Library / Tipiṭaka / തിപിടക • Tipiṭaka / അങ്ഗുത്തരനികായ (ടീകാ) • Aṅguttaranikāya (ṭīkā) |
൧൮. അപരഅച്ഛരാസങ്ഘാതവഗ്ഗവണ്ണനാ
18. Aparaaccharāsaṅghātavaggavaṇṇanā
൩൮൨. ഇദമ്പി സുത്തന്തി ഏത്ഥ പി-സദ്ദോ ഹേട്ഠാ വുത്തചൂളച്ഛരാസങ്ഘാതസുത്തം സമ്പിണ്ഡേതി. ചൂളച്ഛരാസങ്ഘാതസുത്തേ അപ്പനം അപ്പത്തായ മേത്തായ താവമഹന്തോ വിപാകോ ദസ്സിതോ, കിമങ്ഗം പന ഇമിസ്സാ അപ്പനാപ്പത്തായ മേത്തായാതി ദസ്സേതും – ‘‘അപ്പനാപ്പത്തായ ഹീ’’തിആദിമാഹ. വിപാകകഥായേവ നത്ഥീതി വിപാകേ കഥായേവ നത്ഥി, അയമേവ വാ പാഠോ. ഗണനാനുപുബ്ബതാതി ഗണനാനുപുബ്ബതായ. പഠമം ഉപ്പന്നന്തിപി പഠമം, പഠമം സമാപജ്ജതീതി ഇദം പന ന ഏകന്തലക്ഖണം. ചിണ്ണവസീഭാവോ ഹി അട്ഠസമാപത്തിലാഭീ ആദിതോ പട്ഠായ മത്ഥകം പാപേന്തോപി സമാപജ്ജിതും സക്കോതി, മത്ഥകതോ പട്ഠായ ആദിം പാപേന്തോപി, അന്തരന്തരാ ഓക്കന്തോപി സമാപജ്ജിതും സക്കോതി ഏവ. പുബ്ബുപ്പത്തിയട്ഠേന പന പഠമം നാമ ഹോതി. വിഭങ്ഗേതി ഝാനവിഭങ്ഗേ. വിപസ്സനം കയിരമാനം ലക്ഖണൂപനിജ്ഝാനകിച്ചം മഗ്ഗേന സിജ്ഝതി തഗ്ഗതസമ്മോഹവിദ്ധംസനതോ . അപിച വിപസ്സനായ ലക്ഖണൂപനിജ്ഝാനം മഗ്ഗേന ഉപ്പന്നേന സിജ്ഝതി ഇതരഥാ പരിവത്തനതോ, തസ്മാ മഗ്ഗോ ലക്ഖണൂപനിജ്ഝാനം, ന അനിച്ചാദിലക്ഖണാനം ആരമ്മണകരണതോ. യഥാ ഫലം നിബ്ബാനസ്സ അസങ്ഖതലക്ഖണം ആരമ്മണകരണവസേന ഉപനിജ്ഝായതി, ഏവം മഗ്ഗോപി. ഏവമ്പിസ്സ ലക്ഖണൂപനിജ്ഝാനതം വേദിതബ്ബം. വത്തബ്ബമേവ നത്ഥി അരിത്തജ്ഝാനതായ. സേസം വിസേസം, അരിത്തജ്ഝാനാ ഏവാതി അത്ഥോ.
382.Idampisuttanti ettha pi-saddo heṭṭhā vuttacūḷaccharāsaṅghātasuttaṃ sampiṇḍeti. Cūḷaccharāsaṅghātasutte appanaṃ appattāya mettāya tāvamahanto vipāko dassito, kimaṅgaṃ pana imissā appanāppattāya mettāyāti dassetuṃ – ‘‘appanāppattāya hī’’tiādimāha. Vipākakathāyeva natthīti vipāke kathāyeva natthi, ayameva vā pāṭho. Gaṇanānupubbatāti gaṇanānupubbatāya. Paṭhamaṃ uppannantipi paṭhamaṃ, paṭhamaṃ samāpajjatīti idaṃ pana na ekantalakkhaṇaṃ. Ciṇṇavasībhāvo hi aṭṭhasamāpattilābhī ādito paṭṭhāya matthakaṃ pāpentopi samāpajjituṃ sakkoti, matthakato paṭṭhāya ādiṃ pāpentopi, antarantarā okkantopi samāpajjituṃ sakkoti eva. Pubbuppattiyaṭṭhena pana paṭhamaṃ nāma hoti. Vibhaṅgeti jhānavibhaṅge. Vipassanaṃ kayiramānaṃ lakkhaṇūpanijjhānakiccaṃ maggena sijjhati taggatasammohaviddhaṃsanato . Apica vipassanāya lakkhaṇūpanijjhānaṃ maggena uppannena sijjhati itarathā parivattanato, tasmā maggo lakkhaṇūpanijjhānaṃ, na aniccādilakkhaṇānaṃ ārammaṇakaraṇato. Yathā phalaṃ nibbānassa asaṅkhatalakkhaṇaṃ ārammaṇakaraṇavasena upanijjhāyati, evaṃ maggopi. Evampissa lakkhaṇūpanijjhānataṃ veditabbaṃ. Vattabbameva natthi arittajjhānatāya. Sesaṃ visesaṃ, arittajjhānā evāti attho.
൩൮൬-൩൮൭. ഹിതഫരണന്തി സത്തേസു ഹിതാനുരൂപം ഝാനസ്സ ഫരിത്വാ പവത്തനം. ചേതോപടിപക്ഖതോ വിമുച്ചതി ഏതായാതി ചേതോവിമുത്തി, അപ്പനാപ്പത്താ മേത്താ. തേനാഹ – ‘‘ഇധാ’’തിആദി. ഏസേവ നയോതി ഇമിനാ കരുണാദീനമ്പി അപ്പനാപ്പത്തതം അതിദിസതി. വട്ടം ഹോന്തി കമ്മവട്ടഭാവതോ. വട്ടപാദാ ഹോന്തീതി വിപാകവട്ടസ്സ കാരണം ഹോന്തി.
386-387.Hitapharaṇanti sattesu hitānurūpaṃ jhānassa pharitvā pavattanaṃ. Cetopaṭipakkhato vimuccati etāyāti cetovimutti, appanāppattā mettā. Tenāha – ‘‘idhā’’tiādi. Eseva nayoti iminā karuṇādīnampi appanāppattataṃ atidisati. Vaṭṭaṃ honti kammavaṭṭabhāvato. Vaṭṭapādā hontīti vipākavaṭṭassa kāraṇaṃ honti.
൩൯൦. അജ്ഝത്തപരികമ്മവസേനാതി അത്തനോ കേസാദീസു പരികമ്മകരണവസേന. അട്ഠാരസവിധേതി അട്ഠാരസപ്പഭേദേ. കായേതി രൂപകായേ. രൂപകായോ ഹി ഇധ അങ്ഗപച്ചങ്ഗാനം കേസാദീനഞ്ച ധമ്മാനം സമൂഹട്ഠേന ഹത്ഥികായരഥകായാദയോ വിയ കായോതി അധിപ്പേതോ. സമൂഹവിസയതായ ചസ്സ കായസദ്ദസ്സ സമുദായൂപാദനതായ ച അസുഭാകാരസ്സ ‘‘കായേ’’തി ഏകവചനം. തഥാ ആരമ്മണാദിവിഭാഗേന അനേകഭേദഭിന്നമ്പി ചിത്തം ചിത്തഭാവസാമഞ്ഞേന ഏകജ്ഝം ഗഹേത്വാ ‘‘ചിത്തേ’’തി ഏകവചനം കതം. കായാനുപസ്സീതി ഇമസ്സ അത്ഥം ദസ്സേതും – ‘‘തമേവ കായം പഞ്ഞായ അനുപസ്സന്തോ’’തി ആഹ. തമേവ കായന്തി ച അവധാരണേന വേദനാദിഅനുപസ്സനം നിവത്തേതി. തേന ച പുന കായഗ്ഗഹണസ്സ പയോജനം സൂചിതന്തി ദട്ഠബ്ബം. ‘‘കായേ’’തി ഹി വത്വാപി പുന ‘‘കായാനുപസ്സീ’’തി ദുതിയം കായഗ്ഗഹണം അസമ്മിസ്സതോ വവത്ഥാനഘനവിനിബ്ഭോഗാദിദസ്സനത്ഥം കതം. തേന വേദനാദയോപി ഏത്ഥ സിതാ, ഏത്ഥ പടിബദ്ധാതി കായവേദനാദിഅനുപസ്സനപ്പസങ്ഗേപി ആപന്നേ ന കായേ വേദനാനുപസ്സീ ചിത്താനുപസ്സീ ധമ്മാനുപസ്സീ വാ. അഥ ഖോ കായാനുപസ്സീയേവാതി കായസങ്ഖാതവത്ഥുസ്മിം കായാനുപസ്സനാകാരസ്സേവ ദസ്സനേന അസമ്മിസ്സതോ വവത്ഥാനം ദസ്സിതം ഹോതി. തഥാ ന കായേ അങ്ഗപച്ചങ്ഗവിനിമുത്തഏകധമ്മാനുപസ്സീ, നാപി കേസലോമാദിവിനിമുത്തഇത്ഥിപുരിസാനുപസ്സീ. യോപി ചേത്ഥ കേസലോമാദികോ ഭൂതുപാദായസമൂഹസങ്ഖാതോ കായോ, കത്ഥപി ന ഭൂതുപാദായവിനിമുത്തഏകധമ്മാനുപസ്സീ, അഥ ഖോ രഥസമ്ഭാരാനുപസ്സകോ വിയ അങ്ഗപച്ചങ്ഗസമൂഹാനുപസ്സീ , നാഗരാവയവാനുപസ്സകോ വിയ കേസലോമാദിസമൂഹാനുപസ്സീ, കദലിക്ഖന്ധപത്തവട്ടിവിനിബ്ഭുജ്ജകോ രിത്തമുട്ഠിവിനിവേഠകോ വിയ ച ഭൂതുപാദായസമൂഹാനുപസ്സീയേവാതി നാനപ്പകാരതോ സമൂഹവസേനേവ കായസങ്ഖാതസ്സ വത്ഥുനോ ദസ്സനേന ഘനവിനിബ്ഭോഗോ ദസ്സിതോ ഹോതി. ന ഹേത്ഥ യഥാവുത്തസമൂഹവിനിമുത്തോ കായോ വാ ഇത്ഥീ വാ പുരിസോ വാ അഞ്ഞോ വാ കോചി ധമ്മോ ദിസ്സതി, യഥാവുത്തധമ്മസമൂഹമത്തേയേവ പന തഥാ തഥാ സത്താ മിച്ഛാഭിനിവേസം കരോന്തി.
390.Ajjhattaparikammavasenāti attano kesādīsu parikammakaraṇavasena. Aṭṭhārasavidheti aṭṭhārasappabhede. Kāyeti rūpakāye. Rūpakāyo hi idha aṅgapaccaṅgānaṃ kesādīnañca dhammānaṃ samūhaṭṭhena hatthikāyarathakāyādayo viya kāyoti adhippeto. Samūhavisayatāya cassa kāyasaddassa samudāyūpādanatāya ca asubhākārassa ‘‘kāye’’ti ekavacanaṃ. Tathā ārammaṇādivibhāgena anekabhedabhinnampi cittaṃ cittabhāvasāmaññena ekajjhaṃ gahetvā ‘‘citte’’ti ekavacanaṃ kataṃ. Kāyānupassīti imassa atthaṃ dassetuṃ – ‘‘tameva kāyaṃ paññāya anupassanto’’ti āha. Tameva kāyanti ca avadhāraṇena vedanādianupassanaṃ nivatteti. Tena ca puna kāyaggahaṇassa payojanaṃ sūcitanti daṭṭhabbaṃ. ‘‘Kāye’’ti hi vatvāpi puna ‘‘kāyānupassī’’ti dutiyaṃ kāyaggahaṇaṃ asammissato vavatthānaghanavinibbhogādidassanatthaṃ kataṃ. Tena vedanādayopi ettha sitā, ettha paṭibaddhāti kāyavedanādianupassanappasaṅgepi āpanne na kāye vedanānupassī cittānupassī dhammānupassī vā. Atha kho kāyānupassīyevāti kāyasaṅkhātavatthusmiṃ kāyānupassanākārasseva dassanena asammissato vavatthānaṃ dassitaṃ hoti. Tathā na kāye aṅgapaccaṅgavinimuttaekadhammānupassī, nāpi kesalomādivinimuttaitthipurisānupassī. Yopi cettha kesalomādiko bhūtupādāyasamūhasaṅkhāto kāyo, katthapi na bhūtupādāyavinimuttaekadhammānupassī, atha kho rathasambhārānupassako viya aṅgapaccaṅgasamūhānupassī , nāgarāvayavānupassako viya kesalomādisamūhānupassī, kadalikkhandhapattavaṭṭivinibbhujjako rittamuṭṭhiviniveṭhako viya ca bhūtupādāyasamūhānupassīyevāti nānappakārato samūhavaseneva kāyasaṅkhātassa vatthuno dassanena ghanavinibbhogo dassito hoti. Na hettha yathāvuttasamūhavinimutto kāyo vā itthī vā puriso vā añño vā koci dhammo dissati, yathāvuttadhammasamūhamatteyeva pana tathā tathā sattā micchābhinivesaṃ karonti.
അട്ഠാരസവിധേനാതി അട്ഠാരസവിധാ. സതിപട്ഠാനഭാവകസ്സാതി സതിപട്ഠാനഭാവം ഭാവേന്തസ്സ. തീസു ഭവേസു കിലേസേ ആതപേതീതി ആതാപോ, വീരിയസ്സേതം നാമം. യദിപി ഹി കിലേസാനം പഹാനം ആതാപനന്തി, തം സമ്മാദിട്ഠിആദീനമ്പി അത്ഥേവ. ആതപസദ്ദോ വിയ പന ആതാപസദ്ദോപി വീരിയേവ നിരുള്ഹോ. അഥ വാ പടിപക്ഖപ്പഹാനേ സമ്പയുത്തധമ്മാനം അബ്ഭുസ്സഹനവസേന പവത്തമാനസ്സ വീരിയസ്സ സാതിസയം തദാതാപനന്തി വീരിയമേവ തഥാ വുച്ചതി, ന അഞ്ഞധമ്മാ, തസ്മാ ആതാപോതി വീരിയസ്സ നാമം, സോ അസ്സ അത്ഥീതി ആതാപീ. അയഞ്ച ഈകാരോ പസംസായ അതിസയസ്സ വാ ദീപകോതി ആതാപിഗ്ഗഹണേന സമ്മപ്പധാനസമങ്ഗിതം ദസ്സേതി. തേനേവാഹ – ‘‘ആതാപീതി…പേ॰… വീരിയേന വീരിയവാ’’തി. സമ്പജാനോതി സമ്പജഞ്ഞസങ്ഖാതേന ഞാണേന സമന്നാഗതോ. തേനാഹ – ‘‘അട്ഠാരസവിധേന…പേ॰… സമ്മാ പജാനന്തോ’’തി. അയം പനേത്ഥ വചനത്ഥോ – സമ്മാ സമന്തതോ സാമഞ്ച പജാനന്തോ സമ്പജാനോ, അസമ്മിസ്സതോ വവത്ഥാനേ അഞ്ഞധമ്മാനുപസ്സിതാഭാവേന സമ്മാ അവിപരീതം സബ്ബാകാരപ്പജാനേന സമന്തതോ ഉപരൂപരിവിസേസാവഹഭാവേന പവത്തിയാ സമ്മാ പജാനന്തോതി അത്ഥോ.
Aṭṭhārasavidhenāti aṭṭhārasavidhā. Satipaṭṭhānabhāvakassāti satipaṭṭhānabhāvaṃ bhāventassa. Tīsu bhavesu kilese ātapetīti ātāpo, vīriyassetaṃ nāmaṃ. Yadipi hi kilesānaṃ pahānaṃ ātāpananti, taṃ sammādiṭṭhiādīnampi attheva. Ātapasaddo viya pana ātāpasaddopi vīriyeva niruḷho. Atha vā paṭipakkhappahāne sampayuttadhammānaṃ abbhussahanavasena pavattamānassa vīriyassa sātisayaṃ tadātāpananti vīriyameva tathā vuccati, na aññadhammā, tasmā ātāpoti vīriyassa nāmaṃ, so assa atthīti ātāpī. Ayañca īkāro pasaṃsāya atisayassa vā dīpakoti ātāpiggahaṇena sammappadhānasamaṅgitaṃ dasseti. Tenevāha – ‘‘ātāpīti…pe… vīriyena vīriyavā’’ti. Sampajānoti sampajaññasaṅkhātena ñāṇena samannāgato. Tenāha – ‘‘aṭṭhārasavidhena…pe… sammā pajānanto’’ti. Ayaṃ panettha vacanattho – sammā samantato sāmañca pajānanto sampajāno, asammissato vavatthāne aññadhammānupassitābhāvena sammā aviparītaṃ sabbākārappajānena samantato uparūparivisesāvahabhāvena pavattiyā sammā pajānantoti attho.
കായോ ച ഇധ ലുജ്ജനപ്പലുജ്ജനട്ഠേന ലോകോതി അധിപ്പേതോതി ആഹ – ‘‘തസ്മിംയേവ കായസങ്ഖാതേ ലോകേ’’തി. പഞ്ചകാമഗുണികതണ്ഹന്തി രൂപാദീസു പഞ്ചസു കാമഗുണേസു പവത്തമാനം തണ്ഹം . യസ്മാ പനേത്ഥ അഭിജ്ഝാഗഹണേന കാമച്ഛന്ദോ, ദോമനസ്സഗ്ഗഹണേന ബ്യാപാദോ സങ്ഗഹം ഗച്ഛതി, തസ്മാ നീവരണപരിയാപന്നബലവധമ്മദ്വയദസ്സനേന നീവരണപ്പഹാനം വുത്തം ഹോതീതി വേദിതബ്ബം. വിസേസേന ചേത്ഥ അഭിജ്ഝാവിനയേന കായസമ്പത്തിമൂലകസ്സ അനുരോധസ്സ, ദോമനസ്സവിനയേന കായവിപത്തിമൂലകസ്സ വിരോധസ്സ, അഭിജ്ഝാവിനയേന ച കായേ അഭിരതിയാ, ദോമനസ്സവിനയേന കായഭാവനായ അനഭിരതിയാ, അഭിജ്ഝാവിനയേന കായേ അഭൂതാനം സുഭസുഖഭാവാദീനം പക്ഖേപസ്സ, ദോമനസ്സവിനയേന കായേ ഭൂതാനം അസുഭാസുഖഭാവാദീനം അപനയനസ്സ ച പഹാനം വുത്തം. തേന യോഗാവചരസ്സ യോഗാനുഭാവോ യോഗസമത്ഥതാ ച ദീപിതാ ഹോതി. യോഗാനുഭാവോ ഹി ഏസ, യദിദം അനുരോധവിരോധവിപ്പമുത്തോ അരതിരതിസഹോ അഭൂതപക്ഖേപഭൂതാപനയനവിരഹിതോ ച ഹോതി. അനുരോധവിരോധവിപ്പമുത്തോ ചേസ അരതിരതിസഹോ അഭൂതം അപക്ഖിപന്തോ ഭൂതഞ്ച അനപനേന്തോ യോഗസമത്ഥോ ഹോതീതി. സുദ്ധരൂപസമ്മസനമേവ കഥിതന്തി കേവലം കായാനുപസ്സനാഭാവതോ വുത്തം.
Kāyo ca idha lujjanappalujjanaṭṭhena lokoti adhippetoti āha – ‘‘tasmiṃyeva kāyasaṅkhāte loke’’ti. Pañcakāmaguṇikataṇhanti rūpādīsu pañcasu kāmaguṇesu pavattamānaṃ taṇhaṃ . Yasmā panettha abhijjhāgahaṇena kāmacchando, domanassaggahaṇena byāpādo saṅgahaṃ gacchati, tasmā nīvaraṇapariyāpannabalavadhammadvayadassanena nīvaraṇappahānaṃ vuttaṃ hotīti veditabbaṃ. Visesena cettha abhijjhāvinayena kāyasampattimūlakassa anurodhassa, domanassavinayena kāyavipattimūlakassa virodhassa, abhijjhāvinayena ca kāye abhiratiyā, domanassavinayena kāyabhāvanāya anabhiratiyā, abhijjhāvinayena kāye abhūtānaṃ subhasukhabhāvādīnaṃ pakkhepassa, domanassavinayena kāye bhūtānaṃ asubhāsukhabhāvādīnaṃ apanayanassa ca pahānaṃ vuttaṃ. Tena yogāvacarassa yogānubhāvo yogasamatthatā ca dīpitā hoti. Yogānubhāvo hi esa, yadidaṃ anurodhavirodhavippamutto aratiratisaho abhūtapakkhepabhūtāpanayanavirahito ca hoti. Anurodhavirodhavippamutto cesa aratiratisaho abhūtaṃ apakkhipanto bhūtañca anapanento yogasamattho hotīti. Suddharūpasammasanameva kathitanti kevalaṃ kāyānupassanābhāvato vuttaṃ.
സുഖാദിഭേദാസു വേദനാസൂതി സുഖദുക്ഖഅദുക്ഖമസുഖസാമിസനിരാമിസഭേദാസു വേദനാസു. തത്ഥ സുഖയതീതി സുഖാ, സമ്പയുത്തധമ്മേ കായഞ്ച ലദ്ധസ്സാദേ കരോതീതി അത്ഥോ. സുട്ഠു വാ ഖാദതി, ഖനതി വാ കായികം ചേതസികഞ്ച ആബാധന്തി സുഖാ, സുകരം ഓകാസദാനം ഏതിസ്സാതി വാ സുഖാ. ദുക്ഖയതീതി ദുക്ഖാ, സമ്പയുത്തധമ്മേ കായഞ്ച പീളേതി വിബാധതീതി അത്ഥോ. ദുട്ഠു വാ ഖാദതി, ഖനതി വാ കായികം ചേതസികഞ്ച സാതന്തി ദുക്ഖാ, ദുക്കരം ഓകാസദാനം ഏതിസ്സാതി വാ ദുക്ഖാ. ദുക്ഖസുഖപ്പടിക്ഖേപേന അദുക്ഖമസുഖാതി ഉപേക്ഖാ വുത്താ. വേദിയതി ആരമ്മണരസം അനുഭവതീതി വേദനാ. വേദിയമാനോതി അനുഭവമാനോ. സുഖം വേദനം വേദിയാമീതി പജാനാതീതി കായികം വാ ചേതസികം വാ സുഖം വേദനം വേദിയമാനോ ‘‘അഹം സുഖം വേദനം വേദിയാമീ’’തി പജാനാതീതി അത്ഥോ. തത്ഥ കാമം ഉത്താനസേയ്യകാപി ദാരകാ ഥഞ്ഞപിവനാദികാലേ സുഖം വേദനം വേദിയമാനാ ‘‘സുഖം വേദനം വേദിയാമാ’’തി പജാനന്തി, ന പനേതം ഏവരൂപം പജാനനം സന്ധായ വുത്തം. ഏവരൂപഞ്ഹി ജാനനം സത്തുപലദ്ധിം ന ജഹതി, അത്തസഞ്ഞം ന ഉഗ്ഘാടേതി, കമ്മട്ഠാനം വാ സതിപട്ഠാനഭാവനാ വാ ന ഹോതി. ഇമസ്സ പന ഭിക്ഖുനോ ജാനനം സത്തുപലദ്ധിം ജഹതി, അത്തസഞ്ഞം ഉഗ്ഘാടേതി, കമ്മട്ഠാനഞ്ചേവ സതിപട്ഠാനഭാവനാ ച ഹോതി. ഇദഞ്ഹി ‘‘കോ വേദിയതി, തസ്സ വേദനാ, കിം കാരണാ വേദനാ’’തി ഏവം സമ്പജാനന്തസ്സ വേദിയനം സന്ധായ വുത്തം.
Sukhādibhedāsu vedanāsūti sukhadukkhaadukkhamasukhasāmisanirāmisabhedāsu vedanāsu. Tattha sukhayatīti sukhā, sampayuttadhamme kāyañca laddhassāde karotīti attho. Suṭṭhu vā khādati, khanati vā kāyikaṃ cetasikañca ābādhanti sukhā, sukaraṃ okāsadānaṃ etissāti vā sukhā. Dukkhayatīti dukkhā, sampayuttadhamme kāyañca pīḷeti vibādhatīti attho. Duṭṭhu vā khādati, khanati vā kāyikaṃ cetasikañca sātanti dukkhā, dukkaraṃ okāsadānaṃ etissāti vā dukkhā. Dukkhasukhappaṭikkhepena adukkhamasukhāti upekkhā vuttā. Vediyati ārammaṇarasaṃ anubhavatīti vedanā. Vediyamānoti anubhavamāno. Sukhaṃ vedanaṃ vediyāmīti pajānātīti kāyikaṃ vā cetasikaṃ vā sukhaṃ vedanaṃ vediyamāno ‘‘ahaṃ sukhaṃ vedanaṃ vediyāmī’’ti pajānātīti attho. Tattha kāmaṃ uttānaseyyakāpi dārakā thaññapivanādikāle sukhaṃ vedanaṃ vediyamānā ‘‘sukhaṃ vedanaṃ vediyāmā’’ti pajānanti, na panetaṃ evarūpaṃ pajānanaṃ sandhāya vuttaṃ. Evarūpañhi jānanaṃ sattupaladdhiṃ na jahati, attasaññaṃ na ugghāṭeti, kammaṭṭhānaṃ vā satipaṭṭhānabhāvanā vā na hoti. Imassa pana bhikkhuno jānanaṃ sattupaladdhiṃ jahati, attasaññaṃ ugghāṭeti, kammaṭṭhānañceva satipaṭṭhānabhāvanā ca hoti. Idañhi ‘‘ko vediyati, tassa vedanā, kiṃ kāraṇā vedanā’’ti evaṃ sampajānantassa vediyanaṃ sandhāya vuttaṃ.
തത്ഥ കോ വേദിയതീതി? ന കോചി സത്തോ വാ പുഗ്ഗലോ വാ വേദിയതി. കസ്സ വേദനാതി? ന കസ്സചി സത്തസ്സ വാ പുഗ്ഗലസ്സ വാ വേദനാ. കിം കാരണാ വേദനാതി? വത്ഥുആരമ്മണാ ച പനസ്സ വേദനാതി. തസ്മാ ഏസ ഏവം പജാനാതി ‘‘തം തം സുഖാദീനം വത്ഥുഭൂതം രൂപാദിം ആരമ്മണം കത്വാ വേദനാവ വേദിയതി, തം പന വേദനാപവത്തിം ഉപാദായ ‘അഹം വേദിയാമീ’തി വോഹാരമത്തം ഹോതീ’’തി. ഏവം ‘‘സുഖാദീനം വത്ഥുഭൂതം രൂപാദിം ആരമ്മണം കത്വാ വേദനാവ വേദിയതീ’’തി സല്ലക്ഖേന്തോ ഏസ ‘‘സുഖം വേദനം വേദിയാമീ’’തി പജാനാതീതി വേദിതബ്ബോ.
Tattha ko vediyatīti? Na koci satto vā puggalo vā vediyati. Kassa vedanāti? Na kassaci sattassa vā puggalassa vā vedanā. Kiṃ kāraṇā vedanāti? Vatthuārammaṇā ca panassa vedanāti. Tasmā esa evaṃ pajānāti ‘‘taṃ taṃ sukhādīnaṃ vatthubhūtaṃ rūpādiṃ ārammaṇaṃ katvā vedanāva vediyati, taṃ pana vedanāpavattiṃ upādāya ‘ahaṃ vediyāmī’ti vohāramattaṃ hotī’’ti. Evaṃ ‘‘sukhādīnaṃ vatthubhūtaṃ rūpādiṃ ārammaṇaṃ katvā vedanāva vediyatī’’ti sallakkhento esa ‘‘sukhaṃ vedanaṃ vediyāmī’’ti pajānātīti veditabbo.
അഥ വാ സുഖം വേദനം വേദിയാമീതി പജാനാതീതി സുഖവേദനാക്ഖണേ ദുക്ഖായ വേദനായ അഭാവതോ സുഖം വേദനം വേദിയമാനോ ‘‘സുഖം വേദനംയേവ വേദിയാമീ’’തി പജാനാതി. തേന യാ പുബ്ബേ ഭൂതപുബ്ബാ ദുക്ഖാ വേദനാ, തസ്സാ ഇദാനി അഭാവതോ ഇമിസ്സാ ച സുഖായ വേദനായ ഇതോ പരം പഠമം അഭാവതോ ‘‘വേദനാ നാമ അനിച്ചാ അദ്ധുവാ വിപരിണാമധമ്മാ’’തി ഇതിഹ തത്ഥ സമ്പജാനോ ഹോതി. ദുക്ഖം വേദനം വേദിയാമീതി പജാനാതീതിആദീസുപി ഏസേവ നയോ.
Atha vā sukhaṃ vedanaṃ vediyāmīti pajānātīti sukhavedanākkhaṇe dukkhāya vedanāya abhāvato sukhaṃ vedanaṃ vediyamāno ‘‘sukhaṃ vedanaṃyeva vediyāmī’’ti pajānāti. Tena yā pubbe bhūtapubbā dukkhā vedanā, tassā idāni abhāvato imissā ca sukhāya vedanāya ito paraṃ paṭhamaṃ abhāvato ‘‘vedanā nāma aniccā addhuvā vipariṇāmadhammā’’ti itiha tattha sampajāno hoti. Dukkhaṃ vedanaṃ vediyāmīti pajānātītiādīsupi eseva nayo.
സാമിസം വാ സുഖന്തിആദീസു യസ്മാ കിലേസേഹി ആമസിതബ്ബതോ ആമിസാ നാമ പഞ്ച കാമഗുണാ. ആരമ്മണകരണവസേന സഹ ആമിസേഹീതി സാമിസാ, തസ്മാ സാമിസാ സുഖാ നാമ പഞ്ചകാമഗുണാമിസനിസ്സിതാ ഛസു ദ്വാരേസു ഉപ്പന്നാ ഛഗേഹസ്സിതാ സോമനസ്സവേദനാ. സാമിസാ ദുക്ഖാ നാമ ഛഗേഹസ്സിതാ ദോമനസ്സവേദനാ. സാ ച ഛസു ദ്വാരേസു ‘‘ഇട്ഠാരമ്മണം നാനുഭവിസ്സാമി നാനുഭവാമീ’’തി വിതക്കയതോ ഉപ്പന്നാ കാമഗുണനിസ്സിതാ ദോമനസ്സവേദനാ വേദിതബ്ബാ. നിരാമിസാ സുഖാ നാമ ഛനേക്ഖമ്മസ്സിതാ സോമനസ്സവേദനാ. സാ ച ഛസു ദ്വാരേസു ഇട്ഠാരമ്മണേ ആപാഥഗതേ അനിച്ചാദിവസേന വിപസ്സനം പട്ഠപേത്വാ ഉസ്സുക്കാപേതും സക്കോന്തസ്സ ‘‘ഉസ്സക്കിതാ മേ വിപസ്സനാ’’തി സോമനസ്സജാതസ്സ ഉപ്പന്നാ സോമനസ്സവേദനാ ദട്ഠബ്ബാ.
Sāmisaṃ vā sukhantiādīsu yasmā kilesehi āmasitabbato āmisā nāma pañca kāmaguṇā. Ārammaṇakaraṇavasena saha āmisehīti sāmisā, tasmā sāmisā sukhā nāma pañcakāmaguṇāmisanissitā chasu dvāresu uppannā chagehassitā somanassavedanā. Sāmisā dukkhā nāma chagehassitā domanassavedanā. Sā ca chasu dvāresu ‘‘iṭṭhārammaṇaṃ nānubhavissāmi nānubhavāmī’’ti vitakkayato uppannā kāmaguṇanissitā domanassavedanā veditabbā. Nirāmisā sukhā nāma chanekkhammassitā somanassavedanā. Sā ca chasu dvāresu iṭṭhārammaṇe āpāthagate aniccādivasena vipassanaṃ paṭṭhapetvā ussukkāpetuṃ sakkontassa ‘‘ussakkitā me vipassanā’’ti somanassajātassa uppannā somanassavedanā daṭṭhabbā.
നിരാമിസാ ദുക്ഖാ നാമ ഛനേക്ഖമ്മസ്സിതാ ദോമനസ്സവേദനാ. സാ പന ഛസു ദ്വാരേസു ഇട്ഠാരമ്മണേ ആപാഥഗതേ അനുത്തരവിമോക്ഖസങ്ഖാതഅരിയഫലധമ്മേസു പിഹം പട്ഠപേത്വാ തദധിഗമായ അനിച്ചാദിവസേന വിപസ്സനം പട്ഠപേത്വാ ഉസ്സുക്കാപേതും അസക്കോന്തസ്സ ‘‘ഇമമ്പി പക്ഖം ഇമമ്പി മാസം ഇമമ്പി സംവച്ഛരം വിപസ്സനം ഉസ്സുക്കാപേത്വാ അരിയഭൂമിം പാപുണിതും നാസക്ഖി’’ന്തി അനുസോചതോ ഉപ്പന്നാ ദോമനസ്സവേദനാ.
Nirāmisā dukkhā nāma chanekkhammassitā domanassavedanā. Sā pana chasu dvāresu iṭṭhārammaṇe āpāthagate anuttaravimokkhasaṅkhātaariyaphaladhammesu pihaṃ paṭṭhapetvā tadadhigamāya aniccādivasena vipassanaṃ paṭṭhapetvā ussukkāpetuṃ asakkontassa ‘‘imampi pakkhaṃ imampi māsaṃ imampi saṃvaccharaṃ vipassanaṃ ussukkāpetvā ariyabhūmiṃ pāpuṇituṃ nāsakkhi’’nti anusocato uppannā domanassavedanā.
സാമിസാ അദുക്ഖമസുഖാ നാമ ഛഗേഹസ്സിതാ ഉപേക്ഖാവേദനാ. സാ ച ഛസു ദ്വാരേസു ഇട്ഠാരമ്മണേ ആപാഥഗതേ ഗുളപിണ്ഡകേ നിലീനമക്ഖികാ വിയ രൂപാദീനി അനുവത്തമാനാ തത്ഥേവ ലഗ്ഗാ ലഗ്ഗിതാ ഹുത്വാ ഉപ്പന്നാ കാമഗുണനിസ്സിതാ ഉപേക്ഖാവേദനാ. നിരാമിസാ അദുക്ഖമസുഖാ നാമ ഛനേക്ഖമ്മസ്സിതാ ഉപേക്ഖാവേദനാ. സാ പന ഛസു ദ്വാരേസു ഇട്ഠാദിആരമ്മണേ ആപാഥഗതേ ഇട്ഠേ അരജ്ജന്തസ്സ, അനിട്ഠേ അദുസ്സന്തസ്സ, അസമപേക്ഖനേന അമുയ്ഹന്തസ്സ ഉപ്പന്നാ വിപസ്സനാഞാണസമ്പയുത്താ ഉപേക്ഖാവേദനാ. ഏവം വുത്തന്തി മഹാസതിപട്ഠാനസുത്തേ വുത്തം. സാവ വേദനാ വേദിതബ്ബാതി ലുജ്ജനപ്പലുജ്ജനട്ഠേന സാ വേദനാ ‘‘ലോകോ’’തി വേദിതബ്ബാ.
Sāmisā adukkhamasukhā nāma chagehassitā upekkhāvedanā. Sā ca chasu dvāresu iṭṭhārammaṇe āpāthagate guḷapiṇḍake nilīnamakkhikā viya rūpādīni anuvattamānā tattheva laggā laggitā hutvā uppannā kāmaguṇanissitā upekkhāvedanā. Nirāmisā adukkhamasukhā nāma chanekkhammassitā upekkhāvedanā. Sā pana chasu dvāresu iṭṭhādiārammaṇe āpāthagate iṭṭhe arajjantassa, aniṭṭhe adussantassa, asamapekkhanena amuyhantassa uppannā vipassanāñāṇasampayuttā upekkhāvedanā. Evaṃ vuttanti mahāsatipaṭṭhānasutte vuttaṃ. Sāva vedanā veditabbāti lujjanappalujjanaṭṭhena sā vedanā ‘‘loko’’ti veditabbā.
ഏവം വിത്ഥാരിതേതി ‘‘സരാഗം വാ ചിത്തം സരാഗം ചിത്തന്തി പജാനാതി, വീതരാഗം വാ ചിത്തം…പേ॰… സദോസം വാ ചിത്തം, വീതദോസം വാ ചിത്തം, സമോഹം വാ ചിത്തം, വീതമോഹം വാ ചിത്തം, സംഖിത്തം വാ ചിത്തം, വിക്ഖിത്തം വാ ചിത്തം, മഹഗ്ഗതം വാ ചിത്തം, അമഹഗ്ഗതം വാ ചിത്തം, സഉത്തരം വാ ചിത്തം, അനുത്തരം വാ ചിത്തം, സമാഹിതം വാ ചിത്തം, അസമാഹിതം വാ ചിത്തം, വിമുത്തം വാ ചിത്തം, അവിമുത്തം വാ ചിത്തന്തി പജാനാതീ’’തി ഏവം സതിപട്ഠാനസുത്തേ (ദീ॰ നി॰ ൨.൩൮൧; മ॰ നി॰ ൧.൧൧൪) വിത്ഥാരേത്വാ ദസ്സിതേ സോളസവിധേ ചിത്തേ.
Evaṃ vitthāriteti ‘‘sarāgaṃ vā cittaṃ sarāgaṃ cittanti pajānāti, vītarāgaṃ vā cittaṃ…pe… sadosaṃ vā cittaṃ, vītadosaṃ vā cittaṃ, samohaṃ vā cittaṃ, vītamohaṃ vā cittaṃ, saṃkhittaṃ vā cittaṃ, vikkhittaṃ vā cittaṃ, mahaggataṃ vā cittaṃ, amahaggataṃ vā cittaṃ, sauttaraṃ vā cittaṃ, anuttaraṃ vā cittaṃ, samāhitaṃ vā cittaṃ, asamāhitaṃ vā cittaṃ, vimuttaṃ vā cittaṃ, avimuttaṃ vā cittanti pajānātī’’ti evaṃ satipaṭṭhānasutte (dī. ni. 2.381; ma. ni. 1.114) vitthāretvā dassite soḷasavidhe citte.
തത്ഥ സരാഗന്തി അട്ഠവിധം ലോഭസഹഗതം. വീതരാഗന്തി ലോകിയകുസലാബ്യാകതം. ഇദം പന യസ്മാ സമ്മസനം ന ധമ്മസമോധാനം, തസ്മാ ഇധ ഏകപദേപി ലോകുത്തരം ന ലബ്ഭതി. സേസാനി ചത്താരി അകുസലചിത്താനി നേവ പുരിമപദം, ന പച്ഛിമപദം ഭജന്തി. സദോസന്തി ദുവിധം ദോമനസ്സസഹഗതം. വീതദോസന്തി ലോകിയകുസലാബ്യാകതം. സേസാനി ദസ അകുസലചിത്താനി നേവ പുരിമപദം, ന പച്ഛിമപദം ഭജന്തി. സമോഹന്തി വിചികിച്ഛാസഹഗതഞ്ചേവ ഉദ്ധച്ചസഹഗതഞ്ചാതി ദുവിധം. യസ്മാ പന മോഹോ സബ്ബാകുസലേസു ഉപ്പജ്ജതി, തസ്മാ സേസാനിപി ഇധ വത്തന്തിയേവ. ഇമസ്മിഞ്ഞേവ ഹി ദുകേ ദ്വാദസാകുസലചിത്താനി പരിയാദിന്നാനീതി. വീതമോഹന്തി ലോകിയകുസലാബ്യാകതം.
Tattha sarāganti aṭṭhavidhaṃ lobhasahagataṃ. Vītarāganti lokiyakusalābyākataṃ. Idaṃ pana yasmā sammasanaṃ na dhammasamodhānaṃ, tasmā idha ekapadepi lokuttaraṃ na labbhati. Sesāni cattāri akusalacittāni neva purimapadaṃ, na pacchimapadaṃ bhajanti. Sadosanti duvidhaṃ domanassasahagataṃ. Vītadosanti lokiyakusalābyākataṃ. Sesāni dasa akusalacittāni neva purimapadaṃ, na pacchimapadaṃ bhajanti. Samohanti vicikicchāsahagatañceva uddhaccasahagatañcāti duvidhaṃ. Yasmā pana moho sabbākusalesu uppajjati, tasmā sesānipi idha vattantiyeva. Imasmiññeva hi duke dvādasākusalacittāni pariyādinnānīti. Vītamohanti lokiyakusalābyākataṃ.
