| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पटिसम्भिदामग्ग-अट्ठकथा • Paṭisambhidāmagga-aṭṭhakathā |
५५. आसवक्खयञाणनिद्देसवण्णना
55. Āsavakkhayañāṇaniddesavaṇṇanā
१०७. आसवक्खयञाणनिद्देसे अनञ्ञातञ्ञस्सामीतिन्द्रियादीनि वुत्तत्थानि। कति ठानानि गच्छतीति एकेकस्स उप्पत्तिट्ठाननियमनत्थं पुच्छा। एकं ठानं गच्छतीति एकस्मिं ठाने उप्पज्जतीति वुत्तं होति। उप्पत्तिओकासट्ठानञ्हि तिट्ठति एत्थाति ठानन्ति वुच्चति। छ ठानानीति छ मग्गफलक्खणे। इन्द्रियानं अनञ्ञातञ्ञस्सामीतिन्द्रियादीसु तीसु एकेकमेव अधिकं होतीति दस्सनत्थं सद्धिन्द्रियं अधिमोक्खपरिवारं होतीतिआदि वुत्तं। यथा ‘‘सद्धिन्द्रियस्स अधिमोक्खट्ठो’’तिआदीसु (पटि॰ म॰ १.१२) अधिमोक्खादयो सद्धिन्द्रियादीनं किच्चवसेन वुत्ता, एवमिधापि ‘‘अधिमोक्खपरिवारं होती’’ति सद्धिन्द्रियं अधिमोक्खत्थेन परिवारं होतीति वुत्तं होति। एस नयो सेसेसुपि। परिवारन्ति च लिङ्गविपल्लासो कतो। पञ्ञिन्द्रियन्ति अनञ्ञातञ्ञस्सामीतिन्द्रियमेव पजाननसभावदस्सनत्थं विसुं कत्वा वुत्तं। अभिधम्मेपि (विभ॰ २१९) हि पञ्ञाय किच्चविसेसदस्सनत्थं मग्गक्खणे च फलक्खणे च एकाव पञ्ञा अट्ठधा विभत्ता। अभिसन्दनपरिवारन्ति न्हानियचुण्णानं उदकं विय चित्तचेतसिकानं सिनेहनकिच्चेन परिवारं होति। इदं सोमनस्ससम्पयुत्तमग्गवसेनेव वुत्तं। उपेक्खासम्पयुत्तमग्गे पन सोमनस्सिन्द्रियट्ठाने उपेक्खिन्द्रियं दट्ठब्बं। तं पन सम्पयुत्तानं नातिउपब्रूहनपरिवारन्ति गहेतब्बं। पवत्तसन्तताधिपतेय्यपरिवारन्ति पवत्ता सन्तति पवत्तसन्तति, वत्तमानसन्तानन्ति अत्थो। अधिपतिभावो आधिपतेय्यं, पवत्तसन्ततिया आधिपतेय्यं पवत्तसन्तताधिपतेय्यं। वत्तमानजीवितिन्द्रियस्स उपरिपवत्तिया च पच्चयत्ता पुब्बापरवसेन पवत्तसन्ततिया अधिपतिभावेन अनञ्ञातञ्ञस्सामीतिन्द्रियस्स परिवारं होति।
107. Āsavakkhayañāṇaniddese anaññātaññassāmītindriyādīni vuttatthāni. Kati ṭhānāni gacchatīti ekekassa uppattiṭṭhānaniyamanatthaṃ pucchā. Ekaṃ ṭhānaṃ gacchatīti ekasmiṃ ṭhāne uppajjatīti vuttaṃ hoti. Uppattiokāsaṭṭhānañhi tiṭṭhati etthāti ṭhānanti vuccati. Cha ṭhānānīti cha maggaphalakkhaṇe. Indriyānaṃ anaññātaññassāmītindriyādīsu tīsu ekekameva adhikaṃ hotīti dassanatthaṃ saddhindriyaṃ adhimokkhaparivāraṃ hotītiādi vuttaṃ. Yathā ‘‘saddhindriyassa adhimokkhaṭṭho’’tiādīsu (paṭi. ma. 1.12) adhimokkhādayo saddhindriyādīnaṃ kiccavasena vuttā, evamidhāpi ‘‘adhimokkhaparivāraṃ hotī’’ti saddhindriyaṃ adhimokkhatthena parivāraṃ hotīti vuttaṃ hoti. Esa nayo sesesupi. Parivāranti ca liṅgavipallāso kato. Paññindriyanti anaññātaññassāmītindriyameva pajānanasabhāvadassanatthaṃ visuṃ katvā vuttaṃ. Abhidhammepi (vibha. 219) hi paññāya kiccavisesadassanatthaṃ maggakkhaṇe ca phalakkhaṇe ca ekāva paññā aṭṭhadhā vibhattā. Abhisandanaparivāranti nhāniyacuṇṇānaṃ udakaṃ viya cittacetasikānaṃ sinehanakiccena parivāraṃ hoti. Idaṃ somanassasampayuttamaggavaseneva vuttaṃ. Upekkhāsampayuttamagge pana somanassindriyaṭṭhāne upekkhindriyaṃ daṭṭhabbaṃ. Taṃ pana sampayuttānaṃ nātiupabrūhanaparivāranti gahetabbaṃ. Pavattasantatādhipateyyaparivāranti pavattā santati pavattasantati, vattamānasantānanti attho. Adhipatibhāvo ādhipateyyaṃ, pavattasantatiyā ādhipateyyaṃ pavattasantatādhipateyyaṃ. Vattamānajīvitindriyassa uparipavattiyā ca paccayattā pubbāparavasena pavattasantatiyā adhipatibhāvena anaññātaññassāmītindriyassa parivāraṃ hoti.
