| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
[४६] ६. आरामदूसकजातकवण्णना
[46] 6. Ārāmadūsakajātakavaṇṇanā
न वे अनत्थकुसलेनाति इदं सत्था अञ्ञतरस्मिं कोसलगामके विहरन्तो उय्यानदूसकं आरब्भ कथेसि। सत्था किर कोसलेसु चारिकं चरमानो अञ्ञतरं गामकं सम्पापुणि। तत्थेको कुटुम्बिको तथागतं निमन्तेत्वा अत्तनो उय्याने निसीदापेत्वा बुद्धप्पमुखस्स सङ्घस्स महादानं दत्वा ‘‘भन्ते, यथारुचिया इमस्मिं उय्याने विचरथा’’ति आह। भिक्खू उट्ठाय उय्यानपालं गहेत्वा उय्याने विचरन्ता एकं अङ्गणट्ठानं दिस्वा उय्यानपालं पुच्छिंसु ‘‘उपासक, इमं उय्यानं अञ्ञत्थ सन्दच्छायं, इमस्मिं पन ठाने न कोचि रुक्खो वा गच्छो वा अत्थि, किं नु खो कारण’’न्ति? ‘‘भन्ते, इमस्स उय्यानस्स रोपनकाले एको गामदारको उदकं सिञ्चन्तो इमस्मिं ठाने रुक्खपोतके उम्मूलं कत्वा मूलप्पमाणेन उदकं सिञ्चि । ते रुक्खपोतका मिलायित्वा मता। इमिना कारणेन इदं ठानं अङ्गणं जात’’न्ति। भिक्खू सत्थारं उपसङ्कमित्वा एतमत्थं आरोचेसुं। सत्था ‘‘न, भिक्खवे, सो गामदारको इदानेव आरामदूसको, पुब्बेपि आरामदूसकोयेवा’’ति वत्वा अतीतं आहरि।
Na ve anatthakusalenāti idaṃ satthā aññatarasmiṃ kosalagāmake viharanto uyyānadūsakaṃ ārabbha kathesi. Satthā kira kosalesu cārikaṃ caramāno aññataraṃ gāmakaṃ sampāpuṇi. Tattheko kuṭumbiko tathāgataṃ nimantetvā attano uyyāne nisīdāpetvā buddhappamukhassa saṅghassa mahādānaṃ datvā ‘‘bhante, yathāruciyā imasmiṃ uyyāne vicarathā’’ti āha. Bhikkhū uṭṭhāya uyyānapālaṃ gahetvā uyyāne vicarantā ekaṃ aṅgaṇaṭṭhānaṃ disvā uyyānapālaṃ pucchiṃsu ‘‘upāsaka, imaṃ uyyānaṃ aññattha sandacchāyaṃ, imasmiṃ pana ṭhāne na koci rukkho vā gaccho vā atthi, kiṃ nu kho kāraṇa’’nti? ‘‘Bhante, imassa uyyānassa ropanakāle eko gāmadārako udakaṃ siñcanto imasmiṃ ṭhāne rukkhapotake ummūlaṃ katvā mūlappamāṇena udakaṃ siñci . Te rukkhapotakā milāyitvā matā. Iminā kāraṇena idaṃ ṭhānaṃ aṅgaṇaṃ jāta’’nti. Bhikkhū satthāraṃ upasaṅkamitvā etamatthaṃ ārocesuṃ. Satthā ‘‘na, bhikkhave, so gāmadārako idāneva ārāmadūsako, pubbepi ārāmadūsakoyevā’’ti vatvā atītaṃ āhari.