സംഖിത്തന്തി ഥിനമിദ്ധാനുപതിതം. ഏതഞ്ഹി സങ്കുചിതചിത്തം നാമ ആരമ്മണേ സങ്കോചവസേന പവത്തനതോ. വിക്ഖിത്തന്തി ഉദ്ധച്ചസഹഗതം. ഏതഞ്ഹി പസടചിത്തം നാമ ആരമ്മണേ സവിസേസം വിക്ഖേപവസേന വിസടഭാവേന പവത്തനതോ. മഹഗ്ഗതന്തി രൂപാവചരം അരൂപാവചരഞ്ച. അമഹഗ്ഗതന്തി കാമാവചരം. സഉത്തരന്തി കാമാവചരം. അനുത്തരന്തി രൂപാവചരം അരൂപാവചരഞ്ച. തത്രാപി സഉത്തരം രൂപാവചരം, അനുത്തരം അരൂപാവചരമേവ. സമാഹിതന്തി യസ്സ അപ്പനാസമാധി വാ ഉപചാരസമാധി വാ അത്ഥി. അസമാഹിതന്തി ഉഭയസമാധിവിരഹിതം. വിമുത്തന്തി തദങ്ഗവിക്ഖമ്ഭനവിമുത്തീഹി വിമുത്തം. അവിമുത്തന്തി ഉഭയവിമുത്തിരഹിതം. സമുച്ഛേദപ്പടിപ്പസ്സദ്ധിനിസ്സരണവിമുത്തീനം പന ഇധ ഓകാസോവ നത്ഥി, ഓകാസാഭാവോ ച സമ്മസനചാരസ്സ അധിപ്പേതത്താ വേദിതബ്ബോ.
Saṃkhittanti thinamiddhānupatitaṃ. Etañhi saṅkucitacittaṃ nāma ārammaṇe saṅkocavasena pavattanato. Vikkhittanti uddhaccasahagataṃ. Etañhi pasaṭacittaṃ nāma ārammaṇe savisesaṃ vikkhepavasena visaṭabhāvena pavattanato. Mahaggatanti rūpāvacaraṃ arūpāvacarañca. Amahaggatanti kāmāvacaraṃ. Sauttaranti kāmāvacaraṃ. Anuttaranti rūpāvacaraṃ arūpāvacarañca. Tatrāpi sauttaraṃ rūpāvacaraṃ, anuttaraṃ arūpāvacarameva. Samāhitanti yassa appanāsamādhi vā upacārasamādhi vā atthi. Asamāhitanti ubhayasamādhivirahitaṃ. Vimuttanti tadaṅgavikkhambhanavimuttīhi vimuttaṃ. Avimuttanti ubhayavimuttirahitaṃ. Samucchedappaṭippassaddhinissaraṇavimuttīnaṃ pana idha okāsova natthi, okāsābhāvo ca sammasanacārassa adhippetattā veditabbo.
ഉപാദാനസ്സ ഖന്ധാ ഉപാദാനക്ഖന്ധാ, ഉപാദാനസ്സ പച്ചയഭൂതാ ധമ്മപുഞ്ജാ ധമ്മരാസയോതി അത്ഥോ. ഉപാദാനേഹി ആരമ്മണകരണാദിവസേന ഉപാദാതബ്ബാ വാ ഖന്ധാ ഉപാദാനക്ഖന്ധാ. ഛ അജ്ഝത്തികബാഹിരായതനാനീതി ചക്ഖു സോതം ഘാനം ജിവ്ഹാ കായോ മനോതി ഇമാനി ഛ അജ്ഝത്തികായതനാനി ചേവ, രൂപം സദ്ദോ ഗന്ധോ രസോ ഫോട്ഠബ്ബോ ധമ്മാതി ഇമാനി ഛ ബാഹിരായതനാനി ച. ഏത്ഥ പന ലോകുത്തരധമ്മാ ന ഗഹേതബ്ബാ സമ്മസനചാരസ്സ അധിപ്പേതത്താ. സത്ത സമ്ബോജ്ഝങ്ഗാതി സതിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗാദയോ സത്ത സമ്ബോജ്ഝങ്ഗാ. സതിആദയോ ഹി സമ്ബോധിസ്സ, സമ്ബോധിയാ വാ അങ്ഗാതി സമ്ബോജ്ഝങ്ഗാ. തഥാ ഹി സമ്ബുജ്ഝതി ആരദ്ധവിപസ്സകതോ പട്ഠായ യോഗാവചരോതി സമ്ബോധി, യായ വാ സോ സതിആദികായ സത്തധമ്മസാമഗ്ഗിയാ സമ്ബുജ്ഝതി, കിലേസനിദ്ദാതോ ഉട്ഠാതി, സച്ചാനി വാ പടിവിജ്ഝതി, സാ ധമ്മസാമഗ്ഗീ സമ്ബോധി, തസ്സ സമ്ബോധിസ്സ, തസ്സാ വാ സമ്ബോധിയാ അങ്ഗാതി സമ്ബോജ്ഝങ്ഗാ.
Upādānassa khandhā upādānakkhandhā, upādānassa paccayabhūtā dhammapuñjā dhammarāsayoti attho. Upādānehi ārammaṇakaraṇādivasena upādātabbā vā khandhā upādānakkhandhā. Cha ajjhattikabāhirāyatanānīti cakkhu sotaṃ ghānaṃ jivhā kāyo manoti imāni cha ajjhattikāyatanāni ceva, rūpaṃ saddo gandho raso phoṭṭhabbo dhammāti imāni cha bāhirāyatanāni ca. Ettha pana lokuttaradhammā na gahetabbā sammasanacārassa adhippetattā. Satta sambojjhaṅgāti satisambojjhaṅgādayo satta sambojjhaṅgā. Satiādayo hi sambodhissa, sambodhiyā vā aṅgāti sambojjhaṅgā. Tathā hi sambujjhati āraddhavipassakato paṭṭhāya yogāvacaroti sambodhi, yāya vā so satiādikāya sattadhammasāmaggiyā sambujjhati, kilesaniddāto uṭṭhāti, saccāni vā paṭivijjhati, sā dhammasāmaggī sambodhi, tassa sambodhissa, tassā vā sambodhiyā aṅgāti sambojjhaṅgā.
ചത്താരി അരിയസച്ചാനീതി ‘‘ദുക്ഖം ദുക്ഖസമുദയോ ദുക്ഖനിരോധോ ദുക്ഖനിരോധഗാമിനിപടിപദാ’’തി (സം॰ നി॰ ൫.൧൦൭൧-൧൦൭൨) ഏവം വുത്താനി ചത്താരി അരിയസച്ചാനി. തത്ഥ പുരിമാനി ദ്വേ സച്ചാനി വട്ടം പവത്തിഹേതുഭാവതോ. പച്ഛിമാനി വിവട്ടം നിവട്ടതദധിഗമൂപായഭാവതോ. തേസു ഭിക്ഖുനോ വട്ടേ കമ്മട്ഠാനാഭിനിവേസോ ഹോതി സരൂപതോ പരിഗ്ഗഹസമ്ഭവതോ. വിവട്ടേ നത്ഥി അഭിനിവേസോ അവിസയത്താ അവിസയത്തേ ച പയോജനാഭാവതോ. പഞ്ചധാ വുത്തേസൂതി സതിപട്ഠാനസുത്തേ വുത്തേസു. സുദ്ധഅരൂപസമ്മസനമേവാതി രൂപേന അമിസ്സിതത്താ കേവലം അരൂപസമ്മസനമേവ. ഖന്ധായതനസച്ചകോട്ഠാസാനം പഞ്ചക്ഖന്ധസങ്ഗഹതോ ‘‘രൂപാരൂപസമ്മസന’’ന്തി വുത്തം. പുബ്ബഭാഗിയാനമ്പി സതിപട്ഠാനാനം സങ്ഗഹിതത്താ ‘‘ലോകിയലോകുത്തരമിസ്സകാനേവ കഥിതാനീ’’തി ആഹ.
Cattāri ariyasaccānīti ‘‘dukkhaṃ dukkhasamudayo dukkhanirodho dukkhanirodhagāminipaṭipadā’’ti (saṃ. ni. 5.1071-1072) evaṃ vuttāni cattāri ariyasaccāni. Tattha purimāni dve saccāni vaṭṭaṃ pavattihetubhāvato. Pacchimāni vivaṭṭaṃ nivaṭṭatadadhigamūpāyabhāvato. Tesu bhikkhuno vaṭṭe kammaṭṭhānābhiniveso hoti sarūpato pariggahasambhavato. Vivaṭṭe natthi abhiniveso avisayattā avisayatte ca payojanābhāvato. Pañcadhā vuttesūti satipaṭṭhānasutte vuttesu. Suddhaarūpasammasanamevāti rūpena amissitattā kevalaṃ arūpasammasanameva. Khandhāyatanasaccakoṭṭhāsānaṃ pañcakkhandhasaṅgahato ‘‘rūpārūpasammasana’’nti vuttaṃ. Pubbabhāgiyānampi satipaṭṭhānānaṃ saṅgahitattā ‘‘lokiyalokuttaramissakāneva kathitānī’’ti āha.
൩൯൪. അനിബ്ബത്താനന്തി അജാതാനം. പയോഗം പരക്കമന്തി ഏത്ഥ ഭുസം യോഗോ പയോഗോ, പയോഗോവ പരക്കമോ, പയോഗസങ്ഖാതം പരക്കമന്തി അത്ഥോ. ചിത്തം ഉക്ഖിപതീതി കോസജ്ജപക്ഖേ പതിതും അപദാനവസേന ഉക്ഖിപതി. പധാനവീരിയന്തി സമ്മപ്പധാനലക്ഖണപ്പത്തവീരിയം. ലോകിയാതി ലോകിയസമ്മപ്പധാനകഥാ. സബ്ബപുബ്ബഭാഗേതി സബ്ബമഗ്ഗാനം പുബ്ബഭാഗേ. കസ്സപസംയുത്തപരിയായേനാതി കസ്സപസംയുത്തേ ആഗതസുത്തേന ‘‘ഉപ്പന്നാ മേ പാപകാ അകുസലാ ധമ്മാ അപ്പഹീയമാനാ അനത്ഥായ സംവത്തേയ്യു’’ന്തി (സം॰ നി॰ ൨.൧൪൫) ആഗതത്താ. സാ ലോകിയാതി വേദിതബ്ബാ.
394.Anibbattānanti ajātānaṃ. Payogaṃ parakkamanti ettha bhusaṃ yogo payogo, payogova parakkamo, payogasaṅkhātaṃ parakkamanti attho. Cittaṃ ukkhipatīti kosajjapakkhe patituṃ apadānavasena ukkhipati. Padhānavīriyanti sammappadhānalakkhaṇappattavīriyaṃ. Lokiyāti lokiyasammappadhānakathā. Sabbapubbabhāgeti sabbamaggānaṃ pubbabhāge. Kassapasaṃyuttapariyāyenāti kassapasaṃyutte āgatasuttena ‘‘uppannā me pāpakā akusalā dhammā appahīyamānā anatthāya saṃvatteyyu’’nti (saṃ. ni. 2.145) āgatattā. Sā lokiyāti veditabbā.
സമഥവിപസ്സനാവാതി അവധാരണേന മഗ്ഗം നിവത്തേത്വാ തസ്സ നിവത്തനേ കാരണം ദസ്സേന്തോ, ‘‘മഗ്ഗോ പനാ’’തിആദിമാഹ. സകിം ഉപ്പജ്ജിത്വാതി ഇദം ഭൂതകഥനമത്തം. നിരുദ്ധസ്സ പുന അനുപ്പജ്ജനതോ ‘‘ന കോചി ഗുണോ’’തി ആസങ്കേയ്യാതി ആഹ – ‘‘സോ ഹീ’’തിആദി. അനന്തരമേവ യഥാ ഫലം ഉപ്പജ്ജതി, തഥാ പവത്തിയേവസ്സ പച്ചയദാനം. പുരിമസ്മിമ്പീതി ‘‘അനുപ്പന്നാ മേ കുസലാ ധമ്മാ ഉപ്പജ്ജമാനാ അനത്ഥായ സംവത്തേയ്യു’’ന്തി ഏത്ഥപി. വുത്തന്തി പോരാണട്ഠകഥായം. തം പന തഥാവുത്തവചനം ന യുത്തം ദുതിയസ്മിം വിയ പുരിമസ്മിം മഗ്ഗസ്സ അഗ്ഗഹണേ കാരണാഭാവതോ. പുരിമസ്മിം അഗ്ഗഹിതേ മഗ്ഗേ അനുപ്പജ്ജമാനോ മഗ്ഗോ അനത്ഥായ സംവത്തേയ്യാതി ആപജ്ജേയ്യ, ന ചേതം യുത്തം ആപജ്ജമാനേ തസ്മിം പധാനത്ഥസമ്ഭവതോ. ചതുകിച്ചസാധനവസേനാതി അനുപ്പന്നാകുസലാനുപ്പാദനാദിചതുകിച്ചസാധനവസേന.
Samathavipassanāvāti avadhāraṇena maggaṃ nivattetvā tassa nivattane kāraṇaṃ dassento, ‘‘maggo panā’’tiādimāha. Sakiṃ uppajjitvāti idaṃ bhūtakathanamattaṃ. Niruddhassa puna anuppajjanato ‘‘na koci guṇo’’ti āsaṅkeyyāti āha – ‘‘so hī’’tiādi. Anantarameva yathā phalaṃ uppajjati, tathā pavattiyevassa paccayadānaṃ. Purimasmimpīti ‘‘anuppannā me kusalā dhammā uppajjamānā anatthāya saṃvatteyyu’’nti etthapi. Vuttanti porāṇaṭṭhakathāyaṃ. Taṃ pana tathāvuttavacanaṃ na yuttaṃ dutiyasmiṃ viya purimasmiṃ maggassa aggahaṇe kāraṇābhāvato. Purimasmiṃ aggahite magge anuppajjamāno maggo anatthāya saṃvatteyyāti āpajjeyya, na cetaṃ yuttaṃ āpajjamāne tasmiṃ padhānatthasambhavato. Catukiccasādhanavasenāti anuppannākusalānuppādanādicatukiccasādhanavasena.
വുത്തനയേനാതി ‘‘അസമുദാചാരവസേന വാ അനനുഭൂതാരമ്മണവസേന വാ’’തിആദിനാ വുത്തനയേന. വിജ്ജമാനാതി ധരമാനസഭാവാ. ഖണത്തയപരിയാപന്നത്താ ഉപ്പാദാദിസമങ്ഗിനോ വത്തമാനഭാവേന ഉപ്പന്നം വത്തമാനുപ്പന്നം. തഞ്ഹി ഉപ്പാദതോ പട്ഠായ യാവ ഭങ്ഗാ ഉദ്ധം പന്നം പത്തന്തി നിപ്പരിയായതോ ‘‘ഉപ്പന്ന’’ന്തി വുച്ചതി. അനുഭവിത്വാ ഭവിത്വാ ച വിഗതം ഭുത്വാവിഗതം. അനുഭവനഭവനാനി ഹി ഭവനസാമഞ്ഞേന ഭുത്വാ-സദ്ദേന വുത്താനി. സാമഞ്ഞമേവ ഹി ഉപസഗ്ഗേന വിസേസീയതി. ഇധ വിപാകാനുഭവനവസേന തദാരമ്മണം അവിപക്കവിപാകസ്സ സബ്ബഥാ അവിഗതത്താ ഭവിത്വാവിഗതമത്തവസേന കമ്മഞ്ച ‘‘ഭുത്വാവിഗതുപ്പന്ന’’ന്തി വുത്തം. ന അട്ഠസാലിനിയം വിയ രജ്ജനാദിവസേന അനുഭൂതാപഗതം ജവനം ഉപ്പജ്ജിത്വാ നിരുദ്ധതാവസേന ഭൂതാപഗതഞ്ച സങ്ഖതം ഭൂതാപഗതുപ്പന്നന്തി. തസ്മാ ഇധ ഓകാസകതുപ്പന്നം വിപാകമേവ വദതി, ന തത്ഥ വിയ കമ്മമ്പി. അട്ഠസാലിനിയഞ്ഹി ഭൂതാവിഗതുപ്പന്നം ഓകാസകതുപ്പന്നഞ്ച അഞ്ഞഥാ ദസ്സിതം. വുത്തഞ്ഹി തത്ഥ (ധ॰ സ॰ അട്ഠ॰ ൧ കാമാവചരകുസലപദഭാജനീയ) –
Vuttanayenāti ‘‘asamudācāravasena vā ananubhūtārammaṇavasena vā’’tiādinā vuttanayena. Vijjamānāti dharamānasabhāvā. Khaṇattayapariyāpannattā uppādādisamaṅgino vattamānabhāvena uppannaṃ vattamānuppannaṃ. Tañhi uppādato paṭṭhāya yāva bhaṅgā uddhaṃ pannaṃ pattanti nippariyāyato ‘‘uppanna’’nti vuccati. Anubhavitvā bhavitvā ca vigataṃ bhutvāvigataṃ. Anubhavanabhavanāni hi bhavanasāmaññena bhutvā-saddena vuttāni. Sāmaññameva hi upasaggena visesīyati. Idha vipākānubhavanavasena tadārammaṇaṃ avipakkavipākassa sabbathā avigatattā bhavitvāvigatamattavasena kammañca ‘‘bhutvāvigatuppanna’’nti vuttaṃ. Na aṭṭhasāliniyaṃ viya rajjanādivasena anubhūtāpagataṃ javanaṃ uppajjitvā niruddhatāvasena bhūtāpagatañca saṅkhataṃ bhūtāpagatuppannanti. Tasmā idha okāsakatuppannaṃ vipākameva vadati, na tattha viya kammampi. Aṭṭhasāliniyañhi bhūtāvigatuppannaṃ okāsakatuppannañca aññathā dassitaṃ. Vuttañhi tattha (dha. sa. aṭṭha. 1 kāmāvacarakusalapadabhājanīya) –
‘‘ആരമ്മണരസം അനുഭവിത്വാ നിരുദ്ധം അനുഭൂതാപഗതസങ്ഖാതം കുസലാകുസലം, ഉപാദാദിത്തയം അനുപ്പത്വാ നിരുദ്ധം ഭൂതാപഗതസങ്ഖാതം സേസസങ്ഖതഞ്ച ഭൂതാപഗതുപ്പന്നം നാമ. ‘യാനിസ്സ താനി പുബ്ബേ കതാനി കമ്മാനീ’തി ഏവമാദിനാ നയേന വുത്തം കമ്മം അതീതമ്പി സമാനം അഞ്ഞം വിപാകം പടിബാഹിത്വാ അത്തനോ വിപാകസ്സോകാസം കത്വാ ഠിതത്താ, തഥാകതോകാസഞ്ച വിപാകം അനുപ്പന്നമ്പി സമാനം ഏവം കതേ ഓകാസേ ഏകന്തേന ഉപ്പജ്ജനതോ ഓകാസകതുപ്പന്നം നാമാ’’തി.
‘‘Ārammaṇarasaṃ anubhavitvā niruddhaṃ anubhūtāpagatasaṅkhātaṃ kusalākusalaṃ, upādādittayaṃ anuppatvā niruddhaṃ bhūtāpagatasaṅkhātaṃ sesasaṅkhatañca bhūtāpagatuppannaṃ nāma. ‘Yānissa tāni pubbe katāni kammānī’ti evamādinā nayena vuttaṃ kammaṃ atītampi samānaṃ aññaṃ vipākaṃ paṭibāhitvā attano vipākassokāsaṃ katvā ṭhitattā, tathākatokāsañca vipākaṃ anuppannampi samānaṃ evaṃ kate okāse ekantena uppajjanato okāsakatuppannaṃ nāmā’’ti.
ഇധ പന സമ്മോഹവിനോദനിയം വുത്തനയേനേവ ഭുത്വാവിഗതുപ്പന്നം ഓകാസകതുപ്പന്നഞ്ച ദസ്സിതം. വുത്തഞ്ഹി, സമ്മോഹവിനോദനിയം (വിഭ॰ അട്ഠ॰ ൪൦൬) –
Idha pana sammohavinodaniyaṃ vuttanayeneva bhutvāvigatuppannaṃ okāsakatuppannañca dassitaṃ. Vuttañhi, sammohavinodaniyaṃ (vibha. aṭṭha. 406) –
‘‘കമ്മേ പന ജഹിതേ ആരമ്മണരസം അനുഭവിത്വാ നിരുദ്ധോ വിപാകോ ഭുത്വാവിഗതം നാമ. കമ്മം ഉപ്പജ്ജിത്വാ നിരുദ്ധം ഭുത്വാവിഗതം നാമ. തദുഭയമ്പി ഭുത്വാവിഗതുപ്പന്നന്തി സങ്ഖ്യം ഗച്ഛതി. കുസലാകുസലം കമ്മം അഞ്ഞകമ്മസ്സ വിപാകം പടിബാഹിത്വാ അത്തനോ വിപാകസ്സ ഓകാസം കരോതി. ഏവം കതേ ഓകാസേ വിപാകോ ഉപ്പജ്ജമാനോ ഓകാസകരണതോ പട്ഠായ ഉപ്പന്നോതി വുച്ചതി. ഇദം ഓകാസകതുപ്പന്നം നാമാ’’തി.
‘‘Kamme pana jahite ārammaṇarasaṃ anubhavitvā niruddho vipāko bhutvāvigataṃ nāma. Kammaṃ uppajjitvā niruddhaṃ bhutvāvigataṃ nāma. Tadubhayampi bhutvāvigatuppannanti saṅkhyaṃ gacchati. Kusalākusalaṃ kammaṃ aññakammassa vipākaṃ paṭibāhitvā attano vipākassa okāsaṃ karoti. Evaṃ kate okāse vipāko uppajjamāno okāsakaraṇato paṭṭhāya uppannoti vuccati. Idaṃ okāsakatuppannaṃ nāmā’’ti.
തത്ഥ അട്ഠസാലിനിയാ അയമധിപ്പായോ – ‘‘സതിപി സബ്ബേസമ്പി ചിത്തുപ്പാദാനം സംവേദയിതസഭാവാ ആരമ്മണാനുഭവനേ സവിപല്ലാസേ പന സന്താനേ ചിത്താഭിസങ്ഖാരവസേന പവത്തിതോ അബ്യാകതേഹി വിസിട്ഠോ കുസലാകുസലാനം സാതിസയോ വിസയാനുഭവനാകാരോ. യഥാ വികപ്പഗ്ഗാഹവസേന രാഗാദീഹി തബ്ബിപക്ഖേഹി ച അകുസലം കുസലഞ്ച നിപ്പരിയായതോ ആരമ്മണരസം അനുഭവതി, ന തഥാ വിപാകോ കമ്മവേഗക്ഖിത്തത്താ, നാപി കിരിയാ അഹേതുകാനം അതിദുബ്ബലതായ, സഹേതുകാനഞ്ച ഖീണകിലേസസ്സ ഛളങ്ഗുപേക്ഖാവതോ ഉപ്പജ്ജമാനാനം അതിസന്തവുത്തിത്താ, തസ്മാ രജ്ജനാദിവസേന ആരമ്മണരസാനുഭവനം സാതിസയന്തി അകുസലം കുസലഞ്ച ഉപ്പജ്ജിത്വാ നിരുദ്ധതാസാമഞ്ഞേന സേസസങ്ഖതഞ്ച ഭൂതാപഗത’’ന്തി വുത്തം. സമ്മോഹവിനോദനിയാ പന വിപാകാനുഭവനവസേന തദാരമ്മണം അവിപക്കപാകസ്സ സബ്ബഥാ അവിഗതത്താ ഭവിത്വാവിഗതമത്തവസേന കമ്മഞ്ച ഭുത്വാപഗതന്തി വുത്തം. തേനേവ തത്ഥ ഓകാസകതുപ്പന്നന്തി വിപാകമേവാഹ, ന കമ്മമ്പി, തസ്മാ ഇധാപി സമ്മോഹവിനോദനിയം വുത്തനയേനേവ ഭുത്വാപഗതുപ്പന്നം ഓകാസകതുപ്പന്നഞ്ച വിഭത്തന്തി ദട്ഠബ്ബം.
Tattha aṭṭhasāliniyā ayamadhippāyo – ‘‘satipi sabbesampi cittuppādānaṃ saṃvedayitasabhāvā ārammaṇānubhavane savipallāse pana santāne cittābhisaṅkhāravasena pavattito abyākatehi visiṭṭho kusalākusalānaṃ sātisayo visayānubhavanākāro. Yathā vikappaggāhavasena rāgādīhi tabbipakkhehi ca akusalaṃ kusalañca nippariyāyato ārammaṇarasaṃ anubhavati, na tathā vipāko kammavegakkhittattā, nāpi kiriyā ahetukānaṃ atidubbalatāya, sahetukānañca khīṇakilesassa chaḷaṅgupekkhāvato uppajjamānānaṃ atisantavuttittā, tasmā rajjanādivasena ārammaṇarasānubhavanaṃ sātisayanti akusalaṃ kusalañca uppajjitvā niruddhatāsāmaññena sesasaṅkhatañca bhūtāpagata’’nti vuttaṃ. Sammohavinodaniyā pana vipākānubhavanavasena tadārammaṇaṃ avipakkapākassa sabbathā avigatattā bhavitvāvigatamattavasena kammañca bhutvāpagatanti vuttaṃ. Teneva tattha okāsakatuppannanti vipākamevāha, na kammampi, tasmā idhāpi sammohavinodaniyaṃ vuttanayeneva bhutvāpagatuppannaṃ okāsakatuppannañca vibhattanti daṭṭhabbaṃ.
പഞ്ചക്ഖന്ധാ പന വിപസ്സനായ ഭൂമി നാമാതി സമ്മസനസ്സ ഠാനഭാവതോ വുത്തം. തേസൂതി അതീതാദിഭേദേസു. അനുസയിതകിലേസാതി അപ്പഹീനാ മഗ്ഗേന പഹാതബ്ബാ അധിപ്പേതാ. തേനാഹ – ‘‘അതീതാ വാ…പേ॰… ന വത്തബ്ബാ’’തി. ഹോന്തു താവ ‘‘അതീതാ’’തി വാ ‘‘പച്ചുപ്പന്നാ’’തി വാ ന വത്തബ്ബാ, ‘‘അനാഗതാ’’തി പന കസ്മാ ന വത്തബ്ബാ, നനു കാരണലാഭേ ഉപ്പജ്ജനാരഹാ അപ്പഹീനട്ഠേന ഥാമഗതാ കിലേസാ അനുസയാതി വുച്ചന്തീതി? സച്ചമേതം, അനാഗതഭാവോപി നേസം ന പരിച്ഛിന്നോ ഇതരാനാഗതക്ഖന്ധാനം വിയാതി ‘‘അനാഗതാ വാതി ന വത്തബ്ബാ’’തി വുത്തം. യദി ഹി നേസം പരിച്ഛിന്നോ അനാഗതഭാവോ സിയാ, തതോ ‘‘പച്ചുപ്പന്നാ, അതീതാ’’തി ച വത്തബ്ബാ സിയും, പച്ചയസമവായേ പന ഉപ്പജ്ജനാരഹതം ഉപാദായ അനാഗതവോഹാരോ തത്ഥ വേദിതബ്ബോ.
Pañcakkhandhā pana vipassanāya bhūmi nāmāti sammasanassa ṭhānabhāvato vuttaṃ. Tesūti atītādibhedesu. Anusayitakilesāti appahīnā maggena pahātabbā adhippetā. Tenāha – ‘‘atītā vā…pe… na vattabbā’’ti. Hontu tāva ‘‘atītā’’ti vā ‘‘paccuppannā’’ti vā na vattabbā, ‘‘anāgatā’’ti pana kasmā na vattabbā, nanu kāraṇalābhe uppajjanārahā appahīnaṭṭhena thāmagatā kilesā anusayāti vuccantīti? Saccametaṃ, anāgatabhāvopi nesaṃ na paricchinno itarānāgatakkhandhānaṃ viyāti ‘‘anāgatā vāti na vattabbā’’ti vuttaṃ. Yadi hi nesaṃ paricchinno anāgatabhāvo siyā, tato ‘‘paccuppannā, atītā’’ti ca vattabbā siyuṃ, paccayasamavāye pana uppajjanārahataṃ upādāya anāgatavohāro tattha veditabbo.
ഇദം ഭൂമിലദ്ധുപ്പന്നം നാമാതി ഇദം യഥാവുത്തം കിലേസജാതം അപ്പഹീനട്ഠേന ഭൂമിലദ്ധുപ്പന്നം നാമ കാരണലാഭേ സതി വിജ്ജമാനകിച്ചകരണതോ. താസു താസു ഭൂമിസൂതി മനുസ്സദേവാദിഅത്തഭാവസങ്ഖാതേസു ഉപാദാനക്ഖന്ധേസു. ആരമ്മണകരണവസേന ഹി ഭവന്തി ഏത്ഥ കിലേസാതി ഭൂമിയോ, ഉപാദാനക്ഖന്ധാ. അസമുഗ്ഘാതഗതാതി തസ്മിം തസ്മിം സന്താനേ അനുപ്പത്തിധമ്മതം അനാപാദിതതായ സമുഗ്ഘാതം സമുച്ഛേദം ന ഗതാതി അസമുഗ്ഘാതഗതാ. ഭൂമിലദ്ധുപ്പന്നം നാമാതി ഏത്ഥ ലദ്ധഭൂമികം ഭൂമിലദ്ധന്തി വുത്തം അഗ്ഗിആഹിതോ വിയ. ഓകാസകതുപ്പന്നസദ്ദേപി ച അട്ഠസാലിനിയം (ധ॰ സ॰ അട്ഠ॰ ൧ കാമാവചരകുസലപദഭാജനീയ) ആഗതനയേന ഓകാസോ കതോ ഏതേന കുസലാകുസലകമ്മേന, ഓകാസോ കതോ ഏതസ്സ വിപാകസ്സാതി ച ദുവിധത്ഥേപി ഏവമേവ കതസദ്ദസ്സ പരനിപാതോ വേദിതബ്ബോ. ഇധ പന ഓകാസകതുപ്പന്നസദ്ദേന വിപാകസ്സേവ ഗഹിതത്താ ‘‘ഓകാസോ കതോ ഏതസ്സ വിപാകസ്സാ’’തി ഏവം വിഗ്ഗഹോ ദട്ഠബ്ബോ.
Idaṃ bhūmiladdhuppannaṃ nāmāti idaṃ yathāvuttaṃ kilesajātaṃ appahīnaṭṭhena bhūmiladdhuppannaṃ nāma kāraṇalābhe sati vijjamānakiccakaraṇato. Tāsu tāsu bhūmisūti manussadevādiattabhāvasaṅkhātesu upādānakkhandhesu. Ārammaṇakaraṇavasena hi bhavanti ettha kilesāti bhūmiyo, upādānakkhandhā. Asamugghātagatāti tasmiṃ tasmiṃ santāne anuppattidhammataṃ anāpāditatāya samugghātaṃ samucchedaṃ na gatāti asamugghātagatā. Bhūmiladdhuppannaṃ nāmāti ettha laddhabhūmikaṃ bhūmiladdhanti vuttaṃ aggiāhito viya. Okāsakatuppannasaddepi ca aṭṭhasāliniyaṃ (dha. sa. aṭṭha. 1 kāmāvacarakusalapadabhājanīya) āgatanayena okāso kato etena kusalākusalakammena, okāso kato etassa vipākassāti ca duvidhatthepi evameva katasaddassa paranipāto veditabbo. Idha pana okāsakatuppannasaddena vipākasseva gahitattā ‘‘okāso kato etassa vipākassā’’ti evaṃ viggaho daṭṭhabbo.
ഖണത്തയസമങ്ഗിതായ സമുദാചാരപ്പത്തം സമുദാചാരുപ്പന്നം. തേനാഹ – ‘‘സമ്പതി വത്തമാനംയേവാ’’തി. ആരമ്മണം അധിഗ്ഗയ്ഹ ദള്ഹം ഗഹേത്വാ പവത്തം ആരമ്മണാധിഗ്ഗഹിതുപ്പന്നം. വിക്ഖമ്ഭനപ്പഹാനവസേന അപ്പഹീനാ അവിക്ഖമ്ഭിതാ. സമുച്ഛേദപ്പഹാനവസേന അപ്പഹീനാ അസമുഗ്ഘാതിതാ. നിമിത്തഗ്ഗാഹവസേന ആരമ്മണസ്സ അധിഗ്ഗഹിതത്താ തം ആരമ്മണം അനുസ്സരിതാനുസ്സരിതക്ഖണേ കിലേസുപ്പത്തിഹേതുഭാവേന ഉപതിട്ഠനതോ അധിഗ്ഗഹിതമേവ നാമം ഹോതീതി ആഹ – ‘‘ആരമ്മണസ്സ അധിഗ്ഗഹിതത്താ’’തി. ഏത്ഥ ച ആഹടഖീരരുക്ഖോ വിയ നിമിത്തഗ്ഗാഹവസേന അധിഗ്ഗഹിതം ആരമ്മണം, അനാഹടഖീരരുക്ഖോ വിയ അവിക്ഖമ്ഭിതതായ അന്തോഗതകിലേസആരമ്മണം ദട്ഠബ്ബം. നിമിത്തഗ്ഗാഹികാ അവിക്ഖമ്ഭിതകിലേസാ വാ പുഗ്ഗലാ വാ ആഹടാനാഹടഖീരരുക്ഖസദിസാ. പുരിമനയേനേവാതി അവിക്ഖമ്ഭിതുപ്പന്നേ വുത്തനയേനേവ. വിത്ഥാരേതബ്ബന്തി ‘‘ഇമസ്മിം നാമ ഠാനേ നുപ്പജ്ജിസ്സന്തീ’’തി ന വത്തബ്ബാ. കസ്മാ? അസമുഗ്ഘാതിതത്താ. യഥാ കിം? യഥാ സചേ ഖീരരുക്ഖം കുഠാരിയാ ആഹനേയ്യും, ഇമസ്മിം നാമ ഠാനേ ഖീരം ന നിക്ഖമേയ്യാതി ന വത്തബ്ബം, ഏവം. ഇദം അസമുഗ്ഘാതിതുപ്പന്നം നാമാതി ഏവം യോജേത്വാ വിത്ഥാരേതബ്ബം.
Khaṇattayasamaṅgitāya samudācārappattaṃ samudācāruppannaṃ. Tenāha – ‘‘sampati vattamānaṃyevā’’ti. Ārammaṇaṃ adhiggayha daḷhaṃ gahetvā pavattaṃ ārammaṇādhiggahituppannaṃ. Vikkhambhanappahānavasena appahīnā avikkhambhitā. Samucchedappahānavasena appahīnā asamugghātitā. Nimittaggāhavasena ārammaṇassa adhiggahitattā taṃ ārammaṇaṃ anussaritānussaritakkhaṇe kilesuppattihetubhāvena upatiṭṭhanato adhiggahitameva nāmaṃ hotīti āha – ‘‘ārammaṇassa adhiggahitattā’’ti. Ettha ca āhaṭakhīrarukkho viya nimittaggāhavasena adhiggahitaṃ ārammaṇaṃ, anāhaṭakhīrarukkho viya avikkhambhitatāya antogatakilesaārammaṇaṃ daṭṭhabbaṃ. Nimittaggāhikā avikkhambhitakilesā vā puggalā vā āhaṭānāhaṭakhīrarukkhasadisā. Purimanayenevāti avikkhambhituppanne vuttanayeneva. Vitthāretabbanti ‘‘imasmiṃ nāma ṭhāne nuppajjissantī’’ti na vattabbā. Kasmā? Asamugghātitattā. Yathā kiṃ? Yathā sace khīrarukkhaṃ kuṭhāriyā āhaneyyuṃ, imasmiṃ nāma ṭhāne khīraṃ na nikkhameyyāti na vattabbaṃ, evaṃ. Idaṃ asamugghātituppannaṃ nāmāti evaṃ yojetvā vitthāretabbaṃ.
ഇമേസു ഉപ്പന്നേസൂതി യഥാവുത്തേസു അട്ഠസു ഉപ്പന്നേസു. ഇദം ന മഗ്ഗവജ്ഝം അപ്പഹാതബ്ബവത്ഥുത്താ. മഗ്ഗവജ്ഝം മഗ്ഗേന പഹേയ്യവത്ഥുത്താ. രത്തോതി രാഗേന സമന്നാഗതോ. ഏസ നയോ ദുട്ഠോ മൂള്ഹോതി ഏത്ഥാപി. വിനിബദ്ധോതി മാനസംയോജനേന വിരൂപം നിബന്ധിതോ. പരാമട്ഠോതി ദിട്ഠിപരാമാസേന ധമ്മസഭാവം അതിക്കമ്മ പരതോ ആമട്ഠോ. അനിട്ഠങ്ഗതോതി നിട്ഠം അഗതോ, സംസയാപന്നോതി അത്ഥോ. ഥാമഗതോതി അനുസയവസേന ദള്ഹതം ഉപഗതോ. യുഗനദ്ധാതി പഹാതബ്ബപ്പഹായകയുഗേ നദ്ധാ വിയ വത്തനകാ ഏകകാലികത്താ. സംകിലേസികാതി സംകിലേസധമ്മസഹിതാ.
Imesu uppannesūti yathāvuttesu aṭṭhasu uppannesu. Idaṃ na maggavajjhaṃ appahātabbavatthuttā. Maggavajjhaṃ maggena paheyyavatthuttā. Rattoti rāgena samannāgato. Esa nayo duṭṭho mūḷhoti etthāpi. Vinibaddhoti mānasaṃyojanena virūpaṃ nibandhito. Parāmaṭṭhoti diṭṭhiparāmāsena dhammasabhāvaṃ atikkamma parato āmaṭṭho. Aniṭṭhaṅgatoti niṭṭhaṃ agato, saṃsayāpannoti attho. Thāmagatoti anusayavasena daḷhataṃ upagato. Yuganaddhāti pahātabbappahāyakayuge naddhā viya vattanakā ekakālikattā. Saṃkilesikāti saṃkilesadhammasahitā.
പാളിയന്തി പടിസമ്ഭിദാപാളിയം (പടി॰ മ॰ ൩.൨൧). തികാലികേസുപി കിലേസേസു വായാമാഭാവദസ്സനത്ഥം അജാതഫലതരുണരുക്ഖോ പാളിയം നിദസ്സിതോ, അട്ഠകഥായം പന ജാതോ സത്തോ അസമുദാഹടകിലേസോ നാമ നത്ഥീതി ‘‘ജാതഫലരുക്ഖേന ദീപേതബ്ബ’’ന്തി വത്വാ തമത്ഥം വിവരിതും ‘‘യഥാ ഹീ’’തിആദി വുത്തം. അഥ വാ മഗ്ഗേന പഹീനകിലേസാനമേവ അതീതാദിഭേദേന തിധാ നവത്തബ്ബതം പാകടം കാതും അജാതഫലരുക്ഖോ ഉപമാവസേന പാളിയം ആഭതോ, അതീതാദീനം അപ്പഹീനതാദസ്സനത്ഥമ്പി ‘‘ജാതഫലരുക്ഖേന ദീപേതബ്ബ’’ന്തി അട്ഠകഥായം വുത്തം. തത്ഥ യഥാ അച്ഛിന്നേ രുക്ഖേ നിബ്ബത്തനാരഹാനി ഫലാനി ഛിന്നേ അനുപ്പജ്ജമാനാനി കദാചി സസഭാവാനി അഹേസും, ഹോന്തി, ഭവിസ്സന്തി വാതി അതീതാദിഭാവേന ന വത്തബ്ബാനി, ഏവം മഗ്ഗേന പഹീനകിലേസാ ച ദട്ഠബ്ബാ മഗ്ഗേ അനുപ്പന്നേ ഉപ്പത്തിരഹാനം ഉപ്പന്നേ സബ്ബേന സബ്ബം അഭാവതോ . യഥാ ച ഛേദേ അസതി ഫലാനി ഉപ്പജ്ജിസ്സന്തീതി ഛേദനസ്സ സാത്ഥകതാ, ഏവം മഗ്ഗഭാവനായ ച സാത്ഥകതാ യോജേതബ്ബാ. നാപി ന പജഹതീതി ഉപ്പജ്ജനാരഹാനം പജഹനതോ വുത്തം. ഉപ്പജ്ജിത്വാതി ലക്ഖണേ ത്വാ-സദ്ദോ. മഗ്ഗസ്സ ഉപ്പജ്ജനകിരിയായ ഹി സമുദയപ്പഹാനനിബ്ബാനസഛികരണകിരിയാ വിയ ഖന്ധാനം പരിജാനനകിരിയാ ലക്ഖീയതി.
Pāḷiyanti paṭisambhidāpāḷiyaṃ (paṭi. ma. 3.21). Tikālikesupi kilesesu vāyāmābhāvadassanatthaṃ ajātaphalataruṇarukkho pāḷiyaṃ nidassito, aṭṭhakathāyaṃ pana jāto satto asamudāhaṭakileso nāma natthīti ‘‘jātaphalarukkhena dīpetabba’’nti vatvā tamatthaṃ vivarituṃ ‘‘yathā hī’’tiādi vuttaṃ. Atha vā maggena pahīnakilesānameva atītādibhedena tidhā navattabbataṃ pākaṭaṃ kātuṃ ajātaphalarukkho upamāvasena pāḷiyaṃ ābhato, atītādīnaṃ appahīnatādassanatthampi ‘‘jātaphalarukkhena dīpetabba’’nti aṭṭhakathāyaṃ vuttaṃ. Tattha yathā acchinne rukkhe nibbattanārahāni phalāni chinne anuppajjamānāni kadāci sasabhāvāni ahesuṃ, honti, bhavissanti vāti atītādibhāvena na vattabbāni, evaṃ maggena pahīnakilesā ca daṭṭhabbā magge anuppanne uppattirahānaṃ uppanne sabbena sabbaṃ abhāvato . Yathā ca chede asati phalāni uppajjissantīti chedanassa sātthakatā, evaṃ maggabhāvanāya ca sātthakatā yojetabbā. Nāpi na pajahatīti uppajjanārahānaṃ pajahanato vuttaṃ. Uppajjitvāti lakkhaṇe tvā-saddo. Maggassa uppajjanakiriyāya hi samudayappahānanibbānasachikaraṇakiriyā viya khandhānaṃ parijānanakiriyā lakkhīyati.
