| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पेटकोपदेसपाळि • Peṭakopadesapāḷi |
॥ नमो तस्स भगवतो अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स॥
Namo tassa bhagavato arahato sammāsambuddhassa
खुद्दकनिकाये
Khuddakanikāye
पेटकोपदेसपाळि
Peṭakopadesapāḷi
१. अरियसच्चप्पकासनपठमभूमि
1. Ariyasaccappakāsanapaṭhamabhūmi
नमो सम्मासम्बुद्धानं परमत्थदस्सीनं
Namo sammāsambuddhānaṃ paramatthadassīnaṃ
सीलादिगुणपारमिप्पत्तानं।
Sīlādiguṇapāramippattānaṃ.
१. दुवे हेतू दुवे पच्चया सावकस्स सम्मादिट्ठिया उप्पादाय – परतो च घोसो सच्चानुसन्धि, अज्झत्तञ्च योनिसो मनसिकारो। तत्थ कतमो परतो घोसो? या परतो देसना ओवादो अनुसासनी सच्चकथा सच्चानुलोमो। चत्तारि सच्चानि – दुक्खं समुदयो निरोधो मग्गो। इमेसं चतुन्नं सच्चानं या देसना सन्दस्सना विवरणा विभजना उत्तानीकिरिया 1 पकासना – अयं वुच्चति सच्चानुलोमो घोसोति।
1. Duve hetū duve paccayā sāvakassa sammādiṭṭhiyā uppādāya – parato ca ghoso saccānusandhi, ajjhattañca yoniso manasikāro. Tattha katamo parato ghoso? Yā parato desanā ovādo anusāsanī saccakathā saccānulomo. Cattāri saccāni – dukkhaṃ samudayo nirodho maggo. Imesaṃ catunnaṃ saccānaṃ yā desanā sandassanā vivaraṇā vibhajanā uttānīkiriyā 2 pakāsanā – ayaṃ vuccati saccānulomo ghosoti.
२. तत्थ कतमो अज्झत्तं योनिसो मनसिकारो?
2. Tattha katamo ajjhattaṃ yoniso manasikāro?
अज्झत्तं योनिसो मनसिकारो नाम यो यथादेसिते धम्मे बहिद्धा आरम्मणं अनभिनीहरित्वा योनिसो मनसिकारो – अयं वुच्चति योनिसो मनसिकारो।
Ajjhattaṃ yoniso manasikāro nāma yo yathādesite dhamme bahiddhā ārammaṇaṃ anabhinīharitvā yoniso manasikāro – ayaṃ vuccati yoniso manasikāro.
तंआकारो योनिसो द्वारो विधि उपायो। यथा पुरिसो सुक्खे कट्ठे विगतस्नेहे सुक्खाय उत्तरारणिया थले अभिमन्थमानं भब्बो जोतिस्स अधिगमाय । तं किस्स हेतु। योनिसो अग्गिस्स अधिगमाय। एवमेवस्स यमिदं दुक्खसमुदयनिरोधमग्गानं अविपरीतधम्मदेसनं मनसिकरोति – अयं वुच्चति योनिसो मनसिकारो।
Taṃākāro yoniso dvāro vidhi upāyo. Yathā puriso sukkhe kaṭṭhe vigatasnehe sukkhāya uttarāraṇiyā thale abhimanthamānaṃ bhabbo jotissa adhigamāya . Taṃ kissa hetu. Yoniso aggissa adhigamāya. Evamevassa yamidaṃ dukkhasamudayanirodhamaggānaṃ aviparītadhammadesanaṃ manasikaroti – ayaṃ vuccati yoniso manasikāro.
यथा तिस्सो उपमा पुब्बे अस्सुता च अस्सुतपुब्बा च पटिभन्ति। यो हि कोचि कामेसु अवीतरागोति…पे॰… दुवे उपमा अयोनिसो कातब्बा पच्छिमेसु वुत्तं। तत्थ यो च परतो घोसो यो च अज्झत्तं योनिसो मनसिकारो – इमे द्वे पच्चया। परतो घोसेन या उप्पज्जति पञ्ञा – अयं वुच्चति सुतमयी पञ्ञा। या अज्झत्तं योनिसो मनसिकारेन उप्पज्जति पञ्ञा – अयं वुच्चति चिन्तामयी पञ्ञाति। इमा द्वे पञ्ञा वेदितब्बा। पुरिमका च द्वे पच्चया। इमे द्वे हेतू द्वे पच्चया सावकस्स सम्मादिट्ठिया उप्पादाय।
Yathā tisso upamā pubbe assutā ca assutapubbā ca paṭibhanti. Yo hi koci kāmesu avītarāgoti…pe… duve upamā ayoniso kātabbā pacchimesu vuttaṃ. Tattha yo ca parato ghoso yo ca ajjhattaṃ yoniso manasikāro – ime dve paccayā. Parato ghosena yā uppajjati paññā – ayaṃ vuccati sutamayī paññā. Yā ajjhattaṃ yoniso manasikārena uppajjati paññā – ayaṃ vuccati cintāmayī paññāti. Imā dve paññā veditabbā. Purimakā ca dve paccayā. Ime dve hetū dve paccayā sāvakassa sammādiṭṭhiyā uppādāya.
३. तत्थ परतो घोसस्स सच्चानुसन्धिस्स देसितस्स अत्थं अविजानन्तो अत्थप्पटिसंवेदी भविस्सतीति नेतं ठानं विज्जति। न च अत्थप्पटिसंवेदी योनिसो मनसिकरिस्सतीति नेतं ठानं विज्जति। परतो घोसस्स सच्चानुसन्धिस्स देसितस्स अत्थं विजानन्तो अत्थप्पटिसंवेदी भविस्सतीति ठानमेतं विज्जति। अत्थप्पटिसंवेदी च योनिसो मनसिकरिस्सतीति ठानमेतं विज्जति। एस हेतु एतं आरम्मणं एसो उपायो सावकस्स निय्यानस्स, नत्थञ्ञो। सोयं न च सुत्तस्स अत्थविजाननाय सह युत्तो नापि घोसानुयोगेन परतो घोसस्स अत्थं अविजानन्तेन सक्का उत्तरिमनुस्सधम्मं अलमरियञाणदस्सनं अधिगन्तुं, तस्मा निब्बायितुकामेन सुतमयेन अत्था परियेसितब्बा। तत्थ परियेसनाय अयं अनुपुब्बी भवति सोळस हारा, पञ्च नया, अट्ठारस मूलपदानि।
3. Tattha parato ghosassa saccānusandhissa desitassa atthaṃ avijānanto atthappaṭisaṃvedī bhavissatīti netaṃ ṭhānaṃ vijjati. Na ca atthappaṭisaṃvedī yoniso manasikarissatīti netaṃ ṭhānaṃ vijjati. Parato ghosassa saccānusandhissa desitassa atthaṃ vijānanto atthappaṭisaṃvedī bhavissatīti ṭhānametaṃ vijjati. Atthappaṭisaṃvedī ca yoniso manasikarissatīti ṭhānametaṃ vijjati. Esa hetu etaṃ ārammaṇaṃ eso upāyo sāvakassa niyyānassa, natthañño. Soyaṃ na ca suttassa atthavijānanāya saha yutto nāpi ghosānuyogena parato ghosassa atthaṃ avijānantena sakkā uttarimanussadhammaṃ alamariyañāṇadassanaṃ adhigantuṃ, tasmā nibbāyitukāmena sutamayena atthā pariyesitabbā. Tattha pariyesanāya ayaṃ anupubbī bhavati soḷasa hārā, pañca nayā, aṭṭhārasa mūlapadāni.
तत्थायं उद्दानगाथा
Tatthāyaṃ uddānagāthā
सोळसहारा नेत्ती, पञ्चनया सासनस्स परियेट्ठि।
Soḷasahārā nettī, pañcanayā sāsanassa pariyeṭṭhi;
अट्ठारसमूलपदा, कच्चायनगोत्तनिद्दिट्ठा॥
Aṭṭhārasamūlapadā, kaccāyanagottaniddiṭṭhā.
४. तत्थ कतमे सोळसहारा?
4. Tattha katame soḷasahārā?
देसना विचयो युत्ति पदट्ठानं लक्खणं चतुब्यूहो आवट्टो विभत्ति परिवत्तनो वेवचनो पञ्ञत्ति ओतरणो सोधनो अधिट्ठानो परिक्खारो समारोपनो – इमे सोळस हारा।
Desanā vicayo yutti padaṭṭhānaṃ lakkhaṇaṃ catubyūho āvaṭṭo vibhatti parivattano vevacano paññatti otaraṇo sodhano adhiṭṭhāno parikkhāro samāropano – ime soḷasa hārā.
तत्थ उद्दानगाथा
Tattha uddānagāthā
चतुब्यूहो च आवट्टो, विभत्ति परिवत्तनो॥
Catubyūho ca āvaṭṭo, vibhatti parivattano.
वेवचनो च पञ्ञत्ति, ओतरणो च सोधनो।
Vevacano ca paññatti, otaraṇo ca sodhano;
५. तत्थ कतमे पञ्च नया?
