| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / अङ्गुत्तरनिकाय (अट्ठकथा) • Aṅguttaranikāya (aṭṭhakathā) |
८. अरियवंससुत्तवण्णना
8. Ariyavaṃsasuttavaṇṇanā
२८. अट्ठमस्स अज्झासयिको निक्खेपो। इमं किर महाअरियवंससुत्तन्तं भगवा जेतवनमहाविहारे धम्मसभायं पञ्ञत्तवरबुद्धासने निसिन्नो अत्तनोपि परपुग्गलानम्पि अज्झासयवसेन परिवारेत्वा निसिन्नानि चत्तालीस भिक्खुसहस्सानि, ‘‘भिक्खवे’’ति आमन्तेत्वा चत्तारोमे, भिक्खवे, अरियवंसाति आरभि। तत्थ अरियवंसाति अरियानं वंसा। यथा हि खत्तियवंसो ब्राह्मणवंसो वेस्सवंसो सुद्दवंसो समणवंसो कुलवंसो राजवंसो, एवं अयम्पि अट्ठमो अरियवंसो अरियतन्ति अरियपवेणी नाम होति। सो खो पनायं अरियवंसो इमेसं वंसानं मूलगन्धादीनं काळानुसारिगन्धादयो विय अग्गमक्खायति।
28. Aṭṭhamassa ajjhāsayiko nikkhepo. Imaṃ kira mahāariyavaṃsasuttantaṃ bhagavā jetavanamahāvihāre dhammasabhāyaṃ paññattavarabuddhāsane nisinno attanopi parapuggalānampi ajjhāsayavasena parivāretvā nisinnāni cattālīsa bhikkhusahassāni, ‘‘bhikkhave’’ti āmantetvā cattārome, bhikkhave, ariyavaṃsāti ārabhi. Tattha ariyavaṃsāti ariyānaṃ vaṃsā. Yathā hi khattiyavaṃso brāhmaṇavaṃso vessavaṃso suddavaṃso samaṇavaṃso kulavaṃso rājavaṃso, evaṃ ayampi aṭṭhamo ariyavaṃso ariyatanti ariyapaveṇī nāma hoti. So kho panāyaṃ ariyavaṃso imesaṃ vaṃsānaṃ mūlagandhādīnaṃ kāḷānusārigandhādayo viya aggamakkhāyati.
के पन ते अरिया, येसं एते वंसाति? अरिया वुच्चन्ति बुद्धा च पच्चेकबुद्धा च तथागतसावका च, एतेसं अरियानं वंसाति अरियवंसा। इतो पुब्बे हि सतसहस्सकप्पाधिकानं चतुन्नं असङ्ख्येय्यानं मत्थके तण्हङ्करो, मेधङ्करो , सरणङ्करो, दीपङ्करोति चत्तारो बुद्धा उप्पन्ना, ते अरिया, तेसं अरियानं वंसाति अरियवंसा। तेसं बुद्धानं परिनिब्बानतो अपरभागे असङ्ख्येय्यं अतिक्कमित्वा कोण्डञ्ञो नाम बुद्धो उप्पन्नो…पे॰… इमस्मिं कप्पे ककुसन्धो, कोणागमनो, कस्सपो, अम्हाकं भगवा गोतमोति चत्तारो बुद्धा उप्पन्ना, तेसं अरियानं वंसाति अरियवंसा। अपिच अतीतानागतपच्चुप्पन्नानं सब्बबुद्ध-पच्चेकबुद्ध-बुद्धसावकानं अरियानं वंसाति अरियवंसा।
Ke pana te ariyā, yesaṃ ete vaṃsāti? Ariyā vuccanti buddhā ca paccekabuddhā ca tathāgatasāvakā ca, etesaṃ ariyānaṃ vaṃsāti ariyavaṃsā. Ito pubbe hi satasahassakappādhikānaṃ catunnaṃ asaṅkhyeyyānaṃ matthake taṇhaṅkaro, medhaṅkaro , saraṇaṅkaro, dīpaṅkaroti cattāro buddhā uppannā, te ariyā, tesaṃ ariyānaṃ vaṃsāti ariyavaṃsā. Tesaṃ buddhānaṃ parinibbānato aparabhāge asaṅkhyeyyaṃ atikkamitvā koṇḍañño nāma buddho uppanno…pe… imasmiṃ kappe kakusandho, koṇāgamano, kassapo, amhākaṃ bhagavā gotamoti cattāro buddhā uppannā, tesaṃ ariyānaṃ vaṃsāti ariyavaṃsā. Apica atītānāgatapaccuppannānaṃ sabbabuddha-paccekabuddha-buddhasāvakānaṃ ariyānaṃ vaṃsāti ariyavaṃsā.
ते खो पनेते अग्गञ्ञा अग्गाति जानितब्बा, रत्तञ्ञा दीघरत्तं पवत्ताति जानितब्बा, वंसञ्ञा वंसाति जानितब्बा। पोराणा न अधुनुप्पत्तिका। असंकिण्णा अविकिण्णा अनपनीता। असंकिण्णपुब्बा अतीतबुद्धेहिपि न संकिण्णपुब्बा, ‘‘कि इमेही’’ति न अपनीतपुब्बा। न संकीयन्तीति इदानिपि न अपनीयन्ति। न संकीयिस्सन्तीति अनागतबुद्धेहिपि न अपनीयिस्सन्ति। ये लोके विञ्ञू समणब्राह्मणा, तेहि अप्पटिकुट्ठा, समणेहि ब्राह्मणेहि विञ्ञूहि अनिन्दिता अगरहिता।
Te kho panete aggaññā aggāti jānitabbā, rattaññā dīgharattaṃ pavattāti jānitabbā, vaṃsaññā vaṃsāti jānitabbā. Porāṇā na adhunuppattikā. Asaṃkiṇṇā avikiṇṇā anapanītā. Asaṃkiṇṇapubbā atītabuddhehipi na saṃkiṇṇapubbā, ‘‘ki imehī’’ti na apanītapubbā. Na saṃkīyantīti idānipi na apanīyanti. Na saṃkīyissantīti anāgatabuddhehipi na apanīyissanti. Ye loke viññū samaṇabrāhmaṇā, tehi appaṭikuṭṭhā, samaṇehi brāhmaṇehi viññūhi aninditā agarahitā.
सन्तुट्ठो होतीति पच्चयसन्तोसवसेन सन्तुट्ठो होति। इतरीतरेनाति न थूलसुखुमलूखपणीतथिरजिण्णानं येन केनचि, अथ खो यथालद्धादीनं इतरीतरेन येन केनचि सन्तुट्ठो होतीति अत्थो। चीवरस्मिञ्हि तयो सन्तोसा यथालाभसन्तोसो यथाबलसन्तोसो यथासारुप्पसन्तोसोति। पिण्डपातादीसुपि एसेव नयो। तेसं वित्थारकथा ‘‘सन्तुट्ठस्स, भिक्खवे, अनुप्पन्ना चेव कुसला धम्मा उप्पज्जन्ती’’ति इमस्मिं सुत्ते वुत्तनयेनेव वेदितब्बा। इति इमे तयो सन्तोसे सन्धाय ‘‘सन्तुट्ठो होति इतरीतरेन चीवरेन, यथालद्धादीसु येन केनचि चीवरेन सन्तुट्ठो होती’’ति वुत्तं।
Santuṭṭho hotīti paccayasantosavasena santuṭṭho hoti. Itarītarenāti na thūlasukhumalūkhapaṇītathirajiṇṇānaṃ yena kenaci, atha kho yathāladdhādīnaṃ itarītarena yena kenaci santuṭṭho hotīti attho. Cīvarasmiñhi tayo santosā yathālābhasantoso yathābalasantoso yathāsāruppasantosoti. Piṇḍapātādīsupi eseva nayo. Tesaṃ vitthārakathā ‘‘santuṭṭhassa, bhikkhave, anuppannā ceva kusalā dhammā uppajjantī’’ti imasmiṃ sutte vuttanayeneva veditabbā. Iti ime tayo santose sandhāya ‘‘santuṭṭho hoti itarītarena cīvarena, yathāladdhādīsu yena kenaci cīvarena santuṭṭho hotī’’ti vuttaṃ.
एत्थ च चीवरं जानितब्बं, चीवरक्खेत्तं जानितब्बं, पंसुकूलं जानितब्बं, चीवरसन्तोसो जानितब्बो, चीवरप्पटिसंयुत्तानि धुतङ्गानि जानितब्बानि। तत्थ चीवरं जानितब्बन्ति खोमादीनि छ चीवरानि दुकूलादीनि छ अनुलोमचीवरानि जानितब्बानि। इमानि द्वादस कप्पियचीवरानि। कुसचीरं, वाकचीरं, फलकचीरं, केसकम्बलं, वाळकम्बलं, पोत्थको, चम्मं, उलूकपक्खं, रुक्खदुस्सं, लतादुस्सं, एरकदुस्सं, कदलिदुस्सं, वेळुदुस्सन्ति एवमादीनि पन अकप्पियचीवरानि।
Ettha ca cīvaraṃ jānitabbaṃ, cīvarakkhettaṃ jānitabbaṃ, paṃsukūlaṃ jānitabbaṃ, cīvarasantoso jānitabbo, cīvarappaṭisaṃyuttāni dhutaṅgāni jānitabbāni. Tattha cīvaraṃ jānitabbanti khomādīni cha cīvarāni dukūlādīni cha anulomacīvarāni jānitabbāni. Imāni dvādasa kappiyacīvarāni. Kusacīraṃ, vākacīraṃ, phalakacīraṃ, kesakambalaṃ, vāḷakambalaṃ, potthako, cammaṃ, ulūkapakkhaṃ, rukkhadussaṃ, latādussaṃ, erakadussaṃ, kadalidussaṃ, veḷudussanti evamādīni pana akappiyacīvarāni.
