| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / धम्मसङ्गणी-मूलटीका • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā |
अरूपावचरकुसलकथावण्णना
Arūpāvacarakusalakathāvaṇṇanā
२६५. सब्बाकारेनाति एवं रूपनिमित्तं दण्डादानसम्भवदस्सनादिना सब्बेन रूपरूपनिमित्तेसु तदारम्मणज्झानेसु दोसदस्सनाकारेन, रूपादीसु निकन्तिप्पहानअनावज्जितुकामतादिना वा। विरागाति जिगुच्छना। आनेञ्जाभिसङ्खारवचनादीहि आनेञ्जता ‘‘सन्ता इमे चुन्द अरियस्स विनये विमोक्खा’’तिआदिना सन्तविमोक्खता च वुत्ता। दोसदस्सनपटिपक्खभावनावसेन पटिघसञ्ञानं सुप्पहीनत्ता महतापि सद्देन अरूपसमापत्तितो न वुट्ठाति। तथा पन न सुप्पहीनत्ता सब्बरूपसमापत्तितो वुट्ठानं सिया, पठमज्झानं पन अप्पकम्पि सद्दं न सहतीति तं समापन्नस्स सद्दो कण्टकोति वुत्तं।
265. Sabbākārenāti evaṃ rūpanimittaṃ daṇḍādānasambhavadassanādinā sabbena rūparūpanimittesu tadārammaṇajjhānesu dosadassanākārena, rūpādīsu nikantippahānaanāvajjitukāmatādinā vā. Virāgāti jigucchanā. Āneñjābhisaṅkhāravacanādīhi āneñjatā ‘‘santā ime cunda ariyassa vinaye vimokkhā’’tiādinā santavimokkhatā ca vuttā. Dosadassanapaṭipakkhabhāvanāvasena paṭighasaññānaṃ suppahīnattā mahatāpi saddena arūpasamāpattito na vuṭṭhāti. Tathā pana na suppahīnattā sabbarūpasamāpattito vuṭṭhānaṃ siyā, paṭhamajjhānaṃ pana appakampi saddaṃ na sahatīti taṃ samāpannassa saddo kaṇṭakoti vuttaṃ.
आरुप्पभावनाय अभावे चुतितो उद्धं उप्पत्तिरहानं रूपसञ्ञापटिघसञ्ञानं याव अत्तनो विपाकप्पवत्ति, ताव अनुप्पत्तिधम्मतापादनेन समतिक्कमो अत्थङ्गमो च वुत्तो। नानत्तसञ्ञासु पन या तस्मिं भवे न उप्पज्जन्ति, ता अनोकासताय न उप्पज्जन्ति, न आरुप्पभावनाय निवारितत्ता। अनिवारितत्ता च काचि उप्पज्जन्ति। तस्मा तासं अमनसिकारो अनावज्जनं अपच्चवेक्खणं, जवनपटिपादकेन वा भवङ्गमनस्स अन्तरे अकरणं अप्पवेसनं वुत्तं, तेन च नानत्तसञ्ञामनसिकारहेतूनं रूपानं समतिक्कमा समाधिस्स थिरभावं दस्सेति। रूपसमतिक्कमाभावेनेव हि रूपसमापत्तीसु ‘‘नानत्तसञ्ञानं अमनसिकारा’’ति एकस्स अवचनन्ति। को आनिसंसो, न हि सब्बस्सादवत्थुरहिते आकासे पवत्तितसञ्ञाय आनिसंसो दिस्सतीति वुत्तं होति। रूपसञ्ञासमतिक्कमनादिकं वचनं आनिसंसस्स पकासनं, न अत्थो।
Āruppabhāvanāya abhāve cutito uddhaṃ uppattirahānaṃ rūpasaññāpaṭighasaññānaṃ yāva attano vipākappavatti, tāva anuppattidhammatāpādanena samatikkamo atthaṅgamo ca vutto. Nānattasaññāsu pana yā tasmiṃ bhave na uppajjanti, tā anokāsatāya na uppajjanti, na āruppabhāvanāya nivāritattā. Anivāritattā ca kāci uppajjanti. Tasmā tāsaṃ amanasikāro anāvajjanaṃ apaccavekkhaṇaṃ, javanapaṭipādakena vā bhavaṅgamanassa antare akaraṇaṃ appavesanaṃ vuttaṃ, tena ca nānattasaññāmanasikārahetūnaṃ rūpānaṃ samatikkamā samādhissa thirabhāvaṃ dasseti. Rūpasamatikkamābhāveneva hi rūpasamāpattīsu ‘‘nānattasaññānaṃ amanasikārā’’ti ekassa avacananti. Ko ānisaṃso, na hi sabbassādavatthurahite ākāse pavattitasaññāya ānisaṃso dissatīti vuttaṃ hoti. Rūpasaññāsamatikkamanādikaṃ vacanaṃ ānisaṃsassa pakāsanaṃ, na attho.