5. Tattha katame pañca nayā?
नन्दियावट्टो तिपुक्खलो सीहविक्कीळितो दिसालोचनो अङ्कुसोति।
Nandiyāvaṭṭo tipukkhalo sīhavikkīḷito disālocano aṅkusoti.
तत्थ उद्दानगाथा
Tattha uddānagāthā
पठमो नन्दियावट्टो, दुतियो च तिपुक्खलो।
Paṭhamo nandiyāvaṭṭo, dutiyo ca tipukkhalo;
सीहविक्कीळितो नाम, ततियो होति सो नयो॥
Sīhavikkīḷito nāma, tatiyo hoti so nayo.
दिसालोचनमाहंसु, चतुत्थो नयलञ्जको।
Disālocanamāhaṃsu, catuttho nayalañjako;
६. तत्थ कतमानि अट्ठारस मूलपदानि?
6. Tattha katamāni aṭṭhārasa mūlapadāni?
अविज्जा तण्हा लोभो दोसो मोहो सुभसञ्ञा सुखसञ्ञा निच्चसञ्ञा अत्तसञ्ञा समथो विपस्सना अलोभो अदोसो अमोहो असुभसञ्ञा दुक्खसञ्ञा अनिच्चसञ्ञा अनत्तसञ्ञा, इमानि अट्ठारस मूलपदानि। तत्थ नव पदानि अकुसलानि यत्थ सब्बं अकुसलं समोसरति। नव पदानि कुसलानि यत्थ सब्बं कुसलं समोसरति।
Avijjā taṇhā lobho doso moho subhasaññā sukhasaññā niccasaññā attasaññā samatho vipassanā alobho adoso amoho asubhasaññā dukkhasaññā aniccasaññā anattasaññā, imāni aṭṭhārasa mūlapadāni. Tattha nava padāni akusalāni yattha sabbaṃ akusalaṃ samosarati. Nava padāni kusalāni yattha sabbaṃ kusalaṃ samosarati.
कतमानि नव पदानि अकुसलानि यत्थ सब्बं अकुसलं समोसरति?
Katamāni nava padāni akusalāni yattha sabbaṃ akusalaṃ samosarati?
अविज्जा याव अत्तसञ्ञा, इमानि नव पदानि अकुसलानि, यत्थ सब्बं अकुसलं समोसरति।
Avijjā yāva attasaññā, imāni nava padāni akusalāni, yattha sabbaṃ akusalaṃ samosarati.
कतमानि नव पदानि कुसलानि यत्थ सब्बं कुसलं समोसरति?
Katamāni nava padāni kusalāni yattha sabbaṃ kusalaṃ samosarati?
समथो याव अनत्तसञ्ञा, इमानि नव पदानि कुसलानि यत्थ सब्बं कुसलं समोसरति। इमानि अट्ठारस मूलपदानि।
Samatho yāva anattasaññā, imāni nava padāni kusalāni yattha sabbaṃ kusalaṃ samosarati. Imāni aṭṭhārasa mūlapadāni.
तत्थ इमा उद्दानगाथा
Tattha imā uddānagāthā
तण्हा च अविज्जा लोभो, दोसो तथेव मोहो च।
Taṇhā ca avijjā lobho, doso tatheva moho ca;
चत्तारो च विपल्लासा, किलेसभूमि नव पदानि॥
Cattāro ca vipallāsā, kilesabhūmi nava padāni.
ये च सतिपट्ठाना समथो, विपस्सना कुसलमूलं।
Ye ca satipaṭṭhānā samatho, vipassanā kusalamūlaṃ;
एतं सब्बं कुसलं, इन्द्रियभूमि नवपदानि॥
Etaṃ sabbaṃ kusalaṃ, indriyabhūmi navapadāni.
सब्बं कुसलं नवहि पदेहि युज्जति, नवहि चेव अकुसलं।
Sabbaṃ kusalaṃ navahi padehi yujjati, navahi ceva akusalaṃ;
एकके नव मूलपदानि, उभयतो अट्ठारस मूलपदानि॥
Ekake nava mūlapadāni, ubhayato aṭṭhārasa mūlapadāni.
इमेसं अट्ठारसन्नं मूलपदानं यानि नव पदानि अकुसलानि, अयं दुक्खसमुदयो; यानि नव पदानि कुसलानि, अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा। इति समुदयस्स दुक्खं फलं, दुक्खनिरोधगामिनिया पटिपदाय निरोधं फलं। इमानि चत्तारि अरियसच्चानि भगवता बाराणसियं देसितानि।
Imesaṃ aṭṭhārasannaṃ mūlapadānaṃ yāni nava padāni akusalāni, ayaṃ dukkhasamudayo; yāni nava padāni kusalāni, ayaṃ dukkhanirodhagāminī paṭipadā. Iti samudayassa dukkhaṃ phalaṃ, dukkhanirodhagāminiyā paṭipadāya nirodhaṃ phalaṃ. Imāni cattāri ariyasaccāni bhagavatā bārāṇasiyaṃ desitāni.
७. तत्थ दुक्खस्स अरियसच्चस्स अपरिमाणानि अक्खरानि पदानि ब्यञ्जनानि आकारानि निरुत्तियो निद्देसा देसिता एतस्सेवत्थस्स सङ्कासनाय पकासनाय विवरणाय विभजनाय उत्तानीकम्मताय पञ्ञापनायाति या एवं सब्बेसं सच्चानं। इति एकमेकं सच्चं अपरिमाणेहि अक्खरपदब्यञ्जनआकारनिरुत्तिनिद्देसेहि परियेसितब्बं, तञ्च ब्यञ्जनं अत्थपुथुत्तेन पन अत्थेव ब्यञ्जनपुथुत्तेन।
7. Tattha dukkhassa ariyasaccassa aparimāṇāni akkharāni padāni byañjanāni ākārāni niruttiyo niddesā desitā etassevatthassa saṅkāsanāya pakāsanāya vivaraṇāya vibhajanāya uttānīkammatāya paññāpanāyāti yā evaṃ sabbesaṃ saccānaṃ. Iti ekamekaṃ saccaṃ aparimāṇehi akkharapadabyañjanaākāraniruttiniddesehi pariyesitabbaṃ, tañca byañjanaṃ atthaputhuttena pana attheva byañjanaputhuttena.
यो हि कोचि समणो वा ब्राह्मणो वा एवं वदेय्य ‘‘अहं इदं दुक्खं पच्चक्खाय अञ्ञं दुक्खं पञ्ञपेस्सामी’’ति तस्स तं वाचावत्थुकमेवस्स पुच्छितो च न सम्पायिस्सति। एवं सच्चानि। यञ्च रत्तिं भगवा अभिसम्बुद्धो, यञ्च रत्तिं अनुपादाय परिनिब्बुतो, एत्थन्तरे यं किञ्चि भगवता भासितं सुत्तं गेय्यं वेय्याकरणं गाथा उदानं इतिवुत्तकं जातकं अब्भुतधम्मं वेदल्लं, सब्बं तं धम्मचक्कं पवत्तितं। न किञ्चि बुद्धानं भगवन्तानं धम्मदेसनाय धम्मचक्कतो बहिद्धा, तस्स सब्बं सुत्तं अरियधम्मेसु परियेसितब्बं। तत्थ परिग्गण्हनाय आलोकसभानि चत्तारि अरियसच्चानि थावरानि इमानि।
Yo hi koci samaṇo vā brāhmaṇo vā evaṃ vadeyya ‘‘ahaṃ idaṃ dukkhaṃ paccakkhāya aññaṃ dukkhaṃ paññapessāmī’’ti tassa taṃ vācāvatthukamevassa pucchito ca na sampāyissati. Evaṃ saccāni. Yañca rattiṃ bhagavā abhisambuddho, yañca rattiṃ anupādāya parinibbuto, etthantare yaṃ kiñci bhagavatā bhāsitaṃ suttaṃ geyyaṃ veyyākaraṇaṃ gāthā udānaṃ itivuttakaṃ jātakaṃ abbhutadhammaṃ vedallaṃ, sabbaṃ taṃ dhammacakkaṃ pavattitaṃ. Na kiñci buddhānaṃ bhagavantānaṃ dhammadesanāya dhammacakkato bahiddhā, tassa sabbaṃ suttaṃ ariyadhammesu pariyesitabbaṃ. Tattha pariggaṇhanāya ālokasabhāni cattāri ariyasaccāni thāvarāni imāni.
