឧបឌ្ឍភត្តន្តិ អត្ថោ។

    Vaḍḍhitappamāṇānīti vipulappamāṇānīti attho, na ekaṅguladvaṅgulādivaḍḍhiṃ pāpitāni tathā vaḍḍhanassevettha asambhavato. Tenāha – ‘‘mahantānī’’ti. Bhattavaḍḍhitakanti bhuñjanabhājane vaḍḍhetvā dinnaṃ bhattaṃ, ekāsane purisena bhuñjitabbabhattato upaḍḍhabhattanti attho.

    រូបេ សញ្ញា រូបសញ្ញា, សា អស្ស អត្ថីតិ រូបសញ្ញី, ន រូបសញ្ញី អរូបសញ្ញី។ សញ្ញាសីសេន ឈានំ វទតិ។ រូបសញ្ញាយ អនុប្បាទនមេវេត្ថ អលាភិតា។ ពហិទ្ធាវ ឧប្បន្នន្តិ ពហិទ្ធាវត្ថុស្មិំយេវ ឧប្បន្នំ។ ឯត្ថ ច –

    Rūpe saññā rūpasaññā, sā assa atthīti rūpasaññī, na rūpasaññī arūpasaññī. Saññāsīsena jhānaṃ vadati. Rūpasaññāya anuppādanamevettha alābhitā. Bahiddhāva uppannanti bahiddhāvatthusmiṃyeva uppannaṃ. Ettha ca –

    ‘‘អជ្ឈត្តំ រូបសញ្ញី ពហិទ្ធា រូបានិ បស្សតិ បរិត្តានិ សុវណ្ណទុព្ពណ្ណានិ។ អជ្ឈត្តំ រូបសញ្ញី ពហិទ្ធា រូបានិ បស្សតិ អប្បមាណានិ សុវណ្ណទុព្ពណ្ណានិ ។ អជ្ឈត្តំ អរូបសញ្ញី ពហិទ្ធា រូបានិ បស្សតិ បរិត្តានិ សុវណ្ណទុព្ពណ្ណានិ។ អជ្ឈត្តំ អរូបសញ្ញី ពហិទ្ធា រូបានិ បស្សតិ អប្បមាណានិ សុវណ្ណទុព្ពណ្ណានី’’តិ (ទី. និ. ៣.៣៣៨, ៣៥៨; អ. និ. ៨.៦៥; ១០.២៩) –

    ‘‘Ajjhattaṃ rūpasaññī bahiddhā rūpāni passati parittāni suvaṇṇadubbaṇṇāni. Ajjhattaṃ rūpasaññī bahiddhā rūpāni passati appamāṇāni suvaṇṇadubbaṇṇāni . Ajjhattaṃ arūpasaññī bahiddhā rūpāni passati parittāni suvaṇṇadubbaṇṇāni. Ajjhattaṃ arūpasaññī bahiddhā rūpāni passati appamāṇāni suvaṇṇadubbaṇṇānī’’ti (dī. ni. 3.338, 358; a. ni. 8.65; 10.29) –

    ឯវមិធ ចត្តារិ អភិភាយតនានិ អាគតានិ។ អភិធម្មេ (ធ. ស. ២៤៤-២៤៥) បន ‘‘អជ្ឈត្តំ អរូបសញ្ញី ពហិទ្ធា រូបានិ បស្សតិ បរិត្តានិ សុវណ្ណទុព្ពណ្ណានិ, អប្បមាណានិ សុវណ្ណទុព្ពណ្ណានី’’តិ ឯវមាគតានិ។ តត្ថ ច ការណំ អភិធម្មដ្ឋកថាយំ វុត្តមេវ។ តថា ហិ វុត្តំ អដ្ឋសាលិនិយំ (ធ. ស. អដ្ឋ. ២០៤) –

    Evamidha cattāri abhibhāyatanāni āgatāni. Abhidhamme (dha. sa. 244-245) pana ‘‘ajjhattaṃ arūpasaññī bahiddhā rūpāni passati parittāni suvaṇṇadubbaṇṇāni, appamāṇāni suvaṇṇadubbaṇṇānī’’ti evamāgatāni. Tattha ca kāraṇaṃ abhidhammaṭṭhakathāyaṃ vuttameva. Tathā hi vuttaṃ aṭṭhasāliniyaṃ (dha. sa. aṭṭha. 204) –

    ‘‘កស្មា បន យថា សុត្តន្តេ ‘អជ្ឈត្តំ រូបសញ្ញី ឯកោ ពហិទ្ធា រូបានិ បស្សតិ បរិត្តានី’តិអាទិ វុត្តំ, ឯវំ អវត្វា ឥធ ចតូសុបិ អភិភាយតនេសុ អជ្ឈត្តំ អរូបសញ្ញិតាវ វុត្តាតិ។ អជ្ឈត្តរូបានំ អនភិភវនីយតោ។ តត្ថ វា ហិ ឥធ វា ពហិទ្ធា រូបានេវ អភិភវិតព្ពានិ, តស្មា តានិ និយមតោ វត្តព្ពានី’’តិ។

    ‘‘Kasmā pana yathā suttante ‘ajjhattaṃ rūpasaññī eko bahiddhā rūpāni passati parittānī’tiādi vuttaṃ, evaṃ avatvā idha catūsupi abhibhāyatanesu ajjhattaṃ arūpasaññitāva vuttāti. Ajjhattarūpānaṃ anabhibhavanīyato. Tattha vā hi idha vā bahiddhā rūpāneva abhibhavitabbāni, tasmā tāni niyamato vattabbānī’’ti.

    តត្រាបិ ឥធបិ វុត្តានិ ‘‘អជ្ឈត្តំ រូបសញ្ញី អជ្ឈត្តំ អរូបសញ្ញីតិ ឥទំ បន សត្ថុ ទេសនាវិលាសមត្តមេវា’’តិ។ អយំ បនេត្ថ អធិប្បាយោ – ឥធ វណ្ណាភោគរហិតានិ សហិតានិ ច សព្ពានិ បរិត្តានិ សុវណ្ណទុព្ពណ្ណានិ អភិភុយ្យាតិ។ បរិយាយកថា ហិ សុត្តន្តទេសនាតិ។ អភិធម្មេ បន និប្បរិយាយទេសនត្តា វណ្ណាភោគរហិតានិ វិសុំ វុត្តានិ, តថា សហិតានិ។ អត្ថិ ហិ ឧភយត្ថ អភិភវនវិសេសោតិ។ តថា ឥធ បរិយាយទេសនត្តា វិមោក្ខានម្បិ អភិភវនបរិយាយោ អត្ថីតិ ‘‘អជ្ឈត្តំ រូបសញ្ញី’’តិអាទិនា បឋមទុតិយអភិភាយតនេសុ បឋមវិមោក្ខោ, តតិយចតុត្ថអភិភាយតនេសុ ទុតិយវិមោក្ខោ, វណ្ណាភិភាយតនេសុ តតិយវិមោក្ខោ ច អភិភវនបត្តិតោ សង្គហិតោ។ អភិធម្មេ បន និប្បរិយាយទេសនត្តា វិមោក្ខាភិភាយតនានិ អសង្ករតោ ទេសេតុំ វិមោក្ខេ វជ្ជេត្វា អភិភាយតនានិ កថិតានិ។ សព្ពានិ ច វិមោក្ខកិច្ចានិ ឈានានិ វិមោក្ខទេសនាយំ វុត្តានិ។ តទេតំ ‘‘អជ្ឈត្តំ រូបសញ្ញី’’តិ អាគតស្ស អភិភាយតនទ្វយស្ស អភិធម្មេ អភិភាយតនេសុ អវចនតោ ‘‘រូបី រូបានិ បស្សតី’’តិអាទីនញ្ច សព្ពវិមោក្ខកិច្ចសាធារណវចនភាវតោ វវត្ថានំ កតន្តិ វិញ្ញាយតិ។