सोतापत्तिमग्गक्खणे जाता धम्मातिआदि सब्बेसं मग्गसम्पयुत्तकानं वण्णभणनत्थं वुत्तं। तत्थ मग्गक्खणे जाताति मग्गसमुट्ठिता एव, न अञ्ञे। यस्मा पन मग्गसमुट्ठितम्पि रूपं कुसलादिनामं न लभति, तस्मा तं अपनेन्तो ठपेत्वा चित्तसमुट्ठानं रूपन्ति आह। सब्बेव हि ते धम्मा कुच्छितानं सलनादीहि अत्थेहि कुसला। ते आरम्मणं कत्वा पवत्तमाना नत्थि एतेसं आसवाति अनासवा। वट्टमूलं छिन्दन्ता निब्बानं आरम्मणं कत्वा वट्टतो निय्यन्तीति निय्यानिका। कुसलाकुसलसङ्खाता चया अपेतत्ता अपचयसङ्खातं निब्बानं आरम्मणं कत्वा पवत्तनतो अपचयं गच्छन्तीति अपचयगामिनो, पवत्तं अपचिनन्ता विद्धंसेन्ता गच्छन्तीतिपि अपचयगामिनो। लोके अपरियापन्नभावेन लोकतो उत्तरा उत्तिण्णाति लोकुत्तरा। निब्बानं आरम्मणं एतेसन्ति निब्बानारम्मणा।
Sotāpattimaggakkhaṇejātā dhammātiādi sabbesaṃ maggasampayuttakānaṃ vaṇṇabhaṇanatthaṃ vuttaṃ. Tattha maggakkhaṇe jātāti maggasamuṭṭhitā eva, na aññe. Yasmā pana maggasamuṭṭhitampi rūpaṃ kusalādināmaṃ na labhati, tasmā taṃ apanento ṭhapetvā cittasamuṭṭhānaṃ rūpanti āha. Sabbeva hi te dhammā kucchitānaṃ salanādīhi atthehi kusalā. Te ārammaṇaṃ katvā pavattamānā natthi etesaṃ āsavāti anāsavā. Vaṭṭamūlaṃ chindantā nibbānaṃ ārammaṇaṃ katvā vaṭṭato niyyantīti niyyānikā. Kusalākusalasaṅkhātā cayā apetattā apacayasaṅkhātaṃ nibbānaṃ ārammaṇaṃ katvā pavattanato apacayaṃ gacchantīti apacayagāmino, pavattaṃ apacinantā viddhaṃsentā gacchantītipi apacayagāmino. Loke apariyāpannabhāvena lokato uttarā uttiṇṇāti lokuttarā. Nibbānaṃ ārammaṇaṃ etesanti nibbānārammaṇā.