चीवरक्खेत्तन्ति ‘‘सङ्घतो वा गणतो वा ञातितो वा मित्ततो वा अत्तनो वा धनेन, पंसुकूलं वा’’ति एवं उप्पज्जनतो छ खेत्तानि, अट्ठन्नञ्च मातिकानं वसेन अट्ठ खेत्तानि जानितब्बानि।
Cīvarakkhettanti ‘‘saṅghato vā gaṇato vā ñātito vā mittato vā attano vā dhanena, paṃsukūlaṃ vā’’ti evaṃ uppajjanato cha khettāni, aṭṭhannañca mātikānaṃ vasena aṭṭha khettāni jānitabbāni.
पंसुकूलन्ति सोसानिकं, पापणिकं, रथियं, सङ्कारकूटकं, सोत्थियं, सिनानं, तित्थं, गतपच्चागतं, अग्गिदड्ढं, गोखायितं, उपचिकखायितं, उन्दूरखायितं , अन्तच्छिन्नं, दसच्छिन्नं, धजाहटं, थूपं, समणचीवरं, सामुद्दियं, आभिसेकियं, पन्थिकं, वाताहटं, इद्धिमयं, देवदत्तियन्ति तेवीसति पंसुकूलानि वेदितब्बानि। एत्थ च सोत्थियन्ति गब्भमलहरणं। गतपच्चागतन्ति मतकसरीरं पारुपित्वा सुसानं नेत्वा आनीतचीवरं। धजाहटन्ति धजं उस्सापेत्वा ततो आनीतं। थूपन्ति वम्मिके पूजितचीवरं। सामुद्दियन्ति समुद्दवीचीहि थलं पापितं। पन्थिकन्ति पन्थं गच्छन्तेहि चोरभयेन पासाणेहि कोट्टेत्वा पारुतचीवरं। इद्धिमयन्ति एहिभिक्खुचीवरं। सेसं पाकटमेवाति।
Paṃsukūlanti sosānikaṃ, pāpaṇikaṃ, rathiyaṃ, saṅkārakūṭakaṃ, sotthiyaṃ, sinānaṃ, titthaṃ, gatapaccāgataṃ, aggidaḍḍhaṃ, gokhāyitaṃ, upacikakhāyitaṃ, undūrakhāyitaṃ , antacchinnaṃ, dasacchinnaṃ, dhajāhaṭaṃ, thūpaṃ, samaṇacīvaraṃ, sāmuddiyaṃ, ābhisekiyaṃ, panthikaṃ, vātāhaṭaṃ, iddhimayaṃ, devadattiyanti tevīsati paṃsukūlāni veditabbāni. Ettha ca sotthiyanti gabbhamalaharaṇaṃ. Gatapaccāgatanti matakasarīraṃ pārupitvā susānaṃ netvā ānītacīvaraṃ. Dhajāhaṭanti dhajaṃ ussāpetvā tato ānītaṃ. Thūpanti vammike pūjitacīvaraṃ. Sāmuddiyanti samuddavīcīhi thalaṃ pāpitaṃ. Panthikanti panthaṃ gacchantehi corabhayena pāsāṇehi koṭṭetvā pārutacīvaraṃ. Iddhimayanti ehibhikkhucīvaraṃ. Sesaṃ pākaṭamevāti.
चीवरसन्तोसोति वीसति चीवरसन्तोसा – चीवरे वितक्कसन्तोसो, गमनसन्तोसो, परियेसनसन्तोसो, पटिलाभसन्तोसो, मत्तपटिग्गहणसन्तोसो, लोलुप्पविवज्जनसन्तोसो, यथालाभसन्तोसो, यथाबलसन्तोसो, यथासारुप्पसन्तोसो, उदकसन्तोसो, धोवनसन्तोसो, करणसन्तोसो, परिमाणसन्तोसो, सुत्तसन्तोसो, सिब्बनसन्तोसो, रजनसन्तोसो, कप्पसन्तोसो, परिभोगसन्तोसो, सन्निधिपरिवज्जनसन्तोसो, विस्सज्जनसन्तोसोति।
Cīvarasantosoti vīsati cīvarasantosā – cīvare vitakkasantoso, gamanasantoso, pariyesanasantoso, paṭilābhasantoso, mattapaṭiggahaṇasantoso, loluppavivajjanasantoso, yathālābhasantoso, yathābalasantoso, yathāsāruppasantoso, udakasantoso, dhovanasantoso, karaṇasantoso, parimāṇasantoso, suttasantoso, sibbanasantoso, rajanasantoso, kappasantoso, paribhogasantoso, sannidhiparivajjanasantoso, vissajjanasantosoti.
तत्थ सादकभिक्खुना तेमासं निबद्धवासं वसित्वा एकमासमत्तं वितक्केतुं वट्टति। सो हि पवारेत्वा चीवरमासे चीवरं करोति, पंसुकूलिको अड्ढमासेनेव करोति। इदं मासड्ढमासमत्तं वितक्कनं वितक्कसन्तोसो नाम। वितक्कसन्तोसेन पन सन्तुट्ठेन भिक्खुना पाचीनखण्डराजिवासिकपंसुकूलिकत्थेरसदिसेन भवितब्बं।
Tattha sādakabhikkhunā temāsaṃ nibaddhavāsaṃ vasitvā ekamāsamattaṃ vitakketuṃ vaṭṭati. So hi pavāretvā cīvaramāse cīvaraṃ karoti, paṃsukūliko aḍḍhamāseneva karoti. Idaṃ māsaḍḍhamāsamattaṃ vitakkanaṃ vitakkasantoso nāma. Vitakkasantosena pana santuṭṭhena bhikkhunā pācīnakhaṇḍarājivāsikapaṃsukūlikattherasadisena bhavitabbaṃ.
थेरो किर ‘‘चेतियपब्बतविहारे चेतियं वन्दिस्सामी’’ति आगतो चेतियं वन्दित्वा चिन्तेसि – ‘‘मय्हं चीवरं जिण्णं, बहूनं वसनट्ठाने लभिस्सामी’’ति। सो महाविहारं गन्त्वा सङ्घत्थेरं दिस्वा वसनट्ठानं पुच्छित्वा तत्थ वुत्थो पुनदिवसे चीवरं आदाय आगन्त्वा थेरं वन्दि। थेरो ‘‘किं , आवुसो’’ति आह। गामद्वारं, भन्ते, गमिस्सामीति। अहम्पावुसो, गमिस्सामीति । साधु, भन्तेति गच्छन्तो महाबोधिद्वारकोट्ठके ठत्वा ‘‘पुञ्ञवन्तानं वसनट्ठाने मनापं लभिस्सामी’’ति चिन्तेत्वा ‘‘अपरिसुद्धो मे वितक्को’’ति ततोव पटिनिवत्ति। पुनदिवसे अम्बङ्गणसमीपतो, पुनदिवसे महाचेतियस्स उत्तरद्वारतो तत्थेव पटिनिवत्तित्वा चतुत्थदिवसे थेरस्स सन्तिकं अगमासि। थेरो ‘‘इमस्स भिक्खुनो वितक्को न परिसुद्धो भविस्सती’’ति चीवरं गहेत्वा तेन सद्धिंयेव पञ्हं पुच्छमानो गामं पाविसि। तञ्च रत्तिं एको मनुस्सो उच्चारपलिबुद्धो साटकेयेव वच्चं कत्वा तं सङ्कारट्ठाने छड्डेसि। पंसुकूलिकत्थेरो तं नीलमक्खिकाहि सम्परिकिण्णं दिस्वा अञ्जलिं पग्गहेसि। महाथेरो ‘‘किं, आवुसो, सङ्कारट्ठानस्स अञ्जलिं पग्गण्हासी’’ति। नाहं, भन्ते, सङ्कारट्ठानस्स अञ्जलिं पग्गण्हामि, मय्हं पितु दसबलस्स पग्गण्हामि, पुण्णदासिया सरीरं पारुपित्वा छड्डितं पंसुकूलं तुम्बमत्ते पाणके विधुनित्वा सुसानतो गण्हन्तेन दुक्करतरं कतं , भन्तेति। महाथेरो ‘‘परिसुद्धो वितक्को पंसुकूलिकस्सा’’ति चिन्तेसि। पंसुकूलिकत्थेरोपि तस्मिंयेव ठाने ठितो विपस्सनं वड्ढेत्वा तीणि फलानि पत्तो तं साटकं गहेत्वा चीवरं कत्वा पारुपित्वा पाचीनखण्डराजिं गन्त्वा अग्गफलं अरहत्तं पापुणि।
Thero kira ‘‘cetiyapabbatavihāre cetiyaṃ vandissāmī’’ti āgato cetiyaṃ vanditvā cintesi – ‘‘mayhaṃ cīvaraṃ jiṇṇaṃ, bahūnaṃ vasanaṭṭhāne labhissāmī’’ti. So mahāvihāraṃ gantvā saṅghattheraṃ disvā vasanaṭṭhānaṃ pucchitvā tattha vuttho punadivase cīvaraṃ ādāya āgantvā theraṃ vandi. Thero ‘‘kiṃ , āvuso’’ti āha. Gāmadvāraṃ, bhante, gamissāmīti. Ahampāvuso, gamissāmīti . Sādhu, bhanteti gacchanto mahābodhidvārakoṭṭhake ṭhatvā ‘‘puññavantānaṃ vasanaṭṭhāne manāpaṃ labhissāmī’’ti cintetvā ‘‘aparisuddho me vitakko’’ti tatova paṭinivatti. Punadivase ambaṅgaṇasamīpato, punadivase mahācetiyassa uttaradvārato tattheva paṭinivattitvā catutthadivase therassa santikaṃ agamāsi. Thero ‘‘imassa bhikkhuno vitakko na parisuddho bhavissatī’’ti cīvaraṃ gahetvā tena saddhiṃyeva pañhaṃ pucchamāno gāmaṃ pāvisi. Tañca rattiṃ eko manusso uccārapalibuddho sāṭakeyeva vaccaṃ katvā taṃ saṅkāraṭṭhāne chaḍḍesi. Paṃsukūlikatthero taṃ nīlamakkhikāhi samparikiṇṇaṃ disvā añjaliṃ paggahesi. Mahāthero ‘‘kiṃ, āvuso, saṅkāraṭṭhānassa añjaliṃ paggaṇhāsī’’ti. Nāhaṃ, bhante, saṅkāraṭṭhānassa añjaliṃ paggaṇhāmi, mayhaṃ pitu dasabalassa paggaṇhāmi, puṇṇadāsiyā sarīraṃ pārupitvā chaḍḍitaṃ paṃsukūlaṃ tumbamatte pāṇake vidhunitvā susānato gaṇhantena dukkarataraṃ kataṃ , bhanteti. Mahāthero ‘‘parisuddho vitakko paṃsukūlikassā’’ti cintesi. Paṃsukūlikattheropi tasmiṃyeva ṭhāne ṭhito vipassanaṃ vaḍḍhetvā tīṇi phalāni patto taṃ sāṭakaṃ gahetvā cīvaraṃ katvā pārupitvā pācīnakhaṇḍarājiṃ gantvā aggaphalaṃ arahattaṃ pāpuṇi.
