| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / धम्मसङ्गणि-अट्ठकथा • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā |
आरम्मणपटिपदामिस्सकं
Ārammaṇapaṭipadāmissakaṃ
१८६. इदानि आरम्मणपटिपदामिस्सकं सोळसक्खत्तुकनयं दस्सेतुं पुन कतमे धम्मा कुसलातिआदि आरद्धं। तत्थ पठमनये वुत्तज्झानं दुक्खपटिपदत्ता दन्धाभिञ्ञत्ता परित्तत्ता परित्तारम्मणत्ताति चतूहि कारणेहि हीनं, सोळसमनये वुत्तज्झानं सुखपटिपदत्ता खिप्पाभिञ्ञत्ता अप्पमाणत्ता अप्पमाणारम्मणत्ताति चतूहि कारणेहि पणीतं। सेसेसु चुद्दससु एकेन द्वीहि तीहि च कारणेहि हीनप्पणीतता वेदितब्बा।
186. Idāni ārammaṇapaṭipadāmissakaṃ soḷasakkhattukanayaṃ dassetuṃ puna katame dhammā kusalātiādi āraddhaṃ. Tattha paṭhamanaye vuttajjhānaṃ dukkhapaṭipadattā dandhābhiññattā parittattā parittārammaṇattāti catūhi kāraṇehi hīnaṃ, soḷasamanaye vuttajjhānaṃ sukhapaṭipadattā khippābhiññattā appamāṇattā appamāṇārammaṇattāti catūhi kāraṇehi paṇītaṃ. Sesesu cuddasasu ekena dvīhi tīhi ca kāraṇehi hīnappaṇītatā veditabbā.
कस्मा पनायं नयो देसितोति? झानुप्पत्तिकारणत्ता। सम्मासम्बुद्धेन हि पथवीकसिणे सुद्धिकज्झानं चतुक्कनयवसेन पञ्चकनयवसेन च दस्सितं; तथा सुद्धिकपटिपदा, तथा सुद्धिकारम्मणं। तत्थ या देवता पथवीकसिणे सुद्धिकज्झानं चतुक्कनयवसेन देसियमानं बुज्झितुं सक्कोन्ति, तासं सप्पायवसेन सुद्धिकज्झाने चतुक्कनयो देसितो। या पञ्चकनयवसेन देसियमानं बुज्झितुं सक्कोन्ति, तासं सप्पायवसेन पञ्चकनयो। या सुद्धिकपटिपदाय , सुद्धिकारम्मणे चतुक्कनयवसेन देसियमानं बुज्झितुं सक्कोन्ति, तासं सप्पायवसेन सुद्धिकपटिपदाय सुद्धिकारम्मणे चतुक्कनयो देसितो। या पञ्चकनयवसेन देसियमानं बुज्झितुं सक्कोन्ति तासं सप्पायवसेन पञ्चकनयो। इति हेट्ठा पुग्गलज्झासयवसेन देसना कता।
Kasmā panāyaṃ nayo desitoti? Jhānuppattikāraṇattā. Sammāsambuddhena hi pathavīkasiṇe suddhikajjhānaṃ catukkanayavasena pañcakanayavasena ca dassitaṃ; tathā suddhikapaṭipadā, tathā suddhikārammaṇaṃ. Tattha yā devatā pathavīkasiṇe suddhikajjhānaṃ catukkanayavasena desiyamānaṃ bujjhituṃ sakkonti, tāsaṃ sappāyavasena suddhikajjhāne catukkanayo desito. Yā pañcakanayavasena desiyamānaṃ bujjhituṃ sakkonti, tāsaṃ sappāyavasena pañcakanayo. Yā suddhikapaṭipadāya , suddhikārammaṇe catukkanayavasena desiyamānaṃ bujjhituṃ sakkonti, tāsaṃ sappāyavasena suddhikapaṭipadāya suddhikārammaṇe catukkanayo desito. Yā pañcakanayavasena desiyamānaṃ bujjhituṃ sakkonti tāsaṃ sappāyavasena pañcakanayo. Iti heṭṭhā puggalajjhāsayavasena desanā katā.
देसनाविलासप्पत्तो चेस पभिन्नपटिसम्भिदो दसबलचतुवेसारज्जविसदञाणो धम्मानं याथावसरसलक्खणस्स सुप्पटिविद्धत्ता धम्मपञ्ञत्तिकुसलताय यो यो नयो लब्भति तस्स तस्स वसेन देसनं नियमेतुं सक्कोति, तस्मा इमाय देसनाविलासप्पत्तियापि तेन एसा पथवीकसिणे सुद्धिकचतुक्कनयादिवसेन देसना कता।
Desanāvilāsappatto cesa pabhinnapaṭisambhido dasabalacatuvesārajjavisadañāṇo dhammānaṃ yāthāvasarasalakkhaṇassa suppaṭividdhattā dhammapaññattikusalatāya yo yo nayo labbhati tassa tassa vasena desanaṃ niyametuṃ sakkoti, tasmā imāya desanāvilāsappattiyāpi tena esā pathavīkasiṇe suddhikacatukkanayādivasena desanā katā.
