| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / मज्झिमनिकाय (टीका) • Majjhimanikāya (ṭīkā) |
९. अरणविभङ्गसुत्तवण्णना
9. Araṇavibhaṅgasuttavaṇṇanā
३२३. गेहस्सितवसेनाति किलेसनिस्सितवसेन अनुरोधवसेन। नेव उक्खिपेय्याति न अनुग्गण्हेय्य। न अवक्खिपेय्याति गेहस्सितवसेन विरोधवसेन न निग्गण्हेय्य। अनुरोधेन विना सम्पहंसनवसेन यथाभूतगुणकथनं नेवुस्सादना वज्जाभावतो; तथा विरोधेन विना विवेचनवसेन यथाभूतदोसकथनं न अपसादनं। सभावमेवाति यथाभूतसभावमेव कस्सचि पुग्गलस्स अनादेसकरणवसेन कथेय्य, सेय्यथापि आयस्मा सुभूतित्थेरो। विनिच्छितसुखन्ति, ‘‘अज्झत्तं अनवज्ज’’न्तिआदिना विसेसतो विनिच्छितसुखाय होति। परम्मुखा अवण्णन्ति स्वायं रहोवादो पेसुञ्ञूपसंहारवसेन पवत्तो इधाधिप्पेतोति आह ‘‘पिसुणवाचन्ति अत्थो’’ति। खीणातीति खीणो, यो भासति, यञ्च उद्दिस्स भासति, द्वेपि हिंसति विबाधतीति अत्थो, तं खीणवादं। स्वायं यस्मा किलेसेहि आकिण्णो संकिलिट्ठो एव च होति, तस्मा वुत्तं – ‘‘आकिण्णं संकिलिट्ठं वाच’’न्ति। तेन अवसिट्ठं तिविधम्पि वचीदुच्चरितमाह। अधिट्ठहित्वाति, ‘‘इदमेव सच्च’’न्ति अज्झोसाय। आदायाति पग्गय्ह। वोहरेय्याति समुदाचरेय्य। लोकसमञ्ञन्ति लोकसङ्केतं।
323.Gehassitavasenāti kilesanissitavasena anurodhavasena. Neva ukkhipeyyāti na anuggaṇheyya. Na avakkhipeyyāti gehassitavasena virodhavasena na niggaṇheyya. Anurodhena vinā sampahaṃsanavasena yathābhūtaguṇakathanaṃ nevussādanā vajjābhāvato; tathā virodhena vinā vivecanavasena yathābhūtadosakathanaṃ na apasādanaṃ. Sabhāvamevāti yathābhūtasabhāvameva kassaci puggalassa anādesakaraṇavasena katheyya, seyyathāpi āyasmā subhūtitthero. Vinicchitasukhanti, ‘‘ajjhattaṃ anavajja’’ntiādinā visesato vinicchitasukhāya hoti. Parammukhā avaṇṇanti svāyaṃ rahovādo pesuññūpasaṃhāravasena pavatto idhādhippetoti āha ‘‘pisuṇavācanti attho’’ti. Khīṇātīti khīṇo, yo bhāsati, yañca uddissa bhāsati, dvepi hiṃsati vibādhatīti attho, taṃ khīṇavādaṃ. Svāyaṃ yasmā kilesehi ākiṇṇo saṃkiliṭṭho eva ca hoti, tasmā vuttaṃ – ‘‘ākiṇṇaṃsaṃkiliṭṭhaṃ vāca’’nti. Tena avasiṭṭhaṃ tividhampi vacīduccaritamāha. Adhiṭṭhahitvāti, ‘‘idameva sacca’’nti ajjhosāya. Ādāyāti paggayha. Vohareyyāti samudācareyya. Lokasamaññanti lokasaṅketaṃ.
३२४. आरम्मणतो सम्पयोगतो कामेहि पटिसंहितत्ता कामपटिसन्धि, कामसुखं। तेनाह ‘‘कामूपसंहितेन सुखेना’’ति। सदुक्खोति विपाकदुक्खेन संकिलेसदुक्खेन सदुक्खो। तथा सपरिळाहोति विपाकपरिळाहेन चेव किलेसपरिळाहेन च सपरिळाहो।
324. Ārammaṇato sampayogato kāmehi paṭisaṃhitattā kāmapaṭisandhi, kāmasukhaṃ. Tenāha ‘‘kāmūpasaṃhitena sukhenā’’ti. Sadukkhoti vipākadukkhena saṃkilesadukkhena sadukkho. Tathā sapariḷāhoti vipākapariḷāhena ceva kilesapariḷāhena ca sapariḷāho.