तत्थ कतमं दुक्खं? जाति जरा ब्याधि मरणं संखित्तेन पञ्चुपादानक्खन्धा दुक्खा। तत्थायं लक्खणनिद्देसो, पातुभावलक्खणा जाति, परिपाकलक्खणा जरा, दुक्खदुक्खतालक्खणो ब्याधि, चुतिलक्खणं मरणं, पियविप्पयोगविपरिणामपरितापनलक्खणो सोको, लालप्पनलक्खणो परिदेवो, कायसम्पीळनलक्खणं दुक्खं, चित्तसम्पीळनलक्खणं दोमनस्सं, किलेसपरिदहनलक्खणो उपायासो, अमनापसमोधानलक्खणो अप्पियसम्पयोगो, मनापविनाभावलक्खणो पियविप्पयोगो, अधिप्पायविवत्तनलक्खणो अलाभो, अपरिञ्ञालक्खणा पञ्चुपादानक्खन्धा, परिपाकचुतिलक्खणं जरामरणं, पातुभावचुतिलक्खणं चुतोपपत्ति, पटिसन्धिनिब्बत्तनलक्खणो समुदयो, समुदयपरिजहनलक्खणो निरोधो, अनुसयसमुच्छेदलक्खणो मग्गो। ब्याधिलक्खणं दुक्खं, सञ्जाननलक्खणो समुदयो, निय्यानिकलक्खणो मग्गो, सन्तिलक्खणो निरोधो। अप्पटिसन्धिभावनिरोधलक्खणा अनुपादिसेसा निब्बानधातु, दुक्खञ्च समुदयो च, दुक्खञ्च निरोधो च, दुक्खञ्च मग्गो च, समुदयो च दुक्खञ्च, समुदयो च निरोधो च, समुदयो च मग्गो च, निरोधो च समुदयो च, निरोधो च दुक्खञ्च, निरोधो च मग्गो च, मग्गो च निरोधो च, मग्गो च समुदयो च, मग्गो च दुक्खञ्च।
Tattha katamaṃ dukkhaṃ? Jāti jarā byādhi maraṇaṃ saṃkhittena pañcupādānakkhandhā dukkhā. Tatthāyaṃ lakkhaṇaniddeso, pātubhāvalakkhaṇā jāti, paripākalakkhaṇā jarā, dukkhadukkhatālakkhaṇo byādhi, cutilakkhaṇaṃ maraṇaṃ, piyavippayogavipariṇāmaparitāpanalakkhaṇo soko, lālappanalakkhaṇo paridevo, kāyasampīḷanalakkhaṇaṃ dukkhaṃ, cittasampīḷanalakkhaṇaṃ domanassaṃ, kilesaparidahanalakkhaṇo upāyāso, amanāpasamodhānalakkhaṇo appiyasampayogo, manāpavinābhāvalakkhaṇo piyavippayogo, adhippāyavivattanalakkhaṇo alābho, apariññālakkhaṇā pañcupādānakkhandhā, paripākacutilakkhaṇaṃ jarāmaraṇaṃ, pātubhāvacutilakkhaṇaṃ cutopapatti, paṭisandhinibbattanalakkhaṇo samudayo, samudayaparijahanalakkhaṇo nirodho, anusayasamucchedalakkhaṇo maggo. Byādhilakkhaṇaṃ dukkhaṃ, sañjānanalakkhaṇo samudayo, niyyānikalakkhaṇo maggo, santilakkhaṇo nirodho. Appaṭisandhibhāvanirodhalakkhaṇā anupādisesā nibbānadhātu, dukkhañca samudayo ca, dukkhañca nirodho ca, dukkhañca maggo ca, samudayo ca dukkhañca, samudayo ca nirodho ca, samudayo ca maggo ca, nirodho ca samudayo ca, nirodho ca dukkhañca, nirodho ca maggo ca, maggo ca nirodho ca, maggo ca samudayo ca, maggo ca dukkhañca.
८. तत्थिमानि सुत्तानि।
8. Tatthimāni suttāni.
अब्भुट्ठितोव सो याति, स गच्छं न निवत्तती’’ति॥
Abbhuṭṭhitova so yāti, sa gacchaṃ na nivattatī’’ti.
अट्ठिमा, आनन्द, दानुपपत्तियो एकुत्तरिके सुत्तं – अयं जाति।
Aṭṭhimā, ānanda, dānupapattiyo ekuttarike suttaṃ – ayaṃ jāti.
तत्थ कतमा जरा?
Tattha katamā jarā?
जिण्णकोञ्चाव झायन्ति, खीणमच्छेव पल्लले॥
Jiṇṇakoñcāva jhāyanti, khīṇamaccheva pallale.
पञ्च पुब्बनिमित्तानि देवेसु – अयं जरा।
Pañca pubbanimittāni devesu – ayaṃ jarā.
तत्थ कतमो ब्याधि?
Tattha katamo byādhi?
सामं तेन कुतो राज, तुवम्पि जरायन्ति वेदेसि।
Sāmaṃ tena kuto rāja, tuvampi jarāyanti vedesi;
खत्तिय कम्मस्स फलो, लोको न हि कम्मं पनयति॥
Khattiya kammassa phalo, loko na hi kammaṃ panayati.
तयो गिलाना – अयं ब्याधि।
Tayo gilānā – ayaṃ byādhi.
तत्थ कतमं मरणं?
Tattha katamaṃ maraṇaṃ?
खुद्दकञ्च महन्तञ्च, यं पक्कं यञ्च आमकं।
Khuddakañca mahantañca, yaṃ pakkaṃ yañca āmakaṃ;
सब्बं भेदनपरियन्तं, एवं मच्चान जीवितं॥
Sabbaṃ bhedanapariyantaṃ, evaṃ maccāna jīvitaṃ.
ममायिते पस्सथ फन्दमाने 15, मच्छेव अप्पोदके खीणसोते।
Mamāyite passatha phandamāne 16, maccheva appodake khīṇasote;
एतम्पि दिस्वा अममो चरेय्य, भवेसु आसत्तिमकुब्बमानो॥
Etampi disvā amamo careyya, bhavesu āsattimakubbamāno.
उदकप्पनसुत्तं – इदं मरणं।
Udakappanasuttaṃ – idaṃ maraṇaṃ.
तत्थ कतमो सोको?
Tattha katamo soko?
इध सोचति पेच्च सोचति, पापकारी उभयत्थ सोचति।
Idha socati pecca socati, pāpakārī ubhayattha socati;
सो सोचति सो विहञ्ञति, दिस्वा कम्मकिलिट्ठमत्तनो 17॥
So socati so vihaññati, disvā kammakiliṭṭhamattano 18.
तीणि दुच्चरितानि – अयं सोको।
Tīṇi duccaritāni – ayaṃ soko.
तत्थ कतमो परिदेवो?
Tattha katamo paridevo?
कामेसु 19 गिद्धा पसुता पमूळ्हा, अवदानिया ते विसमे निविट्ठा।
Kāmesu 20 giddhā pasutā pamūḷhā, avadāniyā te visame niviṭṭhā;
दुक्खूपनीता परिदेवयन्ति, किंसु भविस्साम इतो चुतासे॥
Dukkhūpanītā paridevayanti, kiṃsu bhavissāma ito cutāse.
तिस्सो विपत्तियो – अयं परिदेवो।
Tisso vipattiyo – ayaṃ paridevo.
तत्थ कतमं दुक्खं?
Tattha katamaṃ dukkhaṃ?
जलिता जातवेदाव, अच्चिसङ्घसमाकुला॥
Jalitā jātavedāva, accisaṅghasamākulā.
महा वत सो परिळाहो 23 संयुत्तके सुत्तं सच्चसंयुत्तेसु – इदं दुक्खं।
Mahā vata so pariḷāho 24 saṃyuttake suttaṃ saccasaṃyuttesu – idaṃ dukkhaṃ.
तत्थ कतमं दोमनस्सं?
Tattha katamaṃ domanassaṃ?
सुत्वा परेसं निग्घोसं, मङ्कु होति तथाविधो॥
Sutvā paresaṃ nigghosaṃ, maṅku hoti tathāvidho.
द्वेमे तपनीया धम्मा – इदं दोमनस्सं।
Dveme tapanīyā dhammā – idaṃ domanassaṃ.
तत्थ कतमो उपायासो?
Tattha katamo upāyāso?
कम्मारानं यथा उक्का, अन्तो डय्हति नो बहि।
Kammārānaṃ yathā ukkā, anto ḍayhati no bahi;
एवं डय्हति मे हदयं, सुत्वा निब्बत्तमम्बुजं॥
Evaṃ ḍayhati me hadayaṃ, sutvā nibbattamambujaṃ.
तयो अग्गी – अयं उपायासो।
Tayo aggī – ayaṃ upāyāso.
तत्थ कतमो अप्पियसम्पयोगो?
Tattha katamo appiyasampayogo?
अयसाव 27 मलं समुट्ठितं, ततुट्ठाय तमेव खादति।
Ayasāva 28 malaṃ samuṭṭhitaṃ, tatuṭṭhāya tameva khādati;
एवं अतिधोनचारिनं, सानि कम्मानि नयन्ति दुग्गतिं॥
Evaṃ atidhonacārinaṃ, sāni kammāni nayanti duggatiṃ.
द्वेमे तथागतं अब्भाचिक्खन्ति, एकुत्तरिके सुत्तं दुकेसु – अयं अप्पियसम्पयोगो।
Dveme tathāgataṃ abbhācikkhanti, ekuttarike suttaṃ dukesu – ayaṃ appiyasampayogo.
तत्थ कतमो पियविप्पयोगो?
Tattha katamo piyavippayogo?