    Tatrāpi idhapi vuttāni ‘‘ajjhattaṃ rūpasaññī ajjhattaṃ arūpasaññīti idaṃ pana satthu desanāvilāsamattamevā’’ti. Ayaṃ panettha adhippāyo – idha vaṇṇābhogarahitāni sahitāni ca sabbāni parittāni suvaṇṇadubbaṇṇāni abhibhuyyāti. Pariyāyakathā hi suttantadesanāti. Abhidhamme pana nippariyāyadesanattā vaṇṇābhogarahitāni visuṃ vuttāni, tathā sahitāni. Atthi hi ubhayattha abhibhavanavisesoti. Tathā idha pariyāyadesanattā vimokkhānampi abhibhavanapariyāyo atthīti ‘‘ajjhattaṃ rūpasaññī’’tiādinā paṭhamadutiyaabhibhāyatanesu paṭhamavimokkho, tatiyacatutthaabhibhāyatanesu dutiyavimokkho, vaṇṇābhibhāyatanesu tatiyavimokkho ca abhibhavanapattito saṅgahito. Abhidhamme pana nippariyāyadesanattā vimokkhābhibhāyatanāni asaṅkarato desetuṃ vimokkhe vajjetvā abhibhāyatanāni kathitāni. Sabbāni ca vimokkhakiccāni jhānāni vimokkhadesanāyaṃ vuttāni. Tadetaṃ ‘‘ajjhattaṃ rūpasaññī’’ti āgatassa abhibhāyatanadvayassa abhidhamme abhibhāyatanesu avacanato ‘‘rūpī rūpāni passatī’’tiādīnañca sabbavimokkhakiccasādhāraṇavacanabhāvato vavatthānaṃ katanti viññāyati.

    អជ្ឈត្តរូបានំ អនភិភវនីយតោតិ ឥទំ អភិធម្មេ កត្ថចិបិ ‘‘អជ្ឈត្តរូបានិ បស្សតី’’តិ អវត្វា សព្ពត្ថ យំ វុត្តំ – ‘‘ពហិទ្ធា រូបានិ បស្សតី’’តិ, តស្ស ការណវចនំ។ តេន យំ អញ្ញហេតុកំ សុត្តន្តេ ‘‘ពហិទ្ធា រូបានិ បស្សតី’’តិ វចនំ, តំ តេន ហេតុនា វុត្តំ។ យំ បន ទេសនាវិលាសហេតុកំ អជ្ឈត្តំ អរូបសញ្ញិតាយ ឯវ អភិធម្មេ វចនំ, ន តស្ស អញ្ញំ ការណំ មគ្គិតព្ពន្តិ ទស្សេតិ។ អជ្ឈត្តរូបានំ អនភិភវនីយតា ច តេសំ ពហិទ្ធារូបានំ វិយ អវិភូតត្តា។ ទេសនាវិលាសោ ច យថាវុត្តវវត្ថានវសេន វេទិតព្ពោ វេនេយ្យជ្ឈាសយវសេន វិជ្ជមានបរិយាយកថនភាវតោ។ ទេសនាវិលាសោ ហិ នាម វេនេយ្យជ្ឈាសយានុរូបំ វិជ្ជមានស្ស ច បរិយាយស្ស វិភាវនំ, ន យស្ស កស្សចិ, តស្មា ‘‘ឥធ បរិយាយទេសនត្តា’’តិអាទិនា វុត្តប្បការំ វវត្ថានំ ទេសនាវិលាសនិពន្ធនន្តិ ទដ្ឋព្ពំ។

    Ajjhattarūpānaṃanabhibhavanīyatoti idaṃ abhidhamme katthacipi ‘‘ajjhattarūpāni passatī’’ti avatvā sabbattha yaṃ vuttaṃ – ‘‘bahiddhā rūpāni passatī’’ti, tassa kāraṇavacanaṃ. Tena yaṃ aññahetukaṃ suttante ‘‘bahiddhā rūpāni passatī’’ti vacanaṃ, taṃ tena hetunā vuttaṃ. Yaṃ pana desanāvilāsahetukaṃ ajjhattaṃ arūpasaññitāya eva abhidhamme vacanaṃ, na tassa aññaṃ kāraṇaṃ maggitabbanti dasseti. Ajjhattarūpānaṃ anabhibhavanīyatā ca tesaṃ bahiddhārūpānaṃ viya avibhūtattā. Desanāvilāso ca yathāvuttavavatthānavasena veditabbo veneyyajjhāsayavasena vijjamānapariyāyakathanabhāvato. Desanāvilāso hi nāma veneyyajjhāsayānurūpaṃ vijjamānassa ca pariyāyassa vibhāvanaṃ, na yassa kassaci, tasmā ‘‘idha pariyāyadesanattā’’tiādinā vuttappakāraṃ vavatthānaṃ desanāvilāsanibandhananti daṭṭhabbaṃ.

    សុវណ្ណទុព្ពណ្ណានីតិ ឯតេនេវ សិទ្ធត្តា ន នីលាទិអភិភាយតនានិ វត្តព្ពានីតិ ចេ? ន នីលាទីសុ កតាធិការានំ នីលាទិភាវស្សេវ អភិភវនការណត្តា។ ន ហិ តេសំ បរិសុទ្ធាបរិសុទ្ធវណ្ណានំ បរិត្តតា អប្បមាណតា វា អភិភវនការណំ, អថ ខោ នីលាទិភាវោ ឯវាតិ។ ឯតេសុ ច បរិត្តាទិកសិណរូបេសុ យំយំចរិតស្ស ឥមានិ អភិភាយតនានិ ឥជ្ឈន្តិ, តំ ទស្សេតុំ – ‘‘ឥមេសុ បនា’’តិអាទិ វុត្តំ។

    Suvaṇṇadubbaṇṇānīti eteneva siddhattā na nīlādiabhibhāyatanāni vattabbānīti ce? Na nīlādīsu katādhikārānaṃ nīlādibhāvasseva abhibhavanakāraṇattā. Na hi tesaṃ parisuddhāparisuddhavaṇṇānaṃ parittatā appamāṇatā vā abhibhavanakāraṇaṃ, atha kho nīlādibhāvo evāti. Etesu ca parittādikasiṇarūpesu yaṃyaṃcaritassa imāni abhibhāyatanāni ijjhanti, taṃ dassetuṃ – ‘‘imesu panā’’tiādi vuttaṃ.

    សព្ពសង្គាហិកវសេនាតិ នីលវណ្ណនីលនិទស្សននីលនិភាសានំ សាធារណវសេន។ វណ្ណវសេនាតិ សភាវវណ្ណវសេន។ និទស្សនវសេនាតិ បស្សិតព្ពតាវសេន, ចក្ខុវិញ្ញាណវីថិយា គហេតព្ពតាវសេន ។ ឱភាសវសេនាតិ សប្បភាសតាយ អវភាសនវសេន។ វណ្ណធាតុយា វាតិ អញ្ជនរជតវត្ថាទិវណ្ណធាតុយា។ លោកិយានេវ រូបាវចរជ្ឈានភាវតោ។

    Sabbasaṅgāhikavasenāti nīlavaṇṇanīlanidassananīlanibhāsānaṃ sādhāraṇavasena. Vaṇṇavasenāti sabhāvavaṇṇavasena. Nidassanavasenāti passitabbatāvasena, cakkhuviññāṇavīthiyā gahetabbatāvasena . Obhāsavasenāti sappabhāsatāya avabhāsanavasena. Vaṇṇadhātuyā vāti añjanarajatavatthādivaṇṇadhātuyā. Lokiyāneva rūpāvacarajjhānabhāvato.