चीवरत्थाय गच्छन्तस्स पन ‘‘कत्थ लभिस्सामी’’ति अचिन्तेत्वा कम्मट्ठानसीसेनेव गमनं गमनसन्तोसो नाम। परियेसन्तस्स पन येन वा तेन वा सद्धिं अपरियेसित्वा लज्जिं पेसलं भिक्खुं गहेत्वा परियेसनं परियेसनसन्तोसो नाम। एवं परियेसन्तस्स आहरियमानं चीवरं दूरतो दिस्वा ‘‘एतं मनापं भविस्सति, एतं अमनाप’’न्ति एवं अवितक्केत्वा थूलसुखुमादीसु यथालद्धेनेव सन्तुस्सनं पटिलाभसन्तोसो नाम। एवं लद्धं गण्हन्तस्सापि ‘‘एत्तकं दुपट्टस्स भविस्सति, एत्तकं एकपट्टस्सा’’ति अत्तनो पहोनकमत्तेनेव सन्तुस्सनं मत्तपटिग्गहणसन्तोसो नाम। चीवरं परियेसन्तस्स पन ‘‘असुकस्स घरद्वारे मनापं लभिस्सामी’’ति अचिन्तेत्वा द्वारपटिपाटिया चरणं लोलुप्पविवज्जनसन्तोसो नाम।
Cīvaratthāya gacchantassa pana ‘‘kattha labhissāmī’’ti acintetvā kammaṭṭhānasīseneva gamanaṃ gamanasantoso nāma. Pariyesantassa pana yena vā tena vā saddhiṃ apariyesitvā lajjiṃ pesalaṃ bhikkhuṃ gahetvā pariyesanaṃ pariyesanasantoso nāma. Evaṃ pariyesantassa āhariyamānaṃ cīvaraṃ dūrato disvā ‘‘etaṃ manāpaṃ bhavissati, etaṃ amanāpa’’nti evaṃ avitakketvā thūlasukhumādīsu yathāladdheneva santussanaṃ paṭilābhasantoso nāma. Evaṃ laddhaṃ gaṇhantassāpi ‘‘ettakaṃ dupaṭṭassa bhavissati, ettakaṃ ekapaṭṭassā’’ti attano pahonakamatteneva santussanaṃ mattapaṭiggahaṇasantoso nāma. Cīvaraṃ pariyesantassa pana ‘‘asukassa gharadvāre manāpaṃ labhissāmī’’ti acintetvā dvārapaṭipāṭiyā caraṇaṃ loluppavivajjanasantoso nāma.
लूखपणीतेसु येन केनचि यापेतुं सक्कोन्तस्स यथालद्धेनेव यापनं यथालाभसन्तोसो नाम। अत्तनो थामं जानित्वा येन यापेतुं सक्कोति, तेन यापनं यथाबलसन्तोसो नाम। मनापं अञ्ञस्स दत्वा अत्तना येन केनचि यापनं यथासारुप्पसन्तोसो नाम।
Lūkhapaṇītesu yena kenaci yāpetuṃ sakkontassa yathāladdheneva yāpanaṃ yathālābhasantoso nāma. Attano thāmaṃ jānitvā yena yāpetuṃ sakkoti, tena yāpanaṃ yathābalasantoso nāma. Manāpaṃ aññassa datvā attanā yena kenaci yāpanaṃ yathāsāruppasantoso nāma.
‘‘कत्थ उदकं मनापं, कत्थ अमनाप’’न्ति अविचारेत्वा येन केनचि धोवनूपगेन उदकेन धोवनं उदकसन्तोसो नाम। पण्डुमत्तिकगेरुकपूतिपण्णरसकिलिट्ठानि पन उदकानि वज्जेतुं वट्टति। धोवन्तस्स पन मुग्गरादीहि अपहरित्वा हत्थेहि मद्दित्वा धोवनं धोवनसन्तोसो नाम। तथा असुज्झन्तं पण्णानि पक्खिपित्वा तापितउदकेनापि धोवितुं वट्टति। एवं धोवित्वा करोन्तस्स ‘‘इदं थूलं, इदं सुखुम’’न्ति अकोपेत्वा पहोनकनीहारेनेव करणं करणसन्तोसो नाम। तिमण्डलपतिच्छादनमत्तस्सेव करणं परिमाणसन्तोसो नाम। चीवरकरणत्थाय पन मनापं सुत्तं परियेसिस्सामीति अविचारेत्वा रथिकादीसु वा देवट्ठाने वा आहरित्वा पादमूले वा ठपितं यंकिञ्चिदेव सुत्तं गहेत्वा करणं सुत्तसन्तोसो नाम।
‘‘Kattha udakaṃ manāpaṃ, kattha amanāpa’’nti avicāretvā yena kenaci dhovanūpagena udakena dhovanaṃ udakasantoso nāma. Paṇḍumattikagerukapūtipaṇṇarasakiliṭṭhāni pana udakāni vajjetuṃ vaṭṭati. Dhovantassa pana muggarādīhi apaharitvā hatthehi madditvā dhovanaṃ dhovanasantoso nāma. Tathā asujjhantaṃ paṇṇāni pakkhipitvā tāpitaudakenāpi dhovituṃ vaṭṭati. Evaṃ dhovitvā karontassa ‘‘idaṃ thūlaṃ, idaṃ sukhuma’’nti akopetvā pahonakanīhāreneva karaṇaṃ karaṇasantoso nāma. Timaṇḍalapaticchādanamattasseva karaṇaṃ parimāṇasantoso nāma. Cīvarakaraṇatthāya pana manāpaṃ suttaṃ pariyesissāmīti avicāretvā rathikādīsu vā devaṭṭhāne vā āharitvā pādamūle vā ṭhapitaṃ yaṃkiñcideva suttaṃ gahetvā karaṇaṃ suttasantoso nāma.
कुसिबन्धनकाले पन अङ्गुलमत्ते सत्त वारे न विज्झितब्बं। एवं करोन्तस्स हि यो भिक्खु सहायो न होति, तस्स वत्तभेदोपि नत्थि। तिवङ्गुलमत्ते पन सत्त वारे विज्झितब्बं। एवं करोन्तस्स मग्गप्पटिपन्नेनापि सहायेन भवितब्बं। यो न होति, तस्स वत्तभेदो। अयं सिब्बनसन्तोसो नाम। रजन्तेन पन काळकच्छकादीनि परियेसन्तेन न चरितब्बं, सोमवक्कलादीसु यं लभति, तेन रजितब्बं। अलभन्तेन पन मनुस्सेहि अरञ्ञे वाकं गहेत्वा छड्डितरजनं वा भिक्खूहि पचित्वा छड्डितकसटं वा गहेत्वा रजितब्बं। अयं रजनसन्तोसो नाम। नीलकद्दमकाळसामेसु यंकिञ्चि गहेत्वा हत्थिपिट्ठे निसिन्नस्स पञ्ञायमानकप्पकरणं कप्पसन्तोसो नाम।
Kusibandhanakāle pana aṅgulamatte satta vāre na vijjhitabbaṃ. Evaṃ karontassa hi yo bhikkhu sahāyo na hoti, tassa vattabhedopi natthi. Tivaṅgulamatte pana satta vāre vijjhitabbaṃ. Evaṃ karontassa maggappaṭipannenāpi sahāyena bhavitabbaṃ. Yo na hoti, tassa vattabhedo. Ayaṃ sibbanasantoso nāma. Rajantena pana kāḷakacchakādīni pariyesantena na caritabbaṃ, somavakkalādīsu yaṃ labhati, tena rajitabbaṃ. Alabhantena pana manussehi araññe vākaṃ gahetvā chaḍḍitarajanaṃ vā bhikkhūhi pacitvā chaḍḍitakasaṭaṃ vā gahetvā rajitabbaṃ. Ayaṃ rajanasantoso nāma. Nīlakaddamakāḷasāmesu yaṃkiñci gahetvā hatthipiṭṭhe nisinnassa paññāyamānakappakaraṇaṃ kappasantoso nāma.