३२६. वट्टतो निस्सरितुं अदत्वा तत्थेव सीदापनतो मिच्छापटिपदाभावेन सत्ते संयोजेतीति संयोजनं, विसेसतो भवसंयोजनं तण्हाति आह ‘‘तण्हायेतं नाम’’न्ति। न तण्हायेव मानादयोपि संयोजनत्तं साधेन्ति नाम सब्बसो संयोजनतो सुट्ठु बन्धनतो। तेन वुत्तं – ‘‘अविज्जानीवरणानं, भिक्खवे, सत्तानं तण्हासंयोजनान’’न्ति (सं॰ नि॰ २.१२५-१२६)।
326. Vaṭṭato nissarituṃ adatvā tattheva sīdāpanato micchāpaṭipadābhāvena satte saṃyojetīti saṃyojanaṃ, visesato bhavasaṃyojanaṃ taṇhāti āha ‘‘taṇhāyetaṃ nāma’’nti. Na taṇhāyeva mānādayopi saṃyojanattaṃ sādhenti nāma sabbaso saṃyojanato suṭṭhu bandhanato. Tena vuttaṃ – ‘‘avijjānīvaraṇānaṃ, bhikkhave, sattānaṃ taṇhāsaṃyojanāna’’nti (saṃ. ni. 2.125-126).
इमं चतुक्कन्ति, ‘‘ये कामपटिसन्धिसुखिनो सोमनस्सानुयोगं अनुयुत्ता, ये अत्तकिलमथानुयोगं अनुयुत्ता’’ति एवमागतं इमं चतुक्कं निस्साय। ‘‘एतदग्गे ठपितो’’ति, वत्वा तं निस्साय ठपितभावं वित्थारतो दस्सेतुं, ‘‘भगवतो ही’’तिआदि वुत्तं। उस्सादनाअपसादना पञ्ञायन्ति तथागतेन विनेतब्बपुग्गलवसेन धम्मदेसनाय पवत्तेतब्बतो। अयं पुग्गलो…पे॰… आचारसम्पन्नोति वा नत्थि परेसं अनुद्देसकवसेन धम्मदेसनाय पवत्तनतो।
Imaṃ catukkanti, ‘‘ye kāmapaṭisandhisukhino somanassānuyogaṃ anuyuttā, ye attakilamathānuyogaṃ anuyuttā’’ti evamāgataṃ imaṃ catukkaṃ nissāya. ‘‘Etadagge ṭhapito’’ti, vatvā taṃ nissāya ṭhapitabhāvaṃ vitthārato dassetuṃ, ‘‘bhagavato hī’’tiādi vuttaṃ. Ussādanāapasādanāpaññāyanti tathāgatena vinetabbapuggalavasena dhammadesanāya pavattetabbato. Ayaṃ puggalo…pe… ācārasampannoti vā natthi paresaṃ anuddesakavasena dhammadesanāya pavattanato.
३२९. परम्मुखा अवण्णन्ति निन्दियस्स दोसस्स निन्दनं। न हि कदाचि निन्दियो पसंसियो होति, तं पन कालं ञत्वाव कथेतब्बन्ति आह, ‘‘युत्तपत्तकालं ञत्वावा’’ति। खीणवादेपि एसेव नयो तस्स रहोवादेन समानयोगक्खमत्ता।
329.Parammukhā avaṇṇanti nindiyassa dosassa nindanaṃ. Na hi kadāci nindiyo pasaṃsiyo hoti, taṃ pana kālaṃ ñatvāva kathetabbanti āha, ‘‘yuttapattakālaṃ ñatvāvā’’ti. Khīṇavādepi eseva nayo tassa rahovādena samānayogakkhamattā.
३३०. घातीयतीति वधीयति। सद्दोपि भिज्जति नस्सति, भेदो होतीति अत्थो। गेलञ्ञप्पत्तोति खेदं परिस्समं पत्तो। अपलिबुद्धन्ति दोसेहि अननुपतितं।
330.Ghātīyatīti vadhīyati. Saddopi bhijjati nassati, bhedo hotīti attho. Gelaññappattoti khedaṃ parissamaṃ patto. Apalibuddhanti dosehi ananupatitaṃ.
३३१. अभिनिविस्स वोहरतीति एवमेतं, न इतो अञ्ञथाति तं जनपदनिरुत्तिं अभिनिविसित्वा समुदाचरति। अतिधावनन्ति समञ्ञं नामेतं लोकसङ्केतसिद्धा पञ्ञत्तीति पञ्ञत्तिमत्ते अट्ठत्वा परमत्थतो थामसा परामस्स वोहरणं।
331.Abhinivissavoharatīti evametaṃ, na ito aññathāti taṃ janapadaniruttiṃ abhinivisitvā samudācarati. Atidhāvananti samaññaṃ nāmetaṃ lokasaṅketasiddhā paññattīti paññattimatte aṭṭhatvā paramatthato thāmasā parāmassa voharaṇaṃ.
३३२. अपरामसन्तोति अनभिनिविसन्तो समञ्ञामत्ततोव वोहरति।
332.Aparāmasantoti anabhinivisanto samaññāmattatova voharati.