सुपिनेन यथापि सङ्गतं, पटिबुद्धो पुरिसो न पस्सति।
Supinena yathāpi saṅgataṃ, paṭibuddho puriso na passati;
ते देवा चवनधम्मं विदित्वा तीहि वाचाहि अनुसासन्ति। अयं पियविप्पयोगो।
Te devā cavanadhammaṃ viditvā tīhi vācāhi anusāsanti. Ayaṃ piyavippayogo.
यम्पिच्छं न लभति, तिस्सो मारधीतरो।
Yampicchaṃ na labhati, tisso māradhītaro;
ते कामा परिहायन्ति, सल्लविद्धोव रुप्पति॥
Te kāmā parihāyanti, sallaviddhova ruppati.
संखित्तेन पञ्चुपादानक्खन्धा दुक्खा।
Saṃkhittena pañcupādānakkhandhā dukkhā.
चक्खु सोतञ्च घानञ्च, जिव्हा कायो ततो मनं।
Cakkhu sotañca ghānañca, jivhā kāyo tato manaṃ;
एते लोकामिसा घोरा, यत्थ सत्ता पुथुज्जना॥
Ete lokāmisā ghorā, yattha sattā puthujjanā.
पञ्चिमे भिक्खवे खन्धा – इदं दुक्खं।
Pañcime bhikkhave khandhā – idaṃ dukkhaṃ.
तत्थ कतमा जरा च मरणञ्च?
Tattha katamā jarā ca maraṇañca?
अथ वापि अकिच्छं जीवितं, अथ खो सो जरसापि मीयते॥
Atha vāpi akicchaṃ jīvitaṃ, atha kho so jarasāpi mīyate.
संयुत्तके पसेनदिसंयुत्तके सुत्तं अय्यिका मे कालङ्कता – अयं जरा च मरणञ्च।
Saṃyuttake pasenadisaṃyuttake suttaṃ ayyikā me kālaṅkatā – ayaṃ jarā ca maraṇañca.
तत्थ कतमा चुति च उपपत्ति च?
Tattha katamā cuti ca upapatti ca?
‘‘सब्बे सत्ता मरिस्सन्ति, मरणन्तं हि जीवितं।
‘‘Sabbe sattā marissanti, maraṇantaṃ hi jīvitaṃ;
अयं चुति च उपपत्ति च।
Ayaṃ cuti ca upapatti ca.
इमेहि सुत्तेहि एकसदिसेहि च अञ्ञेहि नवविधं सुत्तं तं अनुपविट्ठेहि लक्खणतो दुक्खं ञत्वा साधारणञ्च असाधारणञ्च दुक्खं अरियसच्चं निद्दिसितब्बं। गाथाहि गाथा अनुमिनितब्बा, ब्याकरणेहि वा ब्याकरणं – इदं दुक्खं।
Imehi suttehi ekasadisehi ca aññehi navavidhaṃ suttaṃ taṃ anupaviṭṭhehi lakkhaṇato dukkhaṃ ñatvā sādhāraṇañca asādhāraṇañca dukkhaṃ ariyasaccaṃ niddisitabbaṃ. Gāthāhi gāthā anuminitabbā, byākaraṇehi vā byākaraṇaṃ – idaṃ dukkhaṃ.
९. तत्थ कतमो दुक्खसमुदयो?
9. Tattha katamo dukkhasamudayo?
कामेसु सत्ता कामसङ्गसत्ता 39, संयोजने वज्जमपस्समाना।
Kāmesu sattā kāmasaṅgasattā 40, saṃyojane vajjamapassamānā;
न हि जातु संयोजनसङ्गसत्ता, ओघं तरेय्युं विपुलं महन्तं॥
Na hi jātu saṃyojanasaṅgasattā, oghaṃ tareyyuṃ vipulaṃ mahantaṃ.
चत्तारो आसवा सुत्तं – अयं दुक्खसमुदयो।
Cattāro āsavā suttaṃ – ayaṃ dukkhasamudayo.
तत्थ कतमो दुक्खनिरोधो?
Tattha katamo dukkhanirodho?
यम्हि न माया वसती न मानो,
Yamhi na māyā vasatī na māno,
यो वीतलोभो अममो निरासो,
Yo vītalobho amamo nirāso,
सो ब्राह्मणो सो समणो स भिक्खु॥
So brāhmaṇo so samaṇo sa bhikkhu.
द्वेमा विमुत्तियो, रागविरागा च चेतोविमुत्ति; अविज्जाविरागा च पञ्ञाविमुत्ति – अयं निरोधो।
Dvemā vimuttiyo, rāgavirāgā ca cetovimutti; avijjāvirāgā ca paññāvimutti – ayaṃ nirodho.
तत्थ कतमो मग्गो?
Tattha katamo maggo?
एसेव मग्गो नत्थञ्ञो, दस्सनस्स विसुद्धिया।
Eseva maggo natthañño, dassanassa visuddhiyā;
अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो, मारस्सेतं पमोहनं॥
Ariyo aṭṭhaṅgiko maggo, mārassetaṃ pamohanaṃ.
सत्तिमे, भिक्खवे, बोज्झङ्गा – अयं मग्गो।
Sattime, bhikkhave, bojjhaṅgā – ayaṃ maggo.
तत्थ कतमानि चत्तारि अरियसच्चानि?
Tattha katamāni cattāri ariyasaccāni?
‘‘ये धम्मा 43 हेतुप्पभवा, तेसं हेतुं तथागतो आह।
‘‘Ye dhammā 44 hetuppabhavā, tesaṃ hetuṃ tathāgato āha;
तेसञ्च यो निरोधो, एवंवादी महासमणो’’ति॥
Tesañca yo nirodho, evaṃvādī mahāsamaṇo’’ti.
हेतुप्पभवा धम्मा दुक्खं, हेतुसमुदयो, यं भगवतो वचनं। अयं धम्मो यो निरोधो, ये हि केचि संयोजनियेसु धम्मेसु अस्सदानुपस्सिनो विहरन्ति। किलेसा तण्हा पवड्ढति, तण्हापच्चया उपादानं…पे॰… एवमेतस्स केवलस्स दुक्खक्खन्धस्स समुदयो होति। तत्थ यं संयोजनं – अयं समुदयो। ये संयोजनिया धम्मा ये च सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासा सम्भवन्ति – इदं दुक्खं। या संयोजनियेसु धम्मेसु आदीनवानुपस्सना – अयं मग्गो। परिमुच्चति जातिया जराय ब्याधीहि मरणेहि सोकेहि परिदेवेहि याव उपायासेहि – इदं निब्बानं। इमानि चत्तारि सच्चानि।
Hetuppabhavā dhammā dukkhaṃ, hetusamudayo, yaṃ bhagavato vacanaṃ. Ayaṃ dhammo yo nirodho, ye hi keci saṃyojaniyesu dhammesu assadānupassino viharanti. Kilesā taṇhā pavaḍḍhati, taṇhāpaccayā upādānaṃ…pe… evametassa kevalassa dukkhakkhandhassa samudayo hoti. Tattha yaṃ saṃyojanaṃ – ayaṃ samudayo. Ye saṃyojaniyā dhammā ye ca sokaparidevadukkhadomanassupāyāsā sambhavanti – idaṃ dukkhaṃ. Yā saṃyojaniyesu dhammesu ādīnavānupassanā – ayaṃ maggo. Parimuccati jātiyā jarāya byādhīhi maraṇehi sokehi paridevehi yāva upāyāsehi – idaṃ nibbānaṃ. Imāni cattāri saccāni.
तत्थ कतमा अनुपादिसेसा निब्बानधातु?
Tattha katamā anupādisesā nibbānadhātu?
अत्थङ्गतस्स न पमाणमत्थि, तं हि वा नत्थि येन नं पञ्ञपेय्य।
Atthaṅgatassa na pamāṇamatthi, taṃ hi vā natthi yena naṃ paññapeyya;
सब्बसङ्गानं समूहतत्ता विदू, सिता वादसतस्सु 45 सब्बे॥
Sabbasaṅgānaṃ samūhatattā vidū, sitā vādasatassu 46 sabbe.
संयुत्तके गोधिकसंयुत्तं।
Saṃyuttake godhikasaṃyuttaṃ.
इमानि असाधारणानि सुत्तानि। यहिं यहिं सच्चानि निद्दिट्ठानि, तहिं तहिं सच्चलक्खणतो ओतारेत्वा 47 अपरिमाणेहि ब्यञ्जनेहि सो अत्थो परियेसितब्बो। तत्थ अत्थानुपरिवत्ति ब्यञ्जनेन पुन ब्यञ्जनानुपरिवत्ति अत्थेन तस्स एकमेकस्स अपरिमाणानि ब्यञ्जनानि इमेहि सुत्तेहि यथानिक्खित्तेहि चत्तारि अरियसच्चानि निद्दिसितब्बानि। पञ्चनिकाये अनुपविट्ठाहि गाथाहि गाथा अनुमिनितब्बा, ब्याकरणेन ब्याकरणं। इमानि असाधारणानि सुत्तानि।
Imāni asādhāraṇāni suttāni. Yahiṃ yahiṃ saccāni niddiṭṭhāni, tahiṃ tahiṃ saccalakkhaṇato otāretvā 48 aparimāṇehi byañjanehi so attho pariyesitabbo. Tattha atthānuparivatti byañjanena puna byañjanānuparivatti atthena tassa ekamekassa aparimāṇāni byañjanāni imehi suttehi yathānikkhittehi cattāri ariyasaccāni niddisitabbāni. Pañcanikāye anupaviṭṭhāhi gāthāhi gāthā anuminitabbā, byākaraṇena byākaraṇaṃ. Imāni asādhāraṇāni suttāni.