यस्मा पन ये केचि झानं उप्पादेन्ति नाम न ते आरम्मणपटिपदाहि विना उप्पादेतुं सक्कोन्ति, तस्मा नियमतो झानुप्पत्तिकारणत्ता अयं सोळसक्खत्तुकनयो कथितो।
Yasmā pana ye keci jhānaṃ uppādenti nāma na te ārammaṇapaṭipadāhi vinā uppādetuṃ sakkonti, tasmā niyamato jhānuppattikāraṇattā ayaṃ soḷasakkhattukanayo kathito.
एत्तावता सुद्धिकनवको, चत्तारो पटिपदानवका, चत्तारो आरम्मणनवका, इमे च सोळस नवकाति पञ्चवीसति नवका कथिता होन्ति। तत्थ एकेकस्मिं नवके चतुक्कपञ्चकवसेन द्वे द्वे नयाति पञ्ञास नया। तत्थ ‘‘पञ्चवीसतिया चतुक्कनयेसु सतं, पञ्चकनयेसु पञ्चवीससत’’न्ति पाठतो पञ्चवीसाधिकानि द्वे झानचित्तसतानि होन्ति। पञ्चकनये पन चतुक्कनयस्स पविट्ठत्ता अत्थतो पञ्चवीसाधिकमेव चित्तसतं होति। यानि चेतानि पाठे पञ्चवीसाधिकानि द्वे चित्तसतानि तेसु एकेकस्स निद्देसे धम्मववत्थानादयो तयो तयो महावारा होन्ति। ते पन तत्थ तत्थ नयमत्तमेव दस्सेत्वा संखित्ताति।
Ettāvatā suddhikanavako, cattāro paṭipadānavakā, cattāro ārammaṇanavakā, ime ca soḷasa navakāti pañcavīsati navakā kathitā honti. Tattha ekekasmiṃ navake catukkapañcakavasena dve dve nayāti paññāsa nayā. Tattha ‘‘pañcavīsatiyā catukkanayesu sataṃ, pañcakanayesu pañcavīsasata’’nti pāṭhato pañcavīsādhikāni dve jhānacittasatāni honti. Pañcakanaye pana catukkanayassa paviṭṭhattā atthato pañcavīsādhikameva cittasataṃ hoti. Yāni cetāni pāṭhe pañcavīsādhikāni dve cittasatāni tesu ekekassa niddese dhammavavatthānādayo tayo tayo mahāvārā honti. Te pana tattha tattha nayamattameva dassetvā saṃkhittāti.
पथवीकसिणं।
Pathavīkasiṇaṃ.
२०३. इदानि यस्मा आपोकसिणादीसुपि एतानि झानानि उप्पज्जन्ति, तस्मा तेसं दस्सनत्थं पुन कतमे धम्मा कुसलातिआदि आरद्धं। तेसु सब्बो पाळिनयो च अत्थविभावना च चित्तगणना च वारसङ्खेपो च पथवीकसिणे वुत्तनयेनेव वेदितब्बो। भावनानयो पन कसिणपरिकम्मं आदिं कत्वा सब्बो विसुद्धिमग्गे (विसुद्धि १.९१ आदयो) पकासितोयेव। महासकुलुदायिसुत्ते पन दसकसिणानि (म॰ नि॰ २.२५०) वुत्तानि। तेसु विञ्ञाणकसिणं आकासे पवत्तितमहग्गतविञ्ञाणम्पि तत्थ परिकम्मं कत्वा निब्बत्ता विञ्ञाणञ्चायतनसमापत्तिपि होतीति सब्बप्पकारेन आरुप्पदेसनमेव भजति, तस्मा इमस्मिं ठाने न कथितं।
203. Idāni yasmā āpokasiṇādīsupi etāni jhānāni uppajjanti, tasmā tesaṃ dassanatthaṃ puna katame dhammā kusalātiādi āraddhaṃ. Tesu sabbo pāḷinayo ca atthavibhāvanā ca cittagaṇanā ca vārasaṅkhepo ca pathavīkasiṇe vuttanayeneva veditabbo. Bhāvanānayo pana kasiṇaparikammaṃ ādiṃ katvā sabbo visuddhimagge (visuddhi 1.91 ādayo) pakāsitoyeva. Mahāsakuludāyisutte pana dasakasiṇāni (ma. ni. 2.250) vuttāni. Tesu viññāṇakasiṇaṃ ākāse pavattitamahaggataviññāṇampi tattha parikammaṃ katvā nibbattā viññāṇañcāyatanasamāpattipi hotīti sabbappakārena āruppadesanameva bhajati, tasmā imasmiṃ ṭhāne na kathitaṃ.