    ៤៣៥. រូបីតិ ឯត្ថ យេនាយំ សសន្តតិបរិយាបន្នេន រូបេន សមន្នាគតោ, តំ យស្ស ឈានស្ស ហេតុភាវេន វិសិដ្ឋរូបំ ហោតិ។ យេន វិសិដ្ឋេន រូបីតិ វុច្ចេយ្យ, តទេវ សសន្តតិបរិយាបន្នរូបនិមិត្តំ ឈានំ។ ឥធ បន បរមត្ថតោ រូបិភាវសាធកន្តិ អាហ – ‘‘អជ្ឈត្តំ កេសាទីសូ’’តិអាទិ។ រូបជ្ឈានំ រូបន្តិ ឧត្តរបទលោបេន វុត្តំ – ‘‘រូបូបបត្តិយា’’តិអាទីសុ (ធ. ស. ១៦០-១៦១, ១៨៥-១៩០ អាទយោ, ២៤៤-២៤៥ អាទយោ; វិភ. ៦២៥) វិយ។

    435.Rūpīti ettha yenāyaṃ sasantatipariyāpannena rūpena samannāgato, taṃ yassa jhānassa hetubhāvena visiṭṭharūpaṃ hoti. Yena visiṭṭhena rūpīti vucceyya, tadeva sasantatipariyāpannarūpanimittaṃ jhānaṃ. Idha pana paramatthato rūpibhāvasādhakanti āha – ‘‘ajjhattaṃ kesādīsū’’tiādi. Rūpajjhānaṃ rūpanti uttarapadalopena vuttaṃ – ‘‘rūpūpapattiyā’’tiādīsu (dha. sa. 160-161, 185-190 ādayo, 244-245 ādayo; vibha. 625) viya.

    សុភន្ត្វេវ អធិមុត្តោ ហោតីតិ អយំ តតិយវិមោក្ខោ។ ឥធ សុបរិសុទ្ធនីលាទិវណ្ណកសិណជ្ឈានវសេន វុត្តោតិ ទស្សេត្វា ឥទានិ បដិសម្ភិទាបាឡិយំ តស្ស ព្រហ្មវិហារជ្ឈានវសេន អាគតភាវំ ទស្សេតុំ – ‘‘បដិសម្ភិទាមគ្គេ បនា’’តិអាទិ អារទ្ធំ។ ឥធ បន ឧបរិបាឡិយំយេវ ព្រហ្មវិហារានំ អាគតត្តា តំ នយំ បដិក្ខិបិត្វា បរិសុទ្ធនីលាទិវណ្ណកសិណវសេនេវ សុភវិមោក្ខោ អនុញ្ញាតោ។

    Subhantvevaadhimutto hotīti ayaṃ tatiyavimokkho. Idha suparisuddhanīlādivaṇṇakasiṇajjhānavasena vuttoti dassetvā idāni paṭisambhidāpāḷiyaṃ tassa brahmavihārajjhānavasena āgatabhāvaṃ dassetuṃ – ‘‘paṭisambhidāmagge panā’’tiādi āraddhaṃ. Idha pana uparipāḷiyaṃyeva brahmavihārānaṃ āgatattā taṃ nayaṃ paṭikkhipitvā parisuddhanīlādivaṇṇakasiṇavaseneva subhavimokkho anuññāto.

    ៤៤៣. បរិកម្មបថវិយាបីតិ អកតាយ វា កតាយ វា ទឡ្ហមណ្ឌលាទិសង្ខាតបរិកម្មបថវិយាបិ។ ឧគ្គហនិមិត្តាទីនំ បថវីកសិណន្តិ នាមំ និស្សិតេ និស្សយវោហារវសេន វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ, យថា ‘‘មញ្ចា ឧក្កុដ្ឋិំ ករោន្តី’’តិ។

    443.Parikammapathaviyāpīti akatāya vā katāya vā daḷhamaṇḍalādisaṅkhātaparikammapathaviyāpi. Uggahanimittādīnaṃ pathavīkasiṇanti nāmaṃ nissite nissayavohāravasena vuttanti daṭṭhabbaṃ, yathā ‘‘mañcā ukkuṭṭhiṃ karontī’’ti.

    សីលានីតិ បាតិមោក្ខសំវរាទីនិ ចត្តារិ សីលានិ។ សោធេត្វាតិ អនាបជ្ជនេន អាបន្នវុដ្ឋាបនេន កិលេសេហិ អប្បដិបីឡនេន ច វិសោធេត្វា។ តិវិធញ្ហិ សីលស្ស វិសោធនំ នាម – អនាបជ្ជនំ អាបន្នវុដ្ឋាបនំ កិលេសេហិ ច អប្បដិបីឡនន្តិ។ កម្មដ្ឋានភាវនំ បរិពុន្ធេតិ ឧបរោធេតិ បវត្តិតុំ ន ទេតីតិ បលិពោធោ រការស្ស លការំ កត្វា, បរិពន្ធោតិ អត្ថោ។ ឧបច្ឆិន្ទិត្វាតិ សមាបន្នេន សង្គាហណេន វា ឧបរុន្ធិត្វា, អបលិពោធំ កត្វាតិ អត្ថោ។ កល្យាណមិត្តំ ឧបសង្កមិត្វាតិ –

    Sīlānīti pātimokkhasaṃvarādīni cattāri sīlāni. Sodhetvāti anāpajjanena āpannavuṭṭhāpanena kilesehi appaṭipīḷanena ca visodhetvā. Tividhañhi sīlassa visodhanaṃ nāma – anāpajjanaṃ āpannavuṭṭhāpanaṃ kilesehi ca appaṭipīḷananti. Kammaṭṭhānabhāvanaṃ paribundheti uparodheti pavattituṃ na detīti palibodho rakārassa lakāraṃ katvā, paribandhoti attho. Upacchinditvāti samāpannena saṅgāhaṇena vā uparundhitvā, apalibodhaṃ katvāti attho. Kalyāṇamittaṃ upasaṅkamitvāti –

    ‘‘បិយោ គរុ ភាវនីយោ, វត្តា ច វចនក្ខមោ;

    ‘‘Piyo garu bhāvanīyo, vattā ca vacanakkhamo;

    គម្ភីរញ្ច កថំ កត្តា, នោ ចដ្ឋានេ និយោជកោ’’តិ។ (អ. និ. ៧.៣៧) –

    Gambhīrañca kathaṃ kattā, no caṭṭhāne niyojako’’ti. (a. ni. 7.37) –

    ឯវមាទិគុណសមន្នាគតំ ឯកន្តហិតេសិំ វុទ្ធិបក្ខេ ឋិតំ កល្យាណមិត្តំ ឧបសង្កមិត្វា។

    Evamādiguṇasamannāgataṃ ekantahitesiṃ vuddhipakkhe ṭhitaṃ kalyāṇamittaṃ upasaṅkamitvā.

    អននុរូបំ វិហារន្តិ អដ្ឋារសន្នំ ទោសានំ អញ្ញតរេន សមន្នាគតំ។ វុត្តញ្ហេតំ អដ្ឋកថាសុ –

    Ananurūpaṃvihāranti aṭṭhārasannaṃ dosānaṃ aññatarena samannāgataṃ. Vuttañhetaṃ aṭṭhakathāsu –

    ‘‘មហាវាសំ នវាវាសំ, ជរាវាសញ្ច បន្ថនិំ;

    ‘‘Mahāvāsaṃ navāvāsaṃ, jarāvāsañca panthaniṃ;

    សោណ្ឌិំ បណ្ណញ្ច បុប្ផញ្ច, ផលំ បត្ថិតមេវ ច។

    Soṇḍiṃ paṇṇañca pupphañca, phalaṃ patthitameva ca.