हिरिकोपीनप्पटिच्छादनमत्तवसेन परिभुञ्जनं परिभोगसन्तोसो नाम। दुस्सं पन लभित्वा सुत्तं वा सूचिं वा कारकं वा अलभन्तेन ठपेतुं वट्टति, लभन्तेन न वट्टति। कतम्पि सचे अन्तेवासिकादीनं दातुकामो होति, ते च असन्निहिता, याव आगमना ठपेतुं वट्टति। आगतमत्तेसु दातब्बं। दातुं असक्कोन्तेन अधिट्ठातब्बं। अञ्ञस्मिं चीवरे सति पच्चत्थरणम्पि अधिट्ठातुं वट्टति। अनधिट्ठितमेव हि सन्निधि होति, अधिट्ठितं न होतीति महासीवत्थेरो आह। अयं सन्निधिपरिवज्जनसन्तोसो नाम। विस्सज्जेन्तेन पन न मुखं ओलोकेत्वा दातब्बं, सारणीयधम्मे ठत्वा विस्सज्जेतब्बन्ति अयं विस्सज्जनसन्तोसो नाम।
Hirikopīnappaṭicchādanamattavasena paribhuñjanaṃ paribhogasantoso nāma. Dussaṃ pana labhitvā suttaṃ vā sūciṃ vā kārakaṃ vā alabhantena ṭhapetuṃ vaṭṭati, labhantena na vaṭṭati. Katampi sace antevāsikādīnaṃ dātukāmo hoti, te ca asannihitā, yāva āgamanā ṭhapetuṃ vaṭṭati. Āgatamattesu dātabbaṃ. Dātuṃ asakkontena adhiṭṭhātabbaṃ. Aññasmiṃ cīvare sati paccattharaṇampi adhiṭṭhātuṃ vaṭṭati. Anadhiṭṭhitameva hi sannidhi hoti, adhiṭṭhitaṃ na hotīti mahāsīvatthero āha. Ayaṃ sannidhiparivajjanasantoso nāma. Vissajjentena pana na mukhaṃ oloketvā dātabbaṃ, sāraṇīyadhamme ṭhatvā vissajjetabbanti ayaṃ vissajjanasantoso nāma.
चीवरप्पटिसंयुत्तानि धुतङ्गानि नाम पंसुकूलिकङ्गञ्चेव तेचीवरिकङ्गञ्च। तेसं वित्थारकथा विसुद्धिमग्गे (विसुद्धि॰ १.२४-२५) वेदितब्बा। इति चीवरसन्तोसमहाअरियवंसं पूरयमानो भिक्खु इमानि द्वे धुतङ्गानि गोपेति। इमानि गोपेन्तो चीवरसन्तोसमहाअरियवंसवसेन सन्तुट्ठो होतीति।
Cīvarappaṭisaṃyuttāni dhutaṅgāni nāma paṃsukūlikaṅgañceva tecīvarikaṅgañca. Tesaṃ vitthārakathā visuddhimagge (visuddhi. 1.24-25) veditabbā. Iti cīvarasantosamahāariyavaṃsaṃ pūrayamāno bhikkhu imāni dve dhutaṅgāni gopeti. Imāni gopento cīvarasantosamahāariyavaṃsavasena santuṭṭho hotīti.
वण्णवादीति एको सन्तुट्ठो होति, सन्तोसस्स वण्णं न कथेति। एको न सन्तुट्ठो होति, सन्तोसस्स वण्णं कथेति। एको नेव सन्तुट्ठो होति, न सन्तोसस्स वण्णं कथेति। एको सन्तुट्ठो चेव होति, सन्तोसस्स च वण्णं कथेति। तं दस्सेतुं ‘‘इतरीतरचीवरसन्तुट्ठिया च वण्णवादी’’ति वुत्तं।
Vaṇṇavādīti eko santuṭṭho hoti, santosassa vaṇṇaṃ na katheti. Eko na santuṭṭho hoti, santosassa vaṇṇaṃ katheti. Eko neva santuṭṭho hoti, na santosassa vaṇṇaṃ katheti. Eko santuṭṭho ceva hoti, santosassa ca vaṇṇaṃ katheti. Taṃ dassetuṃ ‘‘itarītaracīvarasantuṭṭhiyā ca vaṇṇavādī’’ti vuttaṃ.
अनेसनन्ति दूतेय्यपहिनगमनानुयोगपभेदं नानप्पकारं अनेसनं। अप्पतिरूपन्ति अयुत्तं। अलद्धा चाति अलभित्वा। यथा एकच्चो ‘‘कथं नु खो चीवरं लभिस्सामी’’ति पुञ्ञवन्तेहि भिक्खूहि सद्धिं एकतो हुत्वा कोहञ्ञं करोन्तो उत्तसति परितस्सति, सन्तुट्ठो भिक्खु एवं अलद्धा चीवरं न परितस्सति। लद्धा चाति धम्मेन समेन लभित्वा। अगधितोति विगतलोभगिद्धो। अमुच्छितोति अधिमत्ततण्हाय मुच्छं अनापन्नो। अनज्झोपन्नोति तण्हाय अनोत्थतो अपरियोनद्धो। आदीनवदस्सावीति अनेसनापत्तियञ्च गेधितपरिभोगे च आदीनवं पस्समानो। निस्सरणपञ्ञोति ‘‘यावदेव सीतस्स पटिघाताया’’ति वुत्तं निस्सरणमेव पजानन्तो।
Anesananti dūteyyapahinagamanānuyogapabhedaṃ nānappakāraṃ anesanaṃ. Appatirūpanti ayuttaṃ. Aladdhācāti alabhitvā. Yathā ekacco ‘‘kathaṃ nu kho cīvaraṃ labhissāmī’’ti puññavantehi bhikkhūhi saddhiṃ ekato hutvā kohaññaṃ karonto uttasati paritassati, santuṭṭho bhikkhu evaṃ aladdhā cīvaraṃ na paritassati. Laddhā cāti dhammena samena labhitvā. Agadhitoti vigatalobhagiddho. Amucchitoti adhimattataṇhāya mucchaṃ anāpanno. Anajjhopannoti taṇhāya anotthato apariyonaddho. Ādīnavadassāvīti anesanāpattiyañca gedhitaparibhoge ca ādīnavaṃ passamāno. Nissaraṇapaññoti ‘‘yāvadeva sītassa paṭighātāyā’’ti vuttaṃ nissaraṇameva pajānanto.
इतरीतरचीवरसन्तुट्ठियाति येन केनचि चीवरेन सन्तुट्ठिया। नेवत्तानुक्कंसेतीति ‘‘अहं पंसुकूलिको, मया उपसम्पदमाळेयेव पंसुकूलिकङ्गं गहितं, को मया सदिसो अत्थी’’ति अत्तुक्कंसनं न करोति। नो परं वम्भेतीति ‘‘इमे पनञ्ञे भिक्खू न पंसुकूलिका’’ति वा, ‘‘पंसुकूलिकङ्गमत्तम्पि एतेसं नत्थी’’ति वा एवं परं न वम्भेति। यो हि तत्थ दक्खोति यो तस्मिं चीवरसन्तोसे वण्णवादादीसु वा दक्खो छेको ब्यत्तो। अनलसोति सातच्चकिरियाय आलसियविरहितो। सम्पजानो पटिस्सतोति सम्पजानपञ्ञाय चेव सतिया च युत्तो। अरियवंसे ठितोति अरियवंसे पतिट्ठितो।
Itarītaracīvarasantuṭṭhiyāti yena kenaci cīvarena santuṭṭhiyā. Nevattānukkaṃsetīti ‘‘ahaṃ paṃsukūliko, mayā upasampadamāḷeyeva paṃsukūlikaṅgaṃ gahitaṃ, ko mayā sadiso atthī’’ti attukkaṃsanaṃ na karoti. No paraṃ vambhetīti ‘‘ime panaññe bhikkhū na paṃsukūlikā’’ti vā, ‘‘paṃsukūlikaṅgamattampi etesaṃ natthī’’ti vā evaṃ paraṃ na vambheti. Yo hi tattha dakkhoti yo tasmiṃ cīvarasantose vaṇṇavādādīsu vā dakkho cheko byatto. Analasoti sātaccakiriyāya ālasiyavirahito. Sampajāno paṭissatoti sampajānapaññāya ceva satiyā ca yutto. Ariyavaṃse ṭhitoti ariyavaṃse patiṭṭhito.