तेसं इमा उद्दानगाथा
Tesaṃ imā uddānagāthā
यमेकरत्तिं पठमं, अट्ठ दानूपपत्तियो।
Yamekarattiṃ paṭhamaṃ, aṭṭha dānūpapattiyo;
पञ्च पुब्बनिमित्तानि, खीणमच्छंव पल्ललं॥
Pañca pubbanimittāni, khīṇamacchaṃva pallalaṃ.
सामं तेन कुतो राज, तयो देवा गिलानका।
Sāmaṃ tena kuto rāja, tayo devā gilānakā;
यथापि कुम्भकारस्स, यथा नदिदकप्पनं॥
Yathāpi kumbhakārassa, yathā nadidakappanaṃ.
इध सोचति पेच्च सोचति, तीणि दुच्चरितानि च।
Idha socati pecca socati, tīṇi duccaritāni ca;
कामेसु गिद्धा पसुता, याव तिस्सो विपत्तियो॥
Kāmesu giddhā pasutā, yāva tisso vipattiyo.
सङ्कप्पेहि परेतो सो, तत्थ तपनियेहि च॥
Saṅkappehi pareto so, tattha tapaniyehi ca.
कम्मारानं यथा उक्का, तयो अग्गी पकासिता।
Kammārānaṃ yathā ukkā, tayo aggī pakāsitā;
अयतो मलमुप्पन्नं, अब्भक्खानं तथागते॥
Ayato malamuppannaṃ, abbhakkhānaṃ tathāgate.
तिविधं देवानुसासन्ति, सुपिनेन सङ्गमो यथा।
Tividhaṃ devānusāsanti, supinena saṅgamo yathā;
तिस्सो चेव मारधीता, सल्लविद्धोव रुप्पति॥
Tisso ceva māradhītā, sallaviddhova ruppati.
चक्खु सोतञ्च घानञ्च, पञ्चक्खन्धा पकासिता।
Cakkhu sotañca ghānañca, pañcakkhandhā pakāsitā;
अप्पं वत जीवितं इदं, अय्यिका मे महल्लिका॥
Appaṃ vata jīvitaṃ idaṃ, ayyikā me mahallikā.
सब्बे सत्ता मरिस्सन्ति, उपपत्ति चुतिचयं।
Sabbe sattā marissanti, upapatti cuticayaṃ;
कामेसु सत्ता पसुता, आसवेहि चतूहि च॥
Kāmesu sattā pasutā, āsavehi catūhi ca.
यम्हि न माया वसति, द्वेमा चेतोविमुत्तियो।
Yamhi na māyā vasati, dvemā cetovimuttiyo;
एसेव मग्गो नत्थञ्ञो, बोज्झङ्गा च सुदेसिता॥
Eseva maggo natthañño, bojjhaṅgā ca sudesitā.
अत्थङ्गतस्स न पमाणमत्थि, गोधिको परिनिब्बुतो।
Atthaṅgatassa na pamāṇamatthi, godhiko parinibbuto;
ये धम्मा हेतुप्पभवा, संयोजनानुपस्सिनो॥
Ye dhammā hetuppabhavā, saṃyojanānupassino.
इमा दस तेसं उद्दानगाथा।
Imā dasa tesaṃ uddānagāthā.
१०. तत्थिमानि साधारणानि सुत्तानि येसु सुत्तेसु साधारणानि सच्चानि देसितानि अनुलोमम्पि पटिलोमम्पि वोमिस्सकम्पि। तत्थ अयं आदि।
10. Tatthimāni sādhāraṇāni suttāni yesu suttesu sādhāraṇāni saccāni desitāni anulomampi paṭilomampi vomissakampi. Tattha ayaṃ ādi.
अविज्जाय निवुतो लोको, [अजिताति भगवा]
Avijjāya nivuto loko, [ajitāti bhagavā]
विविच्छा पमादा नप्पकासति।
Vivicchā pamādā nappakāsati;
तत्थ या अविज्जा च विविच्छा च, अयं समुदयो। यं महब्भयं, इदं दुक्खं। इमानि द्वे सच्चानि – दुक्खञ्च समुदयो च। ‘‘संयोजनं संयोजनिया च धम्मा’’ति संयुत्तके चित्तसंयुत्तकेसु ब्याकरणं। तत्थ यं संयोजनं, अयं समुदयो। ये संयोजनिया धम्मा, इदं दुक्खं। इमानि द्वे सच्चानि – दुक्खञ्च समुदयो च।
Tattha yā avijjā ca vivicchā ca, ayaṃ samudayo. Yaṃ mahabbhayaṃ, idaṃ dukkhaṃ. Imāni dve saccāni – dukkhañca samudayo ca. ‘‘Saṃyojanaṃ saṃyojaniyā ca dhammā’’ti saṃyuttake cittasaṃyuttakesu byākaraṇaṃ. Tattha yaṃ saṃyojanaṃ, ayaṃ samudayo. Ye saṃyojaniyā dhammā, idaṃ dukkhaṃ. Imāni dve saccāni – dukkhañca samudayo ca.
तत्थ कतमं दुक्खञ्च निरोधो च?
Tattha katamaṃ dukkhañca nirodho ca?
उच्छिन्नभवतण्हस्स, नेत्तिच्छिन्नस्स 53 भिक्खुनो।
Ucchinnabhavataṇhassa, netticchinnassa 54 bhikkhuno;
विक्खीणो जातिसंसारो, नत्थि दानि पुनब्भवो॥
Vikkhīṇo jātisaṃsāro, natthi dāni punabbhavo.
यं चित्तं, इदं दुक्खं। यो भवतण्हाय उपच्छेदो, अयं दुक्खनिरोधो। विक्खीणो जातिसंसारो, नत्थि दानि पुनब्भवोति निद्देसो। इमानि द्वे सच्चानि – दुक्खञ्च निरोधो च। द्वेमा, भिक्खवे, विमुत्तियो; रागविरागा च चेतोविमुत्ति, अविज्जाविरागा च पञ्ञाविमुत्ति। यं चित्तं, इदं दुक्खं। या विमुत्ति, अयं निरोधो। इमानि द्वे सच्चानि – दुक्खञ्च निरोधो च।
Yaṃ cittaṃ, idaṃ dukkhaṃ. Yo bhavataṇhāya upacchedo, ayaṃ dukkhanirodho. Vikkhīṇo jātisaṃsāro, natthi dāni punabbhavoti niddeso. Imāni dve saccāni – dukkhañca nirodho ca. Dvemā, bhikkhave, vimuttiyo; rāgavirāgā ca cetovimutti, avijjāvirāgā ca paññāvimutti. Yaṃ cittaṃ, idaṃ dukkhaṃ. Yā vimutti, ayaṃ nirodho. Imāni dve saccāni – dukkhañca nirodho ca.
तत्थ कतमं दुक्खञ्च मग्गो च?
Tattha katamaṃ dukkhañca maggo ca?
कुम्भूपमं 55 कायमिमं विदित्वा, नगरूपमं चित्तमिदं ठपेत्वा।
Kumbhūpamaṃ 56 kāyamimaṃ viditvā, nagarūpamaṃ cittamidaṃ ṭhapetvā;
योधेथ मारं पञ्ञावुधेन, जितञ्च रक्खे अनिवेसनो सिया॥
Yodhetha māraṃ paññāvudhena, jitañca rakkhe anivesano siyā.
तत्थ यञ्च कुम्भूपमो कायो यञ्च नगरूपमं चित्तं, इदं दुक्खं। यं पञ्ञावुधेन मारं योधेथाति अयं मग्गो। इमानि द्वे सच्चानि। यं, भिक्खवे, न तुम्हाकं, तं पजहितब्बं। या संयोजना, अयं मग्गो। ये ते धम्मा अनत्तनिया पहातब्बा, रूपं याव विञ्ञाणं, इदं दुक्खञ्च मग्गो च।
Tattha yañca kumbhūpamo kāyo yañca nagarūpamaṃ cittaṃ, idaṃ dukkhaṃ. Yaṃ paññāvudhena māraṃ yodhethāti ayaṃ maggo. Imāni dve saccāni. Yaṃ, bhikkhave, na tumhākaṃ, taṃ pajahitabbaṃ. Yā saṃyojanā, ayaṃ maggo. Ye te dhammā anattaniyā pahātabbā, rūpaṃ yāva viññāṇaṃ, idaṃ dukkhañca maggo ca.
तत्थ कतमं दुक्खञ्च समुदयो च निरोधो च?