    ‘‘នគរំ ទារុនា ខេត្តំ, វិសភាគេន បដ្ដនំ;

    ‘‘Nagaraṃ dārunā khettaṃ, visabhāgena paṭṭanaṃ;

    បច្ចន្តសីមា សប្បាយំ, យត្ថ មិត្តោ ន លព្ភតិ។

    Paccantasīmā sappāyaṃ, yattha mitto na labbhati.

    ‘‘អដ្ឋារសេតានិ ឋានានិ, ឥតិ វិញ្ញាយ បណ្ឌិតោ;

    ‘‘Aṭṭhārasetāni ṭhānāni, iti viññāya paṇḍito;

    អារកា បរិវជ្ជេយ្យ, មគ្គំ សប្បដិភយំ យថា’’តិ។ (វិសុទ្ធិ. ១.៥២);

    Ārakā parivajjeyya, maggaṃ sappaṭibhayaṃ yathā’’ti. (visuddhi. 1.52);

    អនុរូបេតិ គោចរគាមតោ នាតិទូរនច្ចាសន្នតាទីហិ បញ្ចហិ អង្គេហិ សមន្នាគតេ។ វុត្តញ្ហេតំ ភគវតា –

    Anurūpeti gocaragāmato nātidūranaccāsannatādīhi pañcahi aṅgehi samannāgate. Vuttañhetaṃ bhagavatā –

    ‘‘កថញ្ច, ភិក្ខវេ, សេនាសនំ បញ្ចង្គសមន្នាគតំ ហោតិ? ឥធ, ភិក្ខវេ, សេនាសនំ នាតិទូរំ ហោតិ នច្ចាសន្នំ គមនាគមនសម្បន្នំ ទិវា អប្បាកិណ្ណំ រត្តិំ អប្បសទ្ទំ អប្បនិគ្ឃោសំ អប្បឌំសមកសវាតាតបសរីសបសម្ផស្សំ។ តស្មិំ ខោ បន សេនាសនេ វិហរន្តស្ស អប្បកសិរេន ឧប្បជ្ជន្តិ ចីវរបិណ្ឌបាតសេនាសនគិលានបច្ចយភេសជ្ជបរិក្ខារា។ តស្មិំ ខោ បន សេនាសនេ ថេរា ភិក្ខូ វិហរន្តិ ពហុស្សុតា អាគតាគមា ធម្មធរា វិនយធរា មាតិកាធរា។ តេ កាលេន កាលំ ឧបសង្កមិត្វា បរិបុច្ឆតិ បរិបញ្ហតិ ‘ឥទំ, ភន្តេ, កថំ ឥមស្ស កោ អត្ថោ’តិ។ តស្ស តេ អាយស្មន្តោ អវិវដញ្ចេវ វិវរន្តិ, អនុត្តានីកតញ្ច ឧត្តានិំ ករោន្តិ, អនេកវិហិតេសុ ច កង្ខាឋានិយេសុ ធម្មេសុ កង្ខំ បដិវិនោទេន្តិ។ ឯវំ ខោ, ភិក្ខវេ, សេនាសនំ បញ្ចង្គសមន្នាគតំ ហោតី’’តិ (អ. និ. ១០.១១)។

    ‘‘Kathañca, bhikkhave, senāsanaṃ pañcaṅgasamannāgataṃ hoti? Idha, bhikkhave, senāsanaṃ nātidūraṃ hoti naccāsannaṃ gamanāgamanasampannaṃ divā appākiṇṇaṃ rattiṃ appasaddaṃ appanigghosaṃ appaḍaṃsamakasavātātapasarīsapasamphassaṃ. Tasmiṃ kho pana senāsane viharantassa appakasirena uppajjanti cīvarapiṇḍapātasenāsanagilānapaccayabhesajjaparikkhārā. Tasmiṃ kho pana senāsane therā bhikkhū viharanti bahussutā āgatāgamā dhammadharā vinayadharā mātikādharā. Te kālena kālaṃ upasaṅkamitvā paripucchati paripañhati ‘idaṃ, bhante, kathaṃ imassa ko attho’ti. Tassa te āyasmanto avivaṭañceva vivaranti, anuttānīkatañca uttāniṃ karonti, anekavihitesu ca kaṅkhāṭhāniyesu dhammesu kaṅkhaṃ paṭivinodenti. Evaṃ kho, bhikkhave, senāsanaṃ pañcaṅgasamannāgataṃ hotī’’ti (a. ni. 10.11).

    ឯត្ថ ច នាតិទូរំ នច្ចាសន្នំ គមនាគមនសម្បន្នន្តិ ឯកំ អង្គំ, ទិវា អប្បាកិណ្ណំ រត្តិំ អប្បសទ្ទំ អប្បនិគ្ឃោសន្តិ ឯកំ, អប្បឌំសមកសវាតាតបសរីសបសម្ផស្សន្តិ ឯកំ, តស្មិំ ខោ បន សេនាសនេ វិហរន្តស្ស…បេ.… បរិក្ខារាតិ ឯកំ, តស្មិំ ខោ បន សេនាសនេ ថេរា…បេ.… កង្ខំ បដិវិនោទេន្តីតិ ឯកន្តិ ឯវំ បញ្ចង្គានិ វេទិតព្ពានិ។

    Ettha ca nātidūraṃ naccāsannaṃ gamanāgamanasampannanti ekaṃ aṅgaṃ, divā appākiṇṇaṃ rattiṃ appasaddaṃ appanigghosanti ekaṃ, appaḍaṃsamakasavātātapasarīsapasamphassanti ekaṃ, tasmiṃ kho pana senāsane viharantassa…pe… parikkhārāti ekaṃ, tasmiṃ kho pana senāsane therā…pe… kaṅkhaṃ paṭivinodentīti ekanti evaṃ pañcaṅgāni veditabbāni.

    ខុទ្ទកបលិពោធំ ឧបច្ឆិន្ទិត្វាតិ ទីឃកេសនខលោមានំ ឆេទនេន ចីវរកម្មចីវររជនបត្តបចនមញ្ចបីឋាទិសោធនវសេន ខុទ្ទកបលិពោធំ ឧបច្ឆិន្ទិត្វា។

    Khuddakapalibodhaṃupacchinditvāti dīghakesanakhalomānaṃ chedanena cīvarakammacīvararajanapattapacanamañcapīṭhādisodhanavasena khuddakapalibodhaṃ upacchinditvā.