अञ्ञत्थाति सुत्तेसु। तत्थ हि परित्तकसिणुग्घाटनेपि रूपविवेकमत्तग्गहणेन परिच्छेदस्स अग्गहणतो अनन्तफरणता च वुत्ता, इध पन अनन्तफरणतासब्भावेपि उग्घाटितकसिणवसेन परित्तानन्तता होतीति दस्सनत्थं ‘‘अनन्तो आकासो’’ति न वुत्तन्ति अधिप्पायो। समयववत्थापनझानविसेसनेनेवेत्थ अत्थो, न पटिपत्तियाति तदवचनं।
Aññatthāti suttesu. Tattha hi parittakasiṇugghāṭanepi rūpavivekamattaggahaṇena paricchedassa aggahaṇato anantapharaṇatā ca vuttā, idha pana anantapharaṇatāsabbhāvepi ugghāṭitakasiṇavasena parittānantatā hotīti dassanatthaṃ ‘‘ananto ākāso’’ti na vuttanti adhippāyo. Samayavavatthāpanajhānavisesanenevettha attho, na paṭipattiyāti tadavacanaṃ.
२६६. पठमारुप्पविञ्ञाणं अत्तनो फरणाकारेनेव अनन्तन्ति मनसिकातब्बत्ता ‘‘अनन्त’’न्ति वुत्तं। उग्घाटभावो उग्घाटिमं।
266. Paṭhamāruppaviññāṇaṃ attano pharaṇākāreneva anantanti manasikātabbattā ‘‘ananta’’nti vuttaṃ. Ugghāṭabhāvo ugghāṭimaṃ.
२६७. अकिञ्चनन्ति विञ्ञाणस्स किञ्चि पकारं अग्गहेत्वा सब्बेन सब्बं विभावनं आह।
267. Akiñcananti viññāṇassa kiñci pakāraṃ aggahetvā sabbena sabbaṃ vibhāvanaṃ āha.
२६८. यायाति सङ्खारावसेससञ्ञाय। तं ताव पटिपत्तिं। आवज्जिस्सामीतिआदिना तन्निन्नावज्जनादिपवत्तिया अभावं दस्सेति, न तदतिक्कमनत्थाय आवज्जनभावनापवत्तिया। नासञ्ञाति सञ्ञाभावो च एतिस्सा अत्थीति अत्थो। समूहगहणवसेन पवत्तं कलापसम्मसनं। फस्सादिएकेकधम्मगहणवसेन पवत्ता अनुपदधम्मविपस्सना।
268. Yāyāti saṅkhārāvasesasaññāya. Taṃ tāva paṭipattiṃ. Āvajjissāmītiādinā tanninnāvajjanādipavattiyā abhāvaṃ dasseti, na tadatikkamanatthāya āvajjanabhāvanāpavattiyā. Nāsaññāti saññābhāvo ca etissā atthīti attho. Samūhagahaṇavasena pavattaṃ kalāpasammasanaṃ. Phassādiekekadhammagahaṇavasena pavattā anupadadhammavipassanā.