अतीते बाराणसियं ब्रह्मदत्ते रज्जं कारेन्ते बाराणसियं नक्खत्तं घोसयिंसु। नक्खत्तभेरिसद्दसवनकालतो पट्ठाय सकलनगरवासिनो नक्खत्तनिस्सितका हुत्वा विचरन्ति। तदा रञ्ञो उय्याने बहू मक्कटा वसन्ति। उय्यानपालो चिन्तेसि ‘‘नगरे नक्खत्तं घुट्ठं, इमे वानरे ‘उदकं सिञ्चथा’ति वत्वा अहं नक्खत्तं कीळिस्सामी’’ति जेट्ठकवानरं उपसङ्कमित्वा ‘‘सम्म वानरजेट्ठक, इमं उय्यानं तुम्हाकम्पि बहूपकारं, तुम्हे एत्थ पुप्फफलपल्लवानि खादथ, नगरे नक्खत्तं घुट्ठं, अहं नक्खत्तं कीळिस्सामि। यावाहं आगच्छामि, ताव इमस्मिं उय्याने रुक्खपोतकेसु उदकं सिञ्चितुं सक्खिस्सथा’’ति पुच्छि। ‘‘साधु, सिञ्चिस्सामी’’ति। ‘‘तेन हि अप्पमत्ता होथा’’ति उदकसिञ्चनत्थाय तेसं चम्मकुटे च दारुकुटे च दत्वा गतो। वानरा चम्मकुटे चेव दारुकुटे च गहेत्वा रुक्खपोतकेसु उदकं सिञ्चन्ति। अथ ने वानरजेट्ठको एवमाह ‘‘भोन्तो वानरा, उदकं नाम रक्खितब्बं, तुम्हे रुक्खपोतकेसु उदकं सिञ्चन्ता उप्पाटेत्वा उप्पाटेत्वा मूलं ओलोकेत्वा गम्भीरगतेसु मूलेसु बहुं उदकं सिञ्चथ, अगम्भीरगतेसु अप्पं, पच्छा अम्हाकं उदकं दुल्लभं भविस्सती’’ति। ते ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छित्वा तथा अकंसु।
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente bārāṇasiyaṃ nakkhattaṃ ghosayiṃsu. Nakkhattabherisaddasavanakālato paṭṭhāya sakalanagaravāsino nakkhattanissitakā hutvā vicaranti. Tadā rañño uyyāne bahū makkaṭā vasanti. Uyyānapālo cintesi ‘‘nagare nakkhattaṃ ghuṭṭhaṃ, ime vānare ‘udakaṃ siñcathā’ti vatvā ahaṃ nakkhattaṃ kīḷissāmī’’ti jeṭṭhakavānaraṃ upasaṅkamitvā ‘‘samma vānarajeṭṭhaka, imaṃ uyyānaṃ tumhākampi bahūpakāraṃ, tumhe ettha pupphaphalapallavāni khādatha, nagare nakkhattaṃ ghuṭṭhaṃ, ahaṃ nakkhattaṃ kīḷissāmi. Yāvāhaṃ āgacchāmi, tāva imasmiṃ uyyāne rukkhapotakesu udakaṃ siñcituṃ sakkhissathā’’ti pucchi. ‘‘Sādhu, siñcissāmī’’ti. ‘‘Tena hi appamattā hothā’’ti udakasiñcanatthāya tesaṃ cammakuṭe ca dārukuṭe ca datvā gato. Vānarā cammakuṭe ceva dārukuṭe ca gahetvā rukkhapotakesu udakaṃ siñcanti. Atha ne vānarajeṭṭhako evamāha ‘‘bhonto vānarā, udakaṃ nāma rakkhitabbaṃ, tumhe rukkhapotakesu udakaṃ siñcantā uppāṭetvā uppāṭetvā mūlaṃ oloketvā gambhīragatesu mūlesu bahuṃ udakaṃ siñcatha, agambhīragatesu appaṃ, pacchā amhākaṃ udakaṃ dullabhaṃ bhavissatī’’ti. Te ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā tathā akaṃsu.
तस्मिं समये एको पण्डितपुरिसो राजुय्याने ते वानरे तथा करोन्ते दिस्वा एवमाह ‘‘भोन्तो वानरा, कस्मा तुम्हे रुक्खपोतके उप्पाटेत्वा उप्पाटेत्वा मूलप्पमाणेन उदकं सिञ्चथा’’ति? ते ‘‘एवं नो वानरजेट्ठको ओवदती’’ति आहंसु। सो तं वचनं सुत्वा ‘‘अहो वत भो बाला अपण्डिता, ‘अत्थं करिस्सामा’ति अनत्थमेव करोन्ती’’ति चिन्तेत्वा इमं गाथमाह –
Tasmiṃ samaye eko paṇḍitapuriso rājuyyāne te vānare tathā karonte disvā evamāha ‘‘bhonto vānarā, kasmā tumhe rukkhapotake uppāṭetvā uppāṭetvā mūlappamāṇena udakaṃ siñcathā’’ti? Te ‘‘evaṃ no vānarajeṭṭhako ovadatī’’ti āhaṃsu. So taṃ vacanaṃ sutvā ‘‘aho vata bho bālā apaṇḍitā, ‘atthaṃ karissāmā’ti anatthameva karontī’’ti cintetvā imaṃ gāthamāha –
४६.