    ៤៥៣. ឧទ្ធុមាតកាទីសូតិ ឯត្ថ អាទិ-សទ្ទេន វិនីលកវិបុព្ពកវិច្ឆិទ្ទកវិក្ខាយិតកហតវិក្ខិត្តកលោហិតកបុឡវកអដ្ឋិកានំ សង្គហោ ទដ្ឋព្ពោ។ តត្ថ ភស្តា វិយ វាយុនា ឧទ្ធំ ជីវិតបរិយាទានា យថានុក្កមំ សមុគ្គតេន សូនភាវេន ធុមាតត្តា ឧទ្ធុមាតំ, ឧទ្ធុមាតមេវ ឧទ្ធុមាតកំ, បដិកូលត្តា វា កុច្ឆិតំ ឧទ្ធុមាតន្តិ ឧទ្ធុមាតកំ, តថារូបស្ស ឆវសរីរស្សេតំ អធិវចនំ។ វិនីលំ វុច្ចតិ វិបរិភិន្ននីលវណ្ណំ, វិនីលមេវ វិនីលកំ, បដិកូលត្តា វា កុច្ឆិតំ វិនីលន្តិ វិនីលកំ, មំសុស្សទដ្ឋានេសុ រត្តវណ្ណស្ស , បុព្ពសន្និចយដ្ឋានេសុ សេតវណ្ណស្ស, យេភុយ្យេន ច នីលវណ្ណស្ស និលដ្ឋានេ នីលសាដកបារុតស្សេវ ឆវសរីរស្សេតំ អធិវចនំ។ បរិភិន្នដ្ឋានេសុ វិស្សន្ទមានបុព្ពំ វិបុព្ពំ, វិបុព្ពមេវ វិបុព្ពកំ, បដិកូលត្តា វា កុច្ឆិតំ វិបុព្ពន្តិ វិបុព្ពកំ, តថារូបស្ស ឆវសរីរស្សេតំ អធិវចនំ។ វិច្ឆិទ្ទំ វុច្ចតិ ទ្វិធា ឆិន្ទនេន អបធារិតំ, វិច្ឆិទ្ទមេវ វិច្ឆិទ្ទកំ, បដិកូលត្តា វា កុច្ឆិតំ វិច្ឆិទ្ទន្តិ វិច្ឆិទ្ទកំ, វេមជ្ឈេ ឆិន្នស្ស ឆវសរីរស្សេតំ អធិវចនំ។ ឥតោ ច ឯត្តោ ច វិវិធាការេន សោណសិង្គាលាទីហិ ខាយិតំ វិក្ខាយិតំ, វិក្ខាយិតមេវ វិក្ខាយិតកំ, បដិកូលត្តា វា កុច្ឆិតំ វិក្ខាយិតន្តិ វិក្ខាយិតកំ, តថារូបស្ស ឆវសរីរស្សេតំ អធិវចនំ។

    453.Uddhumātakādīsūti ettha ādi-saddena vinīlakavipubbakavicchiddakavikkhāyitakahatavikkhittakalohitakapuḷavakaaṭṭhikānaṃ saṅgaho daṭṭhabbo. Tattha bhastā viya vāyunā uddhaṃ jīvitapariyādānā yathānukkamaṃ samuggatena sūnabhāvena dhumātattā uddhumātaṃ, uddhumātameva uddhumātakaṃ, paṭikūlattā vā kucchitaṃ uddhumātanti uddhumātakaṃ, tathārūpassa chavasarīrassetaṃ adhivacanaṃ. Vinīlaṃ vuccati viparibhinnanīlavaṇṇaṃ, vinīlameva vinīlakaṃ, paṭikūlattā vā kucchitaṃ vinīlanti vinīlakaṃ, maṃsussadaṭṭhānesu rattavaṇṇassa , pubbasannicayaṭṭhānesu setavaṇṇassa, yebhuyyena ca nīlavaṇṇassa nilaṭṭhāne nīlasāṭakapārutasseva chavasarīrassetaṃ adhivacanaṃ. Paribhinnaṭṭhānesu vissandamānapubbaṃ vipubbaṃ, vipubbameva vipubbakaṃ, paṭikūlattā vā kucchitaṃ vipubbanti vipubbakaṃ, tathārūpassa chavasarīrassetaṃ adhivacanaṃ. Vicchiddaṃ vuccati dvidhā chindanena apadhāritaṃ, vicchiddameva vicchiddakaṃ, paṭikūlattā vā kucchitaṃ vicchiddanti vicchiddakaṃ, vemajjhe chinnassa chavasarīrassetaṃ adhivacanaṃ. Ito ca etto ca vividhākārena soṇasiṅgālādīhi khāyitaṃ vikkhāyitaṃ, vikkhāyitameva vikkhāyitakaṃ, paṭikūlattā vā kucchitaṃ vikkhāyitanti vikkhāyitakaṃ, tathārūpassa chavasarīrassetaṃ adhivacanaṃ.

    វិវិធា ខិត្តំ វិក្ខិត្តំ, វិក្ខិត្តមេវ វិក្ខិត្តកំ, បដិកូលត្តា វា កុច្ឆិតំ វិក្ខិត្តន្តិ វិក្ខិត្តកំ, អញ្ញេន ហត្ថំ, អញ្ញេន បាទំ, អញ្ញេន សីសន្តិ ឯវំ តតោ តតោ វិក្ខិត្តស្ស ឆវសរីរស្សេតំ អធិវចនំ។ ហតញ្ច តំ បុរិមនយេនេវ វិក្ខិត្តកញ្ចាតិ ហតវិក្ខិត្តកំ, កាកបទាការេន អង្គបច្ចង្គេសុ សត្ថេន ហនិត្វា វុត្តនយេនេវ វិក្ខិត្តស្ស ឆវសរីរស្សេតំ អធិវចនំ។ លោហិតំ កិរតិ វិក្ខិបតិ ឥតោ ចិតោ ច បគ្ឃរតីតិ លោហិតកំ, បគ្ឃរិតលោហិតមក្ខិតស្ស ឆវសរីរស្សេតំ អធិវចនំ។ បុឡវា វុច្ចន្តិ កិមយោ, បុឡវេ កិរតីតិ បុឡវកំ, កិមិបរិបុណ្ណស្ស ឆវសរីរស្សេតំ អធិវចនំ។ អដ្ឋិយេវ អដ្ឋិកំ, បដិកូលត្តា វា កុច្ឆិតំ អដ្ឋីតិ អដ្ឋិកំ, អដ្ឋិសង្ខលិកាយបិ ឯកដ្ឋិកស្សបិ ឯតំ អធិវចនំ។ ឥមេសុ ទសសុ អសុភេសុ បឋមជ្ឈានមេវ ឧប្បជ្ជតិ, ន ទុតិយាទីនិ។ តេនាហ – ឥធ ‘‘បឋមជ្ឈានសហគតា សញ្ញា’’តិ។ តថា ហិ អបរិសណ្ឋិតជលាយ សីឃសោតាយ នទិយា អរិត្តពលេនេវ នាវា តិដ្ឋតិ, វិនា អរិត្តេន ន សក្កា ឋបេតុំ។ ឯវមេវំ ទុព្ពលត្តា អារម្មណស្ស វិតក្កពលេនេវ ចិត្តំ ឯកគ្គំ ហុត្វា តិដ្ឋតិ, វិនា វិតក្កេន ន សក្កា ឋបេតុំ ។ តស្មា បឋមជ្ឈានមេវេត្ថ ហោតិ, ន ទុតិយាទីនិ។ អារម្មណស្ស ទុព្ពលតា ចេត្ថ បដិកូលភាវេន ចិត្តំ ឋបេតុំ អសមត្ថតា។

    Vividhā khittaṃ vikkhittaṃ, vikkhittameva vikkhittakaṃ, paṭikūlattā vā kucchitaṃ vikkhittanti vikkhittakaṃ, aññena hatthaṃ, aññena pādaṃ, aññena sīsanti evaṃ tato tato vikkhittassa chavasarīrassetaṃ adhivacanaṃ. Hatañca taṃ purimanayeneva vikkhittakañcāti hatavikkhittakaṃ, kākapadākārena aṅgapaccaṅgesu satthena hanitvā vuttanayeneva vikkhittassa chavasarīrassetaṃ adhivacanaṃ. Lohitaṃ kirati vikkhipati ito cito ca paggharatīti lohitakaṃ, paggharitalohitamakkhitassa chavasarīrassetaṃ adhivacanaṃ. Puḷavā vuccanti kimayo, puḷave kiratīti puḷavakaṃ, kimiparipuṇṇassa chavasarīrassetaṃ adhivacanaṃ. Aṭṭhiyeva aṭṭhikaṃ, paṭikūlattā vā kucchitaṃ aṭṭhīti aṭṭhikaṃ, aṭṭhisaṅkhalikāyapi ekaṭṭhikassapi etaṃ adhivacanaṃ. Imesu dasasu asubhesu paṭhamajjhānameva uppajjati, na dutiyādīni. Tenāha – idha ‘‘paṭhamajjhānasahagatā saññā’’ti. Tathā hi aparisaṇṭhitajalāya sīghasotāya nadiyā arittabaleneva nāvā tiṭṭhati, vinā arittena na sakkā ṭhapetuṃ. Evamevaṃ dubbalattā ārammaṇassa vitakkabaleneva cittaṃ ekaggaṃ hutvā tiṭṭhati, vinā vitakkena na sakkā ṭhapetuṃ . Tasmā paṭhamajjhānamevettha hoti, na dutiyādīni. Ārammaṇassa dubbalatā cettha paṭikūlabhāvena cittaṃ ṭhapetuṃ asamatthatā.