३३३. मरियादभाजनीयन्ति यथावुत्तसम्मापटिपदाय मिच्छापटिपदाय च अञ्ञमञ्ञं सङ्करभावविभाजनं। रणन्ति सत्ता एतेहि कन्दन्ति अकन्दन्तापि कन्दनकारणभावतोति रणा; रागदोसमोहा, दसपि वा किलेसा, सब्बेपि वा एकन्ताकुसला, तेहि नानप्पकारदुक्खनिब्बत्तकेहि अभिभूता सत्ता कन्दन्ति; सह रणेहीति सरणो। रणसद्दो वा रागादिरेणूसु निरुळ्हो। तेनाह ‘‘सरजो सकिलेसो’’ति। पाळियं पन ‘‘सदुक्खो एसो धम्मो’’तिआदिना आगतत्ता कामसुखानुयोगादयोपि ‘‘सरणो’’ति वुत्ताति दुक्खादीनं रणभावो तन्निब्बत्तकसभावानं अकुसलानं सरणता च वेदितब्बा। अरणोतिआदीनं पदानं वुत्तविपरियायेन अत्थो वेदितब्बो।
333.Mariyādabhājanīyanti yathāvuttasammāpaṭipadāya micchāpaṭipadāya ca aññamaññaṃ saṅkarabhāvavibhājanaṃ. Raṇanti sattā etehi kandanti akandantāpi kandanakāraṇabhāvatoti raṇā; rāgadosamohā, dasapi vā kilesā, sabbepi vā ekantākusalā, tehi nānappakāradukkhanibbattakehi abhibhūtā sattā kandanti; saha raṇehīti saraṇo. Raṇasaddo vā rāgādireṇūsu niruḷho. Tenāha ‘‘sarajo sakileso’’ti. Pāḷiyaṃ pana ‘‘sadukkho eso dhammo’’tiādinā āgatattā kāmasukhānuyogādayopi ‘‘saraṇo’’ti vuttāti dukkhādīnaṃ raṇabhāvo tannibbattakasabhāvānaṃ akusalānaṃ saraṇatā ca veditabbā. Araṇotiādīnaṃ padānaṃ vuttavipariyāyena attho veditabbo.
वत्थुं सोधेतीति निरोधसमापज्जनेन महप्फलभावकरणेन दक्खिणेय्यवत्थुभूतं अत्तानं विसोधेति; निरोधसमापत्तिया वत्थुविसोधनं निरोधं समापज्जित्वा वुट्ठितानं पच्चेकबुद्धानं महाकस्सपत्थेरादीनं दिन्नदक्खिणाविसुद्धिया दीपेतब्बं। तेनाह ‘‘तथा ही’’तिआदि। तथेवाति इमिना ‘‘पिण्डाय चरन्तो’’तिआदिं उपसंहरति। मेत्ताभावनाय मुदुभूतचित्तबहुमानपुब्बकं देन्तीति , ‘‘सुभूतित्थेरो दक्खिणं विसोधेती’’ति वुत्तं। तेन दायकतोपि दक्खिणाविसुद्धिं दस्सेति। वत्थुसोधनं पन पटिभागतो। एवं पन कातुं सक्काति सावकानम्पि किमेवं लहुवुट्ठानाधिट्ठानं सावकेसु चिण्णवसीभावो सम्भवतीति पुच्छति। इतरो अग्गसावकमहासावकेसु किं वत्तब्बं, पकतिसावकेसुपि वसिप्पत्तेसु लब्भतीति ते दस्सेन्तो, ‘‘आम सक्का’’तिआदिमाह। सेसं सुविञ्ञेय्यमेव।
Vatthuṃ sodhetīti nirodhasamāpajjanena mahapphalabhāvakaraṇena dakkhiṇeyyavatthubhūtaṃ attānaṃ visodheti; nirodhasamāpattiyā vatthuvisodhanaṃ nirodhaṃ samāpajjitvā vuṭṭhitānaṃ paccekabuddhānaṃ mahākassapattherādīnaṃ dinnadakkhiṇāvisuddhiyā dīpetabbaṃ. Tenāha ‘‘tathā hī’’tiādi. Tathevāti iminā ‘‘piṇḍāya caranto’’tiādiṃ upasaṃharati. Mettābhāvanāya mudubhūtacittabahumānapubbakaṃ dentīti , ‘‘subhūtitthero dakkhiṇaṃ visodhetī’’ti vuttaṃ. Tena dāyakatopi dakkhiṇāvisuddhiṃ dasseti. Vatthusodhanaṃ pana paṭibhāgato. Evaṃ pana kātuṃ sakkāti sāvakānampi kimevaṃ lahuvuṭṭhānādhiṭṭhānaṃ sāvakesu ciṇṇavasībhāvo sambhavatīti pucchati. Itaro aggasāvakamahāsāvakesu kiṃ vattabbaṃ, pakatisāvakesupi vasippattesu labbhatīti te dassento, ‘‘āma sakkā’’tiādimāha. Sesaṃ suviññeyyameva.
अरणविभङ्गसुत्तवण्णनाय लीनत्थप्पकासना समत्ता।
Araṇavibhaṅgasuttavaṇṇanāya līnatthappakāsanā samattā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / मज्झिमनिकाय • Majjhimanikāya / ९. अरणविभङ्गसुत्तं • 9. Araṇavibhaṅgasuttaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / मज्झिमनिकाय (अट्ठकथा) • Majjhimanikāya (aṭṭhakathā) / ९. अरणविभङ्गसुत्तवण्णना • 9. Araṇavibhaṅgasuttavaṇṇanā