आकासे पवत्तितविञ्ञाणातिक्कमतो ततिया। तदतिक्कमतो हि तस्सेव विभावनं होति। दुतियारुप्पविञ्ञाणविभावने हि तदेव अतिक्कन्तं सिया, न तस्स आरम्मणं, न चारम्मणे दोसं दिस्वा अनारम्मणस्स विभावनातिक्कमो युज्जति। पाळियञ्च ‘‘विञ्ञाणञ्चायतनसमापत्तिं सतो समापज्जित्वा ततो वुट्ठहित्वा तञ्ञेव विञ्ञाणं अभावेती’’ति (चूळनि॰ उपसीवमाणवपुच्छानिद्देस ३९) त्तं, न वुत्तं ‘‘तञ्ञेव विञ्ञाणञ्चायतनं अभावेती’’ति, ‘‘तञ्ञेव अभावेती’’ति वा। ‘‘अनन्तं विञ्ञाणन्ति विञ्ञाणञ्चायतनं उपसम्पज्जा’’ति (विभ॰ ५०८) एत्थ पन द्वयं वुत्तं आरम्मणञ्च विञ्ञाणं विञ्ञाणञ्चायतनञ्च। तस्मिं द्वये येन केनचि यतो वा वुट्ठितो, तेनेव पट्ठाननिद्दिट्ठेन तंसद्दस्स सम्बन्धे आपन्ने विञ्ञाणञ्चायतनस्स निवत्तनत्थं विञ्ञाणवचनं, तस्मा पठमारुप्पविञ्ञाणस्सेव अभावनातिक्कमो वुत्तो। तन्निस्सितन्ति तेन निस्सितं। तं मण्डपलग्गं अनिस्साय तेन विनाभूते विवित्ते बहि ओकासे ठानं विय आकासलग्गविञ्ञाणस्स विवेके तदपगमे ततियारुप्पस्स ठानं।
Ākāse pavattitaviññāṇātikkamato tatiyā. Tadatikkamato hi tasseva vibhāvanaṃ hoti. Dutiyāruppaviññāṇavibhāvane hi tadeva atikkantaṃ siyā, na tassa ārammaṇaṃ, na cārammaṇe dosaṃ disvā anārammaṇassa vibhāvanātikkamo yujjati. Pāḷiyañca ‘‘viññāṇañcāyatanasamāpattiṃ sato samāpajjitvā tato vuṭṭhahitvā taññeva viññāṇaṃ abhāvetī’’ti (cūḷani. upasīvamāṇavapucchāniddesa 39) ttaṃ, na vuttaṃ ‘‘taññeva viññāṇañcāyatanaṃ abhāvetī’’ti, ‘‘taññeva abhāvetī’’ti vā. ‘‘Anantaṃ viññāṇanti viññāṇañcāyatanaṃ upasampajjā’’ti (vibha. 508) ettha pana dvayaṃ vuttaṃ ārammaṇañca viññāṇaṃ viññāṇañcāyatanañca. Tasmiṃ dvaye yena kenaci yato vā vuṭṭhito, teneva paṭṭhānaniddiṭṭhena taṃsaddassa sambandhe āpanne viññāṇañcāyatanassa nivattanatthaṃ viññāṇavacanaṃ, tasmā paṭhamāruppaviññāṇasseva abhāvanātikkamo vutto. Tannissitanti tena nissitaṃ. Taṃ maṇḍapalaggaṃ anissāya tena vinābhūte vivitte bahi okāse ṭhānaṃ viya ākāsalaggaviññāṇassa viveke tadapagame tatiyāruppassa ṭhānaṃ.
अरूपावचरकुसलकथावण्णना निट्ठिता।
Arūpāvacarakusalakathāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / धम्मसङ्गणीपाळि • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / अरूपावचरकुसलं • Arūpāvacarakusalaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / अभिधम्मपिटक (अट्ठकथा) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / धम्मसङ्गणि-अट्ठकथा • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā
आकासानञ्चायतनं • Ākāsānañcāyatanaṃ
विञ्ञाणञ्चायतनं • Viññāṇañcāyatanaṃ
आकिञ्चञ्ञायतनं • Ākiñcaññāyatanaṃ
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / धम्मसङ्गणी-अनुटीका • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā / अरूपावचरकुसलकथावण्णना • Arūpāvacarakusalakathāvaṇṇanā