46.
‘‘न वे अनत्थकुसलेन, अत्थचरिया सुखावहा।
‘‘Na ve anatthakusalena, atthacariyā sukhāvahā;
हापेति अत्थं दुम्मेधो, कपि आरामिको यथा’’ति॥
Hāpeti atthaṃ dummedho, kapi ārāmiko yathā’’ti.
तत्थ वेति निपातमत्तं। अनत्थकुसलेनाति अनत्थे अनायतने कुसलेन, अत्थे आयतने कारणे अकुसलेन वाति अत्थो। अत्थचरियाति वुड्ढिकिरिया। सुखावहाति एवरूपेन अनत्थकुसलेन कायिकचेतसिकसुखसङ्खातस्स अत्थस्स चरिया न सुखावहा, न सक्का आवहितुन्ति अत्थो। किंकारणा? एकन्तेनेव हि हापेति अत्थं दुम्मेधोति, बालपुग्गलो ‘‘अत्थं करिस्सामी’’ति अत्थं हापेत्वा अनत्थमेव करोति। कपि आरामिको यथाति यथा आरामे नियुत्तो आरामरक्खनको मक्कटो ‘‘अत्थं करिस्सामी’’ति अनत्थमेव करोति, एवं यो कोचि अनत्थकुसलो, तेन न सक्का अत्थचरियं आवहितुं, सो एकंसेन अत्थं हापेतियेवाति। एवं सो पण्डितो पुरिसो इमाय गाथाय वानरजेट्ठकं गरहित्वा अत्तनो परिसं आदाय उय्याना निक्खमि।
Tattha veti nipātamattaṃ. Anatthakusalenāti anatthe anāyatane kusalena, atthe āyatane kāraṇe akusalena vāti attho. Atthacariyāti vuḍḍhikiriyā. Sukhāvahāti evarūpena anatthakusalena kāyikacetasikasukhasaṅkhātassa atthassa cariyā na sukhāvahā, na sakkā āvahitunti attho. Kiṃkāraṇā? Ekanteneva hi hāpeti atthaṃ dummedhoti, bālapuggalo ‘‘atthaṃ karissāmī’’ti atthaṃ hāpetvā anatthameva karoti. Kapi ārāmiko yathāti yathā ārāme niyutto ārāmarakkhanako makkaṭo ‘‘atthaṃ karissāmī’’ti anatthameva karoti, evaṃ yo koci anatthakusalo, tena na sakkā atthacariyaṃ āvahituṃ, so ekaṃsena atthaṃ hāpetiyevāti. Evaṃ so paṇḍito puriso imāya gāthāya vānarajeṭṭhakaṃ garahitvā attano parisaṃ ādāya uyyānā nikkhami.
सत्थापि ‘‘न, भिक्खवे, एस गामदारको इदानेव आरामदूसको, पुब्बेपि आरामदूसकोयेवा’’ति इमं धम्मदेसनं आहरित्वा अनुसन्धिं घटेत्वा जातकं समोधानेसि – ‘‘तदा वानरजेट्ठको आरामदूसकगामदारको अहोसि, पण्डितपुरिसो पन अहमेव अहोसि’’न्ति।
Satthāpi ‘‘na, bhikkhave, esa gāmadārako idāneva ārāmadūsako, pubbepi ārāmadūsakoyevā’’ti imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā anusandhiṃ ghaṭetvā jātakaṃ samodhānesi – ‘‘tadā vānarajeṭṭhako ārāmadūsakagāmadārako ahosi, paṇḍitapuriso pana ahameva ahosi’’nti.
आरामदूसकजातकवण्णना छट्ठा।
Ārāmadūsakajātakavaṇṇanā chaṭṭhā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / ४६. आरामदूसकजातकं • 46. Ārāmadūsakajātakaṃ