आकासकसिणन्ति पन कसिणुग्घाटिममाकासम्पि, तं आरम्मणं कत्वा पवत्तक्खन्धापि, भित्तिच्छिद्दादीसु अञ्ञतरस्मिं गहेतब्बनिमित्तपरिच्छेदाकासम्पि, तं आरम्मणं कत्वा उप्पन्नं चतुक्कपञ्चकज्झानम्पि वुच्चति। तत्थ पुरिमनयो आरुप्पदेसनं भजति, पच्छिमनयो रूपावचरदेसनं। इति मिस्सकत्ता इमं रूपावचरदेसनं न आरुळ्हं। परिच्छेदाकासे निब्बत्तज्झानं पन रूपूपपत्तिया मग्गो होति तस्मा तं गहेतब्बं। तस्मिं पन चतुक्कपञ्चकज्झानमेव उप्पज्जति, अरूपज्झानं नुप्पज्जति। कस्मा? कसिणुग्घाटनस्स अलाभतो। तञ्हि पुनप्पुनं उग्घाटियमानम्पि आकासमेव होतीति न तत्थ कसिणुग्घाटनं लब्भति, तस्मा तत्थुप्पन्नं झानं दिट्ठधम्मसुखविहाराय संवत्तति, अभिञ्ञापादकं होति, विपस्सनापादकं होति, निरोधपादकं न होति। अनुपुब्बनिरोधो पनेत्थ याव पञ्चमज्झाना लब्भति वट्टपादकं होतियेव। यथा चेतं एवं पुरिमकसिणेसु उप्पन्नं झानम्पि। निरोधपादकभावो पनेत्थ विसेसो। सेसमेत्थ आकासकसिणे यं वत्तब्बं सिया तं सब्बं विसुद्धिमग्गे (विसुद्धि॰ १.९८-९९) वुत्तमेव।
Ākāsakasiṇanti pana kasiṇugghāṭimamākāsampi, taṃ ārammaṇaṃ katvā pavattakkhandhāpi, bhitticchiddādīsu aññatarasmiṃ gahetabbanimittaparicchedākāsampi, taṃ ārammaṇaṃ katvā uppannaṃ catukkapañcakajjhānampi vuccati. Tattha purimanayo āruppadesanaṃ bhajati, pacchimanayo rūpāvacaradesanaṃ. Iti missakattā imaṃ rūpāvacaradesanaṃ na āruḷhaṃ. Paricchedākāse nibbattajjhānaṃ pana rūpūpapattiyā maggo hoti tasmā taṃ gahetabbaṃ. Tasmiṃ pana catukkapañcakajjhānameva uppajjati, arūpajjhānaṃ nuppajjati. Kasmā? Kasiṇugghāṭanassa alābhato. Tañhi punappunaṃ ugghāṭiyamānampi ākāsameva hotīti na tattha kasiṇugghāṭanaṃ labbhati, tasmā tatthuppannaṃ jhānaṃ diṭṭhadhammasukhavihārāya saṃvattati, abhiññāpādakaṃ hoti, vipassanāpādakaṃ hoti, nirodhapādakaṃ na hoti. Anupubbanirodho panettha yāva pañcamajjhānā labbhati vaṭṭapādakaṃ hotiyeva. Yathā cetaṃ evaṃ purimakasiṇesu uppannaṃ jhānampi. Nirodhapādakabhāvo panettha viseso. Sesamettha ākāsakasiṇe yaṃ vattabbaṃ siyā taṃ sabbaṃ visuddhimagge (visuddhi. 1.98-99) vuttameva.