Tattha katamaṃ dukkhañca samudayo ca nirodho ca?
ये केचि सोका परिदेविता वा, दुक्खा च 57 लोकस्मिमनेकरूपा।
Ye keci sokā paridevitā vā, dukkhā ca 58 lokasmimanekarūpā;
पियं पटिच्चप्पभवन्ति एते, पिये असन्ते न भवन्ति एते॥
Piyaṃ paṭiccappabhavanti ete, piye asante na bhavanti ete.
ये सोकपरिदेवा, यं च अनेकरूपं दुक्खं, यं पेमतो भवति, इदं दुक्खं। यं पेमं, अयं समुदयो। यो तत्थ छन्दरागविनयो पियस्स अकिरिया, अयं निरोधो। इमानि तीणि सच्चानि। तिम्बरुको परिब्बाजको पच्चेति ‘‘सयंकतं परंकत’’न्ति। यथेसा वीमंसा, इदं दुक्खं। या एते द्वे अन्ते अनुपगम्म मज्झिमा पटिपदा अविज्जापच्चया सङ्खारा याव जातिपच्चया जरामरणं, इदम्पि दुक्खञ्च समुदयो च। विञ्ञाणं नामरूपं सळायतनं फस्सो वेदना भवो जाति जरामरणं, इदं दुक्खं। अविज्जा सङ्खारा तण्हा उपादानं, अयं समुदयो। इति इदं सयंकतं वीमंसेय्याति 59 यञ्च पटिच्चसमुप्पादे दुक्खं, इदं एसो समुदयो निद्दिट्ठो। अविज्जानिरोधा सङ्खारनिरोधो च याव च जरामरणनिरोधोति अयं निरोधो। इमानि तीणि सच्चानि दुक्खञ्च समुदयो च निरोधो च।
Ye sokaparidevā, yaṃ ca anekarūpaṃ dukkhaṃ, yaṃ pemato bhavati, idaṃ dukkhaṃ. Yaṃ pemaṃ, ayaṃ samudayo. Yo tattha chandarāgavinayo piyassa akiriyā, ayaṃ nirodho. Imāni tīṇi saccāni. Timbaruko paribbājako pacceti ‘‘sayaṃkataṃ paraṃkata’’nti. Yathesā vīmaṃsā, idaṃ dukkhaṃ. Yā ete dve ante anupagamma majjhimā paṭipadā avijjāpaccayā saṅkhārā yāva jātipaccayā jarāmaraṇaṃ, idampi dukkhañca samudayo ca. Viññāṇaṃ nāmarūpaṃ saḷāyatanaṃ phasso vedanā bhavo jāti jarāmaraṇaṃ, idaṃ dukkhaṃ. Avijjā saṅkhārā taṇhā upādānaṃ, ayaṃ samudayo. Iti idaṃ sayaṃkataṃ vīmaṃseyyāti 60 yañca paṭiccasamuppāde dukkhaṃ, idaṃ eso samudayo niddiṭṭho. Avijjānirodhā saṅkhāranirodho ca yāva ca jarāmaraṇanirodhoti ayaṃ nirodho. Imāni tīṇi saccāni dukkhañca samudayo ca nirodho ca.
११. तत्थ कतमं दुक्खञ्च समुदयो च मग्गो च?
11. Tattha katamaṃ dukkhañca samudayo ca maggo ca?
‘‘यो दुक्खमद्दक्खि 61 यतोनिदानं, कामेसु सो जन्तु कथं नमेय्य।
‘‘Yo dukkhamaddakkhi 62 yatonidānaṃ, kāmesu so jantu kathaṃ nameyya;
कामा हि लोके सङ्गाति ञत्वा, तेसं सतीमा विनयाय सिक्खे’’ति॥
Kāmā hi loke saṅgāti ñatvā, tesaṃ satīmā vinayāya sikkhe’’ti.
यो दुक्खमद्दक्खि, इदं दुक्खं। यतो भवति, अयं समुदयो। सन्दिट्ठं यतो भवति याव तस्स विनयाय सिक्खा, अयं मग्गो। इमानि तीणि सच्चानि।
Yo dukkhamaddakkhi, idaṃ dukkhaṃ. Yato bhavati, ayaṃ samudayo. Sandiṭṭhaṃ yato bhavati yāva tassa vinayāya sikkhā, ayaṃ maggo. Imāni tīṇi saccāni.
एकादसङ्गुत्तरेसु गोपालकोपमसुत्तं।
Ekādasaṅguttaresu gopālakopamasuttaṃ.
तत्थ याव रूपसञ्ञुत्ता यञ्च सळायतनं यथा वणं पटिच्छादेति यञ्च तित्थं यथा च लभति धम्मूपसञ्हितं उळारं पीतिपामोज्जं चतुब्बिधं च अत्तभावतो च वत्थु, इदं दुक्खं। याव आसाटिकं हारेता 63 होति, अयं समुदयो। रूपसञ्ञुत्ता आसाटकहरणं 64 वणपटिच्छादनं वीथिञ्ञुता गोचरकुसलञ्च, अयं मग्गो। अवसेसा धम्मा अत्थि हेतू अत्थि पच्चया अत्थि निस्सया सावसेसदोहिता अनेकपूजा च कल्याणमित्ततप्पच्चया धम्मा वीथिञ्ञुता च हेतु, इमानि तीणि सच्चानि।
Tattha yāva rūpasaññuttā yañca saḷāyatanaṃ yathā vaṇaṃ paṭicchādeti yañca titthaṃ yathā ca labhati dhammūpasañhitaṃ uḷāraṃ pītipāmojjaṃ catubbidhaṃ ca attabhāvato ca vatthu, idaṃ dukkhaṃ. Yāva āsāṭikaṃ hāretā 65 hoti, ayaṃ samudayo. Rūpasaññuttā āsāṭakaharaṇaṃ 66 vaṇapaṭicchādanaṃ vīthiññutā gocarakusalañca, ayaṃ maggo. Avasesā dhammā atthi hetū atthi paccayā atthi nissayā sāvasesadohitā anekapūjā ca kalyāṇamittatappaccayā dhammā vīthiññutā ca hetu, imāni tīṇi saccāni.
तत्थ कतमं दुक्खञ्च मग्गो च निरोधो च?
Tattha katamaṃ dukkhañca maggo ca nirodho ca?
सति कायगता उपट्ठिता, छसु फस्सायतनेसु संवुतो 67।
Sati kāyagatā upaṭṭhitā, chasu phassāyatanesu saṃvuto 68;
तत्थ या च कायगता सति यञ्च सळायतनं यत्थ सब्बञ्चेतं दुक्खं। या च कायगता सति यो च सीलसंवरो यो च समाधि यत्थ या सति, अयं पञ्ञाक्खन्धो। सब्बम्पि सीलक्खन्धो समाधिक्खन्धो, अयं मग्गो। एवंविहारिना ञातब्बं निब्बानं। अयं निरोधो, इमानि तीणि सच्चानि। सीले पतिट्ठाय द्वे धम्मा भावेतब्बा समथो च विपस्सना च। तत्थ यं चित्तसहजाता धम्मा, इदं दुक्खं। यो च समथो या च विपस्सना, अयं मग्गो। रागविरागा च चेतोविमुत्ति, अविज्जाविरागा च पञ्ञाविमुत्ति, अयं निरोधो। इमानि तीणि सच्चानि।
Tattha yā ca kāyagatā sati yañca saḷāyatanaṃ yattha sabbañcetaṃ dukkhaṃ. Yā ca kāyagatā sati yo ca sīlasaṃvaro yo ca samādhi yattha yā sati, ayaṃ paññākkhandho. Sabbampi sīlakkhandho samādhikkhandho, ayaṃ maggo. Evaṃvihārinā ñātabbaṃ nibbānaṃ. Ayaṃ nirodho, imāni tīṇi saccāni. Sīle patiṭṭhāya dve dhammā bhāvetabbā samatho ca vipassanā ca. Tattha yaṃ cittasahajātā dhammā, idaṃ dukkhaṃ. Yo ca samatho yā ca vipassanā, ayaṃ maggo. Rāgavirāgā ca cetovimutti, avijjāvirāgā ca paññāvimutti, ayaṃ nirodho. Imāni tīṇi saccāni.
तत्थ कतमो समुदयो च निरोधो च?
Tattha katamo samudayo ca nirodho ca?
आसा च पीहा अभिनन्दना च, अनेकधातूसु सरा पतिट्ठिता।
Āsā ca pīhā abhinandanā ca, anekadhātūsu sarā patiṭṭhitā;
अञ्ञाणमूलप्पभवा पजप्पिता, सब्बा मया ब्यन्तिकता समूलिका॥
Aññāṇamūlappabhavā pajappitā, sabbā mayā byantikatā samūlikā.