इमानि अट्ठिन्द्रियानीतिआदि पुब्बे वुत्तपरिवारभावस्स च तेन सहगतादिभावस्स च आदिवुत्तआकारानञ्च दीपनत्थं वुत्तं। तत्थ अट्ठिन्द्रियानीति पुब्बे वुत्तनयेन पञ्ञिन्द्रियेन सह अट्ठ। सहजातपरिवाराति अट्ठसु एकेकेन सह इतरे इतरे सत्त सहजाता हुत्वा तस्स सहजातपरिवारा होन्ति। तथेव अञ्ञं अञ्ञस्स अञ्ञं अञ्ञस्साति एवं अञ्ञमञ्ञपरिवारा होन्ति। तथेव अञ्ञमञ्ञं निस्सयपरिवारा सम्पयुत्तपरिवारा च होन्ति। सहगताति तेन अनञ्ञातञ्ञस्सामीतिन्द्रियेन सह एकुप्पादादिभावं गता। सहजाताति तेनेव सह जाता। संसट्ठाति तेनेव सह मिस्सिता। सम्पयुत्ताति तेनेव समं एकुप्पादादिपकारेहि युत्ता। तेवाति ते एव अट्ठ इन्द्रियधम्मा। तस्साति अनञ्ञातञ्ञस्सामीतिन्द्रियस्स। आकाराति परिवारकोट्ठासा।
Imāni aṭṭhindriyānītiādi pubbe vuttaparivārabhāvassa ca tena sahagatādibhāvassa ca ādivuttaākārānañca dīpanatthaṃ vuttaṃ. Tattha aṭṭhindriyānīti pubbe vuttanayena paññindriyena saha aṭṭha. Sahajātaparivārāti aṭṭhasu ekekena saha itare itare satta sahajātā hutvā tassa sahajātaparivārā honti. Tatheva aññaṃ aññassa aññaṃ aññassāti evaṃ aññamaññaparivārā honti. Tatheva aññamaññaṃ nissayaparivārā sampayuttaparivārā ca honti. Sahagatāti tena anaññātaññassāmītindriyena saha ekuppādādibhāvaṃ gatā. Sahajātāti teneva saha jātā. Saṃsaṭṭhāti teneva saha missitā. Sampayuttāti teneva samaṃ ekuppādādipakārehi yuttā. Tevāti te eva aṭṭha indriyadhammā. Tassāti anaññātaññassāmītindriyassa. Ākārāti parivārakoṭṭhāsā.
फलक्खणे जाता धम्मा सब्बेव अब्याकता होन्तीति रूपस्सपि अब्याकतत्ता चित्तसमुट्ठानरूपेन सह वुत्ता। मग्गस्सेव कुसलत्ता निय्यानिकत्ता अपचयगामित्ता च फलक्खणे ‘‘कुसला’’ति च ‘‘निय्यानिका’’ति च ‘‘अपचयगामिनो’’ति च न वुत्तं। इतीतिआदि वुत्तप्पकारनिगमनं। तत्थ अट्ठट्ठकानीति अट्ठसु मग्गफलेसु एकेकस्स अट्ठकस्स वसेन अट्ठ इन्द्रियअट्ठकानि। चतुसट्ठि होन्तीति चतुसट्ठि आकारा होन्ति। आसवातिआदि हेट्ठा वुत्तत्थमेव । इध अरहत्तमग्गवज्झेयेव आसवे अवत्वा सेसमग्गत्तयवज्झानम्पि वचनं आसवक्खयवचनसामञ्ञमत्तेन वुत्तन्ति वेदितब्बं। अरहत्तमग्गञाणमेव हि केचि आसवे असेसेत्वा आसवानं खेपनतो ‘‘खये ञाण’’न्ति वुच्चति। तस्मायेव च अरहायेव खीणासवोति वुच्चतीति।
Phalakkhaṇe jātā dhammā sabbeva abyākatā hontīti rūpassapi abyākatattā cittasamuṭṭhānarūpena saha vuttā. Maggasseva kusalattā niyyānikattā apacayagāmittā ca phalakkhaṇe ‘‘kusalā’’ti ca ‘‘niyyānikā’’ti ca ‘‘apacayagāmino’’ti ca na vuttaṃ. Itītiādi vuttappakāranigamanaṃ. Tattha aṭṭhaṭṭhakānīti aṭṭhasu maggaphalesu ekekassa aṭṭhakassa vasena aṭṭha indriyaaṭṭhakāni. Catusaṭṭhi hontīti catusaṭṭhi ākārā honti. Āsavātiādi heṭṭhā vuttatthameva . Idha arahattamaggavajjheyeva āsave avatvā sesamaggattayavajjhānampi vacanaṃ āsavakkhayavacanasāmaññamattena vuttanti veditabbaṃ. Arahattamaggañāṇameva hi keci āsave asesetvā āsavānaṃ khepanato ‘‘khaye ñāṇa’’nti vuccati. Tasmāyeva ca arahāyeva khīṇāsavoti vuccatīti.
आसवक्खयञाणनिद्देसवण्णना निट्ठिता।
Āsavakkhayañāṇaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / पटिसम्भिदामग्गपाळि • Paṭisambhidāmaggapāḷi / ५५. आसवक्खयञाणनिद्देसो • 55. Āsavakkhayañāṇaniddeso