‘एकोपि हुत्वा बहुधा होती’तिआदिनयं (दी॰ नि॰ १.२३९; पटि॰ म॰ १.१०२) पन विकुब्बनं इच्छन्तेन पुरिमेसु अट्ठसु कसिणेसु अट्ठ समापत्तियो निब्बत्तेत्वा कसिणानुलोमतो कसिणपटिलोमतो, कसिणानुलोमपटिलोमतो; झानानुलोमतो, झानपटिलोमतो, झानानुलोमपटिलोमतो; झानुक्कन्तिकतो, कसिणुक्कन्तिकतो, झानकसिणुक्कन्तिकतो; अङ्गसङ्कन्तिकतो, आरम्मणसङ्कन्तिकतो, अङ्गारम्मणसङ्कन्तिकतो; अङ्गववत्थानतो, आरम्मणववत्थानतोति इमेहि चुद्दसहाकारेहि चित्तं परिदमेतब्बं। तेसं वित्थारकथा विसुद्धिमग्गे (विसुद्धि॰ २.३६५-३६६) वुत्तायेव।
‘Ekopi hutvā bahudhā hotī’tiādinayaṃ (dī. ni. 1.239; paṭi. ma. 1.102) pana vikubbanaṃ icchantena purimesu aṭṭhasu kasiṇesu aṭṭha samāpattiyo nibbattetvā kasiṇānulomato kasiṇapaṭilomato, kasiṇānulomapaṭilomato; jhānānulomato, jhānapaṭilomato, jhānānulomapaṭilomato; jhānukkantikato, kasiṇukkantikato, jhānakasiṇukkantikato; aṅgasaṅkantikato, ārammaṇasaṅkantikato, aṅgārammaṇasaṅkantikato; aṅgavavatthānato, ārammaṇavavatthānatoti imehi cuddasahākārehi cittaṃ paridametabbaṃ. Tesaṃ vitthārakathā visuddhimagge (visuddhi. 2.365-366) vuttāyeva.
एवं पन चुद्दसहाकारेहि चित्तं अपरिदमेत्वा, पुब्बे अभावितभावनो आदिकम्मिको योगावचरो इद्धिविकुब्बनं सम्पादेस्सतीति नेतं ठानं विज्जति। आदिकम्मिकस्स हि कसिणपरिकम्मम्पि भारो; सतेसु सहस्सेसु वा एकोव सक्कोति। कतकसिणपरिकम्मस्स निमित्तुप्पादनं भारो; सतेसु सहस्सेसु वा एकोव सक्कोति। उप्पन्ने निमित्ते तं वड्ढेत्वा अप्पनाधिगमो भारो, सतेसु सहस्सेसु वा एकोव सक्कोति। अधिगतप्पनस्स चुद्दसहाकारेहि चित्तपरिदमनं भारो; सतेसु सहस्सेसु वा एकोव सक्कोति। चुद्दसहाकारेहि परिदमितचित्तस्सापि इद्धिविकुब्बनं नाम भारो, सतेसु सहस्सेसु वा एकोव सक्कोति। विकुब्बनप्पत्तस्सापि खिप्पनिसन्तिभावो नाम भारो; सतेसु सहस्सेसु वा एकोव खिप्पनिसन्ति होति। थेरम्बत्थले महारोहनगुत्तत्थेरस्स गिलानुपट्ठानं आगतेसु तिंसमत्तेसु इद्धिमन्तसहस्सेसु उपसम्पदाय अट्ठवस्सिको रक्खितत्थेरो विय। सब्बं वत्थु विसुद्धिमग्गे (विसुद्धि॰ २.३६७) वित्थारितमेवाति।
Evaṃ pana cuddasahākārehi cittaṃ aparidametvā, pubbe abhāvitabhāvano ādikammiko yogāvacaro iddhivikubbanaṃ sampādessatīti netaṃ ṭhānaṃ vijjati. Ādikammikassa hi kasiṇaparikammampi bhāro; satesu sahassesu vā ekova sakkoti. Katakasiṇaparikammassa nimittuppādanaṃ bhāro; satesu sahassesu vā ekova sakkoti. Uppanne nimitte taṃ vaḍḍhetvā appanādhigamo bhāro, satesu sahassesu vā ekova sakkoti. Adhigatappanassa cuddasahākārehi cittaparidamanaṃ bhāro; satesu sahassesu vā ekova sakkoti. Cuddasahākārehi paridamitacittassāpi iddhivikubbanaṃ nāma bhāro, satesu sahassesu vā ekova sakkoti. Vikubbanappattassāpi khippanisantibhāvo nāma bhāro; satesu sahassesu vā ekova khippanisanti hoti. Therambatthale mahārohanaguttattherassa gilānupaṭṭhānaṃ āgatesu tiṃsamattesu iddhimantasahassesu upasampadāya aṭṭhavassiko rakkhitatthero viya. Sabbaṃ vatthu visuddhimagge (visuddhi. 2.367) vitthāritamevāti.
कसिणकथा।
Kasiṇakathā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / धम्मसङ्गणीपाळि • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / रूपावचरकुसलं • Rūpāvacarakusalaṃ
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / धम्मसङ्गणी-मूलटीका • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā
आरम्मणपटिपदामिस्सकवण्णना • Ārammaṇapaṭipadāmissakavaṇṇanā
कसिणकथावण्णना • Kasiṇakathāvaṇṇanā
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / धम्मसङ्गणी-अनुटीका • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā
पटिपदाचतुक्कादिवण्णना • Paṭipadācatukkādivaṇṇanā
कसिणकथावण्णना • Kasiṇakathāvaṇṇanā