अञ्ञाणमूलप्पभवाति पुरिमकेहि समुदयो। सब्बा मया ब्यन्तिकता समूलिकाति निरोधो। इमानि द्वे सच्चानि। चतुन्नं धम्मानं अननुबोधा अप्पटिवेधा वित्थारेन कातब्बं। अरियस्स सीलस्स समाधिनो पञ्ञाय विमुत्तिया। तत्थ यो इमेसं चतुन्नं धम्मानं अननुबोधा अप्पटिवेधा, अयं समुदयो। पटिवेधो भवनेत्तिया, अयं निरोधो। अयं समुदयो च निरोधो च।
Aññāṇamūlappabhavāti purimakehi samudayo. Sabbā mayā byantikatā samūlikāti nirodho. Imāni dve saccāni. Catunnaṃ dhammānaṃ ananubodhā appaṭivedhā vitthārena kātabbaṃ. Ariyassa sīlassa samādhino paññāya vimuttiyā. Tattha yo imesaṃ catunnaṃ dhammānaṃ ananubodhā appaṭivedhā, ayaṃ samudayo. Paṭivedho bhavanettiyā, ayaṃ nirodho. Ayaṃ samudayo ca nirodho ca.
तत्थ कतमो समुदयो च मग्गो च?
Tattha katamo samudayo ca maggo ca?
सति तेसं निवारणं।
Sati tesaṃ nivāraṇaṃ;
सोतानं संवरं ब्रूमि, पञ्ञायेते पिधीयरे॥
Sotānaṃ saṃvaraṃ brūmi, paññāyete pidhīyare.
यानि सोतानीति अयं समुदयो। या च पञ्ञा या च सति निवारणं पिधानञ्च, अयं मग्गो। इमानि द्वे सच्चानि। सञ्चेतनियं सुत्तं दळ्हनेमियानाकारो छहि मासेहि निद्दिट्ठो। तत्थ यं कायं कायकम्मं सवङ्कं सदोसं सकसावं या सवङ्कता सदोसता सकसावता, अयं समुदयो। एवं वचीकम्मं मनोकम्मं अवङ्कं अदोसं अकसावं, या अवङ्कता अदोसता अकसावता, अयं मग्गो। एवं वचीकम्मं मनोकम्मं। इमानि द्वे सच्चानि समुदयो च मग्गो च।
Yāni sotānīti ayaṃ samudayo. Yā ca paññā yā ca sati nivāraṇaṃ pidhānañca, ayaṃ maggo. Imāni dve saccāni. Sañcetaniyaṃ suttaṃ daḷhanemiyānākāro chahi māsehi niddiṭṭho. Tattha yaṃ kāyaṃ kāyakammaṃ savaṅkaṃ sadosaṃ sakasāvaṃ yā savaṅkatā sadosatā sakasāvatā, ayaṃ samudayo. Evaṃ vacīkammaṃ manokammaṃ avaṅkaṃ adosaṃ akasāvaṃ, yā avaṅkatā adosatā akasāvatā, ayaṃ maggo. Evaṃ vacīkammaṃ manokammaṃ. Imāni dve saccāni samudayo ca maggo ca.
तत्थ कतमो समुदयो च निरोधो च मग्गो च?
Tattha katamo samudayo ca nirodho ca maggo ca?
‘‘निस्सितस्स चलितं, अनिस्सितस्स चलितं नत्थि, चलिते असति पस्सद्धि, पस्सद्धिया सति नति न होति, नतिया असति 73 आगतिगति न होति, आगतिगतिया असति चुतूपपातो न होति, चुतूपपाते असति नेविध न हुरं न उभयमन्तरेन। एसेवन्तो दुक्खस्सा’’ति।
‘‘Nissitassa calitaṃ, anissitassa calitaṃ natthi, calite asati passaddhi, passaddhiyā sati nati na hoti, natiyā asati 74 āgatigati na hoti, āgatigatiyā asati cutūpapāto na hoti, cutūpapāte asati nevidha na huraṃ na ubhayamantarena. Esevanto dukkhassā’’ti.
तत्थ द्वे निस्सया, अयं समुदयो। यो च अनिस्सयो, या च अनति, अयं मग्गो। या आगतिगति न होति चुतूपपातो च यो एसेवन्तो दुक्खस्साति, अयं निरोधो। इमानि तीणि सच्चानि। अनुपट्ठितकायगता सति…पे॰… यं विमुत्तिञाणदस्सनं, अयं समुदयो। एकारसउपनिस्सया विमुत्तियो याव उपनिस्सयउपसम्पदा उपट्ठितकायगतासतिस्स विहरति। सीलसंवरो सोसानियो होति, यञ्च विमुत्तिञाणदस्सनं, अयं मग्गो। या च विमुत्ति, अयं निरोधो। इमानि तीणि सच्चानि। समुदयो च निरोधो च मग्गो च।
Tattha dve nissayā, ayaṃ samudayo. Yo ca anissayo, yā ca anati, ayaṃ maggo. Yā āgatigati na hoti cutūpapāto ca yo esevanto dukkhassāti, ayaṃ nirodho. Imāni tīṇi saccāni. Anupaṭṭhitakāyagatā sati…pe… yaṃ vimuttiñāṇadassanaṃ, ayaṃ samudayo. Ekārasaupanissayā vimuttiyo yāva upanissayaupasampadā upaṭṭhitakāyagatāsatissa viharati. Sīlasaṃvaro sosāniyo hoti, yañca vimuttiñāṇadassanaṃ, ayaṃ maggo. Yā ca vimutti, ayaṃ nirodho. Imāni tīṇi saccāni. Samudayo ca nirodho ca maggo ca.
१२. तत्थ कतमो निरोधो च मग्गो च?
12. Tattha katamo nirodho ca maggo ca?
सयं कतेन सच्चेन, तेन अत्तना अभिनिब्बानगतो वितिण्णकङ्खो।
Sayaṃ katena saccena, tena attanā abhinibbānagato vitiṇṇakaṅkho;
विभवञ्च ञत्वा लोकस्मिं, ताव खीणपुनब्भवो स भिक्खु॥
Vibhavañca ñatvā lokasmiṃ, tāva khīṇapunabbhavo sa bhikkhu.
यं सच्चेन, अयं मग्गो। यं खीणपुनब्भवो, अयं निरोधो। इमानि द्वे सच्चानि। पञ्च विमुत्तायतनानि सत्था वा धम्मं देसेसि अञ्ञतरो वा विञ्ञू सब्रह्मचारीति वित्थारेन कातब्बा। तस्स अत्थप्पटिसंवेदिस्स पामोज्जं जायति, पमुदितस्स पीति जायति, याव निब्बिन्दन्तो विरज्जति, अयं मग्गो। या विमुत्ति, अयं निरोधो। एवं पञ्च विमुत्तायतनानि वित्थारेन। इमानि द्वे सच्चानि निरोधो च मग्गो च।
Yaṃ saccena, ayaṃ maggo. Yaṃ khīṇapunabbhavo, ayaṃ nirodho. Imāni dve saccāni. Pañca vimuttāyatanāni satthā vā dhammaṃ desesi aññataro vā viññū sabrahmacārīti vitthārena kātabbā. Tassa atthappaṭisaṃvedissa pāmojjaṃ jāyati, pamuditassa pīti jāyati, yāva nibbindanto virajjati, ayaṃ maggo. Yā vimutti, ayaṃ nirodho. Evaṃ pañca vimuttāyatanāni vitthārena. Imāni dve saccāni nirodho ca maggo ca.
इमानि साधारणानि सुत्तानि। इमेहि साधारणेहि सुत्तेहि यथानिक्खित्तेहि पटिवेधतो च लक्खणतो च ओतारेत्वा अञ्ञानि सुत्तानि निद्दिसितब्बानि अपरिहायन्तेन। गाथाहि गाथा अनुमिनितब्बा, ब्याकरणेहि ब्याकरणं। इमे च साधारणा दस परिवड्ढका एको च चतुक्को निद्देसो साधारणो। अयञ्च पकिण्णकनिद्देसो। एकं पञ्च छ च सवेकदेसो सब्बं। इमे द्वे परिवज्जना पुरिमका च दस। इमे द्वादस परिवड्ढका सच्चानि। एत्तावता सब्बं सुत्तं नत्थि, तं ब्याकरणं वा गाथा विय। इमेहि द्वादसहि परिवड्ढकेहि न ओतरितुं अप्पमत्तेन परियेसित्वा निद्दिसितब्बा।
Imāni sādhāraṇāni suttāni. Imehi sādhāraṇehi suttehi yathānikkhittehi paṭivedhato ca lakkhaṇato ca otāretvā aññāni suttāni niddisitabbāni aparihāyantena. Gāthāhi gāthā anuminitabbā, byākaraṇehi byākaraṇaṃ. Ime ca sādhāraṇā dasa parivaḍḍhakā eko ca catukko niddeso sādhāraṇo. Ayañca pakiṇṇakaniddeso. Ekaṃ pañca cha ca savekadeso sabbaṃ. Ime dve parivajjanā purimakā ca dasa. Ime dvādasa parivaḍḍhakā saccāni. Ettāvatā sabbaṃ suttaṃ natthi, taṃ byākaraṇaṃ vā gāthā viya. Imehi dvādasahi parivaḍḍhakehi na otarituṃ appamattena pariyesitvā niddisitabbā.