    ‘‘រុក្ខោ មតោ, លោហំ មត’’ន្តិអាទីសុ យំ ខន្ធប្បពន្ធំ ឧបាទាយ រុក្ខាទិសមញ្ញា, តស្មិំ អនុបច្ឆិន្នេបិ អល្លតាទិវិគមនំ និស្សាយ មតវោហារោ សម្មុតិមរណំ។ សង្ខារានំ ខណភង្គសង្ខាតំ ខណិកមរណំ។ សមុច្ឆេទមរណន្តិ អរហតោ សន្តានស្ស សព្ពសោ ឧច្ឆេទភូតំ មរណំ។ វិបស្សនាភាវនាវសេន ចេតំ វុត្តំ។ មរណានុស្សតិភាវនាយំ បន តិវិធម្បេតំ នាធិប្បេតំ អសំវេគវត្ថុតោ អនុបដ្ឋហនតោ អពាហុល្លតោ ច។ មរណានុស្សតិយញ្ហិ ឯកេន ភវេន បរិច្ឆិន្នស្ស ជីវិតិន្ទ្រិយប្បពន្ធស្ស វិច្ឆេទោ មរណន្តិ អធិប្បេតោ សំវេគវត្ថុតោ ឧបដ្ឋហនតោ ពាហុល្លតោ ច។ ឥទានិ ឥមមេវ មរណំ សន្ធាយ វិកប្បន្តរំ ទស្សេន្តោ, ‘‘ហេដ្ឋា វុត្តលក្ខណា វា’’តិអាទិមាហ។

    ‘‘Rukkho mato, lohaṃ mata’’ntiādīsu yaṃ khandhappabandhaṃ upādāya rukkhādisamaññā, tasmiṃ anupacchinnepi allatādivigamanaṃ nissāya matavohāro sammutimaraṇaṃ. Saṅkhārānaṃ khaṇabhaṅgasaṅkhātaṃ khaṇikamaraṇaṃ. Samucchedamaraṇanti arahato santānassa sabbaso ucchedabhūtaṃ maraṇaṃ. Vipassanābhāvanāvasena cetaṃ vuttaṃ. Maraṇānussatibhāvanāyaṃ pana tividhampetaṃ nādhippetaṃ asaṃvegavatthuto anupaṭṭhahanato abāhullato ca. Maraṇānussatiyañhi ekena bhavena paricchinnassa jīvitindriyappabandhassa vicchedo maraṇanti adhippeto saṃvegavatthuto upaṭṭhahanato bāhullato ca. Idāni imameva maraṇaṃ sandhāya vikappantaraṃ dassento, ‘‘heṭṭhā vuttalakkhaṇā vā’’tiādimāha.

    អសិតបីតាទិភេទេតិ អសិតបីតខាយិតសាយិតប្បភេទេ, អសិតព្ពខាទិតព្ពសាយិតព្ពវិភាគេតិ អត្ថោ កាលភេទវចនិច្ឆាយ អភាវតោ យថា ‘‘ទុទ្ធ’’ន្តិ។ កពឡំ ករីយតីតិ កពឡីការោ, អាហរីយតីតិ អាហារោ, កពឡីការោ ច សោ អាហារោ ចាតិ កពឡីការាហារោ។ វត្ថុវសេន ចេតំ វុត្តំ។ សវត្ថុកោ ឯវ ហិ អាហារោ ឥធ កម្មដ្ឋានភាវេន អធិប្បេតោ។ ឱជាលក្ខណោ បន អាហារោ ឱជដ្ឋមកំ រូបំ អាហរតីតិ អាហារោតិ វុច្ចតិ។ សោ ឥធ នាធិប្បេតោ បដិកូលាការគ្គហណស្ស អសម្ភវតោ។ នវ បដិកូលានីតិ គមនបរិយេសនបរិភោគាសយនិទានអបរិបក្កបរិបក្កផលនិស្សន្ទប្បដិកូលវសេន នវ បដិកូលានិ។ សមក្ខនប្បដិកូលំ បន បរិភោគាទីសុ លព្ភមានត្តា ឥធ វិសុំ ន គហិតំ, អញ្ញថា តេន សទ្ធិំ ‘‘ទស បដិកូលានី’’តិ វត្តព្ពំ។ វិសុទ្ធិមគ្គេ (វិសុទ្ធិ. ១.៣០៣-៣០៤) បន សមក្ខនំ បរិភោគាទីសុ លព្ភមានម្បិ និស្សន្ទវសេន វិសេសតោ បដិកូលន្តិ វិសុំ គហេត្វា ទសហាការេហិ បដិកូលតា វុត្តា។

    Asitapītādibhedeti asitapītakhāyitasāyitappabhede, asitabbakhāditabbasāyitabbavibhāgeti attho kālabhedavacanicchāya abhāvato yathā ‘‘duddha’’nti. Kabaḷaṃ karīyatīti kabaḷīkāro, āharīyatīti āhāro, kabaḷīkāro ca so āhāro cāti kabaḷīkārāhāro. Vatthuvasena cetaṃ vuttaṃ. Savatthuko eva hi āhāro idha kammaṭṭhānabhāvena adhippeto. Ojālakkhaṇo pana āhāro ojaṭṭhamakaṃ rūpaṃ āharatīti āhāroti vuccati. So idha nādhippeto paṭikūlākāraggahaṇassa asambhavato. Nava paṭikūlānīti gamanapariyesanaparibhogāsayanidānaaparipakkaparipakkaphalanissandappaṭikūlavasena nava paṭikūlāni. Samakkhanappaṭikūlaṃ pana paribhogādīsu labbhamānattā idha visuṃ na gahitaṃ, aññathā tena saddhiṃ ‘‘dasa paṭikūlānī’’ti vattabbaṃ. Visuddhimagge (visuddhi. 1.303-304) pana samakkhanaṃ paribhogādīsu labbhamānampi nissandavasena visesato paṭikūlanti visuṃ gahetvā dasahākārehi paṭikūlatā vuttā.