തേപി പജഹതിയേവാതി യേ തേഹി കിലേസേഹി ജനേതബ്ബാ ഉപാദിന്നക്ഖന്ധാ, തേപി പജഹതിയേവ തന്നിമിത്തസ്സ അഭിസങ്ഖാരവിഞ്ഞാണസ്സ നിരോധനതോ. തേനാഹ – ‘‘വുത്തമ്പി ചേത’’ന്തിആദി. അഭിസങ്ഖാരവിഞ്ഞാണസ്സ നിരോധേനാതി കമ്മവിഞ്ഞാണസ്സ അനുപ്പത്തിധമ്മതാപാദനേന. ഏത്ഥാതി ഏതസ്മിം സോതാപത്തിമഗ്ഗഞാണേ ഹേതുഭൂതേ. ഏതേതി നാമരൂപസഞ്ഞിതാ സങ്ഖാരാ. സബ്ബഭവേഹി വുട്ഠാതിയേവാതിപി വദന്തീതി അരഹത്തമഗ്ഗോ സബ്ബഭവേഹി വുട്ഠാതിയേവാതി വദന്തി തദുപ്പത്തിതോ ഉദ്ധം ഭവൂപപത്തിയാ കിലേസസ്സപി അഭാവതോ.
Tepi pajahatiyevāti ye tehi kilesehi janetabbā upādinnakkhandhā, tepi pajahatiyeva tannimittassa abhisaṅkhāraviññāṇassa nirodhanato. Tenāha – ‘‘vuttampi ceta’’ntiādi. Abhisaṅkhāraviññāṇassa nirodhenāti kammaviññāṇassa anuppattidhammatāpādanena. Etthāti etasmiṃ sotāpattimaggañāṇe hetubhūte. Eteti nāmarūpasaññitā saṅkhārā. Sabbabhavehi vuṭṭhātiyevātipi vadantīti arahattamaggo sabbabhavehi vuṭṭhātiyevāti vadanti taduppattito uddhaṃ bhavūpapattiyā kilesassapi abhāvato.
ഏകചിത്തക്ഖണികത്താ മഗ്ഗസ്സാതി അധിപ്പായേന ‘‘കഥം അനുപ്പന്നാനം…പേ॰… ഠിതിയാ ഭാവനാ ഹോതീ’’തി പുച്ഛതി. മഗ്ഗപ്പവത്തിയായേവ ഉഭയകിച്ചസിദ്ധിതോ ആഹ – ‘‘മഗ്ഗപ്പവത്തിയായേവാ’’തി. മഗ്ഗോ ഹീതിആദിനാ തമത്ഥം വിവരതി. അനുപ്പന്നോ നാമ വുച്ചതി, തസ്മാ തസ്സ ഭാവനാ അനുപ്പന്നാനം ഉപ്പാദായ ഭാവനാ വുത്താതി യോജേതബ്ബാ. വത്തും വട്ടതീതി യാവതാ മഗ്ഗസ്സ പവത്തിയേവ ഠിതി, തത്തകാനേവ നിബ്ബത്തിതലോകുത്തരാനി.
Ekacittakkhaṇikattā maggassāti adhippāyena ‘‘kathaṃ anuppannānaṃ…pe… ṭhitiyā bhāvanā hotī’’ti pucchati. Maggappavattiyāyeva ubhayakiccasiddhito āha – ‘‘maggappavattiyāyevā’’ti. Maggo hītiādinā tamatthaṃ vivarati. Anuppanno nāma vuccati, tasmā tassa bhāvanā anuppannānaṃ uppādāya bhāvanā vuttāti yojetabbā. Vattuṃ vaṭṭatīti yāvatā maggassa pavattiyeva ṭhiti, tattakāneva nibbattitalokuttarāni.
൩൯൮-൪൦൧. കത്തുകമ്യതാഛന്ദം അധിപതിം കരിത്വാ പടിലദ്ധസമാധി ഛന്ദസമാധീതി ആഹ – ‘‘ഛന്ദം നിസ്സായ പവത്തോ സമാധി ഛന്ദസമാധീ’’തി പധാനസങ്ഖാരാതി ചതുകിച്ചസാധകസ്സ സമ്മപ്പധാനവീരിയസ്സേതം അധിവചനം. തേനാഹ – ‘‘പധാനഭൂതാ സങ്ഖാരാ പധാനസങ്ഖാരാ’’തി. തത്ഥ പധാനഭൂതാതി വീരിയഭൂതാ. സങ്ഖതസങ്ഖാരാദിനിവത്തനത്ഥം പധാനഗ്ഗഹണന്തി. അഥ വാ തം തം വിസേസം സങ്ഖരോതീതി സങ്ഖാരോ, സബ്ബം വീരിയം. തത്ഥ ചതുകിച്ചസാധകതോ സേസനിവത്തനത്ഥം പധാനഗ്ഗഹണന്തി, പധാനഭൂതാ സേട്ഠഭൂതാതി അത്ഥോ. ചതുബ്ബിധസ്സ പന വീരിയസ്സ അധിപ്പേതത്താ ബഹുവചനനിദ്ദേസോ കതോ. തേഹി ധമ്മേഹീതി ഛന്ദസമാധിനാ പധാനസങ്ഖാരേഹി ച. ഇദ്ധിപാദന്തി ഏത്ഥ ഇജ്ഝതീതി ഇദ്ധി, സമിജ്ഝതി നിപ്ഫജ്ജതീതി അത്ഥോ. ഇജ്ഝന്തി വാ ഏതായ സത്താ ഇദ്ധാ വുദ്ധാ ഉക്കംസഗതാ ഹോന്തീതിപി ഇദ്ധി. പഠമേനത്ഥേന ഇദ്ധി ഏവ പാദോ ഇദ്ധിപാദോ, ഇദ്ധികോട്ഠാസോതി അത്ഥോ. ദുതിയേനത്ഥേന ഇദ്ധിയാ പാദോതി ഇദ്ധിപാദോ, പാദോതി പതിട്ഠാ, അധിഗമൂപായോതി അത്ഥോ. തേന ഹി യസ്മാ ഉപരൂപരിവിസേസസങ്ഖാതം ഇദ്ധിം പജ്ജന്തി പാപുണന്തി, തസ്മാ പാദോതി വുച്ചതി. തേനാഹ – ‘‘ഇദ്ധിയാ പാദം, ഇദ്ധിഭൂതം വാ പാദം ഇദ്ധിപാദ’’ന്തി.
398-401. Kattukamyatāchandaṃ adhipatiṃ karitvā paṭiladdhasamādhi chandasamādhīti āha – ‘‘chandaṃ nissāya pavatto samādhi chandasamādhī’’ti padhānasaṅkhārāti catukiccasādhakassa sammappadhānavīriyassetaṃ adhivacanaṃ. Tenāha – ‘‘padhānabhūtā saṅkhārā padhānasaṅkhārā’’ti. Tattha padhānabhūtāti vīriyabhūtā. Saṅkhatasaṅkhārādinivattanatthaṃ padhānaggahaṇanti. Atha vā taṃ taṃ visesaṃ saṅkharotīti saṅkhāro, sabbaṃ vīriyaṃ. Tattha catukiccasādhakato sesanivattanatthaṃ padhānaggahaṇanti, padhānabhūtā seṭṭhabhūtāti attho. Catubbidhassa pana vīriyassa adhippetattā bahuvacananiddeso kato. Tehi dhammehīti chandasamādhinā padhānasaṅkhārehi ca. Iddhipādanti ettha ijjhatīti iddhi, samijjhati nipphajjatīti attho. Ijjhanti vā etāya sattā iddhā vuddhā ukkaṃsagatā hontītipi iddhi. Paṭhamenatthena iddhi eva pādo iddhipādo, iddhikoṭṭhāsoti attho. Dutiyenatthena iddhiyā pādoti iddhipādo, pādoti patiṭṭhā, adhigamūpāyoti attho. Tena hi yasmā uparūparivisesasaṅkhātaṃ iddhiṃ pajjanti pāpuṇanti, tasmā pādoti vuccati. Tenāha – ‘‘iddhiyā pādaṃ, iddhibhūtaṃ vā pādaṃ iddhipāda’’nti.
അഥ വാ ഇദ്ധിപാദന്തി നിപ്ഫത്തിപരിയായേന ഇജ്ഝനട്ഠേന, ഇജ്ഝന്തി ഏതായ സത്താ ഇദ്ധാ വുദ്ധാ ഉക്കംസഗതാ ഹോന്തീതി ഇമിനാ വാ പരിയായേന ഇദ്ധീതി സങ്ഖം ഗതാനം ഉപചാരജ്ഝാനാദികുസലചിത്തസമ്പയുത്താനം ഛന്ദസമാധിപധാനസങ്ഖാരാനം അധിട്ഠാനട്ഠേന പാദഭൂതം സേസചിത്തചേതസികരാസിന്തി അത്ഥോ. തേനേവ ഇദ്ധിപാദവിഭങ്ഗേ (വിഭ॰ ൪൩൪-൪൩൭) ‘‘ഇദ്ധിപാദോതി തഥാഭൂതസ്സ വേദനാക്ഖന്ധോ…പേ॰… വിഞ്ഞാണക്ഖന്ധോ’’തി വുത്തം. സാ ഏവ ച തഥാവുത്താ ഇദ്ധി യസ്മാ ഹേട്ഠിമാ ഹേട്ഠിമാ ഉപരിമായ ഉപരിമായ തയോ ഛന്ദസമാധിപ്പധാനസങ്ഖാരാ പാദഭൂതാ അധിട്ഠാനഭൂതാ, തസ്മാ വുത്തം ‘‘ഇദ്ധിഭൂതം വാ പാദ’’ന്തി. തഥാ ഹേട്ഠാ ധമ്മാ ഇദ്ധിപി ഹോന്തി ഇദ്ധിപാദാപി, സേസാ പന സമ്പയുത്തകാ ചത്താരോ ഖന്ധാ ഇദ്ധിപാദായേവ. വീരിയചിത്തവീമംസാസമാധിപ്പധാനസങ്ഖാരസങ്ഖാതാപി തയോ തയോ ധമ്മാ ഇദ്ധിപി ഹോന്തി ഇദ്ധിപാദാപി, സേസാ പന സമ്പയുത്തകാ ചത്താരോ ഖന്ധാ ഇദ്ധിപാദായേവ.
Atha vā iddhipādanti nipphattipariyāyena ijjhanaṭṭhena, ijjhanti etāya sattā iddhā vuddhā ukkaṃsagatā hontīti iminā vā pariyāyena iddhīti saṅkhaṃ gatānaṃ upacārajjhānādikusalacittasampayuttānaṃ chandasamādhipadhānasaṅkhārānaṃ adhiṭṭhānaṭṭhena pādabhūtaṃ sesacittacetasikarāsinti attho. Teneva iddhipādavibhaṅge (vibha. 434-437) ‘‘iddhipādoti tathābhūtassa vedanākkhandho…pe… viññāṇakkhandho’’ti vuttaṃ. Sā eva ca tathāvuttā iddhi yasmā heṭṭhimā heṭṭhimā uparimāya uparimāya tayo chandasamādhippadhānasaṅkhārā pādabhūtā adhiṭṭhānabhūtā, tasmā vuttaṃ ‘‘iddhibhūtaṃ vā pāda’’nti. Tathā heṭṭhā dhammā iddhipi honti iddhipādāpi, sesā pana sampayuttakā cattāro khandhā iddhipādāyeva. Vīriyacittavīmaṃsāsamādhippadhānasaṅkhārasaṅkhātāpi tayo tayo dhammā iddhipi honti iddhipādāpi, sesā pana sampayuttakā cattāro khandhā iddhipādāyeva.
അപിച പുബ്ബഭാഗോ പുബ്ബഭാഗോ ഇദ്ധിപാദോ നാമ, പടിലാഭോ പടിലാഭോ ഇദ്ധി നാമാതി വേദിതബ്ബാ. അയമത്ഥോ ഉപചാരേന വാ വിപസ്സനായ വാ ദീപേതബ്ബോ. പഠമജ്ഝാനപരികമ്മഞ്ഹി ഇദ്ധിപാദോ നാമ, പഠമജ്ഝാനം ഇദ്ധി നാമ. ദുതിയഝാന… തതിയഝാന… ചതുത്ഥഝാന… ആകാസാനഞ്ചായതന… വിഞ്ഞാണഞ്ചായതന… ആകിഞ്ചഞ്ഞായതന… നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനപരികമ്മം ഇദ്ധിപാദോ നാമ, നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനം ഇദ്ധി നാമ. സോതാപത്തിമഗ്ഗസ്സ വിപസ്സനാ ഇദ്ധിപാദോ നാമ, സോതാപത്തിമഗ്ഗോ ഇദ്ധി നാമ. സകദാഗാമി-അനാഗാമി-അരഹത്തമഗ്ഗസ്സ വിപസ്സനാ ഇദ്ധിപാദോ നാമ, അരഹത്തമഗ്ഗോ ഇദ്ധി നാമ. പടിലാഭേനപി ദീപേതും വട്ടതിയേവ. പഠമജ്ഝാനഞ്ഹി ഇദ്ധിപാദോ നാമ, ദുതിയജ്ഝാനം ഇദ്ധി നാമ. ദുതിയജ്ഝാനം ഇദ്ധിപാദോ നാമ, തതിയജ്ഝാനം ഇദ്ധി നാമ…പേ॰… അനാഗാമിമഗ്ഗോ ഇദ്ധിപാദോ നാമ, അരഹത്തമഗ്ഗോ ഇദ്ധി നാമ.
Apica pubbabhāgo pubbabhāgo iddhipādo nāma, paṭilābho paṭilābho iddhi nāmāti veditabbā. Ayamattho upacārena vā vipassanāya vā dīpetabbo. Paṭhamajjhānaparikammañhi iddhipādo nāma, paṭhamajjhānaṃ iddhi nāma. Dutiyajhāna… tatiyajhāna… catutthajhāna… ākāsānañcāyatana… viññāṇañcāyatana… ākiñcaññāyatana… nevasaññānāsaññāyatanaparikammaṃ iddhipādo nāma, nevasaññānāsaññāyatanaṃ iddhi nāma. Sotāpattimaggassa vipassanā iddhipādo nāma, sotāpattimaggo iddhi nāma. Sakadāgāmi-anāgāmi-arahattamaggassa vipassanā iddhipādo nāma, arahattamaggo iddhi nāma. Paṭilābhenapi dīpetuṃ vaṭṭatiyeva. Paṭhamajjhānañhi iddhipādo nāma, dutiyajjhānaṃ iddhi nāma. Dutiyajjhānaṃ iddhipādo nāma, tatiyajjhānaṃ iddhi nāma…pe… anāgāmimaggo iddhipādo nāma, arahattamaggo iddhi nāma.
സേസേസുപീതി വീരിയസമാധിആദീസുപി. തത്ഥ ഹി വീരിയം, ചിത്തം, വീമംസം അധിപതിം കരിത്വാ പടിലദ്ധസമാധി വീരിയസമാധി, ചിത്തസമാധി, വീമംസാസമാധീതി അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. ഛന്ദാദീസു ഏകന്തി ഛന്ദാദീസു ചതൂസു ആദിതോ വുത്തത്താ ആദിഭൂതം ഏകം പധാനം ഛന്ദന്തി അധിപ്പായോ. തേനേവാഹ – ‘‘തദാസ്സ പഠമിദ്ധിപാദോ’’തി. ഏവം സേസാപീതി ഏതേന വീരിയം ചിത്തം വീമംസം നിസ്സായ വിപസ്സനം വഡ്ഢേത്വാ അരഹത്തം പാപുണന്താനം വസേന ദുതിയവീരിയിദ്ധിപാദാദയോ യോജേതബ്ബാതി ദസ്സേതി. ഇമിനാ ഹി സുത്തന്തേന ചതുന്നം ഭിക്ഖൂനം മത്ഥകപ്പത്തം കമ്മട്ഠാനം ദസ്സിതം. ഏകോ ഹി ഭിക്ഖു ഛന്ദം അവസ്സയതി, കത്തുകമ്യതാകുസലധമ്മച്ഛന്ദേന അത്ഥനിപ്ഫത്തിയം സതി ‘‘അഹം ലോകുത്തരധമ്മം നിബ്ബത്തേസ്സാമി, നത്ഥി മയ്ഹം ഏതസ്സ നിബ്ബത്തനേ ഭാരോ’’തി ഛന്ദം ജേട്ഠകം ഛന്ദം ധുരം ഛന്ദം പുബ്ബങ്ഗമം കത്വാ ലോകുത്തരധമ്മം നിബ്ബത്തേതി. ഏകോ വീരിയം അവസ്സയതി, ഏകോ ചിത്തം, ഏകോ പഞ്ഞം അവസ്സയതി, പഞ്ഞായ അത്ഥനിപ്ഫത്തിയം സതി ‘‘അഹം ലോകുത്തരധമ്മം നിബ്ബത്തേസ്സാമി, നത്ഥി മയ്ഹം ഏതസ്സ നിബ്ബത്തനേ ഭാരോ’’തി പഞ്ഞം ജേട്ഠകം പഞ്ഞം ധുരം പഞ്ഞം പുബ്ബങ്ഗമം കത്വാ ലോകുത്തരധമ്മം നിബ്ബത്തേതി.
Sesesupīti vīriyasamādhiādīsupi. Tattha hi vīriyaṃ, cittaṃ, vīmaṃsaṃ adhipatiṃ karitvā paṭiladdhasamādhi vīriyasamādhi, cittasamādhi, vīmaṃsāsamādhīti attho veditabbo. Chandādīsu ekanti chandādīsu catūsu ādito vuttattā ādibhūtaṃ ekaṃ padhānaṃ chandanti adhippāyo. Tenevāha – ‘‘tadāssa paṭhamiddhipādo’’ti. Evaṃ sesāpīti etena vīriyaṃ cittaṃ vīmaṃsaṃ nissāya vipassanaṃ vaḍḍhetvā arahattaṃ pāpuṇantānaṃ vasena dutiyavīriyiddhipādādayo yojetabbāti dasseti. Iminā hi suttantena catunnaṃ bhikkhūnaṃ matthakappattaṃ kammaṭṭhānaṃ dassitaṃ. Eko hi bhikkhu chandaṃ avassayati, kattukamyatākusaladhammacchandena atthanipphattiyaṃ sati ‘‘ahaṃ lokuttaradhammaṃ nibbattessāmi, natthi mayhaṃ etassa nibbattane bhāro’’ti chandaṃ jeṭṭhakaṃ chandaṃ dhuraṃ chandaṃ pubbaṅgamaṃ katvā lokuttaradhammaṃ nibbatteti. Eko vīriyaṃ avassayati, eko cittaṃ, eko paññaṃ avassayati, paññāya atthanipphattiyaṃ sati ‘‘ahaṃ lokuttaradhammaṃ nibbattessāmi, natthi mayhaṃ etassa nibbattane bhāro’’ti paññaṃ jeṭṭhakaṃ paññaṃ dhuraṃ paññaṃ pubbaṅgamaṃ katvā lokuttaradhammaṃ nibbatteti.
കഥം? യഥാ ഹി ചതൂസു അമച്ചപുത്തേസു ഠാനന്തരം പത്ഥേത്വാ വിചരന്തേസു ഏകോ ഉപട്ഠാനം അവസ്സയതി, ഏകോ സൂരഭാവം, ഏകോ ജാതിം, ഏകോ മന്തം. കഥം? തേസു ഹി പഠമോ ഉപട്ഠാനേ അപ്പമാദകാരിതായ അത്ഥനിപ്ഫത്തിയാ സതി ലബ്ഭമാനം ‘‘ലച്ഛാമേതം ഠാനന്തര’’ന്തി ഉപട്ഠാനം അവസ്സയതി. ദുതിയോ ഉപട്ഠാനേ അപ്പമത്തോപി ‘‘ഏകച്ചോ സങ്ഗാമേ പച്ചുപട്ഠിതേ സണ്ഠാതും ന സക്കോതി, അവസ്സം പന രഞ്ഞോ പച്ചന്തോ കുപ്പിസ്സതി, തസ്മിം കുപ്പിതേ രഥസ്സ പുരതോ കമ്മം കത്വാ രാജാനം ആരാധേത്വാ ആഹരാപേസ്സാമേതം ഠാനന്തര’’ന്തി സൂരഭാവം അവസ്സയതി. തതിയോ ‘‘സൂരഭാവേപി സതി ഏകച്ചോ ഹീനജാതികോ ഹോതി, ജാതിം സോധേത്വാ ഠാനന്തരം ദേന്തോ മയ്ഹം ദസ്സതീ’’തി ജാതിം അവസ്സയതി. ചതുത്ഥോ ‘‘ജാതിമാപി ഏകോ അമന്തനീയോ ഹോതി, മന്തേന കത്തബ്ബകിച്ചേ ഉപ്പന്നേ ആഹരാപേസ്സാമേതം ഠാനന്തര’’ന്തി മന്തം അവസ്സയതി. തേ സബ്ബേപി അത്തനോ അത്തനോ അവസ്സയബലേന ഠാനന്തരാനി പാപുണിംസു.
Kathaṃ? Yathā hi catūsu amaccaputtesu ṭhānantaraṃ patthetvā vicarantesu eko upaṭṭhānaṃ avassayati, eko sūrabhāvaṃ, eko jātiṃ, eko mantaṃ. Kathaṃ? Tesu hi paṭhamo upaṭṭhāne appamādakāritāya atthanipphattiyā sati labbhamānaṃ ‘‘lacchāmetaṃ ṭhānantara’’nti upaṭṭhānaṃ avassayati. Dutiyo upaṭṭhāne appamattopi ‘‘ekacco saṅgāme paccupaṭṭhite saṇṭhātuṃ na sakkoti, avassaṃ pana rañño paccanto kuppissati, tasmiṃ kuppite rathassa purato kammaṃ katvā rājānaṃ ārādhetvā āharāpessāmetaṃ ṭhānantara’’nti sūrabhāvaṃ avassayati. Tatiyo ‘‘sūrabhāvepi sati ekacco hīnajātiko hoti, jātiṃ sodhetvā ṭhānantaraṃ dento mayhaṃ dassatī’’ti jātiṃ avassayati. Catuttho ‘‘jātimāpi eko amantanīyo hoti, mantena kattabbakicce uppanne āharāpessāmetaṃ ṭhānantara’’nti mantaṃ avassayati. Te sabbepi attano attano avassayabalena ṭhānantarāni pāpuṇiṃsu.
തത്ഥ ഉപട്ഠാനേ അപ്പമത്തോ ഹുത്വാ ഠാനന്തരം പത്തോ വിയ ഛന്ദം അവസ്സായ കത്തുകമ്യതാകുസലധമ്മച്ഛന്ദേന ‘‘അത്ഥനിപ്ഫത്തിയം സതി അഹം ലോകുത്തരധമ്മം നിബ്ബത്തേസ്സാമി, നത്ഥി മയ്ഹം ഏതസ്സ നിബ്ബത്തനേ സാരോ’’തി ഛന്ദം ജേട്ഠകം ഛന്ദം ധുരം ഛന്ദം പുബ്ബങ്ഗമം കത്വാ ലോകുത്തരധമ്മനിബ്ബത്തകോ ദട്ഠബ്ബോ രട്ഠപാലത്ഥേരോ (മ॰ നി॰ ൨.൨൯൩ ആദയോ) വിയ. സോ ഹി ആയസ്മാ ‘‘ഛന്ദേ സതി കഥം നാനുജാനിസ്സന്തീ’’തി സത്താഹമ്പി ഭത്താനി അഭുഞ്ജിത്വാ മാതാപിതരോ അനുജാനാപേത്വാ പബ്ബജിത്വാ ഛന്ദമേവ അവസ്സായ ലോകുത്തരധമ്മം നിബ്ബത്തേസി. സൂരഭാവേന രാജാനം ആരാധേത്വാ ഠാനന്തരം പത്തോ വിയ വീരിയം ജേട്ഠകം വീരിയം ധുരം വീരിയം പുബ്ബങ്ഗമം കത്വാ ലോകുത്തരധമ്മനിബ്ബത്തകോ ദട്ഠബ്ബോ സോണത്ഥേരോ (മഹാവ॰ ൨൪൩ ആദയോ) വിയ. സോ ഹി ആയസ്മാ വീരിയം ധുരം കത്വാ ലോകുത്തരധമ്മം നിബ്ബത്തേസി.
Tattha upaṭṭhāne appamatto hutvā ṭhānantaraṃ patto viya chandaṃ avassāya kattukamyatākusaladhammacchandena ‘‘atthanipphattiyaṃ sati ahaṃ lokuttaradhammaṃ nibbattessāmi, natthi mayhaṃ etassa nibbattane sāro’’ti chandaṃ jeṭṭhakaṃ chandaṃ dhuraṃ chandaṃ pubbaṅgamaṃ katvā lokuttaradhammanibbattako daṭṭhabbo raṭṭhapālatthero (ma. ni. 2.293 ādayo) viya. So hi āyasmā ‘‘chande sati kathaṃ nānujānissantī’’ti sattāhampi bhattāni abhuñjitvā mātāpitaro anujānāpetvā pabbajitvā chandameva avassāya lokuttaradhammaṃ nibbattesi. Sūrabhāvena rājānaṃ ārādhetvā ṭhānantaraṃ patto viya vīriyaṃ jeṭṭhakaṃ vīriyaṃ dhuraṃ vīriyaṃ pubbaṅgamaṃ katvā lokuttaradhammanibbattako daṭṭhabbo soṇatthero (mahāva. 243 ādayo) viya. So hi āyasmā vīriyaṃ dhuraṃ katvā lokuttaradhammaṃ nibbattesi.
ജാതിസമ്പത്തിയാ ഠാനന്തരം പത്തോവിയ ചിത്തം ജേട്ഠകം ചിത്തം ധുരം ചിത്തം പുബ്ബങ്ഗമം കത്വാ ലോകുത്തരധമ്മനിബ്ബത്തകോ ദട്ഠബ്ബോ സമ്ഭൂതത്ഥേരോ (ഥേരഗാ॰ അട്ഠ॰ ൨ സമ്ഭൂതത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ) വിയ. സോ ഹി ആയസ്മാ ചിത്തം ജേട്ഠകം ചിത്തം ധുരം ചിത്തം പുബ്ബങ്ഗമം കത്വാ ലോകുത്തരധമ്മം നിബ്ബത്തേസി. മന്തം അവസ്സായ ഠാനന്തരം പത്തോ വിയ വീമംസം ജേട്ഠകം വീമംസം ധുരം വീമംസം പുബ്ബങ്ഗമം കത്വാ ലോകുത്തരധമ്മനിബ്ബത്തകോ ദട്ഠബ്ബോ ഥേരോ മോഘരാജാ (സു॰ നി॰ ൧൧൨൨ ആദയോ; ചൂളനി॰ മോഘരാജമാണവപുച്ഛാനിദ്ദേസോ ൮൫) വിയ. സോ ഹി ആയസ്മാ വീമംസം ജേട്ഠകം വീമംസം ധുരം വീമംസം പുബ്ബങ്ഗമം കത്വാ ലോകുത്തരധമ്മം നിബ്ബത്തേസി. തസ്സ ഹി ഭഗവാ ‘‘സുഞ്ഞതോ ലോകം അവേക്ഖസ്സൂ’’തി (സു॰ നി॰ ൧൧൨൫; ചൂളനി॰ മോഘരാജമാണവപുച്ഛാനിദ്ദേസോ ൮൮) സുഞ്ഞതാകഥം കഥേസി. പഞ്ഞാനിസ്സിതമാനനിഗ്ഗഹത്ഥഞ്ച ദ്വിക്ഖത്തും പുച്ഛിതോ പഞ്ഹം ന കഥേസി. ഏത്ഥ ച പുനപ്പുനം ഛന്ദുപ്പാദനം തോസനം വിയ ഹോതീതി ഛന്ദസ്സ ഉപട്ഠാനസദിസതാ വുത്താ, ഥാമഭാവതോ വീരിയസ്സ സൂരത്തസദിസതാ, ‘‘ഛദ്വാരാധിപതി രാജാ’’തി (ധ॰ പ॰ അട്ഠ॰ ൨.ഏരകപത്തനാഗരാജവത്ഥു) വചനതോ പുബ്ബങ്ഗമതാ ചിത്തസ്സ വിസിട്ഠജാതിസദിസതാ.
Jātisampattiyā ṭhānantaraṃ pattoviya cittaṃ jeṭṭhakaṃ cittaṃ dhuraṃ cittaṃ pubbaṅgamaṃ katvā lokuttaradhammanibbattako daṭṭhabbo sambhūtatthero (theragā. aṭṭha. 2 sambhūtattheragāthāvaṇṇanā) viya. So hi āyasmā cittaṃ jeṭṭhakaṃ cittaṃ dhuraṃ cittaṃ pubbaṅgamaṃ katvā lokuttaradhammaṃ nibbattesi. Mantaṃ avassāya ṭhānantaraṃ patto viya vīmaṃsaṃ jeṭṭhakaṃ vīmaṃsaṃ dhuraṃ vīmaṃsaṃ pubbaṅgamaṃ katvā lokuttaradhammanibbattako daṭṭhabbo thero mogharājā (su. ni. 1122 ādayo; cūḷani. mogharājamāṇavapucchāniddeso 85) viya. So hi āyasmā vīmaṃsaṃ jeṭṭhakaṃ vīmaṃsaṃ dhuraṃ vīmaṃsaṃ pubbaṅgamaṃ katvā lokuttaradhammaṃ nibbattesi. Tassa hi bhagavā ‘‘suññato lokaṃ avekkhassū’’ti (su. ni. 1125; cūḷani. mogharājamāṇavapucchāniddeso 88) suññatākathaṃ kathesi. Paññānissitamānaniggahatthañca dvikkhattuṃ pucchito pañhaṃ na kathesi. Ettha ca punappunaṃ chanduppādanaṃ tosanaṃ viya hotīti chandassa upaṭṭhānasadisatā vuttā, thāmabhāvato vīriyassa sūrattasadisatā, ‘‘chadvārādhipati rājā’’ti (dha. pa. aṭṭha. 2.erakapattanāgarājavatthu) vacanato pubbaṅgamatā cittassa visiṭṭhajātisadisatā.
൪൦൨-൪൦൬. അത്തനോ സദ്ധാധുരേതി അത്തനോ സദ്ധാകിച്ചേ സദ്ദഹനകിരിയായ. ഇന്ദട്ഠം കാരേതീതി അനുവത്തനവസേന സമ്പയുത്തധമ്മേസു ഇന്ദട്ഠം കാരേതി, തസ്മാ ആധിപതേയ്യട്ഠേന സദ്ധാ ഏവ ഇന്ദ്രിയന്തി സദ്ധിന്ദ്രിയം. തഥാ വീരിയാദീനം സകസകകിച്ചേസൂതി ആഹ – ‘‘വീരിയിന്ദ്രിയാദീസുപി ഏസേവ നയോ’’തി. വിസോധേന്തോതി വിപക്ഖവിവജ്ജനസപക്ഖനിസേവനസരിക്ഖൂപനിസ്സയസങ്ഗണ്ഹനലക്ഖണേഹി തീഹി കാരണേഹി വിസോധനവസേന സോധേന്തോ.
402-406.Attano saddhādhureti attano saddhākicce saddahanakiriyāya. Indaṭṭhaṃ kāretīti anuvattanavasena sampayuttadhammesu indaṭṭhaṃ kāreti, tasmā ādhipateyyaṭṭhena saddhā eva indriyanti saddhindriyaṃ. Tathā vīriyādīnaṃ sakasakakiccesūti āha – ‘‘vīriyindriyādīsupi eseva nayo’’ti. Visodhentoti vipakkhavivajjanasapakkhanisevanasarikkhūpanissayasaṅgaṇhanalakkhaṇehi tīhi kāraṇehi visodhanavasena sodhento.
അസ്സദ്ധേ പുഗ്ഗലേ പരിവജ്ജയതോതി ബുദ്ധാദീസു പസാദസിനേഹാഭാവേന സദ്ധാരഹിതേ ലൂഖപുഗ്ഗലേ സബ്ബസോ വജ്ജയതോ. സദ്ധേ പുഗ്ഗലേ സേവതോതി ബുദ്ധാദീസു സദ്ധാധിമുത്തേ വക്കലിത്ഥേരസദിസേ സേവതോ. പസാദനീയേതി പസാദാവഹേ സമ്പസാദനീയസുത്താദികേ (ദീ॰ നി॰ ൩.൧൪൧ ആദയോ). പച്ചവേക്ഖതോതി പാളിതോ അത്ഥതോ ച പതി പതി അവേക്ഖന്തസ്സ ചിന്തേന്തസ്സ. വിസുജ്ഝതീതി പടിപക്ഖമലവിഗമതോ പച്ചയവസേന സഭാവസംസുദ്ധിതോ വിസുദ്ധഫലനിബ്ബത്തിതോ ച സദ്ധിന്ദ്രിയം വിസുജ്ഝതി. ഏസ നയോ സേസേസുപി. സമ്മപ്പധാനേതി സമ്മപ്പധാനപ്പടിസംയുത്തേ (സം॰ നി॰ ൫.൬൫൧-൬൬൨ ആദയോ) സുത്തന്തേ. ഏസ നയോ സേസേസുപി. ഝാനവിമോക്ഖേതി പഠമജ്ഝാനാദിജ്ഝാനാനി ചേവ പഠമവിമോക്ഖാദിവിമോക്ഖേ ച. കാമഞ്ചേത്ഥ ഝാനാനിയേവ വിമോക്ഖാ, പവത്തിആകാരവസേന പന വിസും ഗഹണം.
Assaddhe puggale parivajjayatoti buddhādīsu pasādasinehābhāvena saddhārahite lūkhapuggale sabbaso vajjayato. Saddhe puggale sevatoti buddhādīsu saddhādhimutte vakkalittherasadise sevato. Pasādanīyeti pasādāvahe sampasādanīyasuttādike (dī. ni. 3.141 ādayo). Paccavekkhatoti pāḷito atthato ca pati pati avekkhantassa cintentassa. Visujjhatīti paṭipakkhamalavigamato paccayavasena sabhāvasaṃsuddhito visuddhaphalanibbattito ca saddhindriyaṃ visujjhati. Esa nayo sesesupi. Sammappadhāneti sammappadhānappaṭisaṃyutte (saṃ. ni. 5.651-662 ādayo) suttante. Esa nayo sesesupi. Jhānavimokkheti paṭhamajjhānādijjhānāni ceva paṭhamavimokkhādivimokkhe ca. Kāmañcettha jhānāniyeva vimokkhā, pavattiākāravasena pana visuṃ gahaṇaṃ.
ഗമ്ഭീരഞാണചരിയന്തി ഗമ്ഭീരാനം ഞാണാനം പവത്തിട്ഠാനം. തേനാഹ – ‘‘സണ്ഹസുഖുമ’’ന്തിആദി. ഖന്ധന്തരന്തി സഭാവജാതിഭൂമിആദിവസേന ഖന്ധാനം നാനത്തം. ഏസ നയോ സേസേസുപി. അകതാഭിനിവേസോതി പുബ്ബേ അകതഭാവനാഭിനിവേസോ. സദ്ധാധുരാദീസൂതി സദ്ധാധുരേ പഞ്ഞാധുരേ ച. അവസാനേതി ഭാവനാപരിയോസാനേ. വിവട്ടേത്വാതി സങ്ഖാരാരമ്മണതോ വിവട്ടേത്വാ നിബ്ബാനം ആരമ്മണം കത്വാ. അരഹത്തം ഗണ്ഹാതീതി മഗ്ഗപരമ്പരായ അരഹത്തം ഗണ്ഹാതി. അകമ്പിയട്ഠേനാതി പടിപക്ഖേഹി അകമ്പിയഭാവേന. ഏതേനേവസ്സ സമ്പയുത്തധമ്മേസു ഥിരഭാവോപി വിഭാവിതോ ദട്ഠബ്ബോ. ന ഹി സമ്പയുത്തധമ്മേസു ഥിരഭാവേന വിനാ പടിപക്ഖേഹി അകമ്പിയതാ സമ്ഭവതി. സമ്പയുത്തധമ്മേസു ഥിരഭാവേനേവ ഹി അകുസലാനം അബ്യാകതാനഞ്ച നേസം ബലവഭാവൂപപത്തി. അസ്സദ്ധിയേതി അസ്സദ്ധിയഹേതു. നിമിത്തത്ഥേ ഹേതം ഭുമ്മവചനം. ഏസ നയോ സേസേസുപി.
Gambhīrañāṇacariyanti gambhīrānaṃ ñāṇānaṃ pavattiṭṭhānaṃ. Tenāha – ‘‘saṇhasukhuma’’ntiādi. Khandhantaranti sabhāvajātibhūmiādivasena khandhānaṃ nānattaṃ. Esa nayo sesesupi. Akatābhinivesoti pubbe akatabhāvanābhiniveso. Saddhādhurādīsūti saddhādhure paññādhure ca. Avasāneti bhāvanāpariyosāne. Vivaṭṭetvāti saṅkhārārammaṇato vivaṭṭetvā nibbānaṃ ārammaṇaṃ katvā. Arahattaṃ gaṇhātīti maggaparamparāya arahattaṃ gaṇhāti. Akampiyaṭṭhenāti paṭipakkhehi akampiyabhāvena. Etenevassa sampayuttadhammesu thirabhāvopi vibhāvito daṭṭhabbo. Na hi sampayuttadhammesu thirabhāvena vinā paṭipakkhehi akampiyatā sambhavati. Sampayuttadhammesu thirabhāveneva hi akusalānaṃ abyākatānañca nesaṃ balavabhāvūpapatti. Assaddhiyeti assaddhiyahetu. Nimittatthe hetaṃ bhummavacanaṃ. Esa nayo sesesupi.
൪൧൮. ആദിപദാനന്തി സതിആദിപദാനം. സരണട്ഠേനാതി ചിരകതചിരഭാസിതാനം അനുസ്സരണട്ഠേന. ഉപട്ഠാനലക്ഖണാതി കായാദീസു അസുഭാകാരാദിസല്ലക്ഖണമുഖേന തത്ഥ ഉപതിട്ഠനസഭാവാ. ഉപതിട്ഠനഞ്ച ആരമ്മണം ഉപഗന്ത്വാ ഠാനം, അവിസ്സജ്ജനം വാ ആരമ്മണസ്സ. അപിലാപനലക്ഖണാതി അസമ്മുസ്സനസഭാവാ, ഉദകേ അലാബു വിയ ആരമ്മണേ പ്ലവിത്വാ ഗന്തും അപ്പദാനം, പാസാണസ്സ വിയ നിച്ചലസ്സ ആരമ്മണസ്സ ഠപനം സാരണം അസമ്മുട്ഠകരണം അപിലാപനം. സാപതേയ്യന്തി സന്തകം. അപിലാപനം അസമ്മുട്ഠം കരോതി അപിലാപേതി, സായം പാതഞ്ച രാജാനം ഇസ്സരിയസമ്പത്തിം സല്ലക്ഖാപേതി സാരേതീതി അത്ഥോ. കണ്ഹസുക്കസപ്പടിഭാഗേ ധമ്മേതി കണ്ഹസുക്കസങ്ഖാതേ സപ്പടിഭാഗേ ധമ്മേ. കണ്ഹോ ഹി ധമ്മോ സുക്കേന, സുക്കോ ച കണ്ഹേന സപ്പടിഭാഗോ. വിത്ഥാര-സദ്ദോ ആദിസദ്ദത്ഥോ. തേന ‘‘ഇമേ ചത്താരോ ധമ്മാ സമ്മപ്പധാനാ, ഇമേ ചത്താരോ ഇദ്ധിപാദാ, ഇമാനി പഞ്ചിന്ദ്രിയാനി, ഇമാനി പഞ്ച ബലാനി, ഇമേ സത്ത ബോജ്ഝങ്ഗാ, അയം അരിയോ അട്ഠങ്ഗികോ മഗ്ഗോ, അയം സമഥോ, അയം വിപസ്സനാ, അയം വിജ്ജാ, അയം വിമുത്തി, ഇമേ ലോകുത്തരധമ്മാതി ഏവം ഖോ, മഹാരാജ, അപിലാപനലക്ഖണാ സതീ’’തി (മി॰ പ॰ ൨.൧.൧൩) ഇമം പാളിസേസം സങ്ഗണ്ഹാതി. ഥേരേനാതി നാഗസേനത്ഥേരേന. സോ ഹി ധമ്മാനം കിച്ചം ലക്ഖണം കത്വാ അസ്സേതി ‘‘അപിലാപനലക്ഖണാ സതി, ആകോടനലക്ഖണോ വിതക്കോ’’തിആദിനാ. ഏവഞ്ഹി ധമ്മാ സുബോധാ ഹോന്തീതി. സമ്മോസപച്ചനീകം കിച്ചം അസമ്മോസോ, ന സമ്മോസാഭാവമത്തന്തി ആഹ – ‘‘അസമ്മോസരസാ വാ’’തി. യസ്സ ധമ്മസ്സ ബലേന സമ്പയുത്തധമ്മാ ആരമ്മണാഭിമുഖാ ഭവന്തി, സാ സതി. തസ്മാ സാ തേസം ആരമ്മണാഭിമുഖഭാവം പച്ചുപട്ഠാപേസി, സയം വാ ആരമ്മണാഭിമുഖഭാവേന പച്ചുപതിട്ഠതീതി വുത്തം – ‘‘ഗോചരാഭിമുഖീഭാവപച്ചുപട്ഠാനാ’’തി. സമ്മാ പസത്ഥോ ബോജ്ഝങ്ഗോതി സമ്ബോജ്ഝങ്ഗോ. ബോധിയാ വക്ഖമാനായ ധമ്മസാമഗ്ഗിയാ, ബോധിസ്സ വാ അരിയസാവകസ്സ അങ്ഗോതി ബോജ്ഝങ്ഗോ. യാ ഹീതിആദിനാ തമേവ സങ്ഖേപതോ വുത്തമത്ഥം വിവരതി. ‘‘യാ ഹി അയം ധമ്മസാമഗ്ഗീ’’തി ഏതസ്സ ‘‘ബോധീതി വുച്ചതീ’’തി ഇമിനാ സമ്ബന്ധോ. ധമ്മസാമഗ്ഗിയാതി ധമ്മസമൂഹേന, യായ ധമ്മസാമഗ്ഗിയാതി സമ്ബന്ധോ. പതിട്ഠാനായൂഹനാ ഓഘതരണസുത്തവണ്ണനായം (സം॰ നി॰ അട്ഠ॰ ൧.൧.൧) ‘‘കിലേസവസേന പതിട്ഠാനം, അഭിസങ്ഖാരവസേന ആയൂഹനാ. തണ്ഹാ ദിട്ഠിവസേന പതിട്ഠാനം, അവസേസകിലേസാഭിസങ്ഖാരേഹി ആയൂഹനാ. തണ്ഹാവസേന പതിട്ഠാനം, ദിട്ഠിവസേന ആയൂഹനാ. സസ്സതദിട്ഠിയാ പതിട്ഠാനം, ഉച്ഛേദദിട്ഠിയാ ആയൂഹനാ. ലീനവസേന പതിട്ഠാനം, ഉദ്ധച്ചവസേന ആയൂഹനാ. കാമസുഖല്ലികാനുയോഗവസേന പതിട്ഠാനം, അത്തകിലമഥാനുയോഗവസേന ആയൂഹനാ. സബ്ബാകുസലാഭിസങ്ഖാരവസേന പതിട്ഠാനം, സബ്ബലോകിയകുസലാഭിസങ്ഖാരവസേന ആയൂഹനാ’’തി ഏവം വുത്തേസു സത്തസു പകാരേസു ഇധ അവുത്താനം വസേന വേദിതബ്ബാ. പടിപക്ഖഭൂതായാതി ഏത്ഥ ലീനപ്പതിട്ഠാനകാമസുഖല്ലികാനുയോഗഉച്ഛേദാഭിനിവേസാനം ധമ്മവിചയവീരിയപീതിപ്പധാനാ ധമ്മസാമഗ്ഗീ പടിപക്ഖോ, ഉദ്ധച്ചായൂഹനഅത്തകിലമഥാനുയോഗസസ്സതാഭിനിവേസാനം പസ്സദ്ധിസമാധിഉപേക്ഖാപധാനാ ധമ്മസാമഗ്ഗീ പടിപക്ഖോ. സതി പന ഉഭയത്ഥാപി ഇച്ഛിതബ്ബാ. തഥാ ഹി സാ ‘‘സബ്ബത്ഥികാ’’തി വുത്താ.
418.Ādipadānanti satiādipadānaṃ. Saraṇaṭṭhenāti cirakatacirabhāsitānaṃ anussaraṇaṭṭhena. Upaṭṭhānalakkhaṇāti kāyādīsu asubhākārādisallakkhaṇamukhena tattha upatiṭṭhanasabhāvā. Upatiṭṭhanañca ārammaṇaṃ upagantvā ṭhānaṃ, avissajjanaṃ vā ārammaṇassa. Apilāpanalakkhaṇāti asammussanasabhāvā, udake alābu viya ārammaṇe plavitvā gantuṃ appadānaṃ, pāsāṇassa viya niccalassa ārammaṇassa ṭhapanaṃ sāraṇaṃ asammuṭṭhakaraṇaṃ apilāpanaṃ. Sāpateyyanti santakaṃ. Apilāpanaṃ asammuṭṭhaṃ karoti apilāpeti, sāyaṃ pātañca rājānaṃ issariyasampattiṃ sallakkhāpeti sāretīti attho. Kaṇhasukkasappaṭibhāge dhammeti kaṇhasukkasaṅkhāte sappaṭibhāge dhamme. Kaṇho hi dhammo sukkena, sukko ca kaṇhena sappaṭibhāgo. Vitthāra-saddo ādisaddattho. Tena ‘‘ime cattāro dhammā sammappadhānā, ime cattāro iddhipādā, imāni pañcindriyāni, imāni pañca balāni, ime satta bojjhaṅgā, ayaṃ ariyo aṭṭhaṅgiko maggo, ayaṃ samatho, ayaṃ vipassanā, ayaṃ vijjā, ayaṃ vimutti, ime lokuttaradhammāti evaṃ kho, mahārāja, apilāpanalakkhaṇā satī’’ti (mi. pa. 2.1.13) imaṃ pāḷisesaṃ saṅgaṇhāti. Therenāti nāgasenattherena. So hi dhammānaṃ kiccaṃ lakkhaṇaṃ katvā asseti ‘‘apilāpanalakkhaṇā sati, ākoṭanalakkhaṇo vitakko’’tiādinā. Evañhi dhammā subodhā hontīti. Sammosapaccanīkaṃ kiccaṃ asammoso, na sammosābhāvamattanti āha – ‘‘asammosarasā vā’’ti. Yassa dhammassa balena sampayuttadhammā ārammaṇābhimukhā bhavanti, sā sati. Tasmā sā tesaṃ ārammaṇābhimukhabhāvaṃ paccupaṭṭhāpesi, sayaṃ vā ārammaṇābhimukhabhāvena paccupatiṭṭhatīti vuttaṃ – ‘‘gocarābhimukhībhāvapaccupaṭṭhānā’’ti. Sammā pasattho bojjhaṅgoti sambojjhaṅgo. Bodhiyā vakkhamānāya dhammasāmaggiyā, bodhissa vā ariyasāvakassa aṅgoti bojjhaṅgo. Yā hītiādinā tameva saṅkhepato vuttamatthaṃ vivarati. ‘‘Yā hi ayaṃ dhammasāmaggī’’ti etassa ‘‘bodhīti vuccatī’’ti iminā sambandho. Dhammasāmaggiyāti dhammasamūhena, yāya dhammasāmaggiyāti sambandho. Patiṭṭhānāyūhanā oghataraṇasuttavaṇṇanāyaṃ (saṃ. ni. aṭṭha. 1.1.1) ‘‘kilesavasena patiṭṭhānaṃ, abhisaṅkhāravasena āyūhanā. Taṇhā diṭṭhivasena patiṭṭhānaṃ, avasesakilesābhisaṅkhārehi āyūhanā. Taṇhāvasena patiṭṭhānaṃ, diṭṭhivasena āyūhanā. Sassatadiṭṭhiyā patiṭṭhānaṃ, ucchedadiṭṭhiyā āyūhanā. Līnavasena patiṭṭhānaṃ, uddhaccavasena āyūhanā. Kāmasukhallikānuyogavasena patiṭṭhānaṃ, attakilamathānuyogavasena āyūhanā. Sabbākusalābhisaṅkhāravasena patiṭṭhānaṃ, sabbalokiyakusalābhisaṅkhāravasena āyūhanā’’ti evaṃ vuttesu sattasu pakāresu idha avuttānaṃ vasena veditabbā. Paṭipakkhabhūtāyāti ettha līnappatiṭṭhānakāmasukhallikānuyogaucchedābhinivesānaṃ dhammavicayavīriyapītippadhānā dhammasāmaggī paṭipakkho, uddhaccāyūhanaattakilamathānuyogasassatābhinivesānaṃ passaddhisamādhiupekkhāpadhānā dhammasāmaggī paṭipakkho. Sati pana ubhayatthāpi icchitabbā. Tathā hi sā ‘‘sabbatthikā’’ti vuttā.
കിലേസസന്താനനിദ്ദായ ഉട്ഠഹതീതി ഏതേന സിഖാപ്പത്തവിപസ്സനായ സഹഗതാനമ്പി സതിആദീനം ബോജ്ഝങ്ഗഭാവം ദസ്സേതി. വുട്ഠാനഗാമിനിവിപസ്സനാ ഹി കിലേസേ നിരോധേന്തീ ഏവ പവത്തതീതി. ചത്താരി വാതിആദിനാ പന മഗ്ഗഫലസഹഗതാനം ബോജ്ഝങ്ഗഭാവം ദസ്സേതി. സത്തഹി ബോജ്ഝങ്ഗേഹി ഭാവിതേഹി സച്ചപ്പടിവേധോ ഹോതീതി കഥമിദം ജാനിതബ്ബന്തി ചോദനം സന്ധായാഹ – ‘‘യഥാഹാ’’തിആദി. ഝാനങ്ഗമഗ്ഗങ്ഗാദയോ വിയാതി ഏതേന ബോധിബോജ്ഝങ്ഗസദ്ദാനം സമുദായാവയവവിസയതം ദസ്സേതി. സേനങ്ഗരഥങ്ഗാദയോ വിയാതി ഏതേന പുഗ്ഗലപഞ്ഞത്തിയാ അവിജ്ജമാനപഞ്ഞത്തിഭാവം ദസ്സേതി.
Kilesasantānaniddāyauṭṭhahatīti etena sikhāppattavipassanāya sahagatānampi satiādīnaṃ bojjhaṅgabhāvaṃ dasseti. Vuṭṭhānagāminivipassanā hi kilese nirodhentī eva pavattatīti. Cattāri vātiādinā pana maggaphalasahagatānaṃ bojjhaṅgabhāvaṃ dasseti. Sattahi bojjhaṅgehi bhāvitehi saccappaṭivedho hotīti kathamidaṃ jānitabbanti codanaṃ sandhāyāha – ‘‘yathāhā’’tiādi. Jhānaṅgamaggaṅgādayo viyāti etena bodhibojjhaṅgasaddānaṃ samudāyāvayavavisayataṃ dasseti. Senaṅgarathaṅgādayo viyāti etena puggalapaññattiyā avijjamānapaññattibhāvaṃ dasseti.
ബോധായ സംവത്തന്തീതി ബോജ്ഝങ്ഗാതി കാരണത്ഥോ അങ്ഗസദ്ദോതി കത്വാ വുത്തം. ബുജ്ഝന്തീതി ബോധിയോ, ബോധിയോ ഏവ അങ്ഗാനി ബോജ്ഝങ്ഗാനീതി വുത്തം – ‘‘ബുജ്ഝന്തീതി ബോജ്ഝങ്ഗാ’’തി. വിപസ്സനാദീനം കാരണാദീനം ബുജ്ഝിതബ്ബാനഞ്ച സച്ചാനം അനുരൂപം പച്ചക്ഖഭാവേന പടിമുഖം അവിപരീതതായ സമ്മാ ച ബുജ്ഝന്തീതി ഏവം അത്ഥവിസേസദീപകേഹി ഉപസഗ്ഗേഹി ‘‘അനുബുജ്ഝന്തീ’’തിആദി വുത്തം. ബോധിസദ്ദോ ഹി സബ്ബവിസേസയുത്തബുജ്ഝനം സാമഞ്ഞേന സങ്ഗണ്ഹാതി. സം-സദ്ദോ പസംസായം സുന്ദരഭാവേ ച ദിസ്സതീതി ആഹ – ‘‘പസത്ഥോ സുന്ദരോ ച ബോജ്ഝങ്ഗോ സമ്ബോജ്ഝങ്ഗോ’’തി.
Bodhāya saṃvattantīti bojjhaṅgāti kāraṇattho aṅgasaddoti katvā vuttaṃ. Bujjhantīti bodhiyo, bodhiyo eva aṅgāni bojjhaṅgānīti vuttaṃ – ‘‘bujjhantīti bojjhaṅgā’’ti. Vipassanādīnaṃ kāraṇādīnaṃ bujjhitabbānañca saccānaṃ anurūpaṃ paccakkhabhāvena paṭimukhaṃ aviparītatāya sammā ca bujjhantīti evaṃ atthavisesadīpakehi upasaggehi ‘‘anubujjhantī’’tiādi vuttaṃ. Bodhisaddo hi sabbavisesayuttabujjhanaṃ sāmaññena saṅgaṇhāti. Saṃ-saddo pasaṃsāyaṃ sundarabhāve ca dissatīti āha – ‘‘pasattho sundaro ca bojjhaṅgo sambojjhaṅgo’’ti.
ധമ്മേ വിചിനതീതി ധമ്മവിചയോ. തത്ഥ ധമ്മേതി ചതുസച്ചധമ്മേ തബ്ബിനിമുത്തസ്സ സഭാവധമ്മസ്സ അഭാവതോ. തതോ ഏവ സോ പവിചയലക്ഖണോ. ഓഭാസനരസോതി വിസയോഭാസനരസോ. അസമ്മുയ്ഹനാകാരേന പച്ചുപതിട്ഠതീതി അസമ്മോഹപച്ചുപട്ഠാനോ.
Dhamme vicinatīti dhammavicayo. Tattha dhammeti catusaccadhamme tabbinimuttassa sabhāvadhammassa abhāvato. Tato eva so pavicayalakkhaṇo. Obhāsanarasoti visayobhāsanaraso. Asammuyhanākārena paccupatiṭṭhatīti asammohapaccupaṭṭhāno.
വീരസ്സ ഭാവോ, കമ്മം വാതി വീരിയം. ഈരയിതബ്ബതോതി പവത്തേതബ്ബതോ. പഗ്ഗഹലക്ഖണന്തി കോസജ്ജപക്ഖേ പതിതും അദത്വാ സമ്പയുത്തധമ്മാനം പഗ്ഗഹലക്ഖണം. തതോ ഏവ സമ്പയുത്തധമ്മേ ഉപത്ഥമ്ഭനരസം. അനോസീദനം അസംസീദനം.
Vīrassa bhāvo, kammaṃ vāti vīriyaṃ. Īrayitabbatoti pavattetabbato. Paggahalakkhaṇanti kosajjapakkhe patituṃ adatvā sampayuttadhammānaṃ paggahalakkhaṇaṃ. Tato eva sampayuttadhamme upatthambhanarasaṃ. Anosīdanaṃ asaṃsīdanaṃ.
പീണയതീതി തപ്പേതി. പീണനകിച്ചേന സമ്പയുത്തധമ്മാനം വിയ തംസമുട്ഠാനപണീതരൂപേഹി കായസ്സാബ്യപനം. ഫരണപീതിവസേന ഹേതം ലക്ഖണം വുത്തം, തഥാ രസോതി. ഉദഗ്ഗഭാവോ ഓദഗ്യം, തം പച്ചുപട്ഠപേതീതി ഓദഗ്യപച്ചുപട്ഠാനാ. ഉബ്ബേഗപീതിവസേന ചേതം വുത്തം.
Pīṇayatīti tappeti. Pīṇanakiccena sampayuttadhammānaṃ viya taṃsamuṭṭhānapaṇītarūpehi kāyassābyapanaṃ. Pharaṇapītivasena hetaṃ lakkhaṇaṃ vuttaṃ, tathā rasoti. Udaggabhāvo odagyaṃ, taṃ paccupaṭṭhapetīti odagyapaccupaṭṭhānā. Ubbegapītivasena cetaṃ vuttaṃ.
കായചിത്തദരഥപ്പസ്സമ്ഭനതോതി കായദരഥസ്സ ചിത്തദരഥസ്സ ച പസ്സമ്ഭനതോ വൂപസമനതോ. തേനാഹ – ‘‘ഉപസമലക്ഖണാ’’തി, കായചിത്തദരഥാനം വൂപസമനലക്ഖണാതി അത്ഥോ. കായോതി ചേത്ഥ വേദനാദയോ തയോ ഖന്ധാ. ദരഥോ സാരമ്ഭോ, ദുക്ഖദോമനസ്സപച്ചയാനം ഉദ്ധച്ചാദികാനം കിലേസാനം, തഥാപവത്താനം വാ ചതുന്നം ഖന്ധാനമേതം അധിവചനം. ദരഥനിമ്മദ്ദനേന പരിളാഹപരിപ്ഫന്ദനവിരഹിതോ സീതിഭാവോ അപരിപ്ഫന്ദനസീതിഭാവോ.
Kāyacittadarathappassambhanatoti kāyadarathassa cittadarathassa ca passambhanato vūpasamanato. Tenāha – ‘‘upasamalakkhaṇā’’ti, kāyacittadarathānaṃ vūpasamanalakkhaṇāti attho. Kāyoti cettha vedanādayo tayo khandhā. Daratho sārambho, dukkhadomanassapaccayānaṃ uddhaccādikānaṃ kilesānaṃ, tathāpavattānaṃ vā catunnaṃ khandhānametaṃ adhivacanaṃ. Darathanimmaddanena pariḷāhaparipphandanavirahito sītibhāvo aparipphandanasītibhāvo.
സമ്മാ ചിത്തസ്സ ഠപനം സമാധാനം. അവിക്ഖേപോ സമ്പയുത്താനം അവിക്ഖിത്തതാ. യേന സമ്പയുത്താ അവിക്ഖിത്താ ഹോന്തി, സോ ധമ്മോ അവിക്ഖേപോ. അവിസാരോ അത്തനോ ഏവ അവിസരണഭാവോ. അഥ വാ വിക്ഖേപപ്പടിപക്ഖതായ അവിക്ഖേപലക്ഖണോ. ന്ഹാനീയചുണ്ണസ്സ ഉദകം വിയ സമ്പയുത്തധമ്മാനം സമ്പിണ്ഡനകിച്ചതായ അവിസാരഭാവേന ലക്ഖിതബ്ബോ അവിസാരലക്ഖണോ. നിവാതേ ദീപച്ചിട്ഠിതി വിയ ചേതസോ ഠിതിഭാവേന പച്ചുപതിട്ഠതീതി ചിത്തട്ഠിതിപച്ചുപട്ഠാനോ.
Sammā cittassa ṭhapanaṃ samādhānaṃ. Avikkhepo sampayuttānaṃ avikkhittatā. Yena sampayuttā avikkhittā honti, so dhammo avikkhepo. Avisāro attano eva avisaraṇabhāvo. Atha vā vikkhepappaṭipakkhatāya avikkhepalakkhaṇo. Nhānīyacuṇṇassa udakaṃ viya sampayuttadhammānaṃ sampiṇḍanakiccatāya avisārabhāvena lakkhitabbo avisāralakkhaṇo. Nivāte dīpacciṭṭhiti viya cetaso ṭhitibhāvena paccupatiṭṭhatīti cittaṭṭhitipaccupaṭṭhāno.
അജ്ഝുപേക്ഖനതോതി സമപ്പവത്തേസു അസ്സേസു സാരഥി വിയ സമ്പയുത്തധമ്മാനം അജ്ഝുപേക്ഖനതോ. പടിസങ്ഖാനലക്ഖണാതി മജ്ഝത്തഭാവേ ഠത്വാ വീമംസനസങ്ഖാതപ്പടിസങ്ഖാനലക്ഖണാ. സമവാഹിതലക്ഖണാതി സമം അവിസമം യഥാസകകിച്ചേസു സമ്പയുത്തധമ്മാനം പവത്തനലക്ഖണാ. ഉദാസീനഭാവേന പവത്തമാനാപി സേസസമ്പയുത്തധമ്മേ യഥാസകകിച്ചേസു പവത്തേതി, യഥാ രാജാ തുണ്ഹീ നിസിന്നോപി അത്ഥകരണേ ധമ്മട്ഠേ യഥാസകം കിച്ചേസു അപ്പമത്തോ പവത്തേതി. അലീനാനുദ്ധതപ്പവത്തിപച്ചയത്താ ഊനാധികനിവാരണരസാ. പക്ഖപാതുപച്ഛേദനരസാതി ‘‘ഇദം നിഹീനകിച്ചം ഹോതു, ഇദം അതിരേകതരകിച്ച’’ന്തി ഏവം പക്ഖപാതനവസേന വിയ പവത്തി പക്ഖപാതോ, തം ഉപച്ഛിന്ദന്തീ വിയ ഹോതീതി പക്ഖപാതുപച്ഛേദനരസാ. സമ്പയുത്തധമ്മാനം സകസകകിച്ചേ മജ്ഝത്തഭാവേന പച്ചുപതിട്ഠതീതി മജ്ഝത്തഭാവപച്ചുപട്ഠാനോ. ബോജ്ഝങ്ഗാനം ഉപരൂപരി ഉപ്പാദനമേവ ബ്രൂഹനം വഡ്ഢനഞ്ചാതി ആഹ – ‘‘ഉപ്പാദേതീ’’തി.
Ajjhupekkhanatoti samappavattesu assesu sārathi viya sampayuttadhammānaṃ ajjhupekkhanato. Paṭisaṅkhānalakkhaṇāti majjhattabhāve ṭhatvā vīmaṃsanasaṅkhātappaṭisaṅkhānalakkhaṇā. Samavāhitalakkhaṇāti samaṃ avisamaṃ yathāsakakiccesu sampayuttadhammānaṃ pavattanalakkhaṇā. Udāsīnabhāvena pavattamānāpi sesasampayuttadhamme yathāsakakiccesu pavatteti, yathā rājā tuṇhī nisinnopi atthakaraṇe dhammaṭṭhe yathāsakaṃ kiccesu appamatto pavatteti. Alīnānuddhatappavattipaccayattā ūnādhikanivāraṇarasā. Pakkhapātupacchedanarasāti ‘‘idaṃ nihīnakiccaṃ hotu, idaṃ atirekatarakicca’’nti evaṃ pakkhapātanavasena viya pavatti pakkhapāto, taṃ upacchindantī viya hotīti pakkhapātupacchedanarasā. Sampayuttadhammānaṃ sakasakakicce majjhattabhāvena paccupatiṭṭhatīti majjhattabhāvapaccupaṭṭhāno. Bojjhaṅgānaṃ uparūpari uppādanameva brūhanaṃ vaḍḍhanañcāti āha – ‘‘uppādetī’’ti.
സതി ച സമ്പജഞ്ഞഞ്ച സതിസമ്പജഞ്ഞം, സതിപധാനം വാ സമ്പജഞ്ഞം സതിസമ്പജഞ്ഞം. തം സബ്ബത്ഥ സതോകാരിഭാവാവഹത്താ സതിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗസ്സ ഉപ്പാദായ ഹോതി. യഥാ പച്ചനീകധമ്മപ്പഹാനം അനുരൂപധമ്മസേവനാ ച അനുപ്പന്നാനം കുസലാനം ധമ്മാനം ഉപ്പാദായ ഹോതി, ഏവം സതിരഹിതപുഗ്ഗലവിവജ്ജനാ, സതോകാരിപുഗ്ഗലസേവനാ, തത്ഥ ച യുത്തതാ സതിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗസ്സ ഉപ്പാദായ ഹോതീതി ഇമമത്ഥം ദസ്സേതി, ‘‘സതിസമ്പജഞ്ഞ’’ന്തിആദിനാ. സത്തസു ഠാനേസൂതി ‘‘അഭിക്കന്തേ പടിക്കന്തേ സമ്പജാനകാരീ ഹോതി, ആലോകിതേ വിലോകിതേ സമ്പജാനകാരീ ഹോതി, സമിഞ്ജിതേ പസാരിതേ സമ്പജാനകാരീ ഹോതി, സങ്ഘാടിപത്തചീവരധാരണേ സമ്പജാനകാരീ ഹോതി, അസിതേ പീതേ ഖായിതേ സായിതേ സമ്പജാനകാരീ ഹോതി, ഉച്ചാരപസ്സാവകമ്മേ സമ്പജാനകാരീ ഹോതി, ഗതേ ഠിതേ നിസിന്നേ സുത്തേ ജാഗരിതേ ഭാസിതേ തുണ്ഹീഭാവേ സമ്പജാനകാരീ ഹോതീ’’തി (ദീ॰ നി॰ ൨.൩൭൬; മ॰ നി॰ ൧.൧൦൯) ഏവം വുത്തേസു അഭിക്കന്താദീസു സത്തസു ഠാനേസു. തിസ്സദത്തത്ഥേരോ നാമ യോ ബോധിമണ്ഡേ സുവണ്ണസലാകം ഗഹേത്വാ ‘‘അട്ഠാരസസു ഭാസാസു കതരഭാസായ ധമ്മം കഥേമീ’’തി പരിസം പധാരേസി. അഭയത്ഥേരോതി ദത്താഭയത്ഥേരമാഹ. അഭിനിവേസന്തി വിപസ്സനാഭിനിവേസം.
Sati ca sampajaññañca satisampajaññaṃ, satipadhānaṃ vā sampajaññaṃ satisampajaññaṃ. Taṃ sabbattha satokāribhāvāvahattā satisambojjhaṅgassa uppādāya hoti. Yathā paccanīkadhammappahānaṃ anurūpadhammasevanā ca anuppannānaṃ kusalānaṃ dhammānaṃ uppādāya hoti, evaṃ satirahitapuggalavivajjanā, satokāripuggalasevanā, tattha ca yuttatā satisambojjhaṅgassa uppādāya hotīti imamatthaṃ dasseti, ‘‘satisampajañña’’ntiādinā. Sattasu ṭhānesūti ‘‘abhikkante paṭikkante sampajānakārī hoti, ālokite vilokite sampajānakārī hoti, samiñjite pasārite sampajānakārī hoti, saṅghāṭipattacīvaradhāraṇe sampajānakārī hoti, asite pīte khāyite sāyite sampajānakārī hoti, uccārapassāvakamme sampajānakārī hoti, gate ṭhite nisinne sutte jāgarite bhāsite tuṇhībhāve sampajānakārī hotī’’ti (dī. ni. 2.376; ma. ni. 1.109) evaṃ vuttesu abhikkantādīsu sattasu ṭhānesu. Tissadattatthero nāma yo bodhimaṇḍe suvaṇṇasalākaṃ gahetvā ‘‘aṭṭhārasasu bhāsāsu katarabhāsāya dhammaṃ kathemī’’ti parisaṃ padhāresi. Abhayattheroti dattābhayattheramāha. Abhinivesanti vipassanābhinivesaṃ.
പരിപുച്ഛകതാതി പരിയോഗാഹേത്വാ പുച്ഛകഭാവോ. ആചരിയേ പയിരുപാസിത്വാ പഞ്ചപി നികായേ സഹ അട്ഠകഥായ പരിയോഗാഹേത്വാ യം യം തത്ഥ ഗണ്ഠിട്ഠാനഭൂതം, തം തം ‘‘ഇദം, ഭന്തേ, കഥം, ഇമസ്സ കോ അത്ഥോ’’തി ഖന്ധായതനാദിഅത്ഥം പുച്ഛന്തസ്സ ഹി ധമ്മവിചയസമ്ബോജ്ഝങ്ഗോ ഉപ്പജ്ജതി. തേനാഹ – ‘‘ഖന്ധധാതു…പേ॰… ബഹുലതാ’’തി.
Paripucchakatāti pariyogāhetvā pucchakabhāvo. Ācariye payirupāsitvā pañcapi nikāye saha aṭṭhakathāya pariyogāhetvā yaṃ yaṃ tattha gaṇṭhiṭṭhānabhūtaṃ, taṃ taṃ ‘‘idaṃ, bhante, kathaṃ, imassa ko attho’’ti khandhāyatanādiatthaṃ pucchantassa hi dhammavicayasambojjhaṅgo uppajjati. Tenāha – ‘‘khandhadhātu…pe… bahulatā’’ti.
വത്ഥുവിസദകിരിയാതി ഏത്ഥ ചിത്തചേതസികാനം പവത്തിട്ഠാനഭാവതോ സരീരം തപ്പടിബദ്ധാനി ചീവരാദീനി ച വത്ഥൂനീതി അധിപ്പേതാനി. താനി യഥാ ചിത്തസ്സ സുഖാവഹാനി ഹോന്തി, തഥാ കരണം തേസം വിസദകിരിയാ. തേനാഹ – ‘‘അജ്ഝത്തികബാഹിരാന’’ന്തിആദി. ഉസ്സന്നദോസന്തി വാതപിത്താദിവസേന ഉപചിതദോസം. സേദമലമക്ഖിതന്തി സേദേന ചേവ ജല്ലികാസങ്ഖാതേന സരീരമലേന ച മക്ഖിതം. ച-സദ്ദേന അഞ്ഞമ്പി സരീരസ്സ പീളാവഹം അച്ചാസനാദിം സങ്ഗണ്ഹാതി. സേനാസനം വാതി വാ-സദ്ദേന മലഗ്ഗഹിതപത്താദീനം സങ്ഗഹോ ദട്ഠബ്ബോ. പരിഭണ്ഡകരണാദീഹീതി ആദി-സദ്ദേന പത്തപചനാദീനം സങ്ഗഹോ ദട്ഠബ്ബോ. അവിസദേതി വത്ഥുമ്ഹി അവിസദേ സതി, വിസയഭൂതേ വാ. കഥം ഭാവനമനുയുത്തസ്സ താനി അജ്ഝത്തികബാഹിരവത്ഥൂനി വിസയോ? അന്തരന്തരാ പവത്തനകചിത്തുപ്പാദവസേനേവ വുത്തം. തേ ഹി ചിത്തുപ്പാദാ ചിത്തേകഗ്ഗതായ അപരിസുദ്ധഭാവായ സംവത്തന്തി. ചിത്തചേതസികേസൂതി നിസ്സയാദിപച്ചയഭൂതേസു ചിത്തചേതസികേസു. ഞാണമ്പീതി അപി-സദ്ദോ സമ്പിണ്ഡനത്ഥോ. തേന ‘‘ന കേവലം വത്ഥുയേവ, അഥ ഖോ തസ്മിം അപരിസുദ്ധേ ഞാണമ്പി അപരിസുദ്ധം ഹോതീ’’തി നിസ്സയാപരിസുദ്ധിയാ തംനിസ്സിതാപരിസുദ്ധി വിയ വിസയസ്സ അപരിസുദ്ധതായ വിസയിനോ അപരിസുദ്ധിം ദസ്സേതി.
Vatthuvisadakiriyāti ettha cittacetasikānaṃ pavattiṭṭhānabhāvato sarīraṃ tappaṭibaddhāni cīvarādīni ca vatthūnīti adhippetāni. Tāni yathā cittassa sukhāvahāni honti, tathā karaṇaṃ tesaṃ visadakiriyā. Tenāha – ‘‘ajjhattikabāhirāna’’ntiādi. Ussannadosanti vātapittādivasena upacitadosaṃ. Sedamalamakkhitanti sedena ceva jallikāsaṅkhātena sarīramalena ca makkhitaṃ. Ca-saddena aññampi sarīrassa pīḷāvahaṃ accāsanādiṃ saṅgaṇhāti. Senāsanaṃ vāti vā-saddena malaggahitapattādīnaṃ saṅgaho daṭṭhabbo. Paribhaṇḍakaraṇādīhīti ādi-saddena pattapacanādīnaṃ saṅgaho daṭṭhabbo. Avisadeti vatthumhi avisade sati, visayabhūte vā. Kathaṃ bhāvanamanuyuttassa tāni ajjhattikabāhiravatthūni visayo? Antarantarā pavattanakacittuppādavaseneva vuttaṃ. Te hi cittuppādā cittekaggatāya aparisuddhabhāvāya saṃvattanti. Cittacetasikesūti nissayādipaccayabhūtesu cittacetasikesu. Ñāṇampīti api-saddo sampiṇḍanattho. Tena ‘‘na kevalaṃ vatthuyeva, atha kho tasmiṃ aparisuddhe ñāṇampi aparisuddhaṃ hotī’’ti nissayāparisuddhiyā taṃnissitāparisuddhi viya visayassa aparisuddhatāya visayino aparisuddhiṃ dasseti.
സമഭാവകരണന്തി കിച്ചതോ അനൂനാധികഭാവകരണം. സദ്ധിന്ദ്രിയം ബലവം ഹോതി, സദ്ധേയ്യവത്ഥുസ്മിം പച്ചയവസേന അധിമോക്ഖകിച്ചസ്സ പടുതരഭാവേന പഞ്ഞായ അവിസദതായ വീരിയാദീനഞ്ച സിഥിലതാദിനാ സദ്ധിന്ദ്രിയം ബലവം ഹോതി. തേനാഹ – ‘‘ഇതരാനി മന്ദാനീ’’തി. തതോതി തസ്മാ, സദ്ധിന്ദ്രിയസ്സ ബലവഭാവതോ ഇതരേസഞ്ച മന്ദത്താതി അത്ഥോ. കോസജ്ജപക്ഖേ പതിതും അദത്വാ സമ്പയുത്തധമ്മാനം പഗ്ഗണ്ഹനം അനുബലപ്പദാനം പഗ്ഗഹോ. പഗ്ഗഹോവ കിച്ചം പഗ്ഗഹകിച്ചം. കാതും ന സക്കോതീതി ആനേത്വാ സമ്ബന്ധിതബ്ബം. ആരമ്മണം ഉപഗന്ത്വാ ഠാനം, അനിസ്സജ്ജനം വാ ഉപട്ഠാനം. വിക്ഖേപപ്പടിപക്ഖോ, യേന വാ സമ്പയുത്താ അവിക്ഖിത്താ ഹോന്തി, സോ അവിക്ഖേപോ. രൂപഗതം വിയ ചക്ഖുനാ യേന യാഥാവതോ വിസയസഭാവം പസ്സതി, തം ദസ്സനകിച്ചം കാതും ന സക്കോതി ബലവതാ സദ്ധിന്ദ്രിയേന അധിഭൂതത്താ. സഹജാതധമ്മേസു ഹി ഇന്ദട്ഠം കാരേന്താനം സഹപവത്തമാനാനം ധമ്മാനം ഏകദേസതാവസേനേവ അത്ഥസിദ്ധി, ന അഞ്ഞഥാ. തസ്മാതി വുത്തമേവത്ഥം കാരണഭാവേന പച്ചാമസതി. തന്തി സദ്ധിന്ദ്രിയം. ധമ്മസഭാവപച്ചവേക്ഖണേനാതി യസ്സ സദ്ധേയ്യസ്സ വത്ഥുനോ ഉളാരതാദിഗുണേ അധിമുച്ചനസ്സ സാതിസയപ്പവത്തിയാ സദ്ധിന്ദ്രിയം ബലവം ജാതം, തസ്സ പച്ചയപച്ചയുപ്പന്നതാദിവിഭാഗതോ യാഥാവതോ വീമംസനേന. ഏവഞ്ഹി ഏവംധമ്മതാനയേന യാഥാവസരസതോ പരിഗ്ഗയ്ഹമാനേ സവിപ്ഫാരോ അധിമോക്ഖോ ന ഹോതി ‘‘അയം ഇമേസം ധമ്മാനം സഭാവോ’’തി പരിജാനനവസേന പഞ്ഞാബ്യാപാരസ്സ സാതിസയത്താ. ധുരിയധമ്മേസു ഹി യഥാ സദ്ധായ ബലവഭാവേ പഞ്ഞായ മന്ദഭാവോ ഹോതി, ഏവം പഞ്ഞായ ബലവഭാവേ സദ്ധായ മന്ദഭാവോ ഹോതി. തേന വുത്തം – ‘‘തം ധമ്മസഭാവപച്ചവേക്ഖണേന ഹാപേതബ്ബ’’ന്തി.
Samabhāvakaraṇanti kiccato anūnādhikabhāvakaraṇaṃ. Saddhindriyaṃ balavaṃ hoti, saddheyyavatthusmiṃ paccayavasena adhimokkhakiccassa paṭutarabhāvena paññāya avisadatāya vīriyādīnañca sithilatādinā saddhindriyaṃ balavaṃ hoti. Tenāha – ‘‘itarāni mandānī’’ti. Tatoti tasmā, saddhindriyassa balavabhāvato itaresañca mandattāti attho. Kosajjapakkhe patituṃ adatvā sampayuttadhammānaṃ paggaṇhanaṃ anubalappadānaṃ paggaho. Paggahova kiccaṃ paggahakiccaṃ. Kātuṃ na sakkotīti ānetvā sambandhitabbaṃ. Ārammaṇaṃ upagantvā ṭhānaṃ, anissajjanaṃ vā upaṭṭhānaṃ. Vikkhepappaṭipakkho, yena vā sampayuttā avikkhittā honti, so avikkhepo. Rūpagataṃ viya cakkhunā yena yāthāvato visayasabhāvaṃ passati, taṃ dassanakiccaṃ kātuṃ na sakkoti balavatā saddhindriyena adhibhūtattā. Sahajātadhammesu hi indaṭṭhaṃ kārentānaṃ sahapavattamānānaṃ dhammānaṃ ekadesatāvaseneva atthasiddhi, na aññathā. Tasmāti vuttamevatthaṃ kāraṇabhāvena paccāmasati. Tanti saddhindriyaṃ. Dhammasabhāvapaccavekkhaṇenāti yassa saddheyyassa vatthuno uḷāratādiguṇe adhimuccanassa sātisayappavattiyā saddhindriyaṃ balavaṃ jātaṃ, tassa paccayapaccayuppannatādivibhāgato yāthāvato vīmaṃsanena. Evañhi evaṃdhammatānayena yāthāvasarasato pariggayhamāne savipphāro adhimokkho na hoti ‘‘ayaṃ imesaṃ dhammānaṃ sabhāvo’’ti parijānanavasena paññābyāpārassa sātisayattā. Dhuriyadhammesu hi yathā saddhāya balavabhāve paññāya mandabhāvo hoti, evaṃ paññāya balavabhāve saddhāya mandabhāvo hoti. Tena vuttaṃ – ‘‘taṃ dhammasabhāvapaccavekkhaṇena hāpetabba’’nti.
തഥാ അമനസികാരേനാതി യേനാകാരേന ഭാവനമനുയുഞ്ജന്തസ്സ സദ്ധിന്ദ്രിയം ബലവം ജാതം, തേനാകാരേന ഭാവനായ അനനുയുഞ്ജനതോതി വുത്തം ഹോതി. ഇധ ദുവിധേന സദ്ധിന്ദ്രിയസ്സ ബലവഭാവോ അത്തനോ വാ പച്ചയവിസേസേന കിച്ചുത്തരിയതോ വീരിയാദീനം വാ മന്ദകിച്ചതായ. തത്ഥ പഠമവികപ്പേ ഹാപനവിധി ദസ്സിതോ, ദുതിയവികപ്പേ പന യഥാ മനസികരോതോ വീരിയാദീനം മന്ദകിച്ചതായ സദ്ധിന്ദ്രിയം ബലവം ജാതം, തഥാ അമനസികാരേന വീരിയാദീനം പടുകിച്ചഭാവാവഹേന മനസികാരേന സദ്ധിന്ദ്രിയം തേഹി സമരസം കരോന്തേന ഹാപേതബ്ബം. ഇമിനാ നയേന സേസിന്ദ്രിയേസുപി ഹാപനവിധി വേദിതബ്ബോ.
Tathā amanasikārenāti yenākārena bhāvanamanuyuñjantassa saddhindriyaṃ balavaṃ jātaṃ, tenākārena bhāvanāya ananuyuñjanatoti vuttaṃ hoti. Idha duvidhena saddhindriyassa balavabhāvo attano vā paccayavisesena kiccuttariyato vīriyādīnaṃ vā mandakiccatāya. Tattha paṭhamavikappe hāpanavidhi dassito, dutiyavikappe pana yathā manasikaroto vīriyādīnaṃ mandakiccatāya saddhindriyaṃ balavaṃ jātaṃ, tathā amanasikārena vīriyādīnaṃ paṭukiccabhāvāvahena manasikārena saddhindriyaṃ tehi samarasaṃ karontena hāpetabbaṃ. Iminā nayena sesindriyesupi hāpanavidhi veditabbo.
വക്കലിത്ഥേരവത്ഥൂതി സോ ഹി ആയസ്മാ സദ്ധാധിമുത്തതായ കതാധികാരോ സത്ഥു രൂപദസ്സനപ്പസുതോ ഏവ ഹുത്വാ വിഹരന്തോ സത്ഥാരാ ‘‘കിം തേ, വക്കലി, ഇമിനാ പൂതികായേന ദിട്ഠേന, യോ ഖോ, വക്കലി, ധമ്മം പസ്സതി, സോ മം പസ്സതീ’’തിആദിനാ (സം॰ നി॰ ൩.൮൭) നയേന ഓവദിത്വാ കമ്മട്ഠാനേ നിയോജിതോപി തം അനനുയുഞ്ജന്തോ പണാമിതോ അത്താനം വിനിപാതേതും പപാതട്ഠാനം അഭിരുഹി. അഥ നം സത്ഥാ യഥാനിസിന്നോവ ഓഭാസവിസ്സജ്ജനേന അത്താനം ദസ്സേത്വാ –
Vakkalittheravatthūti so hi āyasmā saddhādhimuttatāya katādhikāro satthu rūpadassanappasuto eva hutvā viharanto satthārā ‘‘kiṃ te, vakkali, iminā pūtikāyena diṭṭhena, yo kho, vakkali, dhammaṃ passati, so maṃ passatī’’tiādinā (saṃ. ni. 3.87) nayena ovaditvā kammaṭṭhāne niyojitopi taṃ ananuyuñjanto paṇāmito attānaṃ vinipātetuṃ papātaṭṭhānaṃ abhiruhi. Atha naṃ satthā yathānisinnova obhāsavissajjanena attānaṃ dassetvā –
‘‘പാമോജ്ജബഹുലോ ഭിക്ഖു, പസന്നോ ബുദ്ധസാസനേ;
‘‘Pāmojjabahulo bhikkhu, pasanno buddhasāsane;
അധിഗച്ഛേ പദം സന്തം, സങ്ഖാരൂപസമം സുഖ’’ന്തി. (ധ॰ പ॰ ൩൮൧) –
Adhigacche padaṃ santaṃ, saṅkhārūpasamaṃ sukha’’nti. (dha. pa. 381) –
ഗാഥം വത്വാ ‘‘ഏഹി, വക്കലീ’’തി ആഹ. സോ തേനേവ അമതേന അഭിസിത്തോ ഹട്ഠതുട്ഠോ ഹുത്വാ വിപസ്സനം പട്ഠപേസി, സദ്ധായ പന ബലവഭാവേന വിപസ്സനാവീഥിം ന ഓതരി. തം ഞത്വാ ഭഗവാ തസ്സ ഇന്ദ്രിയസമത്തപ്പടിപാദനായ കമ്മട്ഠാനം സോധേത്വാ അദാസി. സോ സത്ഥാരാ ദിന്നനയേ ഠത്വാ വിപസ്സനം ഉസ്സുക്കാപേത്വാ മഗ്ഗപ്പടിപാടിയാ അരഹത്തം പാപുണി. തേന വുത്തം – ‘‘വക്കലിത്ഥേരവത്ഥു ചേത്ഥ നിദസ്സന’’ന്തി. ഏത്ഥാതി സദ്ധിന്ദ്രിയസ്സ അധിമത്തഭാവേ സേസിന്ദ്രിയാനം സകിച്ചാകരണേ. ഇതരകിച്ചഭേദന്തി ഉപട്ഠാനാദികിച്ചവിസേസം. പസ്സദ്ധാദീതി ആദി-സദ്ദേന സമാധിഉപേക്ഖാസമ്ബോജ്ഝങ്ഗാനം സങ്ഗഹോ. ഹാപേതബ്ബന്തി യഥാ സദ്ധിന്ദ്രിയസ്സ ബലവഭാവോ ധമ്മസഭാവപച്ചവേക്ഖണേന ഹായതി, ഏവം വീരിയിന്ദ്രിയസ്സ അധിമത്തതാ പസ്സദ്ധിആദിഭാവനായ ഹായതി സമാധിപക്ഖിയത്താ തസ്സാ. തഥാ ഹി സമാധിന്ദ്രിയസ്സ അധിമത്തതം കോസജ്ജപാതതോ രക്ഖന്തീ വീരിയാദിഭാവനാ വിയ വീരിയിന്ദ്രിയസ്സ അധിമത്തതം ഉദ്ധച്ചപാതതോ രക്ഖന്തീ പസ്സദ്ധാദിഭാവനാ ഏകംസതോ ഹാപേതി. തേന വുത്തം – ‘‘പസ്സദ്ധാദിഭാവനായ ഹാപേതബ്ബ’’ന്തി.
Gāthaṃ vatvā ‘‘ehi, vakkalī’’ti āha. So teneva amatena abhisitto haṭṭhatuṭṭho hutvā vipassanaṃ paṭṭhapesi, saddhāya pana balavabhāvena vipassanāvīthiṃ na otari. Taṃ ñatvā bhagavā tassa indriyasamattappaṭipādanāya kammaṭṭhānaṃ sodhetvā adāsi. So satthārā dinnanaye ṭhatvā vipassanaṃ ussukkāpetvā maggappaṭipāṭiyā arahattaṃ pāpuṇi. Tena vuttaṃ – ‘‘vakkalittheravatthu cettha nidassana’’nti. Etthāti saddhindriyassa adhimattabhāve sesindriyānaṃ sakiccākaraṇe. Itarakiccabhedanti upaṭṭhānādikiccavisesaṃ. Passaddhādīti ādi-saddena samādhiupekkhāsambojjhaṅgānaṃ saṅgaho. Hāpetabbanti yathā saddhindriyassa balavabhāvo dhammasabhāvapaccavekkhaṇena hāyati, evaṃ vīriyindriyassa adhimattatā passaddhiādibhāvanāya hāyati samādhipakkhiyattā tassā. Tathā hi samādhindriyassa adhimattataṃ kosajjapātato rakkhantī vīriyādibhāvanā viya vīriyindriyassa adhimattataṃ uddhaccapātato rakkhantī passaddhādibhāvanā ekaṃsato hāpeti. Tena vuttaṃ – ‘‘passaddhādibhāvanāya hāpetabba’’nti.
സോണത്ഥേരസ്സ വത്ഥൂതി സുഖുമാലസോണത്ഥേരസ്സ വത്ഥു. സോ ഹി ആയസ്മാ സത്ഥു സന്തികേ കമ്മട്ഠാനം ഗഹേത്വാ സീതവനേ വിഹരന്തോ ‘‘മമ സരീരം സുഖുമാലം, ന ച സക്കാ സുഖേനേവ സുഖം അധിഗന്തും, കിലമേത്വാപി സമണധമ്മോ കാതബ്ബോ’’തി ഠാനചങ്കമമേവ അധിട്ഠായ പധാനമനുയുഞ്ജന്തോ പാദതലേസു ഫോടേസു ഉട്ഠിതേസുപി വേദനം അജ്ഝുപേക്ഖിത്വാ ദള്ഹവീരിയം കരോന്തോ അച്ചാരദ്ധവീരിയതായ വിസേസം നിബ്ബത്തേതും നാസക്ഖി. സത്ഥാ തത്ഥ ഗന്ത്വാ വീണൂപമോവാദേന ഓവദിത്വാ വീരിയസമതായോജനവിധിം ദസ്സേന്തോ കമ്മട്ഠാനം വിസോധേത്വാ ഗിജ്ഝകൂടം ഗതോ. ഥേരോപി സത്ഥാരാ ദിന്നനയേന വീരിയസമതം യോജേത്വാ ഭാവേന്തോ വിപസ്സനമ്പി ഉസ്സുക്കാപേത്വാ അരഹത്തേ പതിട്ഠാസി. തേന വുത്തം – ‘‘സോണത്ഥേരസ്സ വത്ഥു ദസ്സേതബ്ബ’’ന്തി. സേസേസുപീതി സതിസമാധിപഞ്ഞിന്ദ്രിയേസുപി.
Soṇattherassa vatthūti sukhumālasoṇattherassa vatthu. So hi āyasmā satthu santike kammaṭṭhānaṃ gahetvā sītavane viharanto ‘‘mama sarīraṃ sukhumālaṃ, na ca sakkā sukheneva sukhaṃ adhigantuṃ, kilametvāpi samaṇadhammo kātabbo’’ti ṭhānacaṅkamameva adhiṭṭhāya padhānamanuyuñjanto pādatalesu phoṭesu uṭṭhitesupi vedanaṃ ajjhupekkhitvā daḷhavīriyaṃ karonto accāraddhavīriyatāya visesaṃ nibbattetuṃ nāsakkhi. Satthā tattha gantvā vīṇūpamovādena ovaditvā vīriyasamatāyojanavidhiṃ dassento kammaṭṭhānaṃ visodhetvā gijjhakūṭaṃ gato. Theropi satthārā dinnanayena vīriyasamataṃ yojetvā bhāvento vipassanampi ussukkāpetvā arahatte patiṭṭhāsi. Tena vuttaṃ – ‘‘soṇattherassa vatthu dassetabba’’nti. Sesesupīti satisamādhipaññindriyesupi.
സമതന്തി സദ്ധാപഞ്ഞാനം അഞ്ഞമഞ്ഞം അനൂനാധികഭാവം, തഥാ സമാധിവീരിയാനം. യഥാ ഹി സദ്ധാപഞ്ഞാനം വിസും ധുരിയധമ്മഭൂതാനം കിച്ചതോ അഞ്ഞമഞ്ഞാനതിവത്തനം വിസേസതോ ഇച്ഛിതബ്ബം, യതോ നേസം സമധുരതായ അപ്പനാ സമ്പജ്ജതി, ഏവം സമാധിവീരിയാനം കോസജ്ജുദ്ധച്ചപക്ഖികാനം സമരസതായ സതി അഞ്ഞമഞ്ഞൂപത്ഥമ്ഭനതോ സമ്പയുത്തധമ്മാനം അന്തദ്വയപാതാഭാവേന സമ്മദേവ അപ്പനാ ഇജ്ഝതി. ബലവസദ്ധോതിആദി ബ്യതിരേകമുഖേന വുത്തസ്സേവത്ഥസ്സ സമത്ഥനം. തസ്സത്ഥോ – യോ ബലവതിയാ സദ്ധായ സമന്നാഗതോ അവിസദഞാണോ, സോ മുധപ്പസന്നോ ഹോതി, ന അവേച്ചപ്പസന്നോ. തഥാ ഹി അവത്ഥുസ്മിം പസീദതി സേയ്യഥാപി തിത്ഥിയസാവകാ. കേരാടികപക്ഖന്തി സാഠേയ്യപക്ഖം ഭജതി. സദ്ധാഹീനായ പഞ്ഞായ അതിധാവന്തോ ‘‘ദേയ്യവത്ഥുപരിച്ചാഗേന വിനാ ചിത്തുപ്പാദമത്തേനപി ദാനമയം പുഞ്ഞം ഹോതീ’’തിആദീനി പരികപ്പേതി ഹേതുപ്പടിരൂപകേഹി വഞ്ചിതോ, ഏവംഭൂതോ സുക്ഖതക്കവിലുത്തചിത്തോ പണ്ഡിതാനം വചനം നാദിയതി, സഞ്ഞത്തിം ന ഗച്ഛതി. തേനാഹ – ‘‘ഭേസജ്ജസമുട്ഠിതോ വിയ രോഗോ അതേകിച്ഛോ ഹോതീ’’തി. യഥാ ചേത്ഥ സദ്ധാപഞ്ഞാനം അഞ്ഞമഞ്ഞം സമഭാവോ അത്ഥാവഹോ, അനത്ഥാവഹോ വിസമഭാവോ, ഏവം സമാധിവീരിയാനം അഞ്ഞമഞ്ഞം അവിക്ഖേപാവഹോ സമഭാവോ, ഇതരോ വിക്ഖേപാവഹോ ചാതി കോസജ്ജം അഭിഭവതി, തേന അപ്പനം ന പാപുണാതീതി അധിപ്പായോ. ഉദ്ധച്ചം അഭിഭവതീതി ഏത്ഥാപി ഏസേവ നയോ. തം ഉഭയന്തി സദ്ധാപഞ്ഞാദ്വയം സമാധിവീരിയദ്വയഞ്ച. സമം കത്തബ്ബന്തി സമരസം കാതബ്ബം.
Samatanti saddhāpaññānaṃ aññamaññaṃ anūnādhikabhāvaṃ, tathā samādhivīriyānaṃ. Yathā hi saddhāpaññānaṃ visuṃ dhuriyadhammabhūtānaṃ kiccato aññamaññānativattanaṃ visesato icchitabbaṃ, yato nesaṃ samadhuratāya appanā sampajjati, evaṃ samādhivīriyānaṃ kosajjuddhaccapakkhikānaṃ samarasatāya sati aññamaññūpatthambhanato sampayuttadhammānaṃ antadvayapātābhāvena sammadeva appanā ijjhati. Balavasaddhotiādi byatirekamukhena vuttassevatthassa samatthanaṃ. Tassattho – yo balavatiyā saddhāya samannāgato avisadañāṇo, so mudhappasanno hoti, na aveccappasanno. Tathā hi avatthusmiṃ pasīdati seyyathāpi titthiyasāvakā. Kerāṭikapakkhanti sāṭheyyapakkhaṃ bhajati. Saddhāhīnāya paññāya atidhāvanto ‘‘deyyavatthupariccāgena vinā cittuppādamattenapi dānamayaṃ puññaṃ hotī’’tiādīni parikappeti hetuppaṭirūpakehi vañcito, evaṃbhūto sukkhatakkaviluttacitto paṇḍitānaṃ vacanaṃ nādiyati, saññattiṃ na gacchati. Tenāha – ‘‘bhesajjasamuṭṭhito viya rogo atekiccho hotī’’ti. Yathā cettha saddhāpaññānaṃ aññamaññaṃ samabhāvo atthāvaho, anatthāvaho visamabhāvo, evaṃ samādhivīriyānaṃ aññamaññaṃ avikkhepāvaho samabhāvo, itaro vikkhepāvaho cāti kosajjaṃ abhibhavati, tena appanaṃ na pāpuṇātīti adhippāyo. Uddhaccaṃ abhibhavatīti etthāpi eseva nayo. Taṃ ubhayanti saddhāpaññādvayaṃ samādhivīriyadvayañca. Samaṃ kattabbanti samarasaṃ kātabbaṃ.
സമാധികമ്മികസ്സാതി സമഥകമ്മട്ഠാനികസ്സ. ഏവന്തി ഏവം സന്തേ, സദ്ധായ ഥോകം ബലവഭാവേ സതീതി അത്ഥോ. സദ്ദഹന്തോതി ‘‘പഥവീ പഥവീതി മനസികരണമത്തേന കഥം ഝാനുപ്പത്തീ’’തി അചിന്തേത്വാ ‘‘അദ്ധാ സമ്മാസമ്ബുദ്ധേന വുത്തവിധി ഇജ്ഝിസ്സതീ’’തി സദ്ദഹന്തോ സദ്ധം ജനേന്തോ. ഓകപ്പേന്തോതി ആരമ്മണം അനുപ്പവിസിത്വാ വിയ അധിമുച്ചനവസേന അവകപ്പേന്തോ പക്ഖന്ദന്തോ. ഏകഗ്ഗതാ ബലവതീ വട്ടതി സമാധിപ്പധാനത്താ ഝാനസ്സ. ഉഭിന്നന്തി സമാധിപഞ്ഞാനം. സമാധികമ്മികസ്സ സമാധിനോ അധിമത്തതാ വിയ പഞ്ഞായ അധിമത്തതാപി ഇച്ഛിതബ്ബാതി ആഹ – ‘‘സമതായപീ’’തി, സമഭാവേനപീതി അത്ഥോ. അപ്പനാതി ലോകിയഅപ്പനാ. തഥാ ഹി ‘‘ഹോതിയേവാ’’തി സാസങ്കം വദതി. ലോകുത്തരപ്പനാ പന തേസം സമഭാവേനേവ ഇച്ഛിതാ. യഥാഹ – ‘‘സമഥവിപസ്സനം യുഗനദ്ധം ഭാവേതീ’’തി (അ॰ നി॰ ൪.൧൭൦; പടി॰ മ॰ ൨.൫).
Samādhikammikassāti samathakammaṭṭhānikassa. Evanti evaṃ sante, saddhāya thokaṃ balavabhāve satīti attho. Saddahantoti ‘‘pathavī pathavīti manasikaraṇamattena kathaṃ jhānuppattī’’ti acintetvā ‘‘addhā sammāsambuddhena vuttavidhi ijjhissatī’’ti saddahanto saddhaṃ janento. Okappentoti ārammaṇaṃ anuppavisitvā viya adhimuccanavasena avakappento pakkhandanto. Ekaggatā balavatī vaṭṭati samādhippadhānattā jhānassa. Ubhinnanti samādhipaññānaṃ. Samādhikammikassa samādhino adhimattatā viya paññāya adhimattatāpi icchitabbāti āha – ‘‘samatāyapī’’ti, samabhāvenapīti attho. Appanāti lokiyaappanā. Tathā hi ‘‘hotiyevā’’ti sāsaṅkaṃ vadati. Lokuttarappanā pana tesaṃ samabhāveneva icchitā. Yathāha – ‘‘samathavipassanaṃ yuganaddhaṃ bhāvetī’’ti (a. ni. 4.170; paṭi. ma. 2.5).
യദി വിസേസതോ സദ്ധാപഞ്ഞാനം സമാധിവീരിയാനഞ്ച സമതാവ ഇച്ഛിതാ, കഥം സതീതി ആഹ – ‘‘സതി പന സബ്ബത്ഥ ബലവതീ വട്ടതീ’’തി. സബ്ബത്ഥാതി ലീനുദ്ധച്ചപക്ഖികേസു പഞ്ചസു ഇന്ദ്രിയേസു. ഉദ്ധച്ചപക്ഖികേ ഗണ്ഹന്തോ ‘‘സദ്ധാവീരിയപഞ്ഞാന’’ന്തി ആഹ. അഞ്ഞഥാപീതി ച ഗഹേതബ്ബാ സിയാ. തഥാ ഹി കോസജ്ജപക്ഖികേന ച സമാധിനാഇച്ചേവ വുത്തം, ന ‘‘പസ്സദ്ധിസമാധിഉപേക്ഖാഹീ’’തി. സാതി സതി. സബ്ബേസു രാജകമ്മേസു നിയുത്തോ സബ്ബകമ്മികോ. തേനാതി തേന സബ്ബത്ഥ ഇച്ഛിതബ്ബത്ഥേന കാരണേന. ആഹ അട്ഠകഥായം. സബ്ബത്ഥ നിയുത്താ സബ്ബത്ഥികാ സബ്ബത്ഥ ലീനേ ഉദ്ധതേ ച ചിത്തേ ഇച്ഛിതബ്ബത്താ, സബ്ബേന വാ ലീനുദ്ധച്ചപക്ഖിയേന ബോജ്ഝങ്ഗഗണേന അത്ഥേതബ്ബാതി സബ്ബത്ഥാ, സാവ സബ്ബത്ഥികാ. ചിത്തന്തി കുസലചിത്തം. തസ്സ ഹി സതിപടിസരണം പരായണം അപ്പത്തസ്സ പത്തിയാ അനധിഗതസ്സ അധിഗമായ. തേനാഹ – ‘‘ആരക്ഖപച്ചുപട്ഠാനാ’’തിആദി.
Yadi visesato saddhāpaññānaṃ samādhivīriyānañca samatāva icchitā, kathaṃ satīti āha – ‘‘sati pana sabbattha balavatī vaṭṭatī’’ti. Sabbatthāti līnuddhaccapakkhikesu pañcasu indriyesu. Uddhaccapakkhike gaṇhanto ‘‘saddhāvīriyapaññāna’’nti āha. Aññathāpīti ca gahetabbā siyā. Tathā hi kosajjapakkhikena ca samādhināicceva vuttaṃ, na ‘‘passaddhisamādhiupekkhāhī’’ti. Sāti sati. Sabbesu rājakammesu niyutto sabbakammiko. Tenāti tena sabbattha icchitabbatthena kāraṇena. Āha aṭṭhakathāyaṃ. Sabbattha niyuttā sabbatthikā sabbattha līne uddhate ca citte icchitabbattā, sabbena vā līnuddhaccapakkhiyena bojjhaṅgagaṇena atthetabbāti sabbatthā, sāva sabbatthikā. Cittanti kusalacittaṃ. Tassa hi satipaṭisaraṇaṃ parāyaṇaṃ appattassa pattiyā anadhigatassa adhigamāya. Tenāha – ‘‘ārakkhapaccupaṭṭhānā’’tiādi.
ഖന്ധാദിഭേദേസു അനോഗാള്ഹപഞ്ഞാനന്തി പരിയത്തിബാഹുസച്ചവസേനപി ഖന്ധായതനാദീസു അപ്പതിട്ഠിതബുദ്ധീനം. ബഹുസ്സുതസേവനാ ഹി സുതമയഞാണാവഹാ. തരുണവിപസ്സനാസമങ്ഗീപി ഭാവനാമയഞാണേ ഠിതത്താ ഏകംസതോ പഞ്ഞവാ ഏവ നാമ ഹോതീതി ആഹ – ‘‘സമപഞ്ഞാസ…പേ॰… പുഗ്ഗലസേവനാ’’തി. ഞേയ്യധമ്മസ്സ ഗമ്ഭീരഭാവവസേന തപ്പരിച്ഛേദകഞാണസ്സ ഗമ്ഭീരഭാവഗ്ഗഹണന്തി ആഹ – ‘‘ഗമ്ഭീരേസു ഖന്ധാദീസു പവത്തായ ഗമ്ഭീരപഞ്ഞായാ’’തി. തഞ്ഹി ഞേയ്യം താദിസായ പഞ്ഞായ ചരിതബ്ബതോ ഗമ്ഭീരഞാണചരിയം. തസ്സാ വാ പഞ്ഞായ തത്ഥ പഭേദതോ പവത്തി ഗമ്ഭീരഞാണചരിയാ, തസ്സാ പച്ചവേക്ഖണാതി ആഹ – ‘‘ഗമ്ഭീരപഞ്ഞായ പഭേദപച്ചവേക്ഖണാ’’തി.
Khandhādibhedesu anogāḷhapaññānanti pariyattibāhusaccavasenapi khandhāyatanādīsu appatiṭṭhitabuddhīnaṃ. Bahussutasevanā hi sutamayañāṇāvahā. Taruṇavipassanāsamaṅgīpi bhāvanāmayañāṇe ṭhitattā ekaṃsato paññavā eva nāma hotīti āha – ‘‘samapaññāsa…pe… puggalasevanā’’ti. Ñeyyadhammassa gambhīrabhāvavasena tapparicchedakañāṇassa gambhīrabhāvaggahaṇanti āha – ‘‘gambhīresu khandhādīsu pavattāya gambhīrapaññāyā’’ti. Tañhi ñeyyaṃ tādisāya paññāya caritabbato gambhīrañāṇacariyaṃ. Tassā vā paññāya tattha pabhedato pavatti gambhīrañāṇacariyā, tassā paccavekkhaṇāti āha – ‘‘gambhīrapaññāya pabhedapaccavekkhaṇā’’ti.
പഞ്ചവിധബന്ധനകമ്മകാരണം നിരയേ നിബ്ബത്തസത്തസ്സ യേഭുയ്യേന സബ്ബപഠമം കരോന്തീതി ദേവദൂതസുത്താദീസു ആദിതോ വുത്തത്താ ച ആഹ – ‘‘പഞ്ചവിധബന്ധനകമ്മകാരണതോ പട്ഠായാ’’തി. സകടവഹനാദികാലേതി ആദി-സദ്ദേന തദഞ്ഞം മനുസ്സേഹി തിരച്ഛാനേഹി ച വിബാധിതബ്ബകാലം സങ്ഗണ്ഹാതി. ഏകം ബുദ്ധന്തരന്തി ഇദം അപരാപരേസു പേതേസുയേവ ഉപ്പജ്ജനകസത്തവസേന വുത്തം, ഏകച്ചാനം വാ പേതാനം ഏകച്ചതിരച്ഛാനാനം വിയ ദീഘായുകതാ സിയാതി തഥാ വുത്തം. തഥാ ഹി കാളോ നാഗരാജാ ചതുന്നം ബുദ്ധാനം സമ്മുഖീഭാവം ലഭിത്വാ ഠിതോപി മേത്തേയ്യസ്സപി ഭഗവതോ സമ്മുഖീഭാവം ലഭിസ്സതീതി വദന്തി, യതസ്സ കപ്പായുകതാ വുത്താ.
Pañcavidhabandhanakammakāraṇaṃ niraye nibbattasattassa yebhuyyena sabbapaṭhamaṃ karontīti devadūtasuttādīsu ādito vuttattā ca āha – ‘‘pañcavidhabandhanakammakāraṇato paṭṭhāyā’’ti. Sakaṭavahanādikāleti ādi-saddena tadaññaṃ manussehi tiracchānehi ca vibādhitabbakālaṃ saṅgaṇhāti. Ekaṃ buddhantaranti idaṃ aparāparesu petesuyeva uppajjanakasattavasena vuttaṃ, ekaccānaṃ vā petānaṃ ekaccatiracchānānaṃ viya dīghāyukatā siyāti tathā vuttaṃ. Tathā hi kāḷo nāgarājā catunnaṃ buddhānaṃ sammukhībhāvaṃ labhitvā ṭhitopi metteyyassapi bhagavato sammukhībhāvaṃ labhissatīti vadanti, yatassa kappāyukatā vuttā.
ഏവം ആനിസംസദസ്സാവിനോതി വീരിയായത്തോ ഏവ സബ്ബോ ലോകിയോ ലോകുത്തരോ ച വിസേസാധിഗമോതി ഏവം വീരിയേ ആനിസംസദസ്സനസീലസ്സ. ഗമനവീഥിന്തി സപുബ്ബഭാഗം നിബ്ബാനഗാമിനിപടിപദം , സഹ വിപസ്സനായ അരിയമഗ്ഗപ്പടിപാടി, സത്തവിസുദ്ധിപരമ്പരാ വാ. സാ ഹി ‘‘ഭിക്ഖുനോ വട്ടനിയ്യാനായ ഗന്തബ്ബാ പടിപജ്ജിതബ്ബാ പടിപദാ’’തി കത്വാ ഗമനവീഥി നാമ.
Evaṃ ānisaṃsadassāvinoti vīriyāyatto eva sabbo lokiyo lokuttaro ca visesādhigamoti evaṃ vīriye ānisaṃsadassanasīlassa. Gamanavīthinti sapubbabhāgaṃ nibbānagāminipaṭipadaṃ , saha vipassanāya ariyamaggappaṭipāṭi, sattavisuddhiparamparā vā. Sā hi ‘‘bhikkhuno vaṭṭaniyyānāya gantabbā paṭipajjitabbā paṭipadā’’ti katvā gamanavīthi nāma.
കായദള്ഹീബഹുലോതി യഥാ തഥാ കായസ്സ ദള്ഹീകമ്മപ്പസുതോ. പിണ്ഡപാതന്തി രട്ഠപിണ്ഡം. പച്ചയദായകാനം അത്തനി കാരസ്സ അത്തനോ സമ്മാപടിപത്തിയാ മഹപ്ഫലഭാവസ്സ കരണേന പിണ്ഡസ്സ ഭിക്ഖായ പടിപൂജനാ പിണ്ഡപാതാപചായനം.
Kāyadaḷhībahuloti yathā tathā kāyassa daḷhīkammappasuto. Piṇḍapātanti raṭṭhapiṇḍaṃ. Paccayadāyakānaṃ attani kārassa attano sammāpaṭipattiyā mahapphalabhāvassa karaṇena piṇḍassa bhikkhāya paṭipūjanā piṇḍapātāpacāyanaṃ.
നീഹരന്തോതി പത്തത്ഥവികതോ നീഹരന്തോ. തം സദ്ദം സുത്വാതി തം ഉപാസികായ വചനം പണ്ണസാലാദ്വാരേ ഠിതോവ പഞ്ചാഭിഞ്ഞതായ ദിബ്ബസോതേന സുത്വാ. മനുസ്സസമ്പത്തി, ദിബ്ബസമ്പത്തി, നിബ്ബാനസമ്പത്തീതി ഇമാ തിസ്സോ സമ്പത്തിയോ. ദാതും സക്ഖിസ്സസീതി തയി കതേന ദാനമയേന വേയ്യാവച്ചമയേന ച പുഞ്ഞകമ്മേന ഖേത്തവിസേസഭാവൂപഗമനേന അപരാപരം ദേവമനുസ്സാനം സമ്പത്തിയോ അന്തേ നിബ്ബാനസമ്പത്തിഞ്ച ദാതും സക്ഖിസ്സസീതി ഥേരോ അത്താനം പുച്ഛതി. സിതം കരോന്തോതി ‘‘അകിച്ഛേനേവ മയാ വട്ടദുക്ഖം സമതിക്കന്ത’’ന്തി പച്ചവേക്ഖണാവസാനേ സഞ്ജാതപാമോജ്ജവസേന സിതം കരോന്തോ.
Nīharantoti pattatthavikato nīharanto. Taṃ saddaṃ sutvāti taṃ upāsikāya vacanaṃ paṇṇasālādvāre ṭhitova pañcābhiññatāya dibbasotena sutvā. Manussasampatti, dibbasampatti, nibbānasampattīti imā tisso sampattiyo. Dātuṃ sakkhissasīti tayi katena dānamayena veyyāvaccamayena ca puññakammena khettavisesabhāvūpagamanena aparāparaṃ devamanussānaṃ sampattiyo ante nibbānasampattiñca dātuṃ sakkhissasīti thero attānaṃ pucchati. Sitaṃ karontoti ‘‘akiccheneva mayā vaṭṭadukkhaṃ samatikkanta’’nti paccavekkhaṇāvasāne sañjātapāmojjavasena sitaṃ karonto.
നിപ്പരിസ്സയകാലോതി നിരുപദ്ദവകാലോ, തദാ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ സുലഭാ പച്ചയാ ഹോന്തീതി പച്ചയഹേതുകാ ചിത്തപീളാ നത്ഥീതി അധിപ്പായോ. പസ്സന്താനംയേവാതി അനാദരേ സാമിവചനം. ഖീരധേനുന്തി ഖീരദായികം ധേനും . കിഞ്ചിദേവ കത്വാതി കിഞ്ചിദേവ ഭതികമ്മം കത്വാ. ഉച്ഛുയന്തകമ്മന്തി ഉച്ഛുയന്തസാലായ കാതബ്ബം കിച്ചം. തമേവ മഗ്ഗന്തി ഉപാസകേന പടിപന്നമഗ്ഗം. ഉപകട്ഠായാതി ആസന്നായ. വിപ്പടിപന്നന്തി ജാതിധമ്മകുലധമ്മാദിലങ്ഘനേന അസമ്മാപടിപന്നം. ഏവന്തി യഥാ അസമ്മാപടിപന്നോ പുത്തോ തായ ഏവ അസമ്മാപടിപത്തിയാ കുലസന്താനതോ ബാഹിരോ ഹുത്വാ പിതു സന്തികാ ദായജ്ജസ്സ ന ഭാഗീ, ഏവം കുസീതോപി തേനേവ കുസീതഭാവേന ന സമ്മാപടിപന്നോ സത്ഥു സന്തികാ ലദ്ധബ്ബഅരിയധനദായജ്ജസ്സ ന ഭാഗീ. ആരദ്ധവീരിയോവ ലഭതി സമ്മാപടിപജ്ജനതോ. ഉപ്പജ്ജതി വീരിയസമ്ബോജ്ഝങ്ഗോതി യോജനാ, ഏവം സബ്ബത്ഥ.
Nipparissayakāloti nirupaddavakālo, tadā bhikkhusaṅghassa sulabhā paccayā hontīti paccayahetukā cittapīḷā natthīti adhippāyo. Passantānaṃyevāti anādare sāmivacanaṃ. Khīradhenunti khīradāyikaṃ dhenuṃ . Kiñcideva katvāti kiñcideva bhatikammaṃ katvā. Ucchuyantakammanti ucchuyantasālāya kātabbaṃ kiccaṃ. Tameva magganti upāsakena paṭipannamaggaṃ. Upakaṭṭhāyāti āsannāya. Vippaṭipannanti jātidhammakuladhammādilaṅghanena asammāpaṭipannaṃ. Evanti yathā asammāpaṭipanno putto tāya eva asammāpaṭipattiyā kulasantānato bāhiro hutvā pitu santikā dāyajjassa na bhāgī, evaṃ kusītopi teneva kusītabhāvena na sammāpaṭipanno satthu santikā laddhabbaariyadhanadāyajjassa na bhāgī. Āraddhavīriyova labhati sammāpaṭipajjanato. Uppajjati vīriyasambojjhaṅgoti yojanā, evaṃ sabbattha.
മഹാതി സീലാദിഗുണേഹി മഹന്തോ വിപുലോ അനഞ്ഞസാധാരണോ. തം പനസ്സ ഗുണമഹത്തം ദസസഹസ്സിലോകധാതുകമ്പനേന ലോകേ പാകടന്തി ദസ്സേന്തോ ‘‘സത്ഥുനോ ഹീ’’തിആദിമാഹ.
Mahāti sīlādiguṇehi mahanto vipulo anaññasādhāraṇo. Taṃ panassa guṇamahattaṃ dasasahassilokadhātukampanena loke pākaṭanti dassento ‘‘satthuno hī’’tiādimāha.
യസ്മാ സത്ഥുസാസനേ പബ്ബജിതസ്സ പബ്ബജ്ജൂപഗമനേന സക്യപുത്തിയഭാവോ സഞ്ജായതി, തസ്മാ ബുദ്ധപുത്തഭാവം ദസ്സേന്തോ ‘‘അസമ്ഭിന്നായാ’’തിആദിമാഹ.
Yasmā satthusāsane pabbajitassa pabbajjūpagamanena sakyaputtiyabhāvo sañjāyati, tasmā buddhaputtabhāvaṃ dassento ‘‘asambhinnāyā’’tiādimāha.
അലസാനം ഭാവനായ നാമമത്തമ്പി അജാനന്താനം കായദള്ഹീബഹുലാനം യാവദത്ഥം ഭുഞ്ജിത്വാ സേയ്യസുഖാദിഅനുയുഞ്ജനകാനം തിരച്ഛാനഗതികാനം പുഗ്ഗലാനം ദൂരതോ വജ്ജനാ കുസീതപുഗ്ഗലപരിവജ്ജനാതി ആഹ – ‘‘കുച്ഛിം പൂരേത്വാ ഠിതഅജഗരസദിസേ’’തിആദി. ‘‘ദിവസം ചങ്കമേന നിസജ്ജായ ആവരണീയേഹി ധമ്മേഹി ചിത്തം പരിസോധേസ്സാമാ’’തിആദിനാ ഭാവനാരമ്ഭവസേന ആരദ്ധവീരിയാനം ദള്ഹപരക്കമാനം കാലേന കാലം ഉപസങ്കമനാ ആരദ്ധവീരിയപുഗ്ഗലസേവനാതി ആഹ – ‘‘ആരദ്ധവീരിയേ’’തിആദി. വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ (വിസുദ്ധി॰ ൧.൬൪-൬൫) പന ജാതിമഹത്തപച്ചവേക്ഖണാ സബ്രഹ്മചാരിമഹത്തപച്ചവേക്ഖണാതി ഇദം ദ്വയം ന ഗഹിതം, ഥിനമിദ്ധവിനോദനതാ സമ്മപ്പധാനപച്ചവേക്ഖണതാതി ഇദം ദ്വയം ഗഹിതം. തത്ഥ ആനിസംസദസ്സാവിതായ ഏവ സമ്മപ്പധാനപച്ചവേക്ഖണാ ഗഹിതാ ഹോതി ലോകിയലോകുത്തരവിസേസാധിഗമസ്സ വീരിയായത്തതാദസ്സനഭാവതോ, ഥിനമിദ്ധവിനോദനം പന തദധിമുത്തതായ ഏവ ഗഹിതം ഹോതി. വീരിയുപ്പാദനേ യുത്തപ്പയുത്തസ്സ ഥിനമിദ്ധവിനോദനം അത്ഥസിദ്ധമേവാതി. തത്ഥ ഥിനമിദ്ധവിനോദനകുസീതപുഗ്ഗലപരിവജ്ജനആരദ്ധവീരിയപുഗ്ഗലസേവനതദധി- മുത്തതാപടിപക്ഖവിധമനപച്ചയൂപസംഹാരവസേന അപായഭയപച്ചവേക്ഖണാദയോ സമുത്തേജനവസേന വീരിയസമ്ബോജ്ഝങ്ഗസ്സ ഉപ്പാദകാ ദട്ഠബ്ബാ.
Alasānaṃ bhāvanāya nāmamattampi ajānantānaṃ kāyadaḷhībahulānaṃ yāvadatthaṃ bhuñjitvā seyyasukhādianuyuñjanakānaṃ tiracchānagatikānaṃ puggalānaṃ dūrato vajjanā kusītapuggalaparivajjanāti āha – ‘‘kucchiṃ pūretvā ṭhitaajagarasadise’’tiādi. ‘‘Divasaṃ caṅkamena nisajjāya āvaraṇīyehi dhammehi cittaṃ parisodhessāmā’’tiādinā bhāvanārambhavasena āraddhavīriyānaṃ daḷhaparakkamānaṃ kālena kālaṃ upasaṅkamanā āraddhavīriyapuggalasevanāti āha – ‘‘āraddhavīriye’’tiādi. Visuddhimagge (visuddhi. 1.64-65) pana jātimahattapaccavekkhaṇā sabrahmacārimahattapaccavekkhaṇāti idaṃ dvayaṃ na gahitaṃ, thinamiddhavinodanatā sammappadhānapaccavekkhaṇatāti idaṃ dvayaṃ gahitaṃ. Tattha ānisaṃsadassāvitāya eva sammappadhānapaccavekkhaṇā gahitā hoti lokiyalokuttaravisesādhigamassa vīriyāyattatādassanabhāvato, thinamiddhavinodanaṃ pana tadadhimuttatāya eva gahitaṃ hoti. Vīriyuppādane yuttappayuttassa thinamiddhavinodanaṃ atthasiddhamevāti. Tattha thinamiddhavinodanakusītapuggalaparivajjanaāraddhavīriyapuggalasevanatadadhi- muttatāpaṭipakkhavidhamanapaccayūpasaṃhāravasena apāyabhayapaccavekkhaṇādayo samuttejanavasena vīriyasambojjhaṅgassa uppādakā daṭṭhabbā.
ബുദ്ധാനുസ്സതിയാ ഉപചാരസമാധിനിട്ഠത്താ വുത്തം – ‘‘യാവ ഉപചാരാ’’തി. സകലസരീരം ഫരമാനോതി പീതിസമുട്ഠാനേഹി പണീതരൂപേഹി സകലസരീരം ഫരമാനോ, ധമ്മസങ്ഘഗുണേ അനുസ്സരന്തസ്സപി യാവ ഉപചാരാ സകലസരീരം ഫരമാനോ പീതിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗോ ഉപ്പജ്ജതീതി ഏവം സേസഅനുസ്സതീസു, പസാദനീയസുത്തന്തപച്ചവേക്ഖണായ ച യോജേതബ്ബം തസ്സാപി വിമുത്തായതനഭാവേന തഗ്ഗതികത്താ. ഏവരൂപേ കാലേതി ‘‘ദുബ്ഭിക്ഖഭയാദീസൂ’’തി വുത്തകാലേ. സമാപത്തി…പേ॰… ന സമുദാചരന്തീതി ഇദം ഉപസമാനുസ്സതിയാ വസേന വുത്തം. സങ്ഖാരാനഞ്ഹി വസേന സപ്പദേസവൂപസമേപി നിപ്പദേസവൂപസമേ വിയ തഥാ സഞ്ഞായ പവത്തിതോ ഭാവനാമനസികാരോ കിലേസവിക്ഖമ്ഭനസമത്ഥോ ഹുത്വാ ഉപചാരസമാധിം ആവഹന്തോ തഥാരൂപപീതിസോമനസ്സസമന്നാഗതോ പീതിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗസ്സ ഉപാദായ ഹോതീതി. തത്ഥ ‘‘വിക്ഖമ്ഭിതാ കിലേസാ’’തി പാഠോ. ന സമുദാചരന്തീതി ഇതി-സദ്ദോ കാരണത്ഥോ. യസ്മാ ന സമുദാചരന്തി, തസ്മാ തം നേസം അസമുദാചാരം പച്ചവേക്ഖന്തസ്സാതി യോജനാ. ന ഹി കിലേസേ പച്ചവേക്ഖന്തസ്സ ബോജ്ഝങ്ഗുപ്പത്തി യുത്താ, പസാദനീയേസു ഠാനേസു പസാദസിനേഹാഭാവേന ലൂഖഹദയതായ ലൂഖതാ. സാ തത്ഥ ആദരഗാരവാകരണേന വിഞ്ഞായതീതി ആഹ – ‘‘അസക്കച്ചകിരിയായ സംസൂചിതലൂഖഭാവേ’’തി.
Buddhānussatiyā upacārasamādhiniṭṭhattā vuttaṃ – ‘‘yāva upacārā’’ti. Sakalasarīraṃ pharamānoti pītisamuṭṭhānehi paṇītarūpehi sakalasarīraṃ pharamāno, dhammasaṅghaguṇe anussarantassapi yāva upacārā sakalasarīraṃ pharamāno pītisambojjhaṅgo uppajjatīti evaṃ sesaanussatīsu, pasādanīyasuttantapaccavekkhaṇāya ca yojetabbaṃ tassāpi vimuttāyatanabhāvena taggatikattā. Evarūpe kāleti ‘‘dubbhikkhabhayādīsū’’ti vuttakāle. Samāpatti…pe… na samudācarantīti idaṃ upasamānussatiyā vasena vuttaṃ. Saṅkhārānañhi vasena sappadesavūpasamepi nippadesavūpasame viya tathā saññāya pavattito bhāvanāmanasikāro kilesavikkhambhanasamattho hutvā upacārasamādhiṃ āvahanto tathārūpapītisomanassasamannāgato pītisambojjhaṅgassa upādāya hotīti. Tattha ‘‘vikkhambhitā kilesā’’ti pāṭho. Na samudācarantīti iti-saddo kāraṇattho. Yasmā na samudācaranti, tasmā taṃ nesaṃ asamudācāraṃ paccavekkhantassāti yojanā. Na hi kilese paccavekkhantassa bojjhaṅguppatti yuttā, pasādanīyesu ṭhānesu pasādasinehābhāvena lūkhahadayatāya lūkhatā. Sā tattha ādaragāravākaraṇena viññāyatīti āha – ‘‘asakkaccakiriyāya saṃsūcitalūkhabhāve’’ti.
പണീതഭോജനസേവനതാതി പണീതസപ്പായഭോജനസേവനതാ. ഉതുഇരിയാപഥസുഖഗ്ഗഹണേന സപ്പായഉതുഇരിയാപഥഗ്ഗഹണം ദട്ഠബ്ബം. തഞ്ഹി തിവിധമ്പി സപ്പായം സേവിയമാനം കായസ്സ കല്യതാപാദനവസേന ചിത്തസ്സ കല്യതം ആവഹന്തം ദുവിധായപി പസ്സദ്ധിയാ കാരണം ഹോതി. അഹേതുകസത്തേസു ലബ്ഭമാനം സുഖദുക്ഖന്തി അയമേകോ അന്തോ, ഇസ്സരാദിവിസമഹേതുകന്തി പന അയം ദുതിയോ. ഏതേ ഉഭോ അന്തേ അനുപഗമ്മ യഥാസകം കമ്മുനാ ഹോതീതി അയം മജ്ഝിമാ പടിപത്തി. മജ്ഝത്തോ പയോഗോ യസ്സ സോ മജ്ഝത്തപയോഗോ, തസ്സ ഭാവോ മജ്ഝത്തപയോഗതാ. അയഞ്ഹി സഭാവാസാരദ്ധതായ തംപസ്സദ്ധകായതായ കാരണം ഹോതി, പസ്സദ്ധിദ്വയം ആവഹതി. ഏതേനേവ സാരദ്ധകായപുഗ്ഗലപരിവജ്ജനപസ്സദ്ധകായപുഗ്ഗലസേവനാനം തദാവഹനതാ സംവണ്ണിതാതി ദട്ഠബ്ബം.
Paṇītabhojanasevanatāti paṇītasappāyabhojanasevanatā. Utuiriyāpathasukhaggahaṇena sappāyautuiriyāpathaggahaṇaṃ daṭṭhabbaṃ. Tañhi tividhampi sappāyaṃ seviyamānaṃ kāyassa kalyatāpādanavasena cittassa kalyataṃ āvahantaṃ duvidhāyapi passaddhiyā kāraṇaṃ hoti. Ahetukasattesu labbhamānaṃ sukhadukkhanti ayameko anto, issarādivisamahetukanti pana ayaṃ dutiyo. Ete ubho ante anupagamma yathāsakaṃ kammunā hotīti ayaṃ majjhimā paṭipatti. Majjhatto payogo yassa so majjhattapayogo, tassa bhāvo majjhattapayogatā. Ayañhi sabhāvāsāraddhatāya taṃpassaddhakāyatāya kāraṇaṃ hoti, passaddhidvayaṃ āvahati. Eteneva sāraddhakāyapuggalaparivajjanapassaddhakāyapuggalasevanānaṃ tadāvahanatā saṃvaṇṇitāti daṭṭhabbaṃ.
വത്ഥുവിസദകിരിയാ ഇന്ദ്രിയസമത്തപ്പടിപാദനാ ച പഞ്ഞാവഹാ വുത്താ, സമാധാനാവഹാപി താ ഹോന്തി. സമാധാനാവഹഭാവേനേവ പഞ്ഞാവഹഭാവതോതി വുത്തം – ‘‘വത്ഥുവിസദകിരിയാ…പേ॰… വേദിതബ്ബാ’’തി.
Vatthuvisadakiriyā indriyasamattappaṭipādanā ca paññāvahā vuttā, samādhānāvahāpi tā honti. Samādhānāvahabhāveneva paññāvahabhāvatoti vuttaṃ – ‘‘vatthuvisadakiriyā…pe… veditabbā’’ti.
കാരണകോസല്ലഭാവനാകോസല്ലാനം നാനന്തരിയഭാവതോ രക്ഖനാകോസല്ലസ്സ ച തംമൂലകത്താ ‘‘നിമിത്തകുസലതാ നാമ കസിണനിമിത്തസ്സ ഉഗ്ഗഹകുസലതാ’’ഇച്ചേവ വുത്തം. കസിണനിമിത്തസ്സാതി ച നിദസ്സനമത്തം ദട്ഠബ്ബം. അസുഭനിമിത്താദികസ്സപി ഹി യസ്സ കസ്സചി ഝാനുപ്പത്തിനിമിത്തസ്സ ഉഗ്ഗഹകോസല്ലം നിമിത്തകുസലതാ ഏവാതി. അതിസിഥിലവീരിയതാദീഹീതി ആദി-സദ്ദേന പഞ്ഞാപയോഗമന്ദതം പയോഗവേകല്ലഞ്ച സങ്ഗണ്ഹാതി. തസ്സ പഗ്ഗണ്ഹനന്തി തസ്സ ലീനസ്സ ചിത്തസ്സ ധമ്മവിചയസമ്ബോജ്ഝങ്ഗാദിസമുട്ഠാപനേന ലയാപത്തിതോ സമുദ്ധരണം. വുത്തഞ്ഹേതം ഭഗവതാ –
Kāraṇakosallabhāvanākosallānaṃ nānantariyabhāvato rakkhanākosallassa ca taṃmūlakattā ‘‘nimittakusalatā nāma kasiṇanimittassa uggahakusalatā’’icceva vuttaṃ. Kasiṇanimittassāti ca nidassanamattaṃ daṭṭhabbaṃ. Asubhanimittādikassapi hi yassa kassaci jhānuppattinimittassa uggahakosallaṃ nimittakusalatā evāti. Atisithilavīriyatādīhīti ādi-saddena paññāpayogamandataṃ payogavekallañca saṅgaṇhāti. Tassa paggaṇhananti tassa līnassa cittassa dhammavicayasambojjhaṅgādisamuṭṭhāpanena layāpattito samuddharaṇaṃ. Vuttañhetaṃ bhagavatā –
‘‘യസ്മിഞ്ച ഖോ, ഭിക്ഖവേ, സമയേ ലീനം ചിത്തം ഹോതി, കാലോ തസ്മിം സമയേ ധമ്മവിചയസമ്ബോജ്ഝങ്ഗസ്സ ഭാവനായ, കാലോ വീരിയസമ്ബോജ്ഝങ്ഗസ്സ ഭാവനായ, കാലോ പീതിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗസ്സ ഭാവനായ. തം കിസ്സ ഹേതു? ലീനം, ഭിക്ഖവേ, ചിത്തം, തം ഏതേഹി ധമ്മേഹി സുസമുട്ഠാപയം ഹോതി. സേയ്യഥാപി, ഭിക്ഖവേ, പുരിസോ പരിത്തം അഗ്ഗിം ഉജ്ജാലേതുകാമോ അസ്സ. സോ തത്ഥ സുക്ഖാനി ചേവ തിണാനി പക്ഖിപേയ്യ, സുക്ഖാനി ച ഗോമയാനി പക്ഖിപേയ്യ, സുക്ഖാനി ച കട്ഠാനി പക്ഖിപേയ്യ, മുഖവാതഞ്ച ദദേയ്യ, ന ച പംസുകേന ഓകിരേയ്യ, ഭബ്ബോ നു ഖോ സോ പുരിസോ പരിത്തം അഗ്ഗിം ഉജ്ജാലേതുന്തി? ഏവം, ഭന്തേ’’തി (സം॰ നി॰ ൫.൨൩൪).
‘‘Yasmiñca kho, bhikkhave, samaye līnaṃ cittaṃ hoti, kālo tasmiṃ samaye dhammavicayasambojjhaṅgassa bhāvanāya, kālo vīriyasambojjhaṅgassa bhāvanāya, kālo pītisambojjhaṅgassa bhāvanāya. Taṃ kissa hetu? Līnaṃ, bhikkhave, cittaṃ, taṃ etehi dhammehi susamuṭṭhāpayaṃ hoti. Seyyathāpi, bhikkhave, puriso parittaṃ aggiṃ ujjāletukāmo assa. So tattha sukkhāni ceva tiṇāni pakkhipeyya, sukkhāni ca gomayāni pakkhipeyya, sukkhāni ca kaṭṭhāni pakkhipeyya, mukhavātañca dadeyya, na ca paṃsukena okireyya, bhabbo nu kho so puriso parittaṃ aggiṃ ujjāletunti? Evaṃ, bhante’’ti (saṃ. ni. 5.234).
ഏത്ഥ ച യഥാസകം ആഹാരവസേന ധമ്മവിചയസമ്ബോജ്ഝങ്ഗാദീനം ഭാവനാ സമുട്ഠാപനാതി വേദിതബ്ബാ, സാ അനന്തരം വിഭാവിതാ ഏവ.
Ettha ca yathāsakaṃ āhāravasena dhammavicayasambojjhaṅgādīnaṃ bhāvanā samuṭṭhāpanāti veditabbā, sā anantaraṃ vibhāvitā eva.
അച്ചാരദ്ധവീരിയതാദീഹീതി ആദി-സദ്ദേന പഞ്ഞാപയോഗബലവതം പമോദുപ്പിലാപനഞ്ച സങ്ഗണ്ഹാതി. തസ്സ നിഗ്ഗണ്ഹനന്തി തസ്സ ഉദ്ധതസ്സ ചിത്തസ്സ സമാധിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗാദിസമുട്ഠാപനേന ഉദ്ധതാപത്തിതോ നിസേധനം. വുത്തമ്പി ചേതം ഭഗവതാ –
Accāraddhavīriyatādīhīti ādi-saddena paññāpayogabalavataṃ pamoduppilāpanañca saṅgaṇhāti. Tassa niggaṇhananti tassa uddhatassa cittassa samādhisambojjhaṅgādisamuṭṭhāpanena uddhatāpattito nisedhanaṃ. Vuttampi cetaṃ bhagavatā –
‘‘യസ്മിഞ്ച ഖോ, ഭിക്ഖവേ, സമയേ ഉദ്ധതം ചിത്തം ഹോതി, കാലോ തസ്മിം സമയേ പസ്സദ്ധിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗസ്സ ഭാവനായ, കാലോ സമാധിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗസ്സ ഭാവനായ, കാലോ ഉപേക്ഖാസമ്ബോജ്ഝങ്ഗസ്സ ഭാവനായ. തം കിസ്സ ഹേതു? ഉദ്ധതം, ഭിക്ഖവേ, ചിത്തം, തം ഏതേഹി ധമ്മേഹി സുവൂപസമം ഹോതി. സേയ്യഥാപി, ഭിക്ഖവേ, പുരിസോ മഹന്തം അഗ്ഗിക്ഖന്ധം നിബ്ബാപേതുകാമോ അസ്സ, സോ തത്ഥ അല്ലാനി ചേവ തിണാനി പക്ഖിപേയ്യ, അല്ലാനി ച ഗോമയാനി നിക്ഖിപേയ്യ, അല്ലാനി ച കട്ഠാനി പക്ഖിപേയ്യ, മുഖവാതഞ്ച ന ദദേയ്യ, പംസുകേന ച ഓകിരേയ്യ, ഭബ്ബോ നു ഖോ സോ പുരിസോ മഹന്തം അഗ്ഗിക്ഖന്ധം നിബ്ബാപേതുന്തി? ഏവം, ഭന്തേ’’തി (സം॰ നി॰ ൫.൨൩൪).
‘‘Yasmiñca kho, bhikkhave, samaye uddhataṃ cittaṃ hoti, kālo tasmiṃ samaye passaddhisambojjhaṅgassa bhāvanāya, kālo samādhisambojjhaṅgassa bhāvanāya, kālo upekkhāsambojjhaṅgassa bhāvanāya. Taṃ kissa hetu? Uddhataṃ, bhikkhave, cittaṃ, taṃ etehi dhammehi suvūpasamaṃ hoti. Seyyathāpi, bhikkhave, puriso mahantaṃ aggikkhandhaṃ nibbāpetukāmo assa, so tattha allāni ceva tiṇāni pakkhipeyya, allāni ca gomayāni nikkhipeyya, allāni ca kaṭṭhāni pakkhipeyya, mukhavātañca na dadeyya, paṃsukena ca okireyya, bhabbo nu kho so puriso mahantaṃ aggikkhandhaṃ nibbāpetunti? Evaṃ, bhante’’ti (saṃ. ni. 5.234).
ഏത്ഥാപി യഥാസകം ആഹാരവസേന പസ്സദ്ധിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗാദീനം ഭാവനാ സമുട്ഠാപനാതി വേദിതബ്ബാ. തത്ഥ പസ്സദ്ധിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗസ്സ ഭാവനാ വുത്താ ഏവ, സമാധിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗസ്സ വുച്ചമാനാ, ഇതരസ്സ അനന്തരം വക്ഖതി.
Etthāpi yathāsakaṃ āhāravasena passaddhisambojjhaṅgādīnaṃ bhāvanā samuṭṭhāpanāti veditabbā. Tattha passaddhisambojjhaṅgassa bhāvanā vuttā eva, samādhisambojjhaṅgassa vuccamānā, itarassa anantaraṃ vakkhati.
പഞ്ഞാപയോഗമന്ദതായാതി പഞ്ഞാബ്യാപാരസ്സ അപ്പകഭാവേന. യഥാ ഹി ദാനം അലോഭപ്പധാനം, സീലം അദോസപ്പധാനം, ഏവം ഭാവനാ അമോഹപ്പധാനാ. തത്ഥ യദാ പഞ്ഞാ ന ബലവതീ ഹോതി, തദാ ഭാവനാ പുബ്ബേനാപരം വിസേസാവഹാ ന ഹോതി. അനഭിസങ്ഗതോ വിയ ആഹാരോ പുരിസസ്സ, യോഗിനോ ചിത്തസ്സ അഭിരുചിം ന ജനേതി, തേന തം നിരസ്സാദം ഹോതി. തഥാ ഭാവനായ സമ്മദേവ അവീഥിപടിപത്തിയാ ഉപസമസുഖം ന വിന്ദതി, തേനപി ചിത്തം നിരസ്സാദം ഹോതി. തേന വുത്തം – ‘‘പഞ്ഞാപയോഗമന്ദതായാ…പേ॰… നിരസ്സാദം ഹോതീ’’തി. തസ്സ സംവേഗുപ്പാദനം പസാദുപ്പാദനഞ്ച തികിച്ഛനന്തി തം ദസ്സേന്തോ, ‘‘അട്ഠ സംവേഗവത്ഥൂനീ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ ജാതിജരാബ്യാധിമരണാനി യഥാരഹം സുഗതിയം ദുഗ്ഗതിയഞ്ച ഹോന്തീതി തദഞ്ഞമേവ പഞ്ചവിധബന്ധനാദിഖുപ്പിപാസാദിഅഞ്ഞമഞ്ഞവിഹേഠനാദിഹേതുകം അപായദുക്ഖം ദട്ഠബ്ബം. തയിദം സബ്ബം തേസം തേസം സത്താനം പച്ചുപ്പന്നഭവനിസ്സിതം ഗഹിതന്തി അതീതേ അനാഗതേ ച കാലേ വട്ടമൂലകദുക്ഖാനി വിസും ഗഹിതാനി . യേ പന സത്താ ആഹാരൂപജീവിനോ, തത്ഥ ച ഉട്ഠാനഫലൂപജീവിനോ, തേസം അഞ്ഞേഹി അസാധാരണജീവിതദുക്ഖം അട്ഠമം സംവേഗവത്ഥു ഗഹിതന്തി ദട്ഠബ്ബം. അയം വുച്ചതി സമയേ സമ്പഹംസനതാതി അയം ഭാവനാചിത്തസ്സ സമ്പഹംസിതബ്ബസമയേ വുത്തനയേനേവ സംവേഗജനനവസേന ചേവ പസാദുപ്പാദനവസേന ച സമ്മദേവ പഹംസനാ, സംവേഗജനനപുബ്ബകപസാദുപ്പാദനേന തോസനാതി അത്ഥോ.
Paññāpayogamandatāyāti paññābyāpārassa appakabhāvena. Yathā hi dānaṃ alobhappadhānaṃ, sīlaṃ adosappadhānaṃ, evaṃ bhāvanā amohappadhānā. Tattha yadā paññā na balavatī hoti, tadā bhāvanā pubbenāparaṃ visesāvahā na hoti. Anabhisaṅgato viya āhāro purisassa, yogino cittassa abhiruciṃ na janeti, tena taṃ nirassādaṃ hoti. Tathā bhāvanāya sammadeva avīthipaṭipattiyā upasamasukhaṃ na vindati, tenapi cittaṃ nirassādaṃ hoti. Tena vuttaṃ – ‘‘paññāpayogamandatāyā…pe… nirassādaṃ hotī’’ti. Tassa saṃveguppādanaṃ pasāduppādanañca tikicchananti taṃ dassento, ‘‘aṭṭha saṃvegavatthūnī’’tiādimāha. Tattha jātijarābyādhimaraṇāni yathārahaṃ sugatiyaṃ duggatiyañca hontīti tadaññameva pañcavidhabandhanādikhuppipāsādiaññamaññaviheṭhanādihetukaṃ apāyadukkhaṃ daṭṭhabbaṃ. Tayidaṃ sabbaṃ tesaṃ tesaṃ sattānaṃ paccuppannabhavanissitaṃ gahitanti atīte anāgate ca kāle vaṭṭamūlakadukkhāni visuṃ gahitāni . Ye pana sattā āhārūpajīvino, tattha ca uṭṭhānaphalūpajīvino, tesaṃ aññehi asādhāraṇajīvitadukkhaṃ aṭṭhamaṃ saṃvegavatthu gahitanti daṭṭhabbaṃ. Ayaṃ vuccati samaye sampahaṃsanatāti ayaṃ bhāvanācittassa sampahaṃsitabbasamaye vuttanayeneva saṃvegajananavasena ceva pasāduppādanavasena ca sammadeva pahaṃsanā, saṃvegajananapubbakapasāduppādanena tosanāti attho.
സമ്മാപടിപത്തിം ആഗമ്മാതി ലീനുദ്ധച്ചവിരഹേന സമഥവീഥിപടിപത്തിയാ ച സമ്മാ അവിസമം സമ്മദേവ ഭാവനാപടിപത്തിം ആഗമ്മ. അലീനന്തിആദീസു കോസജ്ജപക്ഖിയാനം ധമ്മാനം അനധിമത്തതായ അലീനം, ഉദ്ധച്ചപക്ഖികാനം അനധിമത്തതായ അനുദ്ധതം, പഞ്ഞാപയോഗസമ്പത്തിയാ ഉപസമസുഖാധിഗമേന ച അനിരസ്സാദം, തതോ ഏവ ആരമ്മണേ സമപ്പവത്തം സമഥവീഥിപടിപന്നം. അലീനാനുദ്ധതാഹി വാ ആരമ്മണേ സമപ്പവത്തം, അനിരസ്സാദതായ സമഥവീഥിപടിപന്നം. സമപ്പവത്തിയാ വാ അലീനം അനുദ്ധതം, സമഥവീഥിപടിപത്തിയാ അനിരസ്സാദന്തി ദട്ഠബ്ബം. തത്ഥ അലീനതായ പഗ്ഗഹേ, അനുദ്ധതതായ നിഗ്ഗഹേ, അനിരസ്സാദതായ സമ്പഹംസനേ ന ബ്യാപാരം ആപജ്ജതി. അയം വുച്ചതി സമയേ അജ്ഝുപേക്ഖനതാതി അയം അജ്ഝുപേക്ഖിതബ്ബസമയേ ഭാവനാചിത്തസ്സ പഗ്ഗഹനിഗ്ഗഹസമ്പഹംസനേസു ബ്യാവടതാസങ്ഖാതം പടിപക്ഖം അഭിഭുയ്യ അജ്ഝുപേക്ഖനാ വുച്ചതി. പടിപക്ഖവിക്ഖമ്ഭനതോ വിപസ്സനായ അധിട്ഠാനഭാവൂപഗമനതോ ച ഉപചാരജ്ഝാനമ്പി സമാധാനകിച്ചനിപ്ഫത്തിയാ പുഗ്ഗലസ്സ സമാഹിതഭാവസാധനമേവാതി തത്ഥ സമധുരഭാവേനാഹ – ‘‘ഉപചാരം വാ അപ്പനം വാ’’തി. ഏസ ഉപ്പജ്ജതീതി ഏസ സമാധിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗോ അനുപ്പന്നോ ഉപ്പജ്ജതി.
Sammāpaṭipattiṃ āgammāti līnuddhaccavirahena samathavīthipaṭipattiyā ca sammā avisamaṃ sammadeva bhāvanāpaṭipattiṃ āgamma. Alīnantiādīsu kosajjapakkhiyānaṃ dhammānaṃ anadhimattatāya alīnaṃ, uddhaccapakkhikānaṃ anadhimattatāya anuddhataṃ, paññāpayogasampattiyā upasamasukhādhigamena ca anirassādaṃ, tato eva ārammaṇe samappavattaṃ samathavīthipaṭipannaṃ. Alīnānuddhatāhi vā ārammaṇe samappavattaṃ, anirassādatāya samathavīthipaṭipannaṃ. Samappavattiyā vā alīnaṃ anuddhataṃ, samathavīthipaṭipattiyā anirassādanti daṭṭhabbaṃ. Tattha alīnatāya paggahe, anuddhatatāya niggahe, anirassādatāya sampahaṃsane na byāpāraṃ āpajjati. Ayaṃ vuccati samaye ajjhupekkhanatāti ayaṃ ajjhupekkhitabbasamaye bhāvanācittassa paggahaniggahasampahaṃsanesu byāvaṭatāsaṅkhātaṃ paṭipakkhaṃ abhibhuyya ajjhupekkhanā vuccati. Paṭipakkhavikkhambhanato vipassanāya adhiṭṭhānabhāvūpagamanato ca upacārajjhānampi samādhānakiccanipphattiyā puggalassa samāhitabhāvasādhanamevāti tattha samadhurabhāvenāha – ‘‘upacāraṃ vā appanaṃ vā’’ti. Esa uppajjatīti esa samādhisambojjhaṅgo anuppanno uppajjati.
അനുരോധവിരോധപ്പഹാനവസേന മജ്ഝത്തഭാവോ ഉപേക്ഖാസമ്ബോജ്ഝങ്ഗസ്സ കാരണം തസ്മിം സതി സിജ്ഝനതോ, അസതി ച അസിജ്ഝനതോ, സോ ച മജ്ഝത്തഭാവോ വിസയവസേന ദുവിധോതി ആഹ – ‘‘സത്തമജ്ഝത്തതാ സങ്ഖാരമജ്ഝത്തതാ’’തി. തദുഭയേന ച വിരുജ്ഝനം പസ്സദ്ധിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗഭാവനായ ഏവ ദൂരീകതന്തി അനുരുജ്ഝനസ്സേവ പഹാനവിധിം ദസ്സേതും – ‘‘സത്തമജ്ഝത്തതാ’’തിആദി വുത്തം. തേനാഹ – ‘‘സത്തസങ്ഖാരകേലായനപുഗ്ഗലപരിവജ്ജനതാ’’തി. ഉപേക്ഖായ ഹി വിസേസതോ രാഗോ പടിപക്ഖോ. തഥാ ചാഹ – ‘‘ഉപേക്ഖാ രാഗബഹുലസ്സ വിസുദ്ധിമഗ്ഗോ’’തി (വിസുദ്ധി॰ ൧.൨൬൯). ദ്വീഹാകാരേഹീതി കമ്മസ്സകതാപച്ചവേക്ഖണം, അത്തസുഞ്ഞതാപച്ചവേക്ഖണന്തി, ഇമേഹി ദ്വീഹി കാരണേഹി. ദ്വീഹേവാതി അവധാരണം സങ്ഖ്യാസമാനതാദസ്സനത്ഥം. സങ്ഖ്യാ ഏവ ഹേത്ഥ സമാനാ, ന സങ്ഖ്യേയ്യം സബ്ബഥാ സമാനന്തി. അസ്സാമികഭാവോ അനത്തനിയതാ. സതി ഹി അത്തനി തസ്സ കിഞ്ചനഭാവേന ചീവരം അഞ്ഞം വാ കിഞ്ചി അത്തനിയം നാമ സിയാ, സോ പന കോചി നത്ഥേവാതി അധിപ്പായോ. അനദ്ധനിയന്തി ന അദ്ധാനക്ഖമം, ന ചിരട്ഠായീ ഇത്തരം അനിച്ചന്തി അത്ഥോ. താവകാലികന്തി തസ്സേവ വേവചനം.
Anurodhavirodhappahānavasena majjhattabhāvo upekkhāsambojjhaṅgassa kāraṇaṃ tasmiṃ sati sijjhanato, asati ca asijjhanato, so ca majjhattabhāvo visayavasena duvidhoti āha – ‘‘sattamajjhattatā saṅkhāramajjhattatā’’ti. Tadubhayena ca virujjhanaṃ passaddhisambojjhaṅgabhāvanāya eva dūrīkatanti anurujjhanasseva pahānavidhiṃ dassetuṃ – ‘‘sattamajjhattatā’’tiādi vuttaṃ. Tenāha – ‘‘sattasaṅkhārakelāyanapuggalaparivajjanatā’’ti. Upekkhāya hi visesato rāgo paṭipakkho. Tathā cāha – ‘‘upekkhā rāgabahulassa visuddhimaggo’’ti (visuddhi. 1.269). Dvīhākārehīti kammassakatāpaccavekkhaṇaṃ, attasuññatāpaccavekkhaṇanti, imehi dvīhi kāraṇehi. Dvīhevāti avadhāraṇaṃ saṅkhyāsamānatādassanatthaṃ. Saṅkhyā eva hettha samānā, na saṅkhyeyyaṃ sabbathā samānanti. Assāmikabhāvo anattaniyatā. Sati hi attani tassa kiñcanabhāvena cīvaraṃ aññaṃ vā kiñci attaniyaṃ nāma siyā, so pana koci natthevāti adhippāyo. Anaddhaniyanti na addhānakkhamaṃ, na ciraṭṭhāyī ittaraṃ aniccanti attho. Tāvakālikanti tasseva vevacanaṃ.
മമായതീതി മമത്തം കരോതി, മമാതി തണ്ഹായ പരിഗ്ഗയ്ഹ തിട്ഠതി. ധനായന്താതി ധനം ദബ്ബം കരോന്താ.
Mamāyatīti mamattaṃ karoti, mamāti taṇhāya pariggayha tiṭṭhati. Dhanāyantāti dhanaṃ dabbaṃ karontā.
൪൧൯. സമ്മാദസ്സനലക്ഖണാതി സമ്മാ അവിപരീതം അനിച്ചാദിവസേന ദസ്സനസഭാവാ. സമ്മാഅഭിനിരോപനലക്ഖണോതി സമ്മദേവ ആരമ്മണേ ചിത്തസ്സ അഭിനിരോപനസഭാവോ. ചതുരങ്ഗസമന്നാഗതാ വാചാ ജനം സങ്ഗണ്ഹാതീതി തബ്ബിപക്ഖവിരതിസഭാവാ സമ്മാവാചാ ഭേദകരമിച്ഛാവാചാപഹാനേന ജനേ സമ്പയുത്തേ ച പരിഗ്ഗണ്ഹനകിച്ചവതീ ഹോതീതി ‘‘പരിഗ്ഗഹലക്ഖണാ’’തി വുത്താ. വിസംവാദനാദികിച്ചതായ ഹി ലൂഖാനം അപരിഗ്ഗാഹകാനം മുസാവാദാദീനം പടിപക്ഖഭൂതാ സിനിദ്ധഭാവേന പരിഗ്ഗഹണസഭാവാ സമ്മാജപ്പനകിച്ചാ സമ്മാവാചാ തപ്പച്ചയസുഭാസിതസമ്പടിഗ്ഗാഹകേ ജനേ സമ്പയുത്തധമ്മേ ച പരിഗ്ഗണ്ഹന്തീ പവത്തതീതി പരിഗ്ഗഹലക്ഖണാ. യഥാ ചീവരകമ്മാദിപ്പയോഗസങ്ഖാതോ കമ്മന്തോ കാതബ്ബം ചീവരരജനാദികം സമുട്ഠാപേതി നിപ്ഫാദേതി, തംതംകിരിയാനിപ്ഫാദകോ വാ ചേതനാസങ്ഖാതോ കമ്മന്തോ ഹത്ഥചലനാദികം കിരിയം സമുട്ഠാപേതി, ഏവം സാവജ്ജകത്തബ്ബകിരിയാസമുട്ഠാപകമിച്ഛാകമ്മന്തപ്പഹാനേന സമ്മാകമ്മന്തോ നിരവജ്ജസ്സ കത്തബ്ബസ്സ നിരവജ്ജാകാരേന സമുട്ഠാപനകിച്ചവാ ഹോതീതി ആഹ – ‘‘സമ്മാസമുട്ഠാപനലക്ഖണോ’’തി. സമ്പയുത്തധമ്മാനം വാ ഉക്ഖിപനം സമുട്ഠാപനം കായികകിരിയായ ഭാരുക്ഖിപനം വിയ. സമ്മാവോദാപനലക്ഖണോതി ജീവമാനസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ, സമ്പയുത്തധമ്മാനം വാ ജീവിതിന്ദ്രിയവുത്തിയാ, ആജീവസ്സേവ വാ സമ്മദേവ സോധനം വോദാപനം ലക്ഖണം ഏതസ്സാതി സമ്മാവോദാപനലക്ഖണോ. അഥ വാ കായവാചാനം ഖന്ധസന്താനസ്സ ച സംകിലേസഭൂതമിച്ഛാആജീവപ്പഹാനേന സമ്മാആജീവോ ‘‘വോദാപനലക്ഖണോ’’തി വുത്തോ. സമ്മാവായാമസതിസമാധീസു വത്തബ്ബം ഹേട്ഠാ വുത്തമേവ.
419.Sammādassanalakkhaṇāti sammā aviparītaṃ aniccādivasena dassanasabhāvā. Sammāabhiniropanalakkhaṇoti sammadeva ārammaṇe cittassa abhiniropanasabhāvo. Caturaṅgasamannāgatā vācā janaṃ saṅgaṇhātīti tabbipakkhaviratisabhāvā sammāvācā bhedakaramicchāvācāpahānena jane sampayutte ca pariggaṇhanakiccavatī hotīti ‘‘pariggahalakkhaṇā’’ti vuttā. Visaṃvādanādikiccatāya hi lūkhānaṃ apariggāhakānaṃ musāvādādīnaṃ paṭipakkhabhūtā siniddhabhāvena pariggahaṇasabhāvā sammājappanakiccā sammāvācā tappaccayasubhāsitasampaṭiggāhake jane sampayuttadhamme ca pariggaṇhantī pavattatīti pariggahalakkhaṇā. Yathā cīvarakammādippayogasaṅkhāto kammanto kātabbaṃ cīvararajanādikaṃ samuṭṭhāpeti nipphādeti, taṃtaṃkiriyānipphādako vā cetanāsaṅkhāto kammanto hatthacalanādikaṃ kiriyaṃ samuṭṭhāpeti, evaṃ sāvajjakattabbakiriyāsamuṭṭhāpakamicchākammantappahānena sammākammanto niravajjassa kattabbassa niravajjākārena samuṭṭhāpanakiccavā hotīti āha – ‘‘sammāsamuṭṭhāpanalakkhaṇo’’ti. Sampayuttadhammānaṃ vā ukkhipanaṃ samuṭṭhāpanaṃ kāyikakiriyāya bhārukkhipanaṃ viya. Sammāvodāpanalakkhaṇoti jīvamānassa puggalassa, sampayuttadhammānaṃ vā jīvitindriyavuttiyā, ājīvasseva vā sammadeva sodhanaṃ vodāpanaṃ lakkhaṇaṃ etassāti sammāvodāpanalakkhaṇo. Atha vā kāyavācānaṃ khandhasantānassa ca saṃkilesabhūtamicchāājīvappahānena sammāājīvo ‘‘vodāpanalakkhaṇo’’ti vutto. Sammāvāyāmasatisamādhīsu vattabbaṃ heṭṭhā vuttameva.
പഞ്ഞായ കുസലാനം ധമ്മാനം പുബ്ബങ്ഗമഭാവതോ സബ്ബേപി അകുസലാ ധമ്മാ തസ്സാ പടിപക്ഖാവാതി വുത്തം – ‘‘അഞ്ഞേഹിപി അത്തനോ പച്ചനീകകിലേസേഹി സദ്ധി’’ന്തി. അഥ വാ അത്തനോ പച്ചനീകകിലേസാ ദിട്ഠേകട്ഠാ അവിജ്ജാദയോ പഞ്ഞായ ഉജുപച്ചനീകഭാവതോ. പസ്സതീതി പസ്സന്തീ വിയ ഹോതി വിബന്ധാഭാവതോ. തേനാഹ – ‘‘തപ്പടിച്ഛാദക…പേ॰… അസമ്മോഹതോ’’തി. സമ്മാസങ്കപ്പാദീനം മിച്ഛാസങ്കപ്പാദയോ ഉജുവിപച്ചനീകാതി ആഹ – ‘‘സമ്മാസങ്കപ്പാദയോ…പേ॰… പജഹന്തീ’’തി. തഥേവാതി ഇമിനാ അത്തനോ പച്ചനീകകിലേസേഹി സദ്ധിന്തി ഇമമത്ഥം അനുകഡ്ഢതി. വിസേസതോതി സമ്മാദിട്ഠിയാ വുത്തകിച്ചതോ വിസേസേന. ഏത്ഥാതി ഏതേസു സമ്മാസങ്കപ്പാദീസു.
Paññāya kusalānaṃ dhammānaṃ pubbaṅgamabhāvato sabbepi akusalā dhammā tassā paṭipakkhāvāti vuttaṃ – ‘‘aññehipi attano paccanīkakilesehi saddhi’’nti. Atha vā attano paccanīkakilesā diṭṭhekaṭṭhā avijjādayo paññāya ujupaccanīkabhāvato. Passatīti passantī viya hoti vibandhābhāvato. Tenāha – ‘‘tappaṭicchādaka…pe… asammohato’’ti. Sammāsaṅkappādīnaṃ micchāsaṅkappādayo ujuvipaccanīkāti āha – ‘‘sammāsaṅkappādayo…pe… pajahantī’’ti. Tathevāti iminā attano paccanīkakilesehi saddhinti imamatthaṃ anukaḍḍhati. Visesatoti sammādiṭṭhiyā vuttakiccato visesena. Etthāti etesu sammāsaṅkappādīsu.
ഏസാ സമ്മാദിട്ഠി നാമാതി ലോകിയം ലോകുത്തരഞ്ച ഏകജ്ഝം കത്വാ വദതി മിസ്സകതാഭാവതോ . തേനാഹ – ‘‘പുബ്ബഭാഗേ’’തിആദി. ഏകാരമ്മണാ നിബ്ബാനാരമ്മണത്താ. കിച്ചതോതി പുബ്ബഭാഗേ ദുക്ഖാദീഹി ഞാണേഹി കാതബ്ബകിച്ചസ്സ ഇധ നിപ്ഫത്തിതോ, ഇമസ്സേവ വാ ഞാണസ്സ ദുക്ഖാദിപ്പകാസനകിച്ചതോ. ചത്താരി നാമാനി ലഭതി ദുക്ഖപരിഞ്ഞാദിചതുകിച്ചസാധനതോ. തീണി നാമാനി ലഭതി കാമസങ്കപ്പാദിപ്പഹാനകിച്ചനിപ്ഫത്തിതോ. സിക്ഖാപദവിഭങ്ഗേ (വിഭ॰ ൭൦൩ ആദയോ) ‘‘വിരതിചേതനാ തംസമ്പയുത്താ ച ധമ്മാ സിക്ഖാപദാനീ’’തി വുത്താനി, തത്ഥ പധാനാനം വിരതിചേതനാനം വസേന ‘‘വിരതിയോപി ഹോന്തി ചേതനാദയോപീ’’തി ആഹ. ‘‘സമ്മാ വദതി ഏതായാ’’തിആദിനാ അത്ഥസമ്ഭവതോ സമ്മാവാചാദയോ തയോ വിരതിയോപി ഹോന്തി ചേതനാദയോപി. മുസാവാദാദീഹി വിരമണകാലേ വിരതിയോ, സുഭാസിതാദിവാചാഭാസനാദികാലേ ചേതനാദയോ യോജേതബ്ബാ. മഗ്ഗക്ഖണേ പന വിരതിയോവ മഗ്ഗലക്ഖണപ്പത്തിതോ. ന ഹി ചേതനാ നിയ്യാനസഭാവാ. അഥ വാ ഏകസ്സ ഞാണസ്സ ദുക്ഖാദിഞാണതാ വിയ ഏകായ വിരതിയാ മുസാവാദാദിവിരതിഭാവോ വിയ ച ഏകായ ചേതനായ സമ്മാവാചാദികിച്ചത്തയസാധനസഭാവാ സമ്മാവാചാദിഭാവാസിദ്ധിതോ ‘‘മഗ്ഗക്ഖണേ വിരതിയോവാ’’തി വുത്തം.
Esā sammādiṭṭhi nāmāti lokiyaṃ lokuttarañca ekajjhaṃ katvā vadati missakatābhāvato . Tenāha – ‘‘pubbabhāge’’tiādi. Ekārammaṇā nibbānārammaṇattā. Kiccatoti pubbabhāge dukkhādīhi ñāṇehi kātabbakiccassa idha nipphattito, imasseva vā ñāṇassa dukkhādippakāsanakiccato. Cattāri nāmāni labhati dukkhapariññādicatukiccasādhanato. Tīṇi nāmāni labhati kāmasaṅkappādippahānakiccanipphattito. Sikkhāpadavibhaṅge (vibha. 703 ādayo) ‘‘viraticetanā taṃsampayuttā ca dhammā sikkhāpadānī’’ti vuttāni, tattha padhānānaṃ viraticetanānaṃ vasena ‘‘viratiyopi honti cetanādayopī’’ti āha. ‘‘Sammā vadati etāyā’’tiādinā atthasambhavato sammāvācādayo tayo viratiyopi honti cetanādayopi. Musāvādādīhi viramaṇakāle viratiyo, subhāsitādivācābhāsanādikāle cetanādayo yojetabbā. Maggakkhaṇe pana viratiyova maggalakkhaṇappattito. Na hi cetanā niyyānasabhāvā. Atha vā ekassa ñāṇassa dukkhādiñāṇatā viya ekāya viratiyā musāvādādiviratibhāvo viya ca ekāya cetanāya sammāvācādikiccattayasādhanasabhāvā sammāvācādibhāvāsiddhito ‘‘maggakkhaṇe viratiyovā’’ti vuttaṃ.
ചത്താരി നാമാനി ലഭതീതി ചതുസമ്മപ്പധാനചതുസതിപട്ഠാനവസേന ലഭതി. മഗ്ഗക്ഖണേതി ആനേത്വാ സമ്ബന്ധോ. പുബ്ബഭാഗേപി മഗ്ഗക്ഖണേപി സമ്മാസമാധി ഏവാതി യദിപി സമാധിഉപകാരകാനം അഭിനിരോപനാനുമജ്ജനസമ്പിയായനബ്രൂഹനസന്തസുഖാനം വിതക്കാദീനം വസേന ചതൂഹി ഝാനേഹി സമ്മാസമാധി വിഭത്തോ, തഥാപി വായാമോ വിയ അനുപ്പന്നാകുസലാനുപ്പാദനാദിചതുവായാമകിച്ചം, സതി വിയ ച അസുഭാസുഖാനിച്ചാനത്തേസു കായാദീസു സുഭാദിസഞ്ഞാപഹാനലക്ഖണം ചതുസതികിച്ചം, ഏകോ സമാധി ചതുജ്ഝാനസമാധികിച്ചം ന സാധേതീതി പുബ്ബഭാഗേപി പഠമജ്ഝാനസമാധി, പഠമജ്ഝാനസമാധി ഏവ മഗ്ഗക്ഖണേപി, തഥാ പുബ്ബഭാഗേപി ചതുത്ഥജ്ഝാനസമാധി, ചതുത്ഥജ്ഝാനസമാധി ഏവ മഗ്ഗക്ഖണേപീതി അത്ഥോ.
Cattāri nāmāni labhatīti catusammappadhānacatusatipaṭṭhānavasena labhati. Maggakkhaṇeti ānetvā sambandho. Pubbabhāgepi maggakkhaṇepi sammāsamādhi evāti yadipi samādhiupakārakānaṃ abhiniropanānumajjanasampiyāyanabrūhanasantasukhānaṃ vitakkādīnaṃ vasena catūhi jhānehi sammāsamādhi vibhatto, tathāpi vāyāmo viya anuppannākusalānuppādanādicatuvāyāmakiccaṃ, sati viya ca asubhāsukhāniccānattesu kāyādīsu subhādisaññāpahānalakkhaṇaṃ catusatikiccaṃ, eko samādhi catujjhānasamādhikiccaṃ na sādhetīti pubbabhāgepi paṭhamajjhānasamādhi, paṭhamajjhānasamādhi eva maggakkhaṇepi, tathā pubbabhāgepi catutthajjhānasamādhi, catutthajjhānasamādhi eva maggakkhaṇepīti attho.
‘‘കിം പനായം മഗ്ഗധമ്മാനം ദേസനാനുക്കമോ, കേവലം വാചായ കമവത്തിനിഭാവതോ, ഉദാഹു കഞ്ചി വിസേസം ഉപാദായാ’’തി വിചാരണായം കഞ്ചി വിസേസം ഉപാദായാതി ദസ്സേന്തോ ആഹ – ‘‘ഇമേസൂ’’തിആദി. തത്ഥ ഭാവനാനുഭാവാ ഹിതഫലായ സാതിസയം തിക്ഖവിസദഭാവപ്പത്തിയാ അച്ഛരിയബ്ഭുതസമത്ഥതായോഗേന സബ്ബസോ പടിപക്ഖവിധമനേന യാഥാവതോ ധമ്മസഭാവബോധനേന ച സമ്മാദിട്ഠിയാ ബഹുകാരതാ വേദിതബ്ബാ. തേനാഹ – ‘‘അയം ഹീ’’തിആദി.
‘‘Kiṃ panāyaṃ maggadhammānaṃ desanānukkamo, kevalaṃ vācāya kamavattinibhāvato, udāhu kañci visesaṃ upādāyā’’ti vicāraṇāyaṃ kañci visesaṃ upādāyāti dassento āha – ‘‘imesū’’tiādi. Tattha bhāvanānubhāvā hitaphalāya sātisayaṃ tikkhavisadabhāvappattiyā acchariyabbhutasamatthatāyogena sabbaso paṭipakkhavidhamanena yāthāvato dhammasabhāvabodhanena ca sammādiṭṭhiyā bahukāratā veditabbā. Tenāha – ‘‘ayaṃ hī’’tiādi.
തസ്സാതി സമ്മാദിട്ഠിയാ. ബഹുകാരോതി ധമ്മസമ്പടിവേധേ ബഹൂപകാരോ. ഇദാനി തമത്ഥം ഉപമാഹി വിഭാവേതും, ‘‘യഥാ ഹീ’’തിആദി വുത്തം.
Tassāti sammādiṭṭhiyā. Bahukāroti dhammasampaṭivedhe bahūpakāro. Idāni tamatthaṃ upamāhi vibhāvetuṃ, ‘‘yathā hī’’tiādi vuttaṃ.
വചീഭേദസ്സ കാരകോ വിതക്കോ സാവജ്ജാനവജ്ജവചീഭേദനിവത്തനപ്പവത്തനാകാരായ സമ്മാവാചായപി ഉപകാരകോ ഏവാതി ആഹ – ‘‘സ്വായം…പേ॰… സമ്മാവാചായപി ഉപകാരകോ’’തി. സമ്മാസങ്കപ്പോ ഹി സച്ചവാചായ വിരതിവാചായപി വിസേസപച്ചയോ മിച്ഛാസങ്കപ്പതദേകട്ഠകിലേസപ്പഹാനതോ.
Vacībhedassa kārako vitakko sāvajjānavajjavacībhedanivattanappavattanākārāya sammāvācāyapi upakārako evāti āha – ‘‘svāyaṃ…pe… sammāvācāyapi upakārako’’ti. Sammāsaṅkappo hi saccavācāya virativācāyapi visesapaccayo micchāsaṅkappatadekaṭṭhakilesappahānato.
സംവിദഹിത്വാതിആദീസു സമ്മാ വിദഹനം കമ്മന്തപ്പയോജനഞ്ച ഏകന്താനവജ്ജവചീകായകമ്മവസേന ഇച്ഛിതബ്ബന്തി വിരതിവാചാവസേന സംവിദഹനം വിരതികമ്മന്തസ്സേവ പയോജനഞ്ച നിദസ്സിതന്തി ദട്ഠബ്ബം. ഏവം ഹിസ്സ സമ്മാവാചായ സമ്മാകമ്മന്തസ്സാപി ബഹുകാരതാ ജോതിതാ സിയാ. വചീഭേദനിയാമികാ ഹി വചീദുച്ചരിതവിരതി കായികകിരിയനിയാമികായ കായദുച്ചരിതവിരതിയാ ഉപകാരികാ. തഥാ ഹി വിസംവാദനാദിമിച്ഛാവാചതോ അവിരതോ മിച്ഛാകമ്മന്തതോപി ന വിരമതേവ. യഥാഹ – ‘‘ഏകം ധമ്മം അതീതസ്സ…പേ॰… നത്ഥി പാപം അകാരിയ’’ന്തി. തസ്മാ അവിസംവാദനാദിസമ്മാവാചായ ഠിതോ സമ്മാകമ്മന്തമ്പി പൂരേതിയേവാതി വചീദുച്ചരിതവിരതി കായദുച്ചരിതവിരതിയാ ഉപകാരികാ.
Saṃvidahitvātiādīsu sammā vidahanaṃ kammantappayojanañca ekantānavajjavacīkāyakammavasena icchitabbanti virativācāvasena saṃvidahanaṃ viratikammantasseva payojanañca nidassitanti daṭṭhabbaṃ. Evaṃ hissa sammāvācāya sammākammantassāpi bahukāratā jotitā siyā. Vacībhedaniyāmikā hi vacīduccaritavirati kāyikakiriyaniyāmikāya kāyaduccaritaviratiyā upakārikā. Tathā hi visaṃvādanādimicchāvācato avirato micchākammantatopi na viramateva. Yathāha – ‘‘ekaṃ dhammaṃ atītassa…pe… natthi pāpaṃ akāriya’’nti. Tasmā avisaṃvādanādisammāvācāya ṭhito sammākammantampi pūretiyevāti vacīduccaritavirati kāyaduccaritaviratiyā upakārikā.
യസ്മാ ആജീവപാരിസുദ്ധി നാമ ദുസ്സീല്യപ്പഹാനപുബ്ബികാ, തസ്മാ സമ്മാവാചാകമ്മന്താനന്തരം സമ്മാആജീവോ ദേസിതോതി ദസ്സേതും – ‘‘ചതുബ്ബിധം പനാ’’തിആദി വുത്തം. ഏത്താവതാതി പരിസുദ്ധസീലാജീവികാമത്തേന. ഇദം വീരിയന്തി ചതുസമ്മപ്പധാനവീരിയം.
Yasmā ājīvapārisuddhi nāma dussīlyappahānapubbikā, tasmā sammāvācākammantānantaraṃ sammāājīvo desitoti dassetuṃ – ‘‘catubbidhaṃ panā’’tiādi vuttaṃ. Ettāvatāti parisuddhasīlājīvikāmattena. Idaṃ vīriyanti catusammappadhānavīriyaṃ.
വീരിയാരമ്ഭോപി സമ്മാസതിപരിഗ്ഗഹിതോ ഏവ നിബ്ബാനാവഹോ, ന കേവലോതി ദസ്സേതും – ‘‘തതോ’’തിആദി വുത്തം. സൂപട്ഠിതാതി ബഹിദ്ധാവിക്ഖേപം പഹായ സുട്ഠു ഉപട്ഠിതാ കാതബ്ബാ. സമാധിസ്സ ഉപകാരധമ്മാ നാമ യഥാവുത്തവത്ഥുവിസദകിരിയാദയോ. തപ്പടിപക്ഖതോ അനുപകാരധമ്മാ വേദിതബ്ബാ. ഗതിയോതി നിപ്ഫത്തിയോ. സമന്വേസിത്വാതി സമ്മാ പരിയേസിത്വാ.
Vīriyārambhopi sammāsatipariggahito eva nibbānāvaho, na kevaloti dassetuṃ – ‘‘tato’’tiādi vuttaṃ. Sūpaṭṭhitāti bahiddhāvikkhepaṃ pahāya suṭṭhu upaṭṭhitā kātabbā. Samādhissa upakāradhammā nāma yathāvuttavatthuvisadakiriyādayo. Tappaṭipakkhato anupakāradhammā veditabbā. Gatiyoti nipphattiyo. Samanvesitvāti sammā pariyesitvā.
൪൨൭. യഥാ ഇത്ഥീസു കഥാ പവത്താ അധിത്ഥീതി വുച്ചതി, ഏവം അത്താനം അധികിച്ച പവത്താ അജ്ഝത്തം. ‘‘ഏവം പവത്തമാനാ മയം ‘അത്താ’തി ഗഹണം ഗമിസ്സാമാ’’തി ഇമിനാ വിയ അധിപ്പായേന അത്താനം അധികിച്ച ഉദ്ദിസ്സ പവത്താ സത്തസന്തതിപരിയാപന്നാ അജ്ഝത്തം. തസ്മിം അജ്ഝത്തരൂപേ, അത്തനോ കേസാദിവത്ഥുകേ കസിണരൂപേതി അത്ഥോ. പരികമ്മവസേന അജ്ഝത്തം രൂപസഞ്ഞീതി പരികമ്മകരണവസേന അജ്ഝത്തം രൂപസഞ്ഞീ, ന അപ്പനാവസേന. ന ഹി പടിഭാഗനിമിത്താരമ്മണാ അപ്പനാ അജ്ഝത്തവിസയാ സമ്ഭവതി. തം പന അജ്ഝത്തം പരികമ്മവസേന ലദ്ധം കസിണനിമിത്തം അവിസുദ്ധമേവ ഹോതി, ന ബഹിദ്ധാ പരികമ്മവസേന ലദ്ധം വിയ വിസുദ്ധം. തേനാഹ – ‘‘തം പനാ’’തിആദി.
427. Yathā itthīsu kathā pavattā adhitthīti vuccati, evaṃ attānaṃ adhikicca pavattā ajjhattaṃ. ‘‘Evaṃ pavattamānā mayaṃ ‘attā’ti gahaṇaṃ gamissāmā’’ti iminā viya adhippāyena attānaṃ adhikicca uddissa pavattā sattasantatipariyāpannā ajjhattaṃ. Tasmiṃ ajjhattarūpe, attano kesādivatthuke kasiṇarūpeti attho. Parikammavasena ajjhattaṃrūpasaññīti parikammakaraṇavasena ajjhattaṃ rūpasaññī, na appanāvasena. Na hi paṭibhāganimittārammaṇā appanā ajjhattavisayā sambhavati. Taṃ pana ajjhattaṃ parikammavasena laddhaṃ kasiṇanimittaṃ avisuddhameva hoti, na bahiddhā parikammavasena laddhaṃ viya visuddhaṃ. Tenāha – ‘‘taṃ panā’’tiādi.
യസ്സേവം പരികമ്മം അജ്ഝത്തം ഉപ്പന്നന്തി യസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ ഏവം വുത്തപ്പകാരേന അജ്ഝത്തം പരികമ്മം ജാതം. നിമിത്തം പന ബഹിദ്ധാതി പടിഭാഗനിമിത്തം സസന്തതിപരിയാപന്നം ന ഹോതീതി ബഹിദ്ധാ. പരിത്താനീതി യഥാലദ്ധാനി സുപ്പസരാവമത്താനി. തേനാഹ – ‘‘അവഡ്ഢിതാനീ’’തി. പരിത്തവസേനേവാതി വണ്ണവസേന ആഭോഗേ വിജ്ജമാനേപി പരിത്തവസേനേവ ഇദം അഭിഭായതനം വുത്തം പരിത്തതാ ഹേത്ഥ അഭിഭവനസ്സ കാരണം. വണ്ണാഭോഗേ സതിപി അസതിപി അഭിഭവതീതി അഭിഭു, പരികമ്മം, ഞാണം വാ. അഭിഭു ആയതനം ഏതസ്സാതി അഭിഭായതനം, ഝാനം. അഭിഭവിതബ്ബം വാ ആരമ്മണസങ്ഖാതം ആയതനം ഏതസ്സാതി അഭിഭായതനം. അഥ വാ ആരമ്മണാഭിഭവനതോ അഭിഭു ച തം ആയതനഞ്ച യോഗിനോ സുഖവിസേസാനം അധിട്ഠാനഭാവതോ മനായതനധമ്മായതനഭാവതോ ചാതി സസമ്പയുത്തജ്ഝാനം അഭിഭായതനം. അഭിഭായതനഭാവനാ നാമ തിക്ഖപഞ്ഞസ്സേവ സമ്ഭവതി, ന ഇതരസ്സാതി ആഹ – ‘‘ഞാണുത്തരികോ പുഗ്ഗലോ’’തി. അഭിഭവിത്വാ സമാപജ്ജതീതി ഏത്ഥ അഭിഭവനം സമാപജ്ജനഞ്ച ഉപചാരജ്ഝാനാധിഗമനസമനന്തരമേവ അപ്പനാഝാനുപ്പാദനന്തി ആഹ – ‘‘സഹ നിമിത്തുപ്പാദേനേവേത്ഥ അപ്പനം പാപേതീ’’തി. സഹ നിമിത്തുപ്പാദേനാതി ച അപ്പനാപരിവാസാഭാവസ്സ ലക്ഖണവചനമേതം. യോ ഖിപ്പാഭിഞ്ഞോതി വുച്ചതി, തതോപി ഞാണുത്തരസ്സേവ അഭിഭായതനഭാവനാ. ഏത്ഥാതി ഏതസ്മിം നിമിത്തേ. അപ്പനം പാപേതീതി ഭാവനാഅപ്പനം നേതി.
Yassevaṃ parikammaṃ ajjhattaṃ uppannanti yassa puggalassa evaṃ vuttappakārena ajjhattaṃ parikammaṃ jātaṃ. Nimittaṃ pana bahiddhāti paṭibhāganimittaṃ sasantatipariyāpannaṃ na hotīti bahiddhā. Parittānīti yathāladdhāni suppasarāvamattāni. Tenāha – ‘‘avaḍḍhitānī’’ti. Parittavasenevāti vaṇṇavasena ābhoge vijjamānepi parittavaseneva idaṃ abhibhāyatanaṃ vuttaṃ parittatā hettha abhibhavanassa kāraṇaṃ. Vaṇṇābhoge satipi asatipi abhibhavatīti abhibhu, parikammaṃ, ñāṇaṃ vā. Abhibhu āyatanaṃ etassāti abhibhāyatanaṃ, jhānaṃ. Abhibhavitabbaṃ vā ārammaṇasaṅkhātaṃ āyatanaṃ etassāti abhibhāyatanaṃ. Atha vā ārammaṇābhibhavanato abhibhu ca taṃ āyatanañca yogino sukhavisesānaṃ adhiṭṭhānabhāvato manāyatanadhammāyatanabhāvato cāti sasampayuttajjhānaṃ abhibhāyatanaṃ. Abhibhāyatanabhāvanā nāma tikkhapaññasseva sambhavati, na itarassāti āha – ‘‘ñāṇuttariko puggalo’’ti. Abhibhavitvā samāpajjatīti ettha abhibhavanaṃ samāpajjanañca upacārajjhānādhigamanasamanantarameva appanājhānuppādananti āha – ‘‘saha nimittuppādenevettha appanaṃ pāpetī’’ti. Saha nimittuppādenāti ca appanāparivāsābhāvassa lakkhaṇavacanametaṃ. Yo khippābhiññoti vuccati, tatopi ñāṇuttarasseva abhibhāyatanabhāvanā. Etthāti etasmiṃ nimitte. Appanaṃ pāpetīti bhāvanāappanaṃ neti.
ഏത്ഥ ച കേചി ‘‘ഉപ്പന്നേ ഉപചാരജ്ഝാനേ തം ആരബ്ഭ യേ ഹേട്ഠിമന്തേന ദ്വേ തയോ ജവനവാരാ പവത്തന്തി, തേ ഉപചാരജ്ഝാനപക്ഖികാ ഏവ, തദനന്തരം ഭവങ്ഗപരിവാസേന ഉപചാരസേവനായ ച വിനാ അപ്പനാ ഹോതി, സഹ നിമിത്തുപ്പാദേനേവ അപ്പനം പാപേതീ’’തി വദന്തി, തം തേസം മതിമത്തം. ന ഹി പാരിവാസികപരികമ്മേന അപ്പനാവാരോ ഇച്ഛിതോ, നാപി മഹഗ്ഗതപ്പമാണജ്ഝാനേസു വിയ ഉപചാരജ്ഝാനേ ഏകന്തതോ പച്ചവേക്ഖണാ ഇച്ഛിതബ്ബാ. തസ്മാ ഉപചാരജ്ഝാനാധിഗമതോ പരം കതിപയഭവങ്ഗചിത്താവസാനേ അപ്പനം പാപുണന്തോ ‘‘സഹ നിമിത്തുപ്പാദേനേവേത്ഥ അപ്പനം പാപേതീ’’തി വുത്തോ. സഹ നിമിത്തുപ്പാദേനാതി ച അധിപ്പായികമിദം വചനം, ന നീതത്ഥം, തത്ഥ അധിപ്പായോ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബോ. ന അന്തോസമാപത്തിയം തദാ തഥാരൂപസ്സ ആഭോഗസ്സ അസമ്ഭവതോ. സമാപത്തിതോ വുട്ഠിതസ്സ ആഭോഗോ പുബ്ബഭാഗഭാവനാവസേന ഝാനക്ഖണേ പവത്തം അഭിഭവനാകാരം ഗഹേത്വാ പവത്തോതി ദട്ഠബ്ബം. അഭിധമ്മട്ഠകഥായം പന ‘‘ഇമിനാസ്സ പുബ്ബാഭോഗോ കഥിതോ’’തി വുത്തം. അന്തോസമാപത്തിയം തദാ തഥാ ആഭോഗാഭാവേ കസ്മാ ഝാനസഞ്ഞായപീതി വുത്തന്തി ആഹ – ‘‘അഭിഭവസഞ്ഞാ ഹിസ്സ അന്തോസമാപത്തിയമ്പി അത്ഥീ’’തി.
Ettha ca keci ‘‘uppanne upacārajjhāne taṃ ārabbha ye heṭṭhimantena dve tayo javanavārā pavattanti, te upacārajjhānapakkhikā eva, tadanantaraṃ bhavaṅgaparivāsena upacārasevanāya ca vinā appanā hoti, saha nimittuppādeneva appanaṃ pāpetī’’ti vadanti, taṃ tesaṃ matimattaṃ. Na hi pārivāsikaparikammena appanāvāro icchito, nāpi mahaggatappamāṇajjhānesu viya upacārajjhāne ekantato paccavekkhaṇā icchitabbā. Tasmā upacārajjhānādhigamato paraṃ katipayabhavaṅgacittāvasāne appanaṃ pāpuṇanto ‘‘saha nimittuppādenevettha appanaṃ pāpetī’’ti vutto. Saha nimittuppādenāti ca adhippāyikamidaṃ vacanaṃ, na nītatthaṃ, tattha adhippāyo vuttanayeneva veditabbo. Na antosamāpattiyaṃ tadā tathārūpassa ābhogassa asambhavato. Samāpattito vuṭṭhitassa ābhogo pubbabhāgabhāvanāvasena jhānakkhaṇe pavattaṃ abhibhavanākāraṃ gahetvā pavattoti daṭṭhabbaṃ. Abhidhammaṭṭhakathāyaṃ pana ‘‘imināssa pubbābhogo kathito’’ti vuttaṃ. Antosamāpattiyaṃ tadā tathā ābhogābhāve kasmā jhānasaññāyapīti vuttanti āha – ‘‘abhibhavasaññā hissa antosamāpattiyampi atthī’’ti.
വഡ്ഢിതപ്പമാണാനീതി വിപുലപ്പമാണാനീതി അത്ഥോ, ന ഏകങ്ഗുലദ്വങ്ഗുലാദിവഡ്ഢിം പാപിതാനി തഥാ വഡ്ഢനസ്സേവേത്ഥ അസമ്ഭവതോ. തേനാഹ – ‘‘മഹന്താനീ’’തി. ഭത്തവഡ്ഢിതകന്തി ഭുഞ്ജനഭാജനേ വഡ്ഢേത്വാ ദിന്നം ഭത്തം, ഏകാസനേ പുരിസേന ഭുഞ്ജിതബ്ബഭത്തതോ ഉപഡ്ഢഭത്തന്തി അത്ഥോ.
Vaḍḍhitappamāṇānīti vipulappamāṇānīti attho, na ekaṅguladvaṅgulādivaḍḍhiṃ pāpitāni tathā vaḍḍhanassevettha asambhavato. Tenāha – ‘‘mahantānī’’ti. Bhattavaḍḍhitakanti bhuñjanabhājane vaḍḍhetvā dinnaṃ bhattaṃ, ekāsane purisena bhuñjitabbabhattato upaḍḍhabhattanti attho.
രൂപേ സഞ്ഞാ രൂപസഞ്ഞാ, സാ അസ്സ അത്ഥീതി രൂപസഞ്ഞീ, ന രൂപസഞ്ഞീ അരൂപസഞ്ഞീ. സഞ്ഞാസീസേന ഝാനം വദതി. രൂപസഞ്ഞായ അനുപ്പാദനമേവേത്ഥ അലാഭിതാ. ബഹിദ്ധാവ ഉപ്പന്നന്തി ബഹിദ്ധാവത്ഥുസ്മിംയേവ ഉപ്പന്നം. ഏത്ഥ ച –
Rūpe saññā rūpasaññā, sā assa atthīti rūpasaññī, na rūpasaññī arūpasaññī. Saññāsīsena jhānaṃ vadati. Rūpasaññāya anuppādanamevettha alābhitā. Bahiddhāva uppannanti bahiddhāvatthusmiṃyeva uppannaṃ. Ettha ca –
‘‘അജ്ഝത്തം രൂപസഞ്ഞീ ബഹിദ്ധാ രൂപാനി പസ്സതി പരിത്താനി സുവണ്ണദുബ്ബണ്ണാനി. അജ്ഝത്തം രൂപസഞ്ഞീ ബഹിദ്ധാ രൂപാനി പസ്സതി അപ്പമാണാനി സുവണ്ണദുബ്ബണ്ണാനി . അജ്ഝത്തം അരൂപസഞ്ഞീ ബഹിദ്ധാ രൂപാനി പസ്സതി പരിത്താനി സുവണ്ണദുബ്ബണ്ണാനി. അജ്ഝത്തം അരൂപസഞ്ഞീ ബഹിദ്ധാ രൂപാനി പസ്സതി അപ്പമാണാനി സുവണ്ണദുബ്ബണ്ണാനീ’’തി (ദീ॰ നി॰ ൩.൩൩൮, ൩൫൮; അ॰ നി॰ ൮.൬൫; ൧൦.൨൯) –
‘‘Ajjhattaṃ rūpasaññī bahiddhā rūpāni passati parittāni suvaṇṇadubbaṇṇāni. Ajjhattaṃ rūpasaññī bahiddhā rūpāni passati appamāṇāni suvaṇṇadubbaṇṇāni . Ajjhattaṃ arūpasaññī bahiddhā rūpāni passati parittāni suvaṇṇadubbaṇṇāni. Ajjhattaṃ arūpasaññī bahiddhā rūpāni passati appamāṇāni suvaṇṇadubbaṇṇānī’’ti (dī. ni. 3.338, 358; a. ni. 8.65; 10.29) –
ഏവമിധ ചത്താരി അഭിഭായതനാനി ആഗതാനി. അഭിധമ്മേ (ധ॰ സ॰ ൨൪൪-൨൪൫) പന ‘‘അജ്ഝത്തം അരൂപസഞ്ഞീ ബഹിദ്ധാ രൂപാനി പസ്സതി പരിത്താനി സുവണ്ണദുബ്ബണ്ണാനി, അപ്പമാണാനി സുവണ്ണദുബ്ബണ്ണാനീ’’തി ഏവമാഗതാനി. തത്ഥ ച കാരണം അഭിധമ്മട്ഠകഥായം വുത്തമേവ. തഥാ ഹി വുത്തം അട്ഠസാലിനിയം (ധ॰ സ॰ അട്ഠ॰ ൨൦൪) –
Evamidha cattāri abhibhāyatanāni āgatāni. Abhidhamme (dha. sa. 244-245) pana ‘‘ajjhattaṃ arūpasaññī bahiddhā rūpāni passati parittāni suvaṇṇadubbaṇṇāni, appamāṇāni suvaṇṇadubbaṇṇānī’’ti evamāgatāni. Tattha ca kāraṇaṃ abhidhammaṭṭhakathāyaṃ vuttameva. Tathā hi vuttaṃ aṭṭhasāliniyaṃ (dha. sa. aṭṭha. 204) –
‘‘കസ്മാ പന യഥാ സുത്തന്തേ ‘അജ്ഝത്തം രൂപസഞ്ഞീ ഏകോ ബഹിദ്ധാ രൂപാനി പസ്സതി പരിത്താനീ’തിആദി വുത്തം, ഏവം അവത്വാ ഇധ ചതൂസുപി അഭിഭായതനേസു അജ്ഝത്തം അരൂപസഞ്ഞിതാവ വുത്താതി. അജ്ഝത്തരൂപാനം അനഭിഭവനീയതോ. തത്ഥ വാ ഹി ഇധ വാ ബഹിദ്ധാ രൂപാനേവ അഭിഭവിതബ്ബാനി, തസ്മാ താനി നിയമതോ വത്തബ്ബാനീ’’തി.
‘‘Kasmā pana yathā suttante ‘ajjhattaṃ rūpasaññī eko bahiddhā rūpāni passati parittānī’tiādi vuttaṃ, evaṃ avatvā idha catūsupi abhibhāyatanesu ajjhattaṃ arūpasaññitāva vuttāti. Ajjhattarūpānaṃ anabhibhavanīyato. Tattha vā hi idha vā bahiddhā rūpāneva abhibhavitabbāni, tasmā tāni niyamato vattabbānī’’ti.
തത്രാപി ഇധപി വുത്താനി ‘‘അജ്ഝത്തം രൂപസഞ്ഞീ അജ്ഝത്തം അരൂപസഞ്ഞീതി ഇദം പന സത്ഥു ദേസനാവിലാസമത്തമേവാ’’തി. അയം പനേത്ഥ അധിപ്പായോ – ഇധ വണ്ണാഭോഗരഹിതാനി സഹിതാനി ച സബ്ബാനി പരിത്താനി സുവണ്ണദുബ്ബണ്ണാനി അഭിഭുയ്യാതി. പരിയായകഥാ ഹി സുത്തന്തദേസനാതി. അഭിധമ്മേ പന നിപ്പരിയായദേസനത്താ വണ്ണാഭോഗരഹിതാനി വിസും വുത്താനി, തഥാ സഹിതാനി. അത്ഥി ഹി ഉഭയത്ഥ അഭിഭവനവിസേസോതി. തഥാ ഇധ പരിയായദേസനത്താ വിമോക്ഖാനമ്പി അഭിഭവനപരിയായോ അത്ഥീതി ‘‘അജ്ഝത്തം രൂപസഞ്ഞീ’’തിആദിനാ പഠമദുതിയഅഭിഭായതനേസു പഠമവിമോക്ഖോ, തതിയചതുത്ഥഅഭിഭായതനേസു ദുതിയവിമോക്ഖോ, വണ്ണാഭിഭായതനേസു തതിയവിമോക്ഖോ ച അഭിഭവനപത്തിതോ സങ്ഗഹിതോ. അഭിധമ്മേ പന നിപ്പരിയായദേസനത്താ വിമോക്ഖാഭിഭായതനാനി അസങ്കരതോ ദേസേതും വിമോക്ഖേ വജ്ജേത്വാ അഭിഭായതനാനി കഥിതാനി. സബ്ബാനി ച വിമോക്ഖകിച്ചാനി ഝാനാനി വിമോക്ഖദേസനായം വുത്താനി. തദേതം ‘‘അജ്ഝത്തം രൂപസഞ്ഞീ’’തി ആഗതസ്സ അഭിഭായതനദ്വയസ്സ അഭിധമ്മേ അഭിഭായതനേസു അവചനതോ ‘‘രൂപീ രൂപാനി പസ്സതീ’’തിആദീനഞ്ച സബ്ബവിമോക്ഖകിച്ചസാധാരണവചനഭാവതോ വവത്ഥാനം കതന്തി വിഞ്ഞായതി.
Tatrāpi idhapi vuttāni ‘‘ajjhattaṃ rūpasaññī ajjhattaṃ arūpasaññīti idaṃ pana satthu desanāvilāsamattamevā’’ti. Ayaṃ panettha adhippāyo – idha vaṇṇābhogarahitāni sahitāni ca sabbāni parittāni suvaṇṇadubbaṇṇāni abhibhuyyāti. Pariyāyakathā hi suttantadesanāti. Abhidhamme pana nippariyāyadesanattā vaṇṇābhogarahitāni visuṃ vuttāni, tathā sahitāni. Atthi hi ubhayattha abhibhavanavisesoti. Tathā idha pariyāyadesanattā vimokkhānampi abhibhavanapariyāyo atthīti ‘‘ajjhattaṃ rūpasaññī’’tiādinā paṭhamadutiyaabhibhāyatanesu paṭhamavimokkho, tatiyacatutthaabhibhāyatanesu dutiyavimokkho, vaṇṇābhibhāyatanesu tatiyavimokkho ca abhibhavanapattito saṅgahito. Abhidhamme pana nippariyāyadesanattā vimokkhābhibhāyatanāni asaṅkarato desetuṃ vimokkhe vajjetvā abhibhāyatanāni kathitāni. Sabbāni ca vimokkhakiccāni jhānāni vimokkhadesanāyaṃ vuttāni. Tadetaṃ ‘‘ajjhattaṃ rūpasaññī’’ti āgatassa abhibhāyatanadvayassa abhidhamme abhibhāyatanesu avacanato ‘‘rūpī rūpāni passatī’’tiādīnañca sabbavimokkhakiccasādhāraṇavacanabhāvato vavatthānaṃ katanti viññāyati.
അജ്ഝത്തരൂപാനം അനഭിഭവനീയതോതി ഇദം അഭിധമ്മേ കത്ഥചിപി ‘‘അജ്ഝത്തരൂപാനി പസ്സതീ’’തി അവത്വാ സബ്ബത്ഥ യം വുത്തം – ‘‘ബഹിദ്ധാ രൂപാനി പസ്സതീ’’തി, തസ്സ കാരണവചനം. തേന യം അഞ്ഞഹേതുകം സുത്തന്തേ ‘‘ബഹിദ്ധാ രൂപാനി പസ്സതീ’’തി വചനം, തം തേന ഹേതുനാ വുത്തം. യം പന ദേസനാവിലാസഹേതുകം അജ്ഝത്തം അരൂപസഞ്ഞിതായ ഏവ അഭിധമ്മേ വചനം, ന തസ്സ അഞ്ഞം കാരണം മഗ്ഗിതബ്ബന്തി ദസ്സേതി. അജ്ഝത്തരൂപാനം അനഭിഭവനീയതാ ച തേസം ബഹിദ്ധാരൂപാനം വിയ അവിഭൂതത്താ. ദേസനാവിലാസോ ച യഥാവുത്തവവത്ഥാനവസേന വേദിതബ്ബോ വേനേയ്യജ്ഝാസയവസേന വിജ്ജമാനപരിയായകഥനഭാവതോ. ദേസനാവിലാസോ ഹി നാമ വേനേയ്യജ്ഝാസയാനുരൂപം വിജ്ജമാനസ്സ ച പരിയായസ്സ വിഭാവനം, ന യസ്സ കസ്സചി, തസ്മാ ‘‘ഇധ പരിയായദേസനത്താ’’തിആദിനാ വുത്തപ്പകാരം വവത്ഥാനം ദേസനാവിലാസനിബന്ധനന്തി ദട്ഠബ്ബം.
Ajjhattarūpānaṃanabhibhavanīyatoti idaṃ abhidhamme katthacipi ‘‘ajjhattarūpāni passatī’’ti avatvā sabbattha yaṃ vuttaṃ – ‘‘bahiddhā rūpāni passatī’’ti, tassa kāraṇavacanaṃ. Tena yaṃ aññahetukaṃ suttante ‘‘bahiddhā rūpāni passatī’’ti vacanaṃ, taṃ tena hetunā vuttaṃ. Yaṃ pana desanāvilāsahetukaṃ ajjhattaṃ arūpasaññitāya eva abhidhamme vacanaṃ, na tassa aññaṃ kāraṇaṃ maggitabbanti dasseti. Ajjhattarūpānaṃ anabhibhavanīyatā ca tesaṃ bahiddhārūpānaṃ viya avibhūtattā. Desanāvilāso ca yathāvuttavavatthānavasena veditabbo veneyyajjhāsayavasena vijjamānapariyāyakathanabhāvato. Desanāvilāso hi nāma veneyyajjhāsayānurūpaṃ vijjamānassa ca pariyāyassa vibhāvanaṃ, na yassa kassaci, tasmā ‘‘idha pariyāyadesanattā’’tiādinā vuttappakāraṃ vavatthānaṃ desanāvilāsanibandhananti daṭṭhabbaṃ.
സുവണ്ണദുബ്ബണ്ണാനീതി ഏതേനേവ സിദ്ധത്താ ന നീലാദിഅഭിഭായതനാനി വത്തബ്ബാനീതി ചേ? ന നീലാദീസു കതാധികാരാനം നീലാദിഭാവസ്സേവ അഭിഭവനകാരണത്താ. ന ഹി തേസം പരിസുദ്ധാപരിസുദ്ധവണ്ണാനം പരിത്തതാ അപ്പമാണതാ വാ അഭിഭവനകാരണം, അഥ ഖോ നീലാദിഭാവോ ഏവാതി. ഏതേസു ച പരിത്താദികസിണരൂപേസു യംയംചരിതസ്സ ഇമാനി അഭിഭായതനാനി ഇജ്ഝന്തി, തം ദസ്സേതും – ‘‘ഇമേസു പനാ’’തിആദി വുത്തം.
Suvaṇṇadubbaṇṇānīti eteneva siddhattā na nīlādiabhibhāyatanāni vattabbānīti ce? Na nīlādīsu katādhikārānaṃ nīlādibhāvasseva abhibhavanakāraṇattā. Na hi tesaṃ parisuddhāparisuddhavaṇṇānaṃ parittatā appamāṇatā vā abhibhavanakāraṇaṃ, atha kho nīlādibhāvo evāti. Etesu ca parittādikasiṇarūpesu yaṃyaṃcaritassa imāni abhibhāyatanāni ijjhanti, taṃ dassetuṃ – ‘‘imesu panā’’tiādi vuttaṃ.
സബ്ബസങ്ഗാഹികവസേനാതി നീലവണ്ണനീലനിദസ്സനനീലനിഭാസാനം സാധാരണവസേന. വണ്ണവസേനാതി സഭാവവണ്ണവസേന. നിദസ്സനവസേനാതി പസ്സിതബ്ബതാവസേന, ചക്ഖുവിഞ്ഞാണവീഥിയാ ഗഹേതബ്ബതാവസേന . ഓഭാസവസേനാതി സപ്പഭാസതായ അവഭാസനവസേന. വണ്ണധാതുയാ വാതി അഞ്ജനരജതവത്ഥാദിവണ്ണധാതുയാ. ലോകിയാനേവ രൂപാവചരജ്ഝാനഭാവതോ.
Sabbasaṅgāhikavasenāti nīlavaṇṇanīlanidassananīlanibhāsānaṃ sādhāraṇavasena. Vaṇṇavasenāti sabhāvavaṇṇavasena. Nidassanavasenāti passitabbatāvasena, cakkhuviññāṇavīthiyā gahetabbatāvasena . Obhāsavasenāti sappabhāsatāya avabhāsanavasena. Vaṇṇadhātuyā vāti añjanarajatavatthādivaṇṇadhātuyā. Lokiyāneva rūpāvacarajjhānabhāvato.
൪൩൫. രൂപീതി ഏത്ഥ യേനായം സസന്തതിപരിയാപന്നേന രൂപേന സമന്നാഗതോ, തം യസ്സ ഝാനസ്സ ഹേതുഭാവേന വിസിട്ഠരൂപം ഹോതി. യേന വിസിട്ഠേന രൂപീതി വുച്ചേയ്യ, തദേവ സസന്തതിപരിയാപന്നരൂപനിമിത്തം ഝാനം. ഇധ പന പരമത്ഥതോ രൂപിഭാവസാധകന്തി ആഹ – ‘‘അജ്ഝത്തം കേസാദീസൂ’’തിആദി. രൂപജ്ഝാനം രൂപന്തി ഉത്തരപദലോപേന വുത്തം – ‘‘രൂപൂപപത്തിയാ’’തിആദീസു (ധ॰ സ॰ ൧൬൦-൧൬൧, ൧൮൫-൧൯൦ ആദയോ, ൨൪൪-൨൪൫ ആദയോ; വിഭ॰ ൬൨൫) വിയ.
435.Rūpīti ettha yenāyaṃ sasantatipariyāpannena rūpena samannāgato, taṃ yassa jhānassa hetubhāvena visiṭṭharūpaṃ hoti. Yena visiṭṭhena rūpīti vucceyya, tadeva sasantatipariyāpannarūpanimittaṃ jhānaṃ. Idha pana paramatthato rūpibhāvasādhakanti āha – ‘‘ajjhattaṃ kesādīsū’’tiādi. Rūpajjhānaṃ rūpanti uttarapadalopena vuttaṃ – ‘‘rūpūpapattiyā’’tiādīsu (dha. sa. 160-161, 185-190 ādayo, 244-245 ādayo; vibha. 625) viya.
സുഭന്ത്വേവ അധിമുത്തോ ഹോതീതി അയം തതിയവിമോക്ഖോ. ഇധ സുപരിസുദ്ധനീലാദിവണ്ണകസിണജ്ഝാനവസേന വുത്തോതി ദസ്സേത്വാ ഇദാനി പടിസമ്ഭിദാപാളിയം തസ്സ ബ്രഹ്മവിഹാരജ്ഝാനവസേന ആഗതഭാവം ദസ്സേതും – ‘‘പടിസമ്ഭിദാമഗ്ഗേ പനാ’’തിആദി ആരദ്ധം. ഇധ പന ഉപരിപാളിയംയേവ ബ്രഹ്മവിഹാരാനം ആഗതത്താ തം നയം പടിക്ഖിപിത്വാ പരിസുദ്ധനീലാദിവണ്ണകസിണവസേനേവ സുഭവിമോക്ഖോ അനുഞ്ഞാതോ.
Subhantvevaadhimutto hotīti ayaṃ tatiyavimokkho. Idha suparisuddhanīlādivaṇṇakasiṇajjhānavasena vuttoti dassetvā idāni paṭisambhidāpāḷiyaṃ tassa brahmavihārajjhānavasena āgatabhāvaṃ dassetuṃ – ‘‘paṭisambhidāmagge panā’’tiādi āraddhaṃ. Idha pana uparipāḷiyaṃyeva brahmavihārānaṃ āgatattā taṃ nayaṃ paṭikkhipitvā parisuddhanīlādivaṇṇakasiṇavaseneva subhavimokkho anuññāto.
൪൪൩. പരികമ്മപഥവിയാപീതി അകതായ വാ കതായ വാ ദള്ഹമണ്ഡലാദിസങ്ഖാതപരികമ്മപഥവിയാപി. ഉഗ്ഗഹനിമിത്താദീനം പഥവീകസിണന്തി നാമം നിസ്സിതേ നിസ്സയവോഹാരവസേന വുത്തന്തി ദട്ഠബ്ബം, യഥാ ‘‘മഞ്ചാ ഉക്കുട്ഠിം കരോന്തീ’’തി.
443.Parikammapathaviyāpīti akatāya vā katāya vā daḷhamaṇḍalādisaṅkhātaparikammapathaviyāpi. Uggahanimittādīnaṃ pathavīkasiṇanti nāmaṃ nissite nissayavohāravasena vuttanti daṭṭhabbaṃ, yathā ‘‘mañcā ukkuṭṭhiṃ karontī’’ti.
സീലാനീതി പാതിമോക്ഖസംവരാദീനി ചത്താരി സീലാനി. സോധേത്വാതി അനാപജ്ജനേന ആപന്നവുട്ഠാപനേന കിലേസേഹി അപ്പടിപീളനേന ച വിസോധേത്വാ. തിവിധഞ്ഹി സീലസ്സ വിസോധനം നാമ – അനാപജ്ജനം ആപന്നവുട്ഠാപനം കിലേസേഹി ച അപ്പടിപീളനന്തി. കമ്മട്ഠാനഭാവനം പരിബുന്ധേതി ഉപരോധേതി പവത്തിതും ന ദേതീതി പലിബോധോ രകാരസ്സ ലകാരം കത്വാ, പരിബന്ധോതി അത്ഥോ. ഉപച്ഛിന്ദിത്വാതി സമാപന്നേന സങ്ഗാഹണേന വാ ഉപരുന്ധിത്വാ, അപലിബോധം കത്വാതി അത്ഥോ. കല്യാണമിത്തം ഉപസങ്കമിത്വാതി –
Sīlānīti pātimokkhasaṃvarādīni cattāri sīlāni. Sodhetvāti anāpajjanena āpannavuṭṭhāpanena kilesehi appaṭipīḷanena ca visodhetvā. Tividhañhi sīlassa visodhanaṃ nāma – anāpajjanaṃ āpannavuṭṭhāpanaṃ kilesehi ca appaṭipīḷananti. Kammaṭṭhānabhāvanaṃ paribundheti uparodheti pavattituṃ na detīti palibodho rakārassa lakāraṃ katvā, paribandhoti attho. Upacchinditvāti samāpannena saṅgāhaṇena vā uparundhitvā, apalibodhaṃ katvāti attho. Kalyāṇamittaṃ upasaṅkamitvāti –
‘‘പിയോ ഗരു ഭാവനീയോ, വത്താ ച വചനക്ഖമോ;
‘‘Piyo garu bhāvanīyo, vattā ca vacanakkhamo;
ഗമ്ഭീരഞ്ച കഥം കത്താ, നോ ചട്ഠാനേ നിയോജകോ’’തി. (അ॰ നി॰ ൭.൩൭) –
Gambhīrañca kathaṃ kattā, no caṭṭhāne niyojako’’ti. (a. ni. 7.37) –
ഏവമാദിഗുണസമന്നാഗതം ഏകന്തഹിതേസിം വുദ്ധിപക്ഖേ ഠിതം കല്യാണമിത്തം ഉപസങ്കമിത്വാ.
Evamādiguṇasamannāgataṃ ekantahitesiṃ vuddhipakkhe ṭhitaṃ kalyāṇamittaṃ upasaṅkamitvā.
അനനുരൂപം വിഹാരന്തി അട്ഠാരസന്നം ദോസാനം അഞ്ഞതരേന സമന്നാഗതം. വുത്തഞ്ഹേതം അട്ഠകഥാസു –
Ananurūpaṃvihāranti aṭṭhārasannaṃ dosānaṃ aññatarena samannāgataṃ. Vuttañhetaṃ aṭṭhakathāsu –
‘‘മഹാവാസം നവാവാസം, ജരാവാസഞ്ച പന്ഥനിം;
‘‘Mahāvāsaṃ navāvāsaṃ, jarāvāsañca panthaniṃ;
സോണ്ഡിം പണ്ണഞ്ച പുപ്ഫഞ്ച, ഫലം പത്ഥിതമേവ ച.
Soṇḍiṃ paṇṇañca pupphañca, phalaṃ patthitameva ca.
‘‘നഗരം ദാരുനാ ഖേത്തം, വിസഭാഗേന പട്ടനം;
‘‘Nagaraṃ dārunā khettaṃ, visabhāgena paṭṭanaṃ;
പച്ചന്തസീമാ സപ്പായം, യത്ഥ മിത്തോ ന ലബ്ഭതി.
Paccantasīmā sappāyaṃ, yattha mitto na labbhati.
‘‘അട്ഠാരസേതാനി ഠാനാനി, ഇതി വിഞ്ഞായ പണ്ഡിതോ;
‘‘Aṭṭhārasetāni ṭhānāni, iti viññāya paṇḍito;
ആരകാ പരിവജ്ജേയ്യ, മഗ്ഗം സപ്പടിഭയം യഥാ’’തി. (വിസുദ്ധി॰ ൧.൫൨);
Ārakā parivajjeyya, maggaṃ sappaṭibhayaṃ yathā’’ti. (visuddhi. 1.52);
അനുരൂപേതി ഗോചരഗാമതോ നാതിദൂരനച്ചാസന്നതാദീഹി പഞ്ചഹി അങ്ഗേഹി സമന്നാഗതേ. വുത്തഞ്ഹേതം ഭഗവതാ –
Anurūpeti gocaragāmato nātidūranaccāsannatādīhi pañcahi aṅgehi samannāgate. Vuttañhetaṃ bhagavatā –
‘‘കഥഞ്ച, ഭിക്ഖവേ, സേനാസനം പഞ്ചങ്ഗസമന്നാഗതം ഹോതി? ഇധ, ഭിക്ഖവേ, സേനാസനം നാതിദൂരം ഹോതി നച്ചാസന്നം ഗമനാഗമനസമ്പന്നം ദിവാ അപ്പാകിണ്ണം രത്തിം അപ്പസദ്ദം അപ്പനിഗ്ഘോസം അപ്പഡംസമകസവാതാതപസരീസപസമ്ഫസ്സം. തസ്മിം ഖോ പന സേനാസനേ വിഹരന്തസ്സ അപ്പകസിരേന ഉപ്പജ്ജന്തി ചീവരപിണ്ഡപാതസേനാസനഗിലാനപച്ചയഭേസജ്ജപരിക്ഖാരാ. തസ്മിം ഖോ പന സേനാസനേ ഥേരാ ഭിക്ഖൂ വിഹരന്തി ബഹുസ്സുതാ ആഗതാഗമാ ധമ്മധരാ വിനയധരാ മാതികാധരാ. തേ കാലേന കാലം ഉപസങ്കമിത്വാ പരിപുച്ഛതി പരിപഞ്ഹതി ‘ഇദം, ഭന്തേ, കഥം ഇമസ്സ കോ അത്ഥോ’തി. തസ്സ തേ ആയസ്മന്തോ അവിവടഞ്ചേവ വിവരന്തി, അനുത്താനീകതഞ്ച ഉത്താനിം കരോന്തി, അനേകവിഹിതേസു ച കങ്ഖാഠാനിയേസു ധമ്മേസു കങ്ഖം പടിവിനോദേന്തി. ഏവം ഖോ, ഭിക്ഖവേ, സേനാസനം പഞ്ചങ്ഗസമന്നാഗതം ഹോതീ’’തി (അ॰ നി॰ ൧൦.൧൧).
‘‘Kathañca, bhikkhave, senāsanaṃ pañcaṅgasamannāgataṃ hoti? Idha, bhikkhave, senāsanaṃ nātidūraṃ hoti naccāsannaṃ gamanāgamanasampannaṃ divā appākiṇṇaṃ rattiṃ appasaddaṃ appanigghosaṃ appaḍaṃsamakasavātātapasarīsapasamphassaṃ. Tasmiṃ kho pana senāsane viharantassa appakasirena uppajjanti cīvarapiṇḍapātasenāsanagilānapaccayabhesajjaparikkhārā. Tasmiṃ kho pana senāsane therā bhikkhū viharanti bahussutā āgatāgamā dhammadharā vinayadharā mātikādharā. Te kālena kālaṃ upasaṅkamitvā paripucchati paripañhati ‘idaṃ, bhante, kathaṃ imassa ko attho’ti. Tassa te āyasmanto avivaṭañceva vivaranti, anuttānīkatañca uttāniṃ karonti, anekavihitesu ca kaṅkhāṭhāniyesu dhammesu kaṅkhaṃ paṭivinodenti. Evaṃ kho, bhikkhave, senāsanaṃ pañcaṅgasamannāgataṃ hotī’’ti (a. ni. 10.11).
ഏത്ഥ ച നാതിദൂരം നച്ചാസന്നം ഗമനാഗമനസമ്പന്നന്തി ഏകം അങ്ഗം, ദിവാ അപ്പാകിണ്ണം രത്തിം അപ്പസദ്ദം അപ്പനിഗ്ഘോസന്തി ഏകം, അപ്പഡംസമകസവാതാതപസരീസപസമ്ഫസ്സന്തി ഏകം, തസ്മിം ഖോ പന സേനാസനേ വിഹരന്തസ്സ…പേ॰… പരിക്ഖാരാതി ഏകം, തസ്മിം ഖോ പന സേനാസനേ ഥേരാ…പേ॰… കങ്ഖം പടിവിനോദേന്തീതി ഏകന്തി ഏവം പഞ്ചങ്ഗാനി വേദിതബ്ബാനി.
Ettha ca nātidūraṃ naccāsannaṃ gamanāgamanasampannanti ekaṃ aṅgaṃ, divā appākiṇṇaṃ rattiṃ appasaddaṃ appanigghosanti ekaṃ, appaḍaṃsamakasavātātapasarīsapasamphassanti ekaṃ, tasmiṃ kho pana senāsane viharantassa…pe… parikkhārāti ekaṃ, tasmiṃ kho pana senāsane therā…pe… kaṅkhaṃ paṭivinodentīti ekanti evaṃ pañcaṅgāni veditabbāni.
ഖുദ്ദകപലിബോധം ഉപച്ഛിന്ദിത്വാതി ദീഘകേസനഖലോമാനം ഛേദനേന ചീവരകമ്മചീവരരജനപത്തപചനമഞ്ചപീഠാദിസോധനവസേന ഖുദ്ദകപലിബോധം ഉപച്ഛിന്ദിത്വാ.
Khuddakapalibodhaṃupacchinditvāti dīghakesanakhalomānaṃ chedanena cīvarakammacīvararajanapattapacanamañcapīṭhādisodhanavasena khuddakapalibodhaṃ upacchinditvā.
൪൫൩. ഉദ്ധുമാതകാദീസൂതി ഏത്ഥ ആദി-സദ്ദേന വിനീലകവിപുബ്ബകവിച്ഛിദ്ദകവിക്ഖായിതകഹതവിക്ഖിത്തകലോഹിതകപുളവകഅട്ഠികാനം സങ്ഗഹോ ദട്ഠബ്ബോ. തത്ഥ ഭസ്താ വിയ വായുനാ ഉദ്ധം ജീവിതപരിയാദാനാ യഥാനുക്കമം സമുഗ്ഗതേന സൂനഭാവേന ധുമാതത്താ ഉദ്ധുമാതം, ഉദ്ധുമാതമേവ ഉദ്ധുമാതകം, പടികൂലത്താ വാ കുച്ഛിതം ഉദ്ധുമാതന്തി ഉദ്ധുമാതകം, തഥാരൂപസ്സ ഛവസരീരസ്സേതം അധിവചനം. വിനീലം വുച്ചതി വിപരിഭിന്നനീലവണ്ണം, വിനീലമേവ വിനീലകം, പടികൂലത്താ വാ കുച്ഛിതം വിനീലന്തി വിനീലകം, മംസുസ്സദട്ഠാനേസു രത്തവണ്ണസ്സ , പുബ്ബസന്നിചയട്ഠാനേസു സേതവണ്ണസ്സ, യേഭുയ്യേന ച നീലവണ്ണസ്സ നിലട്ഠാനേ നീലസാടകപാരുതസ്സേവ ഛവസരീരസ്സേതം അധിവചനം. പരിഭിന്നട്ഠാനേസു വിസ്സന്ദമാനപുബ്ബം വിപുബ്ബം, വിപുബ്ബമേവ വിപുബ്ബകം, പടികൂലത്താ വാ കുച്ഛിതം വിപുബ്ബന്തി വിപുബ്ബകം, തഥാരൂപസ്സ ഛവസരീരസ്സേതം അധിവചനം. വിച്ഛിദ്ദം വുച്ചതി ദ്വിധാ ഛിന്ദനേന അപധാരിതം, വിച്ഛിദ്ദമേവ വിച്ഛിദ്ദകം, പടികൂലത്താ വാ കുച്ഛിതം വിച്ഛിദ്ദന്തി വിച്ഛിദ്ദകം, വേമജ്ഝേ ഛിന്നസ്സ ഛവസരീരസ്സേതം അധിവചനം. ഇതോ ച ഏത്തോ ച വിവിധാകാരേന സോണസിങ്ഗാലാദീഹി ഖായിതം വിക്ഖായിതം, വിക്ഖായിതമേവ വിക്ഖായിതകം, പടികൂലത്താ വാ കുച്ഛിതം വിക്ഖായിതന്തി വിക്ഖായിതകം, തഥാരൂപസ്സ ഛവസരീരസ്സേതം അധിവചനം.
453.Uddhumātakādīsūti ettha ādi-saddena vinīlakavipubbakavicchiddakavikkhāyitakahatavikkhittakalohitakapuḷavakaaṭṭhikānaṃ saṅgaho daṭṭhabbo. Tattha bhastā viya vāyunā uddhaṃ jīvitapariyādānā yathānukkamaṃ samuggatena sūnabhāvena dhumātattā uddhumātaṃ, uddhumātameva uddhumātakaṃ, paṭikūlattā vā kucchitaṃ uddhumātanti uddhumātakaṃ, tathārūpassa chavasarīrassetaṃ adhivacanaṃ. Vinīlaṃ vuccati viparibhinnanīlavaṇṇaṃ, vinīlameva vinīlakaṃ, paṭikūlattā vā kucchitaṃ vinīlanti vinīlakaṃ, maṃsussadaṭṭhānesu rattavaṇṇassa , pubbasannicayaṭṭhānesu setavaṇṇassa, yebhuyyena ca nīlavaṇṇassa nilaṭṭhāne nīlasāṭakapārutasseva chavasarīrassetaṃ adhivacanaṃ. Paribhinnaṭṭhānesu vissandamānapubbaṃ vipubbaṃ, vipubbameva vipubbakaṃ, paṭikūlattā vā kucchitaṃ vipubbanti vipubbakaṃ, tathārūpassa chavasarīrassetaṃ adhivacanaṃ. Vicchiddaṃ vuccati dvidhā chindanena apadhāritaṃ, vicchiddameva vicchiddakaṃ, paṭikūlattā vā kucchitaṃ vicchiddanti vicchiddakaṃ, vemajjhe chinnassa chavasarīrassetaṃ adhivacanaṃ. Ito ca etto ca vividhākārena soṇasiṅgālādīhi khāyitaṃ vikkhāyitaṃ, vikkhāyitameva vikkhāyitakaṃ, paṭikūlattā vā kucchitaṃ vikkhāyitanti vikkhāyitakaṃ, tathārūpassa chavasarīrassetaṃ adhivacanaṃ.
വിവിധാ ഖിത്തം വിക്ഖിത്തം, വിക്ഖിത്തമേവ വിക്ഖിത്തകം, പടികൂലത്താ വാ കുച്ഛിതം വിക്ഖിത്തന്തി വിക്ഖിത്തകം, അഞ്ഞേന ഹത്ഥം, അഞ്ഞേന പാദം, അഞ്ഞേന സീസന്തി ഏവം തതോ തതോ വിക്ഖിത്തസ്സ ഛവസരീരസ്സേതം അധിവചനം. ഹതഞ്ച തം പുരിമനയേനേവ വിക്ഖിത്തകഞ്ചാതി ഹതവിക്ഖിത്തകം, കാകപദാകാരേന അങ്ഗപച്ചങ്ഗേസു സത്ഥേന ഹനിത്വാ വുത്തനയേനേവ വിക്ഖിത്തസ്സ ഛവസരീരസ്സേതം അധിവചനം. ലോഹിതം കിരതി വിക്ഖിപതി ഇതോ ചിതോ ച പഗ്ഘരതീതി ലോഹിതകം, പഗ്ഘരിതലോഹിതമക്ഖിതസ്സ ഛവസരീരസ്സേതം അധിവചനം. പുളവാ വുച്ചന്തി കിമയോ, പുളവേ കിരതീതി പുളവകം, കിമിപരിപുണ്ണസ്സ ഛവസരീരസ്സേതം അധിവചനം. അട്ഠിയേവ അട്ഠികം, പടികൂലത്താ വാ കുച്ഛിതം അട്ഠീതി അട്ഠികം, അട്ഠിസങ്ഖലികായപി ഏകട്ഠികസ്സപി ഏതം അധിവചനം. ഇമേസു ദസസു അസുഭേസു പഠമജ്ഝാനമേവ ഉപ്പജ്ജതി, ന ദുതിയാദീനി. തേനാഹ – ഇധ ‘‘പഠമജ്ഝാനസഹഗതാ സഞ്ഞാ’’തി. തഥാ ഹി അപരിസണ്ഠിതജലായ സീഘസോതായ നദിയാ അരിത്തബലേനേവ നാവാ തിട്ഠതി, വിനാ അരിത്തേന ന സക്കാ ഠപേതും. ഏവമേവം ദുബ്ബലത്താ ആരമ്മണസ്സ വിതക്കബലേനേവ ചിത്തം ഏകഗ്ഗം ഹുത്വാ തിട്ഠതി, വിനാ വിതക്കേന ന സക്കാ ഠപേതും . തസ്മാ പഠമജ്ഝാനമേവേത്ഥ ഹോതി, ന ദുതിയാദീനി. ആരമ്മണസ്സ ദുബ്ബലതാ ചേത്ഥ പടികൂലഭാവേന ചിത്തം ഠപേതും അസമത്ഥതാ.
Vividhā khittaṃ vikkhittaṃ, vikkhittameva vikkhittakaṃ, paṭikūlattā vā kucchitaṃ vikkhittanti vikkhittakaṃ, aññena hatthaṃ, aññena pādaṃ, aññena sīsanti evaṃ tato tato vikkhittassa chavasarīrassetaṃ adhivacanaṃ. Hatañca taṃ purimanayeneva vikkhittakañcāti hatavikkhittakaṃ, kākapadākārena aṅgapaccaṅgesu satthena hanitvā vuttanayeneva vikkhittassa chavasarīrassetaṃ adhivacanaṃ. Lohitaṃ kirati vikkhipati ito cito ca paggharatīti lohitakaṃ, paggharitalohitamakkhitassa chavasarīrassetaṃ adhivacanaṃ. Puḷavā vuccanti kimayo, puḷave kiratīti puḷavakaṃ, kimiparipuṇṇassa chavasarīrassetaṃ adhivacanaṃ. Aṭṭhiyeva aṭṭhikaṃ, paṭikūlattā vā kucchitaṃ aṭṭhīti aṭṭhikaṃ, aṭṭhisaṅkhalikāyapi ekaṭṭhikassapi etaṃ adhivacanaṃ. Imesu dasasu asubhesu paṭhamajjhānameva uppajjati, na dutiyādīni. Tenāha – idha ‘‘paṭhamajjhānasahagatā saññā’’ti. Tathā hi aparisaṇṭhitajalāya sīghasotāya nadiyā arittabaleneva nāvā tiṭṭhati, vinā arittena na sakkā ṭhapetuṃ. Evamevaṃ dubbalattā ārammaṇassa vitakkabaleneva cittaṃ ekaggaṃ hutvā tiṭṭhati, vinā vitakkena na sakkā ṭhapetuṃ . Tasmā paṭhamajjhānamevettha hoti, na dutiyādīni. Ārammaṇassa dubbalatā cettha paṭikūlabhāvena cittaṃ ṭhapetuṃ asamatthatā.
‘‘രുക്ഖോ മതോ, ലോഹം മത’’ന്തിആദീസു യം ഖന്ധപ്പബന്ധം ഉപാദായ രുക്ഖാദിസമഞ്ഞാ, തസ്മിം അനുപച്ഛിന്നേപി അല്ലതാദിവിഗമനം നിസ്സായ മതവോഹാരോ സമ്മുതിമരണം. സങ്ഖാരാനം ഖണഭങ്ഗസങ്ഖാതം ഖണികമരണം. സമുച്ഛേദമരണന്തി അരഹതോ സന്താനസ്സ സബ്ബസോ ഉച്ഛേദഭൂതം മരണം. വിപസ്സനാഭാവനാവസേന ചേതം വുത്തം. മരണാനുസ്സതിഭാവനായം പന തിവിധമ്പേതം നാധിപ്പേതം അസംവേഗവത്ഥുതോ അനുപട്ഠഹനതോ അബാഹുല്ലതോ ച. മരണാനുസ്സതിയഞ്ഹി ഏകേന ഭവേന പരിച്ഛിന്നസ്സ ജീവിതിന്ദ്രിയപ്പബന്ധസ്സ വിച്ഛേദോ മരണന്തി അധിപ്പേതോ സംവേഗവത്ഥുതോ ഉപട്ഠഹനതോ ബാഹുല്ലതോ ച. ഇദാനി ഇമമേവ മരണം സന്ധായ വികപ്പന്തരം ദസ്സേന്തോ, ‘‘ഹേട്ഠാ വുത്തലക്ഖണാ വാ’’തിആദിമാഹ.
‘‘Rukkho mato, lohaṃ mata’’ntiādīsu yaṃ khandhappabandhaṃ upādāya rukkhādisamaññā, tasmiṃ anupacchinnepi allatādivigamanaṃ nissāya matavohāro sammutimaraṇaṃ. Saṅkhārānaṃ khaṇabhaṅgasaṅkhātaṃ khaṇikamaraṇaṃ. Samucchedamaraṇanti arahato santānassa sabbaso ucchedabhūtaṃ maraṇaṃ. Vipassanābhāvanāvasena cetaṃ vuttaṃ. Maraṇānussatibhāvanāyaṃ pana tividhampetaṃ nādhippetaṃ asaṃvegavatthuto anupaṭṭhahanato abāhullato ca. Maraṇānussatiyañhi ekena bhavena paricchinnassa jīvitindriyappabandhassa vicchedo maraṇanti adhippeto saṃvegavatthuto upaṭṭhahanato bāhullato ca. Idāni imameva maraṇaṃ sandhāya vikappantaraṃ dassento, ‘‘heṭṭhā vuttalakkhaṇā vā’’tiādimāha.
അസിതപീതാദിഭേദേതി അസിതപീതഖായിതസായിതപ്പഭേദേ, അസിതബ്ബഖാദിതബ്ബസായിതബ്ബവിഭാഗേതി അത്ഥോ കാലഭേദവചനിച്ഛായ അഭാവതോ യഥാ ‘‘ദുദ്ധ’’ന്തി. കബളം കരീയതീതി കബളീകാരോ, ആഹരീയതീതി ആഹാരോ, കബളീകാരോ ച സോ ആഹാരോ ചാതി കബളീകാരാഹാരോ. വത്ഥുവസേന ചേതം വുത്തം. സവത്ഥുകോ ഏവ ഹി ആഹാരോ ഇധ കമ്മട്ഠാനഭാവേന അധിപ്പേതോ. ഓജാലക്ഖണോ പന ആഹാരോ ഓജട്ഠമകം രൂപം ആഹരതീതി ആഹാരോതി വുച്ചതി. സോ ഇധ നാധിപ്പേതോ പടികൂലാകാരഗ്ഗഹണസ്സ അസമ്ഭവതോ. നവ പടികൂലാനീതി ഗമനപരിയേസനപരിഭോഗാസയനിദാനഅപരിപക്കപരിപക്കഫലനിസ്സന്ദപ്പടികൂലവസേന നവ പടികൂലാനി. സമക്ഖനപ്പടികൂലം പന പരിഭോഗാദീസു ലബ്ഭമാനത്താ ഇധ വിസും ന ഗഹിതം, അഞ്ഞഥാ തേന സദ്ധിം ‘‘ദസ പടികൂലാനീ’’തി വത്തബ്ബം. വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ (വിസുദ്ധി॰ ൧.൩൦൩-൩൦൪) പന സമക്ഖനം പരിഭോഗാദീസു ലബ്ഭമാനമ്പി നിസ്സന്ദവസേന വിസേസതോ പടികൂലന്തി വിസും ഗഹേത്വാ ദസഹാകാരേഹി പടികൂലതാ വുത്താ.
Asitapītādibhedeti asitapītakhāyitasāyitappabhede, asitabbakhāditabbasāyitabbavibhāgeti attho kālabhedavacanicchāya abhāvato yathā ‘‘duddha’’nti. Kabaḷaṃ karīyatīti kabaḷīkāro, āharīyatīti āhāro, kabaḷīkāro ca so āhāro cāti kabaḷīkārāhāro. Vatthuvasena cetaṃ vuttaṃ. Savatthuko eva hi āhāro idha kammaṭṭhānabhāvena adhippeto. Ojālakkhaṇo pana āhāro ojaṭṭhamakaṃ rūpaṃ āharatīti āhāroti vuccati. So idha nādhippeto paṭikūlākāraggahaṇassa asambhavato. Nava paṭikūlānīti gamanapariyesanaparibhogāsayanidānaaparipakkaparipakkaphalanissandappaṭikūlavasena nava paṭikūlāni. Samakkhanappaṭikūlaṃ pana paribhogādīsu labbhamānattā idha visuṃ na gahitaṃ, aññathā tena saddhiṃ ‘‘dasa paṭikūlānī’’ti vattabbaṃ. Visuddhimagge (visuddhi. 1.303-304) pana samakkhanaṃ paribhogādīsu labbhamānampi nissandavasena visesato paṭikūlanti visuṃ gahetvā dasahākārehi paṭikūlatā vuttā.
ഉപ്പജ്ജനകസഞ്ഞന്തി പടികൂലാകാരഗ്ഗഹണവസേന ഉപ്പജ്ജനകസഞ്ഞം. സഞ്ഞാസദ്ദോ ചായം ‘‘രൂപസഞ്ഞാ സദ്ദസഞ്ഞാ’’തിആദീസു (സം॰ നി॰ ൩.൫൭) സഞ്ജാനനലക്ഖണേ ധമ്മേ ആഗതോ, ‘‘അനിച്ചസഞ്ഞാ ദുക്ഖസഞ്ഞാ’’തിആദീസു വിപസ്സനായ ആഗതോ, ‘‘ഉദ്ധുമാതകസഞ്ഞാതി വാ സോപാകരൂപസഞ്ഞാതി വാ ഇമേ ധമ്മാ ഏകട്ഠാ, ഉദാഹു നാനട്ഠാ’’തിആദീസു സമഥേ ആഗതോ. ഇധ പന സമഥസ്സ പരികമ്മേ ദട്ഠബ്ബോ. ആഹാരേഹി പടികൂലാകാരഗ്ഗഹണം, തപ്പഭാവിതം വാ ഉപചാരജ്ഝാനം ഇധ ‘‘ആഹാരേ പടികൂലസഞ്ഞാ’’തി അധിപ്പേതം.
Uppajjanakasaññanti paṭikūlākāraggahaṇavasena uppajjanakasaññaṃ. Saññāsaddo cāyaṃ ‘‘rūpasaññā saddasaññā’’tiādīsu (saṃ. ni. 3.57) sañjānanalakkhaṇe dhamme āgato, ‘‘aniccasaññā dukkhasaññā’’tiādīsu vipassanāya āgato, ‘‘uddhumātakasaññāti vā sopākarūpasaññāti vā ime dhammā ekaṭṭhā, udāhu nānaṭṭhā’’tiādīsu samathe āgato. Idha pana samathassa parikamme daṭṭhabbo. Āhārehi paṭikūlākāraggahaṇaṃ, tappabhāvitaṃ vā upacārajjhānaṃ idha ‘‘āhāre paṭikūlasaññā’’ti adhippetaṃ.
ഉക്കണ്ഠിതസഞ്ഞന്തി നിബ്ബിന്ദനാകാരേന ഉപ്പജ്ജനകസഞ്ഞം. അനിച്ചസഞ്ഞന്തി ഏത്ഥ അനിച്ചം ഖന്ധപഞ്ചകം ഉപ്പാദവയഞ്ഞഥത്തഭാവതോ, ഹുത്വാ അഭാവതോ വാ, തസ്മിം അനിച്ചേ ഖന്ധപഞ്ചകേ അനിച്ചന്തി ഉപ്പജ്ജമാനാ അനിച്ചലക്ഖണപരിഗ്ഗാഹികാ സഞ്ഞാ അനിച്ചസഞ്ഞാ. തേനാഹ – ‘‘പഞ്ചന്നം ഉപാദാനക്ഖന്ധാന’’ന്തിആദി. തത്ഥ ഉദയോ നിബ്ബത്തിലക്ഖണം, വയോ വിപരിണാമലക്ഖണം, അഞ്ഞഥത്തം ജരാ. ഉദയബ്ബയഞ്ഞഥത്തഗ്ഗഹണേന അനിച്ചലക്ഖണം ദസ്സേതി. ഉപ്പാദവയഞ്ഞഥത്തഭാവതോ ഹി ഖന്ധപഞ്ചകം അനിച്ചന്തി വുച്ചതി. യസ്സ ച സഭാവേന ഖന്ധപഞ്ചകം അനിച്ചന്തി വുച്ചതി, തം അനിച്ചലക്ഖണം. തേന ഹി തം അനിച്ചന്തി ലക്ഖീയതി, അനിച്ചലക്ഖണഞ്ച ഉദയബ്ബയാനം അമനസികാരാ സന്തതിയാ പടിച്ഛന്നത്താ ന ഉപട്ഠാതി, ഉദയബ്ബയം പന പരിഗ്ഗഹേത്വാ സന്തതിയാ വികോപിതായ അനിച്ചലക്ഖണം യാഥാവസരസതോ ഉപട്ഠാതി. ന ഹി സമ്മദേവ ഉദയബ്ബയം സല്ലക്ഖേന്തസ്സ പുബ്ബാപരിയേന പവത്തമാനാനം ധമ്മാനം അഞ്ഞോഞ്ഞഭാവം സല്ലക്ഖണേന സന്തതിയാ ഉഗ്ഘാടിതായ ധമ്മാ സമ്ബന്ധഭാവേന ഉപട്ഠഹന്തി, അഥ ഖോ അയോസലാകാ വിയ അസമ്ബന്ധഭാവേനാതി സുട്ഠുതരം അനിച്ചലക്ഖണം പാകടം ഹോതി.
Ukkaṇṭhitasaññanti nibbindanākārena uppajjanakasaññaṃ. Aniccasaññanti ettha aniccaṃ khandhapañcakaṃ uppādavayaññathattabhāvato, hutvā abhāvato vā, tasmiṃ anicce khandhapañcake aniccanti uppajjamānā aniccalakkhaṇapariggāhikā saññā aniccasaññā. Tenāha – ‘‘pañcannaṃ upādānakkhandhāna’’ntiādi. Tattha udayo nibbattilakkhaṇaṃ, vayo vipariṇāmalakkhaṇaṃ, aññathattaṃ jarā. Udayabbayaññathattaggahaṇena aniccalakkhaṇaṃ dasseti. Uppādavayaññathattabhāvato hi khandhapañcakaṃ aniccanti vuccati. Yassa ca sabhāvena khandhapañcakaṃ aniccanti vuccati, taṃ aniccalakkhaṇaṃ. Tena hi taṃ aniccanti lakkhīyati, aniccalakkhaṇañca udayabbayānaṃ amanasikārā santatiyā paṭicchannattā na upaṭṭhāti, udayabbayaṃ pana pariggahetvā santatiyā vikopitāya aniccalakkhaṇaṃ yāthāvasarasato upaṭṭhāti. Na hi sammadeva udayabbayaṃ sallakkhentassa pubbāpariyena pavattamānānaṃ dhammānaṃ aññoññabhāvaṃ sallakkhaṇena santatiyā ugghāṭitāya dhammā sambandhabhāvena upaṭṭhahanti, atha kho ayosalākā viya asambandhabhāvenāti suṭṭhutaraṃ aniccalakkhaṇaṃ pākaṭaṃ hoti.
‘‘യദനിച്ചം, തം ദുക്ഖ’’ന്തി (സം॰ നി॰ ൩.൧൫, ൪൫, ൪൬, ൭൬, ൭൭, ൮൫; ൨.൪.൧, ൪) വചനതോ തദേവ ഖന്ധപഞ്ചകം അഭിണ്ഹപ്പടിപീളനതോ ദുക്ഖം, അഭിണ്ഹപ്പടിപീളനാകാരോ പന ദുക്ഖലക്ഖണം. തേനേവാഹ – ‘‘അനിച്ചേ ഖന്ധപഞ്ചകേ…പേ॰… സഞ്ഞം ഭാവേതീ’’തി. തത്ഥ പടിപീളനം നാമ യഥാപരിഗ്ഗഹിതം ഉദയവയവസേന സങ്ഖാരാനം നിരന്തരം പടിപീളിയമാനതാ വിബാധിയമാനതാ. ദുക്ഖലക്ഖണഞ്ച അഭിണ്ഹസമ്പടിപീളനസ്സ അമനസികാരാ ഇരിയാപഥേഹി പടിച്ഛന്നത്താ ന ഉപട്ഠാതി, അഭിണ്ഹസമ്പടിപീളനം പന മനസി കരിത്വാ ഇരിയാപഥേ ലബ്ഭമാനദുക്ഖപ്പടിച്ഛാദകഭാവേ ഉഗ്ഘാടിതേ ദുക്ഖലക്ഖണം യാഥാവസരസതോ ഉപട്ഠാതി. തഥാ ഹി ഇരിയാപഥേഹി പടിച്ഛന്നത്താ ദുക്ഖലക്ഖണം ന ഉപട്ഠാതി, തേ ച ഇരിയാപഥാ അഭിണ്ഹസമ്പടിപീളനാമനസികാരേന പടിച്ഛാദകാ ജാതാ. ഏകസ്മിഞ്ഹി ഇരിയാപഥേ ഉപ്പന്നസ്സ ദുക്ഖസ്സ വിനോദകം ഇരിയാപഥന്തരം തസ്സ പടിച്ഛാദകം വിയ ഹോതി, ഏവം സേസാപി. ഇരിയാപഥാനം പന തംതംദുക്ഖപതിതാകാരഭാവേ യാഥാവതോ ഞാതേ തേസം ദുക്ഖപ്പടിച്ഛാദകഭാവോ ഉഗ്ഘാടിതോ നാമ ഹോതി സങ്ഖാരാനം നിരന്തരം ദുക്ഖാഭിതുന്നതായ പാകടഭാവതോ. തസ്മാ അഭിണ്ഹസമ്പടിപീളനം മനസി കരിത്വാ ഇരിയാപഥേ ലബ്ഭമാനദുക്ഖപ്പടിച്ഛാദകഭാവേ ഉഗ്ഘാടിതേ ദുക്ഖലക്ഖണം യാഥാവസരസതോ ഉപട്ഠാതി.
‘‘Yadaniccaṃ, taṃ dukkha’’nti (saṃ. ni. 3.15, 45, 46, 76, 77, 85; 2.4.1, 4) vacanato tadeva khandhapañcakaṃ abhiṇhappaṭipīḷanato dukkhaṃ, abhiṇhappaṭipīḷanākāro pana dukkhalakkhaṇaṃ. Tenevāha – ‘‘anicce khandhapañcake…pe… saññaṃ bhāvetī’’ti. Tattha paṭipīḷanaṃ nāma yathāpariggahitaṃ udayavayavasena saṅkhārānaṃ nirantaraṃ paṭipīḷiyamānatā vibādhiyamānatā. Dukkhalakkhaṇañca abhiṇhasampaṭipīḷanassa amanasikārā iriyāpathehi paṭicchannattā na upaṭṭhāti, abhiṇhasampaṭipīḷanaṃ pana manasi karitvā iriyāpathe labbhamānadukkhappaṭicchādakabhāve ugghāṭite dukkhalakkhaṇaṃ yāthāvasarasato upaṭṭhāti. Tathā hi iriyāpathehi paṭicchannattā dukkhalakkhaṇaṃ na upaṭṭhāti, te ca iriyāpathā abhiṇhasampaṭipīḷanāmanasikārena paṭicchādakā jātā. Ekasmiñhi iriyāpathe uppannassa dukkhassa vinodakaṃ iriyāpathantaraṃ tassa paṭicchādakaṃ viya hoti, evaṃ sesāpi. Iriyāpathānaṃ pana taṃtaṃdukkhapatitākārabhāve yāthāvato ñāte tesaṃ dukkhappaṭicchādakabhāvo ugghāṭito nāma hoti saṅkhārānaṃ nirantaraṃ dukkhābhitunnatāya pākaṭabhāvato. Tasmā abhiṇhasampaṭipīḷanaṃ manasi karitvā iriyāpathe labbhamānadukkhappaṭicchādakabhāve ugghāṭite dukkhalakkhaṇaṃ yāthāvasarasato upaṭṭhāti.
‘‘യം ദുക്ഖം, തദനത്താ’’തി വചനതോ തദേവ ഖന്ധപഞ്ചകം അവസവത്തനതോ അനത്താ, അവസവത്തനാകാരോ പന അനത്തലക്ഖണം. തേനാഹ – ‘‘പടിപീളനട്ഠേനാ’’തിആദി . അനത്തലക്ഖണഞ്ച നാനാധാതുവിനിബ്ഭോഗസ്സ അമനസികാരാ ഘനേന പടിച്ഛന്നത്താ ന ഉപട്ഠാതി, നാനാധാതുയോ പന വിനിബ്ഭുജ്ജിത്വാ ‘‘അഞ്ഞാ പഥവീധാതു, അഞ്ഞാ ആപോധാതൂ’’തിആദിനാ, ‘‘അഞ്ഞോ ഫസ്സോ, അഞ്ഞാ വേദനാ’’തിആദിനാ ച വിസും വിസും കത്വാ ഘനവിനിബ്ഭോഗേ കതേ സമൂഹഘനേ കിച്ചാരമ്മണഘനേ ച ഭേദിതേ അനത്തലക്ഖണം യാഥാവസരസതോ ഉപട്ഠാതി. യാ ഹേസാ അഞ്ഞമഞ്ഞൂപത്ഥമ്ഭേസു സമുദിതേസു രൂപാരൂപധമ്മേസു ഏകത്താഭിനിവേസവസേന അപരിമദ്ദിതസങ്ഖാരേഹി മമായമാനാ സമൂഹഘനതാ, തഥാ തേസം തേസം ധമ്മാനം കിച്ചഭേദസ്സ സതിപി പടിനിയതഭാവേ ഏകതോ ഗയ്ഹമാനാ കിച്ചഘനതാ, തഥാ സാരമ്മണധമ്മാനം സതിപി ആരമ്മണകരണഭേദേ ഏകതോ ഗയ്ഹമാനാ ആരമ്മണഘനതാ. സാ ചതൂസു ധാതൂസു ഞാണേന വിനിബ്ഭുജിത്വാ ദിസ്സമാനാസു ഹത്ഥേന പരിമദ്ദിയമാനോ ഫേണപിണ്ഡോ വിയ വിലീനം ആഗച്ഛതി, യഥാപച്ചയം പവത്തമാനാ സുഞ്ഞാ ഏതേ ധമ്മമത്താതി അവസവത്തനാകാരസങ്ഖാതം അനത്തലക്ഖണം പാകടതരം ഹോതി.
‘‘Yaṃ dukkhaṃ, tadanattā’’ti vacanato tadeva khandhapañcakaṃ avasavattanato anattā, avasavattanākāro pana anattalakkhaṇaṃ. Tenāha – ‘‘paṭipīḷanaṭṭhenā’’tiādi . Anattalakkhaṇañca nānādhātuvinibbhogassa amanasikārā ghanena paṭicchannattā na upaṭṭhāti, nānādhātuyo pana vinibbhujjitvā ‘‘aññā pathavīdhātu, aññā āpodhātū’’tiādinā, ‘‘añño phasso, aññā vedanā’’tiādinā ca visuṃ visuṃ katvā ghanavinibbhoge kate samūhaghane kiccārammaṇaghane ca bhedite anattalakkhaṇaṃ yāthāvasarasato upaṭṭhāti. Yā hesā aññamaññūpatthambhesu samuditesu rūpārūpadhammesu ekattābhinivesavasena aparimadditasaṅkhārehi mamāyamānā samūhaghanatā, tathā tesaṃ tesaṃ dhammānaṃ kiccabhedassa satipi paṭiniyatabhāve ekato gayhamānā kiccaghanatā, tathā sārammaṇadhammānaṃ satipi ārammaṇakaraṇabhede ekato gayhamānā ārammaṇaghanatā. Sā catūsu dhātūsu ñāṇena vinibbhujitvā dissamānāsu hatthena parimaddiyamāno pheṇapiṇḍo viya vilīnaṃ āgacchati, yathāpaccayaṃ pavattamānā suññā ete dhammamattāti avasavattanākārasaṅkhātaṃ anattalakkhaṇaṃ pākaṭataraṃ hoti.
അപരഅച്ഛരാസങ്ഘാതവഗ്ഗവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
Aparaaccharāsaṅghātavaggavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
തിപിടക (മൂല) • Tipiṭaka (Mūla) / സുത്തപിടക • Suttapiṭaka / അങ്ഗുത്തരനികായ • Aṅguttaranikāya / ൧൮. അപരഅച്ഛരാസങ്ഘാതവഗ്ഗോ • 18. Aparaaccharāsaṅghātavaggo
അട്ഠകഥാ • Aṭṭhakathā / സുത്തപിടക (അട്ഠകഥാ) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / അങ്ഗുത്തരനികായ (അട്ഠകഥാ) • Aṅguttaranikāya (aṭṭhakathā) / ൧൮. അപരഅച്ഛരാസങ്ഘാതവഗ്ഗവണ്ണനാ • 18. Aparaaccharāsaṅghātavaggavaṇṇanā