इतरीतरेन पिण्डपातेनाति येन केनचि पिण्डपातेन। एत्थापि पिण्डपातो जानितब्बो, पिण्डपातक्खेत्तं जानितब्बं, पिण्डपातसन्तोसो जानितब्बो, पिण्डपातप्पटिसंयुत्तं धुतङ्गं जानितब्बं । तत्थ पिण्डपातोति ओदनो कुम्मासो सत्तु मच्छो मंसं खीरं दधि सप्पि नवनीतं तेलं मधु फाणितं यागु खादनीयं सायनीयं लेहनीयन्ति सोळस पिण्डपाता।
Itarītarenapiṇḍapātenāti yena kenaci piṇḍapātena. Etthāpi piṇḍapāto jānitabbo, piṇḍapātakkhettaṃ jānitabbaṃ, piṇḍapātasantoso jānitabbo, piṇḍapātappaṭisaṃyuttaṃ dhutaṅgaṃ jānitabbaṃ . Tattha piṇḍapātoti odano kummāso sattu maccho maṃsaṃ khīraṃ dadhi sappi navanītaṃ telaṃ madhu phāṇitaṃ yāgu khādanīyaṃ sāyanīyaṃ lehanīyanti soḷasa piṇḍapātā.
पिण्डपातक्खेत्तन्ति सङ्घभत्तं उद्देसभत्तं निमन्तनं सलाकभत्तं पक्खिकं उपोसथिकं पाटिपदिकभत्तं आगन्तुकभत्तं गमिकभत्तं गिलानभत्तं गिलानुपट्ठाकभत्तं धुरभत्तं कुटिभत्तं वारभत्तं विहारभत्तन्ति पन्नरस पिण्डपातक्खेत्तानि।
Piṇḍapātakkhettanti saṅghabhattaṃ uddesabhattaṃ nimantanaṃ salākabhattaṃ pakkhikaṃ uposathikaṃ pāṭipadikabhattaṃ āgantukabhattaṃ gamikabhattaṃ gilānabhattaṃ gilānupaṭṭhākabhattaṃ dhurabhattaṃ kuṭibhattaṃ vārabhattaṃ vihārabhattanti pannarasa piṇḍapātakkhettāni.
पिण्डपातसन्तोसोति पिण्डपाते वितक्कसन्तोसो गमनसन्तोसो परियेसनसन्तोसो पटिलाभसन्तोसो पटिग्गहणसन्तोसो मत्तपटिग्गहणसन्तोसो लोलुप्पविवज्जनसन्तोसो यथालाभसन्तोसो यथाबलसन्तोसो यथासारुप्पसन्तोसो उपकारसन्तोसो परिमाणसन्तोसो परिभोगसन्तोसो सन्निधिपरिवज्जनसन्तोसो विस्सज्जनसन्तोसोति पन्नरस सन्तोसा।
Piṇḍapātasantosoti piṇḍapāte vitakkasantoso gamanasantoso pariyesanasantoso paṭilābhasantoso paṭiggahaṇasantoso mattapaṭiggahaṇasantoso loluppavivajjanasantoso yathālābhasantoso yathābalasantoso yathāsāruppasantoso upakārasantoso parimāṇasantoso paribhogasantoso sannidhiparivajjanasantoso vissajjanasantosoti pannarasa santosā.
तत्थ सादको भिक्खु मुखं धोवित्वा वितक्केति। पिण्डपातिकेन पन गणेन सद्धिं चरता सायं थेरूपट्ठानकाले ‘‘स्वे कत्थ पिण्डाय चरिस्सामाति? असुकगामे, भन्ते’’ति एत्तकं चिन्तेत्वा ततो पट्ठाय न वितक्केतब्बं। एकचारिकेन वितक्कमाळके ठत्वा वितक्केतब्बं। ततो पट्ठाय वितक्केन्तो अरियवंसा चुतो होति परिबाहिरो। अयं वितक्कसन्तोसो नाम।
Tattha sādako bhikkhu mukhaṃ dhovitvā vitakketi. Piṇḍapātikena pana gaṇena saddhiṃ caratā sāyaṃ therūpaṭṭhānakāle ‘‘sve kattha piṇḍāya carissāmāti? Asukagāme, bhante’’ti ettakaṃ cintetvā tato paṭṭhāya na vitakketabbaṃ. Ekacārikena vitakkamāḷake ṭhatvā vitakketabbaṃ. Tato paṭṭhāya vitakkento ariyavaṃsā cuto hoti paribāhiro. Ayaṃ vitakkasantoso nāma.
पिण्डाय पविसन्तेन ‘‘कुहिं लभिस्सामी’’ति अचिन्तेत्वा कम्मट्ठानसीसेन गन्तब्बं। अयं गमनसन्तोसो नाम। परियेसन्तेन यं वा तं वा अग्गहेत्वा लज्जिं पेसलमेव गहेत्वा परियेसितब्बं। अयं परियेसनसन्तोसो नाम। दूरतोव आहरियमानं दिस्वा ‘‘एतं मनापं , एतं अमनाप’’न्ति चित्तं न उप्पादेतब्बं। अयं पटिलाभसन्तोसो नाम। ‘‘इमं मनापं गण्हिस्सामि, इमं अमनापं न गण्हिस्सामी’’ति अचिन्तेत्वा यंकिञ्चि यापनमत्तं गहेतब्बमेव। अयं पटिग्गहणसन्तोसो नाम।
Piṇḍāya pavisantena ‘‘kuhiṃ labhissāmī’’ti acintetvā kammaṭṭhānasīsena gantabbaṃ. Ayaṃ gamanasantoso nāma. Pariyesantena yaṃ vā taṃ vā aggahetvā lajjiṃ pesalameva gahetvā pariyesitabbaṃ. Ayaṃ pariyesanasantoso nāma. Dūratova āhariyamānaṃ disvā ‘‘etaṃ manāpaṃ , etaṃ amanāpa’’nti cittaṃ na uppādetabbaṃ. Ayaṃ paṭilābhasantoso nāma. ‘‘Imaṃ manāpaṃ gaṇhissāmi, imaṃ amanāpaṃ na gaṇhissāmī’’ti acintetvā yaṃkiñci yāpanamattaṃ gahetabbameva. Ayaṃ paṭiggahaṇasantoso nāma.
एत्थ पन देय्यधम्मो बहु, दायको अप्पं दातुकामो, अप्पं गहेतब्बं। देय्यधम्मोपि बहु, दायकोपि बहुं दातुकामो, पमाणेनेव गहेतब्बं। देय्यधम्मो न बहु, दायकोपि अप्पं दातुकामो, अप्पं गहेतब्बं। देय्यधम्मो न बहु, दायको पन बहुं दातुकामो, पमाणेन गहेतब्बं । पटिग्गहणस्मिञ्हि मत्तं अजानन्तो मनुस्सानं पसादं मक्खेति, सद्धादेय्यं विनिपातेति, सासनं न करोति, विजातमातुयापि चित्तं गहेतुं न सक्कोति। इति मत्तं जानित्वाव पटिग्गहेतब्बन्ति अयं मत्तपटिग्गहणसन्तोसो नाम। अड्ढकुलानियेव अगन्त्वा द्वारपटिपाटिया गन्तब्बं। अयं लोलुप्पविवज्जनसन्तोसो नाम। यथालाभसन्तोसादयो चीवरे वुत्तनया एव।
Ettha pana deyyadhammo bahu, dāyako appaṃ dātukāmo, appaṃ gahetabbaṃ. Deyyadhammopi bahu, dāyakopi bahuṃ dātukāmo, pamāṇeneva gahetabbaṃ. Deyyadhammo na bahu, dāyakopi appaṃ dātukāmo, appaṃ gahetabbaṃ. Deyyadhammo na bahu, dāyako pana bahuṃ dātukāmo, pamāṇena gahetabbaṃ . Paṭiggahaṇasmiñhi mattaṃ ajānanto manussānaṃ pasādaṃ makkheti, saddhādeyyaṃ vinipāteti, sāsanaṃ na karoti, vijātamātuyāpi cittaṃ gahetuṃ na sakkoti. Iti mattaṃ jānitvāva paṭiggahetabbanti ayaṃ mattapaṭiggahaṇasantoso nāma. Aḍḍhakulāniyeva agantvā dvārapaṭipāṭiyā gantabbaṃ. Ayaṃ loluppavivajjanasantoso nāma. Yathālābhasantosādayo cīvare vuttanayā eva.
पिण्डपातं परिभुञ्जित्वा ‘‘समणधम्मं अनुपालेस्सामी’’ति एवं उपकारं ञत्वा परिभुञ्जनं उपकारसन्तोसो नाम। पत्तं पूरेत्वा आनीतं न पटिग्गहेतब्बं। अनुपसम्पन्ने सति तेन गाहापेतब्बं, असति हरापेत्वा पटिग्गहणमत्तं गहेतब्बं। अयं परिमाणसन्तोसो नाम। ‘‘जिघच्छाय पटिविनोदनं इदमेत्थ निस्सरण’’न्ति एवं परिभुञ्जनं परिभोगसन्तोसो नाम। निदहित्वा न परिभुञ्जितब्बन्ति अयं सन्निधिपरिवज्जनसन्तोसो नाम। मुखं अनोलोकेत्वा सारणीयधम्मे ठितेन विस्सज्जेतब्बं। अयं विस्सज्जनसन्तोसो नाम।
Piṇḍapātaṃ paribhuñjitvā ‘‘samaṇadhammaṃ anupālessāmī’’ti evaṃ upakāraṃ ñatvā paribhuñjanaṃ upakārasantoso nāma. Pattaṃ pūretvā ānītaṃ na paṭiggahetabbaṃ. Anupasampanne sati tena gāhāpetabbaṃ, asati harāpetvā paṭiggahaṇamattaṃ gahetabbaṃ. Ayaṃ parimāṇasantoso nāma. ‘‘Jighacchāya paṭivinodanaṃ idamettha nissaraṇa’’nti evaṃ paribhuñjanaṃ paribhogasantoso nāma. Nidahitvā na paribhuñjitabbanti ayaṃ sannidhiparivajjanasantoso nāma. Mukhaṃ anoloketvā sāraṇīyadhamme ṭhitena vissajjetabbaṃ. Ayaṃ vissajjanasantoso nāma.
पिण्डपातप्पटिसंयुत्तानि पन पञ्च धुतङ्गानि पिण्डपातिकङ्गं सपदानचारिकङ्गं एकासनिकङ्गं पत्तपिण्डिकङ्गं खलुपच्छाभत्तिकङ्गन्ति। तेसं वित्थारकथा विसुद्धिमग्गे (विसुद्धि॰ १.२६-३०) वुत्ता। इति पिण्डपातसन्तोसमहाअरियवंसं पूरयमानो भिक्खु इमानि पञ्च धुतङ्गानि गोपेति, इमानि गोपेन्तो पिण्डपातसन्तोसमहाअरियवंसेन सन्तुट्ठो होति। वण्णवादीतिआदीनि वुत्तनयेनेव वेदितब्बानि।
Piṇḍapātappaṭisaṃyuttāni pana pañca dhutaṅgāni piṇḍapātikaṅgaṃ sapadānacārikaṅgaṃ ekāsanikaṅgaṃ pattapiṇḍikaṅgaṃ khalupacchābhattikaṅganti. Tesaṃ vitthārakathā visuddhimagge (visuddhi. 1.26-30) vuttā. Iti piṇḍapātasantosamahāariyavaṃsaṃ pūrayamāno bhikkhu imāni pañca dhutaṅgāni gopeti, imāni gopento piṇḍapātasantosamahāariyavaṃsena santuṭṭho hoti. Vaṇṇavādītiādīni vuttanayeneva veditabbāni.
सेनासनेनाति इध सेनासनं जानितब्बं, सेनासनक्खेत्तं जानितब्बं, सेनासनसन्तोसो जानितब्बो, सेनासनप्पटिसंयुत्तं धुतङ्गं जानितब्बं। तत्थ सेनासनन्ति मञ्चो पीठं भिसि बिम्बोहनं विहारो अड्ढयोगो पासादो हम्मियं गुहा लेणं अट्टो माळो वेळुगुम्बो रुक्खमूलं यत्थ वा पन भिक्खू पटिक्कमन्तीति इमानि पन्नरस सेनासनानि।
Senāsanenāti idha senāsanaṃ jānitabbaṃ, senāsanakkhettaṃ jānitabbaṃ, senāsanasantoso jānitabbo, senāsanappaṭisaṃyuttaṃ dhutaṅgaṃ jānitabbaṃ. Tattha senāsananti mañco pīṭhaṃ bhisi bimbohanaṃ vihāro aḍḍhayogo pāsādo hammiyaṃ guhā leṇaṃ aṭṭo māḷo veḷugumbo rukkhamūlaṃ yattha vā pana bhikkhū paṭikkamantīti imāni pannarasa senāsanāni.
सेनासनक्खेत्तन्ति सङ्घतो वा गणतो वा ञातितो वा मित्ततो वा अत्तनो वा धनेन पंसुकूलं वाति छ खेत्तानि।
Senāsanakkhettanti saṅghato vā gaṇato vā ñātito vā mittato vā attano vā dhanena paṃsukūlaṃ vāti cha khettāni.
सेनासनसन्तोसोति सेनासने वितक्कसन्तोसादयो पन्नरस सन्तोसा। ते पिण्डपाते वुत्तनयेनेव वेदितब्बा। सेनासनप्पटिसंयुत्तानि पन पञ्च धुतङ्गानि आरञ्ञिकङ्गं रुक्खमूलिकङ्गं अब्भोकासिकङ्गं सोसानिकङ्गं यथासन्थतिकङ्गन्ति। तेसं वित्थारकथा विसुद्धिमग्गे (विसुद्धि॰ १.३१-३५) वुत्ता। इति सेनासनसन्तोसमहाअरियवंसं पूरयमानो भिक्खु इमानि पञ्च धुतङ्गानि गोपेति। इमानि गोपेन्तो सेनासनसन्तोसमहाअरियवंसेन सन्तुट्ठो होति।
Senāsanasantosoti senāsane vitakkasantosādayo pannarasa santosā. Te piṇḍapāte vuttanayeneva veditabbā. Senāsanappaṭisaṃyuttāni pana pañca dhutaṅgāni āraññikaṅgaṃ rukkhamūlikaṅgaṃ abbhokāsikaṅgaṃ sosānikaṅgaṃ yathāsanthatikaṅganti. Tesaṃ vitthārakathā visuddhimagge (visuddhi. 1.31-35) vuttā. Iti senāsanasantosamahāariyavaṃsaṃ pūrayamāno bhikkhu imāni pañca dhutaṅgāni gopeti. Imāni gopento senāsanasantosamahāariyavaṃsena santuṭṭho hoti.
गिलानपच्चयो पन पिण्डपातेयेव पविट्ठो। तत्थ यथालाभयथाबलयथासारुप्पसन्तोसेनेव सन्तुस्सितब्बं। नेसज्जिकङ्गं भावनारामअरियवंसं भजति। वुत्तम्पि चेतं –
Gilānapaccayo pana piṇḍapāteyeva paviṭṭho. Tattha yathālābhayathābalayathāsāruppasantoseneva santussitabbaṃ. Nesajjikaṅgaṃ bhāvanārāmaariyavaṃsaṃ bhajati. Vuttampi cetaṃ –
‘‘पञ्च सेनासने वुत्ता, पञ्च आहारनिस्सिता।
‘‘Pañca senāsane vuttā, pañca āhāranissitā;
एको वीरियसंयुत्तो, द्वे च चीवरनिस्सिता’’ति॥
Eko vīriyasaṃyutto, dve ca cīvaranissitā’’ti.
इति भगवा पथविं पत्थरमानो विय सागरकुच्छिं पूरयमानो विय आकासं वित्थारयमानो विय च पठमं चीवरसन्तोसं अरियवंसं कथेत्वा चन्दं उट्ठापेन्तो विय सूरियं उल्लङ्घेन्तो विय च दुतियं पिण्डपातसन्तोसं कथेत्वा सिनेरुं उक्खिपन्तो विय ततियं सेनासनसन्तोसं अरियवंसं कथेत्वा इदानि सहस्सनयपटिमण्डितं चतुत्थं भावनारामं अरियवंसं कथेतुं पुन चपरं, भिक्खवे, भिक्खु भावनारामो होतीति देसनं आरभि।
Iti bhagavā pathaviṃ pattharamāno viya sāgarakucchiṃ pūrayamāno viya ākāsaṃ vitthārayamāno viya ca paṭhamaṃ cīvarasantosaṃ ariyavaṃsaṃ kathetvā candaṃ uṭṭhāpento viya sūriyaṃ ullaṅghento viya ca dutiyaṃ piṇḍapātasantosaṃ kathetvā sineruṃ ukkhipanto viya tatiyaṃ senāsanasantosaṃ ariyavaṃsaṃ kathetvā idāni sahassanayapaṭimaṇḍitaṃ catutthaṃ bhāvanārāmaṃ ariyavaṃsaṃ kathetuṃ puna caparaṃ, bhikkhave, bhikkhu bhāvanārāmo hotīti desanaṃ ārabhi.
तत्थ आरमणं आरामो, अभिरतीति अत्थो। भावनाय आरामो अस्साति भावनारामो। भावनाय रतोति भावनारतो। पञ्चविधे पहाने आरामो अस्साति पहानारामो। अपिच भावेन्तो रमतीति भावनारामो। पजहन्तो रमतीति पहानारामोति एवमेत्थ अत्थो दट्ठब्बो। अयञ्हि चत्तारो सतिपट्ठाने भावेन्तो रमति, रतिं विन्दतीति अत्थो। तथा चत्तारो सम्मप्पधाने। चत्तारो इद्धिपादे, पञ्चिन्द्रियानि, पञ्च बलानि, सत्त बोज्झङ्गे, सत्त अनुपस्सना, अट्ठारस महाविपस्सना, सत्ततिंस बोधिपक्खियधम्मे, अट्ठतिंस आरम्मणविभत्तियो भावेन्तो रमति, रतिं विन्दति। कामच्छन्दादयो पन किलेसे पजहन्तो रमति, रतिं विन्दति।
Tattha āramaṇaṃ ārāmo, abhiratīti attho. Bhāvanāya ārāmo assāti bhāvanārāmo. Bhāvanāya ratoti bhāvanārato. Pañcavidhe pahāne ārāmo assāti pahānārāmo. Apica bhāvento ramatīti bhāvanārāmo. Pajahanto ramatīti pahānārāmoti evamettha attho daṭṭhabbo. Ayañhi cattāro satipaṭṭhāne bhāvento ramati, ratiṃ vindatīti attho. Tathā cattāro sammappadhāne. Cattāro iddhipāde, pañcindriyāni, pañca balāni, satta bojjhaṅge, satta anupassanā, aṭṭhārasa mahāvipassanā, sattatiṃsa bodhipakkhiyadhamme, aṭṭhatiṃsa ārammaṇavibhattiyo bhāvento ramati, ratiṃ vindati. Kāmacchandādayo pana kilese pajahanto ramati, ratiṃ vindati.
इमेसु पन चतूसु अरियवंसेसु पुरिमेहि तीहि तेरसन्नं धुतङ्गानं चतुपच्चयसन्तोसस्स च वसेन सकलं विनयपिटकं कथितं होति, भावनारामेन अवसेसं पिटकद्वयं। इमं पन भावनारामं अरियवंसं कथेन्तेन भिक्खुना पटिसम्भिदामग्गे नेक्खम्मपाळिया कथेतब्बो, दीघनिकाये दसुत्तरसुत्तन्तपरियायेन कथेतब्बो, मज्झिमनिकाये सतिपट्ठानसुत्तन्तपरियायेन कथेतब्बो, अभिधम्मे निद्देसपरियायेन कथेतब्बो।
Imesu pana catūsu ariyavaṃsesu purimehi tīhi terasannaṃ dhutaṅgānaṃ catupaccayasantosassa ca vasena sakalaṃ vinayapiṭakaṃ kathitaṃ hoti, bhāvanārāmena avasesaṃ piṭakadvayaṃ. Imaṃ pana bhāvanārāmaṃ ariyavaṃsaṃ kathentena bhikkhunā paṭisambhidāmagge nekkhammapāḷiyā kathetabbo, dīghanikāye dasuttarasuttantapariyāyena kathetabbo, majjhimanikāye satipaṭṭhānasuttantapariyāyena kathetabbo, abhidhamme niddesapariyāyena kathetabbo.
तत्थ पटिसम्भिदामग्गे नेक्खम्मपाळियाति –
Tattha paṭisambhidāmagge nekkhammapāḷiyāti –
‘‘नेक्खम्मं भावेन्तो रमति, कामच्छन्दं पजहन्तो रमति। अब्यापादं, ब्यापादं… आलोकसञ्ञं… थिनमिद्धं… अविक्खेपं, उद्धच्चं… धम्मववत्थानं… विचिकिच्छं… ञाणं… अविज्जं… पामोज्जं… अरतिं… पठमज्झानं, पञ्च नीवरणे… दुतियज्झानं… वितक्कविचारे… ततियज्झानं… पीतिं… चतुत्थज्झानं… सुखदुक्खे… आकासानञ्चायतनसमापत्तिं भावेन्तो रमति, रूपसञ्ञं पटिघसञ्ञं नानत्तसञ्ञं पजहन्तो रमति। विञ्ञाणञ्चायतनसमापत्तिं…पे॰… नेवसञ्ञानासञ्ञायतनसमापत्तिं भावेन्तो रमति, आकिञ्चञ्ञायतनसञ्ञं पजहन्तो रमति।
‘‘Nekkhammaṃ bhāvento ramati, kāmacchandaṃ pajahanto ramati. Abyāpādaṃ, byāpādaṃ… ālokasaññaṃ… thinamiddhaṃ… avikkhepaṃ, uddhaccaṃ… dhammavavatthānaṃ… vicikicchaṃ… ñāṇaṃ… avijjaṃ… pāmojjaṃ… aratiṃ… paṭhamajjhānaṃ, pañca nīvaraṇe… dutiyajjhānaṃ… vitakkavicāre… tatiyajjhānaṃ… pītiṃ… catutthajjhānaṃ… sukhadukkhe… ākāsānañcāyatanasamāpattiṃ bhāvento ramati, rūpasaññaṃ paṭighasaññaṃ nānattasaññaṃ pajahanto ramati. Viññāṇañcāyatanasamāpattiṃ…pe… nevasaññānāsaññāyatanasamāpattiṃ bhāvento ramati, ākiñcaññāyatanasaññaṃ pajahanto ramati.
‘‘अनिच्चानुपस्सनं भावेन्तो रमति, निच्चसञ्ञं पजहन्तो रमति। दुक्खानुपस्सनं… सुखसञ्ञं… अनत्तानुपस्सनं… अत्तसञ्ञं… निब्बिदानुपस्सनं… नन्दिं… विरागानुपस्सनं… रागं… निरोधानुपस्सनं… समुदयं… पटिनिस्सग्गानुपस्सनं… आदानं… खयानुपस्सनं … घनसञ्ञं… वयानुपस्सनं… आयूहनं… विपरिणामानुपस्सनं… धुवसञ्ञं… अनिमित्तानुपस्सनं … निमित्तं… अप्पणिहितानुपस्सनं… पणिधिं… सुञ्ञतानुपस्सनं… अभिनिवेसं… अधिपञ्ञाधम्मविपस्सनं… सारादानाभिनिवेसं… यथाभूतञाणदस्सनं… सम्मोहाभिनिवेसं… आदीनवानुपस्सनं… आलयाभिनिवेसं… पटिसङ्खानुपस्सनं… अप्पटिसङ्खं… विवट्टानुपस्सनं… संयोगाभिनिवेसं… सोतापत्तिमग्गं… दिट्ठेकट्ठे किलेसे… सकदागामिमग्गं… ओळारिके किलेसे… अनागामिमग्गं… अनुसहगते किलेसे… अरहत्तमग्गं भावेन्तो रमति, सब्बकिलेसे पजहन्तो रमती’’ति (पटि॰ म॰ १.४१,९५)।
‘‘Aniccānupassanaṃ bhāvento ramati, niccasaññaṃ pajahanto ramati. Dukkhānupassanaṃ… sukhasaññaṃ… anattānupassanaṃ… attasaññaṃ… nibbidānupassanaṃ… nandiṃ… virāgānupassanaṃ… rāgaṃ… nirodhānupassanaṃ… samudayaṃ… paṭinissaggānupassanaṃ… ādānaṃ… khayānupassanaṃ … ghanasaññaṃ… vayānupassanaṃ… āyūhanaṃ… vipariṇāmānupassanaṃ… dhuvasaññaṃ… animittānupassanaṃ … nimittaṃ… appaṇihitānupassanaṃ… paṇidhiṃ… suññatānupassanaṃ… abhinivesaṃ… adhipaññādhammavipassanaṃ… sārādānābhinivesaṃ… yathābhūtañāṇadassanaṃ… sammohābhinivesaṃ… ādīnavānupassanaṃ… ālayābhinivesaṃ… paṭisaṅkhānupassanaṃ… appaṭisaṅkhaṃ… vivaṭṭānupassanaṃ… saṃyogābhinivesaṃ… sotāpattimaggaṃ… diṭṭhekaṭṭhe kilese… sakadāgāmimaggaṃ… oḷārike kilese… anāgāmimaggaṃ… anusahagate kilese… arahattamaggaṃ bhāvento ramati, sabbakilese pajahanto ramatī’’ti (paṭi. ma. 1.41,95).
एवं पटिसम्भिदामग्गे नेक्खम्मपाळिया कथेतब्बो।
Evaṃ paṭisambhidāmagge nekkhammapāḷiyā kathetabbo.
दीघनिकाये दसुत्तरसुत्तन्तपरियायेनाति –
Dīghanikāyedasuttarasuttantapariyāyenāti –
‘‘एकं धम्मं भावेन्तो रमति, एकं धम्मं पजहन्तो रमति…पे॰… दस धम्मे भावेन्तो रमति, दस धम्मे पजहन्तो रमति। कतमं एकं धम्मं भावेन्तो रमति? कायगतासतिं सातसहगतं, इमं एकं धम्मं भावेन्तो रमति। कतमं एकं धम्मं पजहन्तो रमति? अस्मिमानं, इमं एकं धम्मं पजहन्तो रमति। कतमे द्वे धम्मे…पे॰… कतमे दस धम्मे भावेन्तो रमति? दस कसिणायतनानि, इमे दस धम्मे भावेन्तो रमति। कतमे दस धम्मे पजहन्तो रमति? दस मिच्छत्ते, इमे दस धम्मे पजहन्तो रमति। एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु भावनारामो होती’’ति (दी॰ नि॰ ३.३५१-३६०)।
‘‘Ekaṃ dhammaṃ bhāvento ramati, ekaṃ dhammaṃ pajahanto ramati…pe… dasa dhamme bhāvento ramati, dasa dhamme pajahanto ramati. Katamaṃ ekaṃ dhammaṃ bhāvento ramati? Kāyagatāsatiṃ sātasahagataṃ, imaṃ ekaṃ dhammaṃ bhāvento ramati. Katamaṃ ekaṃ dhammaṃ pajahanto ramati? Asmimānaṃ, imaṃ ekaṃ dhammaṃ pajahanto ramati. Katame dve dhamme…pe… katame dasa dhamme bhāvento ramati? Dasa kasiṇāyatanāni, ime dasa dhamme bhāvento ramati. Katame dasa dhamme pajahanto ramati? Dasa micchatte, ime dasa dhamme pajahanto ramati. Evaṃ kho, bhikkhave, bhikkhu bhāvanārāmo hotī’’ti (dī. ni. 3.351-360).
एवं दीघनिकाये दसुत्तरसुत्तन्तपरियायेन कथेतब्बो।
Evaṃ dīghanikāye dasuttarasuttantapariyāyena kathetabbo.
मज्झिमनिकाये सतिपट्ठानसुत्तन्तपरियायेनाति –
Majjhimanikāye satipaṭṭhānasuttantapariyāyenāti –
‘‘एकायनो अयं, भिक्खवे, मग्गो…पे॰… यावदेव ञाणमत्ताय पटिस्सतिमत्ताय। अनिस्सितो च विहरति, न च किञ्चि लोके उपादियति। एवम्पि खो, भिक्खवे, भिक्खु भावनारामो होति भावनारतो। पहानारामो होति पहानरतो। पुन चपरं, भिक्खवे, भिक्खु गच्छन्तो वा गच्छामीति पजानाति…पे॰… पुन चपरं, भिक्खवे, भिक्खु सेय्यथापि पस्सेय्य सरीरं सिवथिकाय छड्डितं…पे॰… पूतीनि चुण्णकजातानि। सो इममेव कायं उपसंहरति ‘अयम्पि खो कायो एवंधम्मो एवंभावी एवंअनतीतो’ति। इति अज्झत्तं वा काये कायानुपस्सी विहरति…पे॰… एवम्पि खो, भिक्खवे, भिक्खु भावनारामो होती’’ति (म॰ नि॰ १.१०६ आदयो)।
‘‘Ekāyano ayaṃ, bhikkhave, maggo…pe… yāvadeva ñāṇamattāya paṭissatimattāya. Anissito ca viharati, na ca kiñci loke upādiyati. Evampi kho, bhikkhave, bhikkhu bhāvanārāmo hoti bhāvanārato. Pahānārāmo hoti pahānarato. Puna caparaṃ, bhikkhave, bhikkhu gacchanto vā gacchāmīti pajānāti…pe… puna caparaṃ, bhikkhave, bhikkhu seyyathāpi passeyya sarīraṃ sivathikāya chaḍḍitaṃ…pe… pūtīni cuṇṇakajātāni. So imameva kāyaṃ upasaṃharati ‘ayampi kho kāyo evaṃdhammo evaṃbhāvī evaṃanatīto’ti. Iti ajjhattaṃ vā kāye kāyānupassī viharati…pe… evampi kho, bhikkhave, bhikkhu bhāvanārāmo hotī’’ti (ma. ni. 1.106 ādayo).
एवं मज्झिमनिकाये सतिपट्ठानसुत्तन्तपरियायेन कथेतब्बो।
Evaṃ majjhimanikāye satipaṭṭhānasuttantapariyāyena kathetabbo.
अभिधम्मे निद्देसपरियायेनाति सब्बेपि सङ्खते ‘‘अनिच्चतो दुक्खतो रोगतो गण्डतो …पे॰… संकिलेसिकधम्मतो पस्सन्तो रमति, एवं खो भिक्खु भावनारामो होती’’ति (महानि॰ १३; चूळनि॰ उपसीवमाणवपुच्छानिद्देसो ३९, नन्दमाणवपुच्छानिद्देसो ५१)। एवं निद्देसपरियायेन कथेतब्बो।
Abhidhamme niddesapariyāyenāti sabbepi saṅkhate ‘‘aniccato dukkhato rogato gaṇḍato …pe… saṃkilesikadhammato passanto ramati, evaṃ kho bhikkhu bhāvanārāmo hotī’’ti (mahāni. 13; cūḷani. upasīvamāṇavapucchāniddeso 39, nandamāṇavapucchāniddeso 51). Evaṃ niddesapariyāyena kathetabbo.
नेवत्तानुक्कंसेतीति ‘‘अज्ज मे सट्ठि वा सत्तति वा वस्सानि अनिच्चं दुक्खं अनत्ताति विपस्सनाय कम्मं करोन्तस्स को मया सदिसो अत्थी’’ति एवं अत्तुक्कंसनं न करोति। नो परं वम्भेतीति ‘‘अनिच्चं दुक्खन्ति विपस्सनामत्तकम्पि नत्थि, किं इमे विस्सट्ठकम्मट्ठाना चरन्ती’’ति एवं परवम्भनं न करोति। सेसं वुत्तनयमेव।
Nevattānukkaṃsetīti ‘‘ajja me saṭṭhi vā sattati vā vassāni aniccaṃ dukkhaṃ anattāti vipassanāya kammaṃ karontassa ko mayā sadiso atthī’’ti evaṃ attukkaṃsanaṃ na karoti. No paraṃ vambhetīti ‘‘aniccaṃ dukkhanti vipassanāmattakampi natthi, kiṃ ime vissaṭṭhakammaṭṭhānā carantī’’ti evaṃ paravambhanaṃ na karoti. Sesaṃ vuttanayameva.
इमे खो, भिक्खवे, चत्तारो अरियवंसाति, भिक्खवे, इमे चत्तारो अरियवंसा अरियतन्तियो अरियपवेणियो अरियञ्जसा अरियवटुमानीति सुत्तन्तं विनिवट्टेत्वा इदानि महाअरियवंसपरिपूरकस्स भिक्खुनो वसनदिसा दस्सेन्तो इमेहि च पन, भिक्खवेतिआदिमाह। तत्थ स्वेव अरतिं सहतीति सोयेव अरतिं अनभिरतिं उक्कण्ठितं सहति अभिभवति। न तं अरति सहतीति तं पन भिक्खुं या एसा पन्तेसु सेनासनेसु अधिकुसलानं धम्मानं भावनाय अरति नाम होति, सा सहितुं अधिभवितुं न सक्कोति। अरतिरतिसहोति अरतिञ्च पञ्चकामगुणरतिञ्च सहति, अधिभवितुं सक्कोति।
Ime kho, bhikkhave, cattāro ariyavaṃsāti, bhikkhave, ime cattāro ariyavaṃsā ariyatantiyo ariyapaveṇiyo ariyañjasā ariyavaṭumānīti suttantaṃ vinivaṭṭetvā idāni mahāariyavaṃsaparipūrakassa bhikkhuno vasanadisā dassento imehi ca pana, bhikkhavetiādimāha. Tattha sveva aratiṃ sahatīti soyeva aratiṃ anabhiratiṃ ukkaṇṭhitaṃ sahati abhibhavati. Na taṃ arati sahatīti taṃ pana bhikkhuṃ yā esā pantesu senāsanesu adhikusalānaṃ dhammānaṃ bhāvanāya arati nāma hoti, sā sahituṃ adhibhavituṃ na sakkoti. Aratiratisahoti aratiñca pañcakāmaguṇaratiñca sahati, adhibhavituṃ sakkoti.
इदानि गाथाहि कूटं गण्हन्तो नारतीतिआदिमाह। तत्थ धीरन्ति वीरियवन्तं। नारति धीरं सहतीति इदं पुरिमस्सेव कारणवचनं। यस्मा सा धीरं न सहति नप्पहोति धीरं सहितुं अधिभवितुं न सक्कोति, तस्मा नारति सहति धीरं। धीरो हि अरतिस्सहोति अरतिसहत्ता हि सो धीरो नाम, तस्मा अरतिं सहतीति अत्थो। सब्बकम्मविहायीनन्ति सब्बं तेभूमककम्मं चजित्वा परिच्छिन्नं परिवटुमं कत्वा ठितं। पनुण्णं को निवारयेति किलेसे पनुदित्वा ठितं को नाम रागो वा दोसो वा निवारेय्य। नेक्खं जम्बोनदस्सेव, को तं निन्दितुमरहतीति जम्बोनदसङ्खातस्स जातिरत्तसुवण्णस्स निक्खसदिसं गरहितब्बदोसविमुत्तं को तं पुग्गलं निन्दितुं अरहति। ब्रह्मुनापि पसंसितोति महाब्रह्मुनापि एस पुग्गलो पसंसितोयेवाति। देसनापरियोसाने चत्तालीस भिक्खुसहस्सानि अरहत्ते पतिट्ठहिंसु।
Idāni gāthāhi kūṭaṃ gaṇhanto nāratītiādimāha. Tattha dhīranti vīriyavantaṃ. Nārati dhīraṃ sahatīti idaṃ purimasseva kāraṇavacanaṃ. Yasmā sā dhīraṃ na sahati nappahoti dhīraṃ sahituṃ adhibhavituṃ na sakkoti, tasmā nārati sahati dhīraṃ. Dhīro hi aratissahoti aratisahattā hi so dhīro nāma, tasmā aratiṃ sahatīti attho. Sabbakammavihāyīnanti sabbaṃ tebhūmakakammaṃ cajitvā paricchinnaṃ parivaṭumaṃ katvā ṭhitaṃ. Panuṇṇaṃ ko nivārayeti kilese panuditvā ṭhitaṃ ko nāma rāgo vā doso vā nivāreyya. Nekkhaṃjambonadasseva, ko taṃ ninditumarahatīti jambonadasaṅkhātassa jātirattasuvaṇṇassa nikkhasadisaṃ garahitabbadosavimuttaṃ ko taṃ puggalaṃ nindituṃ arahati. Brahmunāpi pasaṃsitoti mahābrahmunāpi esa puggalo pasaṃsitoyevāti. Desanāpariyosāne cattālīsa bhikkhusahassāni arahatte patiṭṭhahiṃsu.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / अङ्गुत्तरनिकाय • Aṅguttaranikāya / ८. अरियवंससुत्तं • 8. Ariyavaṃsasuttaṃ
टीका • Tīkā / सुत्तपिटक (टीका) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / अङ्गुत्तरनिकाय (टीका) • Aṅguttaranikāya (ṭīkā) / ८. अरियवंससुत्तवण्णना • 8. Ariyavaṃsasuttavaṇṇanā