    ឧប្បជ្ជនកសញ្ញន្តិ បដិកូលាការគ្គហណវសេន ឧប្បជ្ជនកសញ្ញំ។ សញ្ញាសទ្ទោ ចាយំ ‘‘រូបសញ្ញា សទ្ទសញ្ញា’’តិអាទីសុ (សំ. និ. ៣.៥៧) សញ្ជាននលក្ខណេ ធម្មេ អាគតោ, ‘‘អនិច្ចសញ្ញា ទុក្ខសញ្ញា’’តិអាទីសុ វិបស្សនាយ អាគតោ, ‘‘ឧទ្ធុមាតកសញ្ញាតិ វា សោបាករូបសញ្ញាតិ វា ឥមេ ធម្មា ឯកដ្ឋា, ឧទាហុ នានដ្ឋា’’តិអាទីសុ សមថេ អាគតោ។ ឥធ បន សមថស្ស បរិកម្មេ ទដ្ឋព្ពោ។ អាហារេហិ បដិកូលាការគ្គហណំ, តប្បភាវិតំ វា ឧបចារជ្ឈានំ ឥធ ‘‘អាហារេ បដិកូលសញ្ញា’’តិ អធិប្បេតំ។

    Uppajjanakasaññanti paṭikūlākāraggahaṇavasena uppajjanakasaññaṃ. Saññāsaddo cāyaṃ ‘‘rūpasaññā saddasaññā’’tiādīsu (saṃ. ni. 3.57) sañjānanalakkhaṇe dhamme āgato, ‘‘aniccasaññā dukkhasaññā’’tiādīsu vipassanāya āgato, ‘‘uddhumātakasaññāti vā sopākarūpasaññāti vā ime dhammā ekaṭṭhā, udāhu nānaṭṭhā’’tiādīsu samathe āgato. Idha pana samathassa parikamme daṭṭhabbo. Āhārehi paṭikūlākāraggahaṇaṃ, tappabhāvitaṃ vā upacārajjhānaṃ idha ‘‘āhāre paṭikūlasaññā’’ti adhippetaṃ.

    ឧក្កណ្ឋិតសញ្ញន្តិ និព្ពិន្ទនាការេន ឧប្បជ្ជនកសញ្ញំ។ អនិច្ចសញ្ញន្តិ ឯត្ថ អនិច្ចំ ខន្ធបញ្ចកំ ឧប្បាទវយញ្ញថត្តភាវតោ, ហុត្វា អភាវតោ វា, តស្មិំ អនិច្ចេ ខន្ធបញ្ចកេ អនិច្ចន្តិ ឧប្បជ្ជមានា អនិច្ចលក្ខណបរិគ្គាហិកា សញ្ញា អនិច្ចសញ្ញា។ តេនាហ – ‘‘បញ្ចន្នំ ឧបាទានក្ខន្ធាន’’ន្តិអាទិ។ តត្ថ ឧទយោ និព្ពត្តិលក្ខណំ, វយោ វិបរិណាមលក្ខណំ, អញ្ញថត្តំ ជរា។ ឧទយព្ពយញ្ញថត្តគ្គហណេន អនិច្ចលក្ខណំ ទស្សេតិ។ ឧប្បាទវយញ្ញថត្តភាវតោ ហិ ខន្ធបញ្ចកំ អនិច្ចន្តិ វុច្ចតិ។ យស្ស ច សភាវេន ខន្ធបញ្ចកំ អនិច្ចន្តិ វុច្ចតិ, តំ អនិច្ចលក្ខណំ។ តេន ហិ តំ អនិច្ចន្តិ លក្ខីយតិ, អនិច្ចលក្ខណញ្ច ឧទយព្ពយានំ អមនសិការា សន្តតិយា បដិច្ឆន្នត្តា ន ឧបដ្ឋាតិ, ឧទយព្ពយំ បន បរិគ្គហេត្វា សន្តតិយា វិកោបិតាយ អនិច្ចលក្ខណំ យាថាវសរសតោ ឧបដ្ឋាតិ។ ន ហិ សម្មទេវ ឧទយព្ពយំ សល្លក្ខេន្តស្ស បុព្ពាបរិយេន បវត្តមានានំ ធម្មានំ អញ្ញោញ្ញភាវំ សល្លក្ខណេន សន្តតិយា ឧគ្ឃាដិតាយ ធម្មា សម្ពន្ធភាវេន ឧបដ្ឋហន្តិ, អថ ខោ អយោសលាកា វិយ អសម្ពន្ធភាវេនាតិ សុដ្ឋុតរំ អនិច្ចលក្ខណំ បាកដំ ហោតិ។

    Ukkaṇṭhitasaññanti nibbindanākārena uppajjanakasaññaṃ. Aniccasaññanti ettha aniccaṃ khandhapañcakaṃ uppādavayaññathattabhāvato, hutvā abhāvato vā, tasmiṃ anicce khandhapañcake aniccanti uppajjamānā aniccalakkhaṇapariggāhikā saññā aniccasaññā. Tenāha – ‘‘pañcannaṃ upādānakkhandhāna’’ntiādi. Tattha udayo nibbattilakkhaṇaṃ, vayo vipariṇāmalakkhaṇaṃ, aññathattaṃ jarā. Udayabbayaññathattaggahaṇena aniccalakkhaṇaṃ dasseti. Uppādavayaññathattabhāvato hi khandhapañcakaṃ aniccanti vuccati. Yassa ca sabhāvena khandhapañcakaṃ aniccanti vuccati, taṃ aniccalakkhaṇaṃ. Tena hi taṃ aniccanti lakkhīyati, aniccalakkhaṇañca udayabbayānaṃ amanasikārā santatiyā paṭicchannattā na upaṭṭhāti, udayabbayaṃ pana pariggahetvā santatiyā vikopitāya aniccalakkhaṇaṃ yāthāvasarasato upaṭṭhāti. Na hi sammadeva udayabbayaṃ sallakkhentassa pubbāpariyena pavattamānānaṃ dhammānaṃ aññoññabhāvaṃ sallakkhaṇena santatiyā ugghāṭitāya dhammā sambandhabhāvena upaṭṭhahanti, atha kho ayosalākā viya asambandhabhāvenāti suṭṭhutaraṃ aniccalakkhaṇaṃ pākaṭaṃ hoti.

    ‘‘យទនិច្ចំ, តំ ទុក្ខ’’ន្តិ (សំ. និ. ៣.១៥, ៤៥, ៤៦, ៧៦, ៧៧, ៨៥; ២.៤.១, ៤) វចនតោ តទេវ ខន្ធបញ្ចកំ អភិណ្ហប្បដិបីឡនតោ ទុក្ខំ, អភិណ្ហប្បដិបីឡនាការោ បន ទុក្ខលក្ខណំ។ តេនេវាហ – ‘‘អនិច្ចេ ខន្ធបញ្ចកេ…បេ.… សញ្ញំ ភាវេតី’’តិ។ តត្ថ បដិបីឡនំ នាម យថាបរិគ្គហិតំ ឧទយវយវសេន សង្ខារានំ និរន្តរំ បដិបីឡិយមានតា វិពាធិយមានតា។ ទុក្ខលក្ខណញ្ច អភិណ្ហសម្បដិបីឡនស្ស អមនសិការា ឥរិយាបថេហិ បដិច្ឆន្នត្តា ន ឧបដ្ឋាតិ, អភិណ្ហសម្បដិបីឡនំ បន មនសិ ករិត្វា ឥរិយាបថេ លព្ភមានទុក្ខប្បដិច្ឆាទកភាវេ ឧគ្ឃាដិតេ ទុក្ខលក្ខណំ យាថាវសរសតោ ឧបដ្ឋាតិ។ តថា ហិ ឥរិយាបថេហិ បដិច្ឆន្នត្តា ទុក្ខលក្ខណំ ន ឧបដ្ឋាតិ, តេ ច ឥរិយាបថា អភិណ្ហសម្បដិបីឡនាមនសិការេន បដិច្ឆាទកា ជាតា។ ឯកស្មិញ្ហិ ឥរិយាបថេ ឧប្បន្នស្ស ទុក្ខស្ស វិនោទកំ ឥរិយាបថន្តរំ តស្ស បដិច្ឆាទកំ វិយ ហោតិ, ឯវំ សេសាបិ។ ឥរិយាបថានំ បន តំតំទុក្ខបតិតាការភាវេ យាថាវតោ ញាតេ តេសំ ទុក្ខប្បដិច្ឆាទកភាវោ ឧគ្ឃាដិតោ នាម ហោតិ សង្ខារានំ និរន្តរំ ទុក្ខាភិតុន្នតាយ បាកដភាវតោ។ តស្មា អភិណ្ហសម្បដិបីឡនំ មនសិ ករិត្វា ឥរិយាបថេ លព្ភមានទុក្ខប្បដិច្ឆាទកភាវេ ឧគ្ឃាដិតេ ទុក្ខលក្ខណំ យាថាវសរសតោ ឧបដ្ឋាតិ។

    ‘‘Yadaniccaṃ, taṃ dukkha’’nti (saṃ. ni. 3.15, 45, 46, 76, 77, 85; 2.4.1, 4) vacanato tadeva khandhapañcakaṃ abhiṇhappaṭipīḷanato dukkhaṃ, abhiṇhappaṭipīḷanākāro pana dukkhalakkhaṇaṃ. Tenevāha – ‘‘anicce khandhapañcake…pe… saññaṃ bhāvetī’’ti. Tattha paṭipīḷanaṃ nāma yathāpariggahitaṃ udayavayavasena saṅkhārānaṃ nirantaraṃ paṭipīḷiyamānatā vibādhiyamānatā. Dukkhalakkhaṇañca abhiṇhasampaṭipīḷanassa amanasikārā iriyāpathehi paṭicchannattā na upaṭṭhāti, abhiṇhasampaṭipīḷanaṃ pana manasi karitvā iriyāpathe labbhamānadukkhappaṭicchādakabhāve ugghāṭite dukkhalakkhaṇaṃ yāthāvasarasato upaṭṭhāti. Tathā hi iriyāpathehi paṭicchannattā dukkhalakkhaṇaṃ na upaṭṭhāti, te ca iriyāpathā abhiṇhasampaṭipīḷanāmanasikārena paṭicchādakā jātā. Ekasmiñhi iriyāpathe uppannassa dukkhassa vinodakaṃ iriyāpathantaraṃ tassa paṭicchādakaṃ viya hoti, evaṃ sesāpi. Iriyāpathānaṃ pana taṃtaṃdukkhapatitākārabhāve yāthāvato ñāte tesaṃ dukkhappaṭicchādakabhāvo ugghāṭito nāma hoti saṅkhārānaṃ nirantaraṃ dukkhābhitunnatāya pākaṭabhāvato. Tasmā abhiṇhasampaṭipīḷanaṃ manasi karitvā iriyāpathe labbhamānadukkhappaṭicchādakabhāve ugghāṭite dukkhalakkhaṇaṃ yāthāvasarasato upaṭṭhāti.

    ‘‘យំ ទុក្ខំ, តទនត្តា’’តិ វចនតោ តទេវ ខន្ធបញ្ចកំ អវសវត្តនតោ អនត្តា, អវសវត្តនាការោ បន អនត្តលក្ខណំ។ តេនាហ – ‘‘បដិបីឡនដ្ឋេនា’’តិអាទិ ។ អនត្តលក្ខណញ្ច នានាធាតុវិនិព្ភោគស្ស អមនសិការា ឃនេន បដិច្ឆន្នត្តា ន ឧបដ្ឋាតិ, នានាធាតុយោ បន វិនិព្ភុជ្ជិត្វា ‘‘អញ្ញា បថវីធាតុ, អញ្ញា អាបោធាតូ’’តិអាទិនា, ‘‘អញ្ញោ ផស្សោ, អញ្ញា វេទនា’’តិអាទិនា ច វិសុំ វិសុំ កត្វា ឃនវិនិព្ភោគេ កតេ សមូហឃនេ កិច្ចារម្មណឃនេ ច ភេទិតេ អនត្តលក្ខណំ យាថាវសរសតោ ឧបដ្ឋាតិ។ យា ហេសា អញ្ញមញ្ញូបត្ថម្ភេសុ សមុទិតេសុ រូបារូបធម្មេសុ ឯកត្តាភិនិវេសវសេន អបរិមទ្ទិតសង្ខារេហិ មមាយមានា សមូហឃនតា, តថា តេសំ តេសំ ធម្មានំ កិច្ចភេទស្ស សតិបិ បដិនិយតភាវេ ឯកតោ គយ្ហមានា កិច្ចឃនតា, តថា សារម្មណធម្មានំ សតិបិ អារម្មណករណភេទេ ឯកតោ គយ្ហមានា អារម្មណឃនតា។ សា ចតូសុ ធាតូសុ ញាណេន វិនិព្ភុជិត្វា ទិស្សមានាសុ ហត្ថេន បរិមទ្ទិយមានោ ផេណបិណ្ឌោ វិយ វិលីនំ អាគច្ឆតិ, យថាបច្ចយំ បវត្តមានា សុញ្ញា ឯតេ ធម្មមត្តាតិ អវសវត្តនាការសង្ខាតំ អនត្តលក្ខណំ បាកដតរំ ហោតិ។

    ‘‘Yaṃ dukkhaṃ, tadanattā’’ti vacanato tadeva khandhapañcakaṃ avasavattanato anattā, avasavattanākāro pana anattalakkhaṇaṃ. Tenāha – ‘‘paṭipīḷanaṭṭhenā’’tiādi . Anattalakkhaṇañca nānādhātuvinibbhogassa amanasikārā ghanena paṭicchannattā na upaṭṭhāti, nānādhātuyo pana vinibbhujjitvā ‘‘aññā pathavīdhātu, aññā āpodhātū’’tiādinā, ‘‘añño phasso, aññā vedanā’’tiādinā ca visuṃ visuṃ katvā ghanavinibbhoge kate samūhaghane kiccārammaṇaghane ca bhedite anattalakkhaṇaṃ yāthāvasarasato upaṭṭhāti. Yā hesā aññamaññūpatthambhesu samuditesu rūpārūpadhammesu ekattābhinivesavasena aparimadditasaṅkhārehi mamāyamānā samūhaghanatā, tathā tesaṃ tesaṃ dhammānaṃ kiccabhedassa satipi paṭiniyatabhāve ekato gayhamānā kiccaghanatā, tathā sārammaṇadhammānaṃ satipi ārammaṇakaraṇabhede ekato gayhamānā ārammaṇaghanatā. Sā catūsu dhātūsu ñāṇena vinibbhujitvā dissamānāsu hatthena parimaddiyamāno pheṇapiṇḍo viya vilīnaṃ āgacchati, yathāpaccayaṃ pavattamānā suññā ete dhammamattāti avasavattanākārasaṅkhātaṃ anattalakkhaṇaṃ pākaṭataraṃ hoti.

    អបរអច្ឆរាសង្ឃាតវគ្គវណ្ណនា និដ្ឋិតា។

    Aparaaccharāsaṅghātavaggavaṇṇanā niṭṭhitā.




    Next: ១៩. កាយគតាសតិវគ្គវណ្ណនា • 19. Kāyagatāsativaggavaṇṇanā




    Related texts:



    តិបិដក (មូល) • Tipiṭaka (Mūla) / សុត្តបិដក • Suttapiṭaka / អង្គុត្តរនិកាយ • Aṅguttaranikāya / ១៨. អបរអច្ឆរាសង្ឃាតវគ្គោ • 18. Aparaaccharāsaṅghātavaggo

    អដ្ឋកថា • Aṭṭhakathā / សុត្តបិដក (អដ្ឋកថា) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / អង្គុត្តរនិកាយ (អដ្ឋកថា) • Aṅguttaranikāya (aṭṭhakathā) / ១៨. អបរអច្ឆរាសង្ឃាតវគ្គវណ្ណនា • 18. Aparaaccharāsaṅghātavaggavaṇṇanā


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact