| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / वजिरबुद्धि-टीका • Vajirabuddhi-ṭīkā |
आपत्तिभेदवण्णना
Āpattibhedavaṇṇanā
१२२. ‘‘विभङ्गनयदस्सनतो’’ति वुत्तत्ता तं सम्पादेतुं ‘‘इदानि तत्थ तत्था’’तिआदि आरद्धं। तत्थ अङ्गवत्थुभेदेन चाति अवहारङ्गजाननभेदेन वत्थुस्स हरितब्बभण्डस्स गरुकलहुकभावभेदेनाति अत्थो। अथ वा अङ्गञ्च वत्थुभेदेन आपत्तिभेदञ्च दस्सेन्तोति अत्थो। अतिरेकमासको ऊनपञ्चमासकोति एत्थ वा-सद्दो न वुत्तो, तीहिपि एको एव परिच्छेदो वुत्तोति। अनज्झावुट्ठकं नाम अरञ्ञपालकादिना न केनचि ममायितं। छड्डितं नाम अनत्थिकभावेन अतिरेकमत्तादिना सामिकेन छड्डितं। नट्ठं परियेसित्वा छिन्नालयत्ता छिन्नमूलकं। अस्सामिकवत्थूति अच्छिन्नमूलकम्पि यस्स सामिको कोचि नो होति, निरपेक्खा वा परिच्चजन्ति, यं वा परिच्चत्तं देवतादीनं, इदं सब्बं अस्सामिकवत्थु नाम। देवतादीनं वा बुद्धधम्मानं वा परिच्चत्तं परेहि चे आरक्खकेहि परिग्गहितं, परपरिग्गहितमेव। तथारूपे हि अदिन्नादाने राजानो चोरं गहेत्वा हननादिकं करेय्युं, अनारक्खके पन आवासे, अभिक्खुके अनारामिकादिके च यं बुद्धधम्मस्स सन्तकं, तं ‘‘आगतागतेहि भिक्खूहि रक्खितब्बं गोपेतब्बं ममायितब्ब’’न्ति वचनतो अभिक्खुकावाससङ्घसन्तकं विय परपरिग्गहितसङ्ख्यमेव गच्छतीति छाया दिस्सति। इस्सरो हि यो कोचि भिक्खु तादिसे परिक्खारे चोरेहिपि गय्हमाने वारेतुं पटिबलो चे, बलक्कारेन अच्छिन्दित्वा यथाठाने ठपेतुन्ति। अपरिग्गहिते परसन्तकसञ्ञिस्स छसु आकारेसु विज्जमानेसुपि अनापत्ति विय दिस्सति , ‘‘यं परपरिग्गहितञ्च होती’’ति अङ्गभावो किञ्चापि दिस्सति, परसन्तके तथा पटिपन्नके सन्धाय वुत्तन्ति गहेतब्बं। अत्तनो सन्तकं चोरेहि हटं, चोरपरिग्गहितत्ता परपरिग्गहितं होति, तस्मा परो चेतं थेय्यचित्तो गण्हति, पाराजिकं। सामिको एव चे गण्हति, न पाराजिकं, यस्मा चोदेत्वा, अच्छिन्दित्वा च सो ‘‘मम सन्तकं गण्हामी’’ति गहेतुं लभति। पठमं धुरं निक्खिपित्वा चे पच्छा थेय्यचित्तो गण्हति, एस नयो। सामिकेन धुरं निक्खित्तकाले सो चे चोरो कालं करोति, अञ्ञो थेय्यचित्तेन गण्हति, न पाराजिको। अनिक्खित्तकाले एव चे कालं करोति, तं थेय्यचित्तेन गण्हन्तस्स भिक्खुनो पाराजिकं मूलभिक्खुस्स सन्तकभावे ठितत्ता। चोरभिक्खुम्हि मते ‘‘मतकपरिक्खार’’न्ति सङ्घो विभजित्वा चे तं गण्हति, मूलसामिको ‘‘मम सन्तकमिद’’न्ति गहेतुं लभति।
122. ‘‘Vibhaṅganayadassanato’’ti vuttattā taṃ sampādetuṃ ‘‘idāni tattha tatthā’’tiādi āraddhaṃ. Tattha aṅgavatthubhedena cāti avahāraṅgajānanabhedena vatthussa haritabbabhaṇḍassa garukalahukabhāvabhedenāti attho. Atha vā aṅgañca vatthubhedena āpattibhedañca dassentoti attho. Atirekamāsako ūnapañcamāsakoti ettha vā-saddo na vutto, tīhipi eko eva paricchedo vuttoti. Anajjhāvuṭṭhakaṃ nāma araññapālakādinā na kenaci mamāyitaṃ. Chaḍḍitaṃ nāma anatthikabhāvena atirekamattādinā sāmikena chaḍḍitaṃ. Naṭṭhaṃ pariyesitvā chinnālayattā chinnamūlakaṃ. Assāmikavatthūti acchinnamūlakampi yassa sāmiko koci no hoti, nirapekkhā vā pariccajanti, yaṃ vā pariccattaṃ devatādīnaṃ, idaṃ sabbaṃ assāmikavatthu nāma. Devatādīnaṃ vā buddhadhammānaṃ vā pariccattaṃ parehi ce ārakkhakehi pariggahitaṃ, parapariggahitameva. Tathārūpe hi adinnādāne rājāno coraṃ gahetvā hananādikaṃ kareyyuṃ, anārakkhake pana āvāse, abhikkhuke anārāmikādike ca yaṃ buddhadhammassa santakaṃ, taṃ ‘‘āgatāgatehi bhikkhūhi rakkhitabbaṃ gopetabbaṃ mamāyitabba’’nti vacanato abhikkhukāvāsasaṅghasantakaṃ viya parapariggahitasaṅkhyameva gacchatīti chāyā dissati. Issaro hi yo koci bhikkhu tādise parikkhāre corehipi gayhamāne vāretuṃ paṭibalo ce, balakkārena acchinditvā yathāṭhāne ṭhapetunti. Apariggahite parasantakasaññissa chasu ākāresu vijjamānesupi anāpatti viya dissati , ‘‘yaṃ parapariggahitañca hotī’’ti aṅgabhāvo kiñcāpi dissati, parasantake tathā paṭipannake sandhāya vuttanti gahetabbaṃ. Attano santakaṃ corehi haṭaṃ, corapariggahitattā parapariggahitaṃ hoti, tasmā paro cetaṃ theyyacitto gaṇhati, pārājikaṃ. Sāmiko eva ce gaṇhati, na pārājikaṃ, yasmā codetvā, acchinditvā ca so ‘‘mama santakaṃ gaṇhāmī’’ti gahetuṃ labhati. Paṭhamaṃ dhuraṃ nikkhipitvā ce pacchā theyyacitto gaṇhati, esa nayo. Sāmikena dhuraṃ nikkhittakāle so ce coro kālaṃ karoti, añño theyyacittena gaṇhati, na pārājiko. Anikkhittakāle eva ce kālaṃ karoti, taṃ theyyacittena gaṇhantassa bhikkhuno pārājikaṃ mūlabhikkhussa santakabhāve ṭhitattā. Corabhikkhumhi mate ‘‘matakaparikkhāra’’nti saṅgho vibhajitvā ce taṃ gaṇhati, mūlasāmiko ‘‘mama santakamida’’nti gahetuṃ labhati.
एत्थाह – भूमट्ठादिनिमित्तकम्मपरियोसाना एव अवहारभेदा, उदाहु अञ्ञेपि सन्तीति। किञ्चेत्थ यदि अञ्ञेपि सन्ति, तेपि वत्तब्बा। न हि भगवा सावसेसं पाराजिकं पञ्ञपेति। नो चे सन्ति, ये इमे तुलाकूटकंसकूटमानकूटउक्कोटनवञ्चननिकतिसाचियोगविपरामोसआलोपसाहसाकारा च सुत्तङ्गेसु सन्दिस्समाना, ते इध आगतेसु एत्थ समोधानं गच्छन्तीति च लक्खणतो वा तेसं समोधानगतभावो वत्तब्बोति? वुच्चते – लक्खणतो सिद्धोव। कथं? ‘‘पञ्चहि आकारेही’’तिआदिना नयेन अङ्गवत्थुभेदेन। आपत्तिभेदो हि पाळियं (पारा॰ १२८-१३०) वुत्तो एव, अट्ठकथायञ्च ‘‘कूटमानकूटकहापणादीहि वा वञ्चेत्वा गण्हति, तस्सेवं गण्हतो अवहारो थेय्यावहारो’’ति (पारा॰ अट्ठ॰ १.१३८; कङ्खा॰ अट्ठ॰ दुतियपाराजिकवण्णना) आगतत्ता तुलाकूटगहणादयो थेय्यावहारे समोधानं गताति सिद्धं। विपरामोसआलोपसाहसाकारा च अट्ठकथायागते पसय्हावहारे समोधानं गच्छन्ति। इमंयेव वा पसय्हावहारं दस्सेतुं ‘‘गामट्ठं अरञ्ञट्ठ’’न्ति मातिकं निक्खिपित्वा ‘‘गामट्ठं नाम भण्डं चतूहि ठानेहि निक्खित्तं होती’’तिआदिना नयेन विभागो वुत्तो। तेनेदं वुत्तं होति – गहणाकारभेदसन्दस्सनत्थं विसुं कतं। न हि भूमितलादीहि गामारञ्ञट्ठं यं किञ्चीति। तत्थ यं तुलाकूटं, तं रूपकूटङ्गगहणपटिच्छन्नकूटवसेन चतुब्बिधम्पि वेहासट्ठे समोधानं गच्छति। हदयभेदसिखाभेदरज्जुभेदवसेन तिविधे मानकूटे ‘‘स्वायं हदयभेदो मरियादं छिन्दती’’ति एत्थ समोधानं गच्छति। हदयभेदो हि सप्पितेलादिमिननकाले लब्भति। ‘‘फन्दापेति अत्तनो भाजनगतं करोती’’ति एत्थ सिखाभेदोपि लब्भति। सो ‘‘तिलतण्डुलादिमिननकाले लब्भती’’ति वुत्तं। खेत्तमिननकाले रज्जुभेदो समोधानं गच्छति। ‘‘धम्मं चरन्तो सामिकं पराजेती’’ति एत्थ उक्कोटनं समोधानं गच्छतीति ते च तथा वञ्चननिकतियोपि।
Etthāha – bhūmaṭṭhādinimittakammapariyosānā eva avahārabhedā, udāhu aññepi santīti. Kiñcettha yadi aññepi santi, tepi vattabbā. Na hi bhagavā sāvasesaṃ pārājikaṃ paññapeti. No ce santi, ye ime tulākūṭakaṃsakūṭamānakūṭaukkoṭanavañcananikatisāciyogaviparāmosaālopasāhasākārā ca suttaṅgesu sandissamānā, te idha āgatesu ettha samodhānaṃ gacchantīti ca lakkhaṇato vā tesaṃ samodhānagatabhāvo vattabboti? Vuccate – lakkhaṇato siddhova. Kathaṃ? ‘‘Pañcahi ākārehī’’tiādinā nayena aṅgavatthubhedena. Āpattibhedo hi pāḷiyaṃ (pārā. 128-130) vutto eva, aṭṭhakathāyañca ‘‘kūṭamānakūṭakahāpaṇādīhi vā vañcetvā gaṇhati, tassevaṃ gaṇhato avahāro theyyāvahāro’’ti (pārā. aṭṭha. 1.138; kaṅkhā. aṭṭha. dutiyapārājikavaṇṇanā) āgatattā tulākūṭagahaṇādayo theyyāvahāre samodhānaṃ gatāti siddhaṃ. Viparāmosaālopasāhasākārā ca aṭṭhakathāyāgate pasayhāvahāre samodhānaṃ gacchanti. Imaṃyeva vā pasayhāvahāraṃ dassetuṃ ‘‘gāmaṭṭhaṃ araññaṭṭha’’nti mātikaṃ nikkhipitvā ‘‘gāmaṭṭhaṃ nāma bhaṇḍaṃ catūhi ṭhānehi nikkhittaṃ hotī’’tiādinā nayena vibhāgo vutto. Tenedaṃ vuttaṃ hoti – gahaṇākārabhedasandassanatthaṃ visuṃ kataṃ. Na hi bhūmitalādīhi gāmāraññaṭṭhaṃ yaṃ kiñcīti. Tattha yaṃ tulākūṭaṃ, taṃ rūpakūṭaṅgagahaṇapaṭicchannakūṭavasena catubbidhampi vehāsaṭṭhe samodhānaṃ gacchati. Hadayabhedasikhābhedarajjubhedavasena tividhe mānakūṭe ‘‘svāyaṃ hadayabhedo mariyādaṃ chindatī’’ti ettha samodhānaṃ gacchati. Hadayabhedo hi sappitelādiminanakāle labbhati. ‘‘Phandāpeti attano bhājanagataṃ karotī’’ti ettha sikhābhedopi labbhati. So ‘‘tilataṇḍulādiminanakāle labbhatī’’ti vuttaṃ. Khettaminanakāle rajjubhedo samodhānaṃ gacchati. ‘‘Dhammaṃ caranto sāmikaṃ parājetī’’ti ettha ukkoṭanaṃ samodhānaṃ gacchatīti te ca tathā vañcananikatiyopi.
आपत्तिभेदवण्णना निट्ठिता।
Āpattibhedavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / विनयपिटक • Vinayapiṭaka / महाविभङ्ग • Mahāvibhaṅga / २. दुतियपाराजिकं • 2. Dutiyapārājikaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / विनयपिटक (अट्ठकथा) • Vinayapiṭaka (aṭṭhakathā) / महाविभङ्ग-अट्ठकथा • Mahāvibhaṅga-aṭṭhakathā / २. दुतियपाराजिकं • 2. Dutiyapārājikaṃ
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / सारत्थदीपनी-टीका • Sāratthadīpanī-ṭīkā / आपत्तिभेदवण्णना • Āpattibhedavaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / विमतिविनोदनी-टीका • Vimativinodanī-ṭīkā / आपत्तिभेदवण्णना • Āpattibhedavaṇṇanā