तत्थायं सङ्खेपो। सब्बं दुक्खं सत्तहि पदेहि समोसरणं गच्छति। कतरेहि सत्तहि? अप्पियसम्पयोगो च पियविप्पयोगो च, इमेहि द्वीहि पदेहि सब्बं दुक्खं निद्दिसितब्बं। तस्स द्वे निस्सया – कायो च चित्तञ्च । तेन वुच्चति ‘‘कायिकं दुक्खं चेतसिकञ्चे’’ति, नत्थि तं दुक्खं न कायिकं वा न चेतसिकं, सब्बं दुक्खं द्वीहि दुक्खेहि निद्दिसितब्बं कायिकेन च चेतसिकेन च। तीहि दुक्खताहि सङ्गहितं दुक्खदुक्खताय सङ्खारदुक्खताय विपरिणामदुक्खताय। इति तं सब्बं दुक्खं तीहि दुक्खताहि सङ्गहितं। इति इदञ्च दुक्खं तिविधं। दुविधं दुक्खं कायिकञ्च चेतसिकञ्च। दुविधं अप्पियसम्पयोगो च पियविप्पयोगो च। इदं सत्तविधं दुक्खं।
Tatthāyaṃ saṅkhepo. Sabbaṃ dukkhaṃ sattahi padehi samosaraṇaṃ gacchati. Katarehi sattahi? Appiyasampayogo ca piyavippayogo ca, imehi dvīhi padehi sabbaṃ dukkhaṃ niddisitabbaṃ. Tassa dve nissayā – kāyo ca cittañca . Tena vuccati ‘‘kāyikaṃ dukkhaṃ cetasikañce’’ti, natthi taṃ dukkhaṃ na kāyikaṃ vā na cetasikaṃ, sabbaṃ dukkhaṃ dvīhi dukkhehi niddisitabbaṃ kāyikena ca cetasikena ca. Tīhi dukkhatāhi saṅgahitaṃ dukkhadukkhatāya saṅkhāradukkhatāya vipariṇāmadukkhatāya. Iti taṃ sabbaṃ dukkhaṃ tīhi dukkhatāhi saṅgahitaṃ. Iti idañca dukkhaṃ tividhaṃ. Duvidhaṃ dukkhaṃ kāyikañca cetasikañca. Duvidhaṃ appiyasampayogo ca piyavippayogo ca. Idaṃ sattavidhaṃ dukkhaṃ.
तत्थ तिविधो समुदयो अचतुत्थो अपञ्चमो। कतमो तिविधो? तण्हा च दिट्ठि च कम्मं। तत्थ तण्हा च भवसमुदयो कम्मं। तथा 75 निब्बत्तस्स हीनपणीतता 76, अयं समुदयो। इति यापि भवगतीसु हीनता च पणीतता च, यापि तीहि दुक्खताहि सङ्गहिता, योपि द्वीहि मूलेहि समुदानीतो अविज्जाय निवुतस्स भवतण्हासंयुत्तस्स सविञ्ञाणको कायो, सोपि तीहि दुक्खताहि सङ्गहितो।
Tattha tividho samudayo acatuttho apañcamo. Katamo tividho? Taṇhā ca diṭṭhi ca kammaṃ. Tattha taṇhā ca bhavasamudayo kammaṃ. Tathā 77 nibbattassa hīnapaṇītatā 78, ayaṃ samudayo. Iti yāpi bhavagatīsu hīnatā ca paṇītatā ca, yāpi tīhi dukkhatāhi saṅgahitā, yopi dvīhi mūlehi samudānīto avijjāya nivutassa bhavataṇhāsaṃyuttassa saviññāṇako kāyo, sopi tīhi dukkhatāhi saṅgahito.
तथा विपल्लासतो दिट्ठिभवगन्तब्बा। सा सत्तविधा निद्दिसितब्बा। एको विपल्लासो तीणि निद्दिसीयति, चत्तारि विपल्लासवत्थूनि। तत्थ कतमो एको विपल्लासो? यो विपरीतग्गाहो पटिक्खेपेन, ओतरणं यथा ‘‘अनिच्चे निच्च’’मिति विपरीतं गण्हाति। एवं चत्तारो विपल्लासा। अयमेको विपल्लासीयति सञ्ञा चित्तं दिट्ठि। कतमानि चत्तारि विपल्लासवत्थूनि ? कायो वेदना चित्तं धम्मा। एवं विपल्लासगतस्स अकुसलञ्च पवड्ढेति। तत्थ सञ्ञाविपल्लासो दोसं अकुसलमूलं पवड्ढेति। चित्तविपल्लासो लोभं अकुसलमूलं पवड्ढेति। दिट्ठिविपल्लासो मोहं अकुसलमूलं पवड्ढेति। तत्थ दोसस्स अकुसलमूलस्स तीणि मिच्छत्तानि फलं – मिच्छावाचा मिच्छाकम्मन्तो मिच्छाआजीवो; लोभस्स अकुसलमूलस्स तीणि मिच्छत्तानि फलं – मिच्छासङ्कप्पो मिच्छावायामो मिच्छासमाधि; मोहस्स अकुसलमूलस्स द्वे मिच्छत्तानि फलं – मिच्छादिट्ठि च मिच्छासति च। एवं अकुसलं सहेतु सप्पच्चयं विपल्लासा च पच्चयो, अकुसलमूलानि सहेतू एतेयेव पटिपक्खेन अनूना अनधिका द्वीहि पच्चयेहि निद्दिसितब्बा। निरोधे च मग्गे च विपल्लासमुपादाय परतो 79 पटिपक्खेन चतस्सो।
Tathā vipallāsato diṭṭhibhavagantabbā. Sā sattavidhā niddisitabbā. Eko vipallāso tīṇi niddisīyati, cattāri vipallāsavatthūni. Tattha katamo eko vipallāso? Yo viparītaggāho paṭikkhepena, otaraṇaṃ yathā ‘‘anicce nicca’’miti viparītaṃ gaṇhāti. Evaṃ cattāro vipallāsā. Ayameko vipallāsīyati saññā cittaṃ diṭṭhi. Katamāni cattāri vipallāsavatthūni ? Kāyo vedanā cittaṃ dhammā. Evaṃ vipallāsagatassa akusalañca pavaḍḍheti. Tattha saññāvipallāso dosaṃ akusalamūlaṃ pavaḍḍheti. Cittavipallāso lobhaṃ akusalamūlaṃ pavaḍḍheti. Diṭṭhivipallāso mohaṃ akusalamūlaṃ pavaḍḍheti. Tattha dosassa akusalamūlassa tīṇi micchattāni phalaṃ – micchāvācā micchākammanto micchāājīvo; lobhassa akusalamūlassa tīṇi micchattāni phalaṃ – micchāsaṅkappo micchāvāyāmo micchāsamādhi; mohassa akusalamūlassa dve micchattāni phalaṃ – micchādiṭṭhi ca micchāsati ca. Evaṃ akusalaṃ sahetu sappaccayaṃ vipallāsā ca paccayo, akusalamūlāni sahetū eteyeva paṭipakkhena anūnā anadhikā dvīhi paccayehi niddisitabbā. Nirodhe ca magge ca vipallāsamupādāya parato 80 paṭipakkhena catasso.
तत्थिमा उद्दानगाथा
Tatthimā uddānagāthā
अविज्जाय निवुतो लोको, चित्तं संयोजनम्पि।
Avijjāya nivuto loko, cittaṃ saṃyojanampi;
सा पच्छिन्नभवतण्हा, द्वेमा चेव विमुत्तियो॥
Sā pacchinnabhavataṇhā, dvemā ceva vimuttiyo.
ये केचि सोकपरिदेवा, तिम्बरुको च सयंकतं॥
Ye keci sokaparidevā, timbaruko ca sayaṃkataṃ.
दुक्खं दिट्ठि च उप्पन्नं, यञ्च गोपालकोपमं।
Dukkhaṃ diṭṭhi ca uppannaṃ, yañca gopālakopamaṃ;
सति कायगता माहु, समथो च विपस्सना॥
Sati kāyagatā māhu, samatho ca vipassanā.
आसा पिहा च अभिनन्दना च, चतुन्नमननुबोधना।
Āsā pihā ca abhinandanā ca, catunnamananubodhanā;
यानि सोतानि लोकस्मिं, दळ्हं नेमियानाकारो॥
Yāni sotāni lokasmiṃ, daḷhaṃ nemiyānākāro.
यं निस्सितस्स चलितं, अनुपट्ठितकायगतासति।
Yaṃ nissitassa calitaṃ, anupaṭṭhitakāyagatāsati;
सयं कतेन सच्चेन, विमुत्तायतनेहि च॥
Sayaṃ katena saccena, vimuttāyatanehi ca.
पेटकोपदेसे महाकच्चायनेन भासिते पठमभूमि अरियसच्चप्पकासना नातं जीवता भगवता मादिसेन समुद्दनेन तथागतेनाति।
Peṭakopadese mahākaccāyanena bhāsite paṭhamabhūmi ariyasaccappakāsanā nātaṃ jīvatā bhagavatā mādisena samuddanena tathāgatenāti.
Footnotes:
