Library / Tipiṭaka / ติปิฎก • Tipiṭaka / ปฎิสมฺภิทามคฺค-อฎฺฐกถา • Paṭisambhidāmagga-aṭṭhakathā |
๕๕. อาสวกฺขยญาณนิเทฺทสวณฺณนา
55. Āsavakkhayañāṇaniddesavaṇṇanā
๑๐๗. อาสวกฺขยญาณนิเทฺทเส อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยาทีนิ วุตฺตตฺถานิฯ กติ ฐานานิ คจฺฉตีติ เอเกกสฺส อุปฺปตฺติฎฺฐานนิยมนตฺถํ ปุจฺฉาฯ เอกํ ฐานํ คจฺฉตีติ เอกสฺมิํ ฐาเน อุปฺปชฺชตีติ วุตฺตํ โหติฯ อุปฺปตฺติโอกาสฎฺฐานญฺหิ ติฎฺฐติ เอตฺถาติ ฐานนฺติ วุจฺจติฯ ฉ ฐานานีติ ฉ มคฺคผลกฺขเณฯ อินฺทฺริยานํ อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยาทีสุ ตีสุ เอเกกเมว อธิกํ โหตีติ ทสฺสนตฺถํ สทฺธินฺทฺริยํ อธิโมกฺขปริวารํ โหตีติอาทิ วุตฺตํฯ ยถา ‘‘สทฺธินฺทฺริยสฺส อธิโมกฺขโฎฺฐ’’ติอาทีสุ (ปฎิ. ม. ๑.๑๒) อธิโมกฺขาทโย สทฺธินฺทฺริยาทีนํ กิจฺจวเสน วุตฺตา, เอวมิธาปิ ‘‘อธิโมกฺขปริวารํ โหตี’’ติ สทฺธินฺทฺริยํ อธิโมกฺขเตฺถน ปริวารํ โหตีติ วุตฺตํ โหติฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ ปริวารนฺติ จ ลิงฺควิปลฺลาโส กโตฯ ปญฺญินฺทฺริยนฺติ อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยเมว ปชานนสภาวทสฺสนตฺถํ วิสุํ กตฺวา วุตฺตํฯ อภิธเมฺมปิ (วิภ. ๒๑๙) หิ ปญฺญาย กิจฺจวิเสสทสฺสนตฺถํ มคฺคกฺขเณ จ ผลกฺขเณ จ เอกาว ปญฺญา อฎฺฐธา วิภตฺตาฯ อภิสนฺทนปริวารนฺติ นฺหานิยจุณฺณานํ อุทกํ วิย จิตฺตเจตสิกานํ สิเนหนกิเจฺจน ปริวารํ โหติฯ อิทํ โสมนสฺสสมฺปยุตฺตมคฺควเสเนว วุตฺตํฯ อุเปกฺขาสมฺปยุตฺตมเคฺค ปน โสมนสฺสินฺทฺริยฎฺฐาเน อุเปกฺขินฺทฺริยํ ทฎฺฐพฺพํฯ ตํ ปน สมฺปยุตฺตานํ นาติอุปพฺรูหนปริวารนฺติ คเหตพฺพํฯ ปวตฺตสนฺตตาธิปเตยฺยปริวารนฺติ ปวตฺตา สนฺตติ ปวตฺตสนฺตติ, วตฺตมานสนฺตานนฺติ อโตฺถฯ อธิปติภาโว อาธิปเตยฺยํ, ปวตฺตสนฺตติยา อาธิปเตยฺยํ ปวตฺตสนฺตตาธิปเตยฺยํฯ วตฺตมานชีวิตินฺทฺริยสฺส อุปริปวตฺติยา จ ปจฺจยตฺตา ปุพฺพาปรวเสน ปวตฺตสนฺตติยา อธิปติภาเวน อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยสฺส ปริวารํ โหติฯ
107. Āsavakkhayañāṇaniddese anaññātaññassāmītindriyādīni vuttatthāni. Kati ṭhānāni gacchatīti ekekassa uppattiṭṭhānaniyamanatthaṃ pucchā. Ekaṃ ṭhānaṃ gacchatīti ekasmiṃ ṭhāne uppajjatīti vuttaṃ hoti. Uppattiokāsaṭṭhānañhi tiṭṭhati etthāti ṭhānanti vuccati. Cha ṭhānānīti cha maggaphalakkhaṇe. Indriyānaṃ anaññātaññassāmītindriyādīsu tīsu ekekameva adhikaṃ hotīti dassanatthaṃ saddhindriyaṃ adhimokkhaparivāraṃ hotītiādi vuttaṃ. Yathā ‘‘saddhindriyassa adhimokkhaṭṭho’’tiādīsu (paṭi. ma. 1.12) adhimokkhādayo saddhindriyādīnaṃ kiccavasena vuttā, evamidhāpi ‘‘adhimokkhaparivāraṃ hotī’’ti saddhindriyaṃ adhimokkhatthena parivāraṃ hotīti vuttaṃ hoti. Esa nayo sesesupi. Parivāranti ca liṅgavipallāso kato. Paññindriyanti anaññātaññassāmītindriyameva pajānanasabhāvadassanatthaṃ visuṃ katvā vuttaṃ. Abhidhammepi (vibha. 219) hi paññāya kiccavisesadassanatthaṃ maggakkhaṇe ca phalakkhaṇe ca ekāva paññā aṭṭhadhā vibhattā. Abhisandanaparivāranti nhāniyacuṇṇānaṃ udakaṃ viya cittacetasikānaṃ sinehanakiccena parivāraṃ hoti. Idaṃ somanassasampayuttamaggavaseneva vuttaṃ. Upekkhāsampayuttamagge pana somanassindriyaṭṭhāne upekkhindriyaṃ daṭṭhabbaṃ. Taṃ pana sampayuttānaṃ nātiupabrūhanaparivāranti gahetabbaṃ. Pavattasantatādhipateyyaparivāranti pavattā santati pavattasantati, vattamānasantānanti attho. Adhipatibhāvo ādhipateyyaṃ, pavattasantatiyā ādhipateyyaṃ pavattasantatādhipateyyaṃ. Vattamānajīvitindriyassa uparipavattiyā ca paccayattā pubbāparavasena pavattasantatiyā adhipatibhāvena anaññātaññassāmītindriyassa parivāraṃ hoti.
โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ ชาตา ธมฺมาติอาทิ สเพฺพสํ มคฺคสมฺปยุตฺตกานํ วณฺณภณนตฺถํ วุตฺตํฯ ตตฺถ มคฺคกฺขเณ ชาตาติ มคฺคสมุฎฺฐิตา เอว, น อเญฺญฯ ยสฺมา ปน มคฺคสมุฎฺฐิตมฺปิ รูปํ กุสลาทินามํ น ลภติ, ตสฺมา ตํ อปเนโนฺต ฐเปตฺวา จิตฺตสมุฎฺฐานํ รูปนฺติ อาหฯ สเพฺพว หิ เต ธมฺมา กุจฺฉิตานํ สลนาทีหิ อเตฺถหิ กุสลาฯ เต อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺตมานา นตฺถิ เอเตสํ อาสวาติ อนาสวาฯ วฎฺฎมูลํ ฉินฺทนฺตา นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวา วฎฺฎโต นิยฺยนฺตีติ นิยฺยานิกาฯ กุสลากุสลสงฺขาตา จยา อเปตตฺตา อปจยสงฺขาตํ นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺตนโต อปจยํ คจฺฉนฺตีติ อปจยคามิโน, ปวตฺตํ อปจินนฺตา วิทฺธํเสนฺตา คจฺฉนฺตีติปิ อปจยคามิโนฯ โลเก อปริยาปนฺนภาเวน โลกโต อุตฺตรา อุตฺติณฺณาติ โลกุตฺตราฯ นิพฺพานํ อารมฺมณํ เอเตสนฺติ นิพฺพานารมฺมณาฯ
Sotāpattimaggakkhaṇejātā dhammātiādi sabbesaṃ maggasampayuttakānaṃ vaṇṇabhaṇanatthaṃ vuttaṃ. Tattha maggakkhaṇe jātāti maggasamuṭṭhitā eva, na aññe. Yasmā pana maggasamuṭṭhitampi rūpaṃ kusalādināmaṃ na labhati, tasmā taṃ apanento ṭhapetvā cittasamuṭṭhānaṃ rūpanti āha. Sabbeva hi te dhammā kucchitānaṃ salanādīhi atthehi kusalā. Te ārammaṇaṃ katvā pavattamānā natthi etesaṃ āsavāti anāsavā. Vaṭṭamūlaṃ chindantā nibbānaṃ ārammaṇaṃ katvā vaṭṭato niyyantīti niyyānikā. Kusalākusalasaṅkhātā cayā apetattā apacayasaṅkhātaṃ nibbānaṃ ārammaṇaṃ katvā pavattanato apacayaṃ gacchantīti apacayagāmino, pavattaṃ apacinantā viddhaṃsentā gacchantītipi apacayagāmino. Loke apariyāpannabhāvena lokato uttarā uttiṇṇāti lokuttarā. Nibbānaṃ ārammaṇaṃ etesanti nibbānārammaṇā.
อิมานิ อฎฺฐินฺทฺริยานีติอาทิ ปุเพฺพ วุตฺตปริวารภาวสฺส จ เตน สหคตาทิภาวสฺส จ อาทิวุตฺตอาการานญฺจ ทีปนตฺถํ วุตฺตํฯ ตตฺถ อฎฺฐินฺทฺริยานีติ ปุเพฺพ วุตฺตนเยน ปญฺญินฺทฺริเยน สห อฎฺฐฯ สหชาตปริวาราติ อฎฺฐสุ เอเกเกน สห อิตเร อิตเร สตฺต สหชาตา หุตฺวา ตสฺส สหชาตปริวารา โหนฺติฯ ตเถว อญฺญํ อญฺญสฺส อญฺญํ อญฺญสฺสาติ เอวํ อญฺญมญฺญปริวารา โหนฺติฯ ตเถว อญฺญมญฺญํ นิสฺสยปริวารา สมฺปยุตฺตปริวารา จ โหนฺติฯ สหคตาติ เตน อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริเยน สห เอกุปฺปาทาทิภาวํ คตาฯ สหชาตาติ เตเนว สห ชาตาฯ สํสฎฺฐาติ เตเนว สห มิสฺสิตาฯ สมฺปยุตฺตาติ เตเนว สมํ เอกุปฺปาทาทิปกาเรหิ ยุตฺตาฯ เตวาติ เต เอว อฎฺฐ อินฺทฺริยธมฺมาฯ ตสฺสาติ อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยสฺสฯ อาการาติ ปริวารโกฎฺฐาสาฯ
Imāni aṭṭhindriyānītiādi pubbe vuttaparivārabhāvassa ca tena sahagatādibhāvassa ca ādivuttaākārānañca dīpanatthaṃ vuttaṃ. Tattha aṭṭhindriyānīti pubbe vuttanayena paññindriyena saha aṭṭha. Sahajātaparivārāti aṭṭhasu ekekena saha itare itare satta sahajātā hutvā tassa sahajātaparivārā honti. Tatheva aññaṃ aññassa aññaṃ aññassāti evaṃ aññamaññaparivārā honti. Tatheva aññamaññaṃ nissayaparivārā sampayuttaparivārā ca honti. Sahagatāti tena anaññātaññassāmītindriyena saha ekuppādādibhāvaṃ gatā. Sahajātāti teneva saha jātā. Saṃsaṭṭhāti teneva saha missitā. Sampayuttāti teneva samaṃ ekuppādādipakārehi yuttā. Tevāti te eva aṭṭha indriyadhammā. Tassāti anaññātaññassāmītindriyassa. Ākārāti parivārakoṭṭhāsā.
ผลกฺขเณ ชาตา ธมฺมา สเพฺพว อพฺยากตา โหนฺตีติ รูปสฺสปิ อพฺยากตตฺตา จิตฺตสมุฎฺฐานรูเปน สห วุตฺตาฯ มคฺคเสฺสว กุสลตฺตา นิยฺยานิกตฺตา อปจยคามิตฺตา จ ผลกฺขเณ ‘‘กุสลา’’ติ จ ‘‘นิยฺยานิกา’’ติ จ ‘‘อปจยคามิโน’’ติ จ น วุตฺตํฯ อิตีติอาทิ วุตฺตปฺปการนิคมนํฯ ตตฺถ อฎฺฐฎฺฐกานีติ อฎฺฐสุ มคฺคผเลสุ เอเกกสฺส อฎฺฐกสฺส วเสน อฎฺฐ อินฺทฺริยอฎฺฐกานิฯ จตุสฎฺฐิ โหนฺตีติ จตุสฎฺฐิ อาการา โหนฺติฯ อาสวาติอาทิ เหฎฺฐา วุตฺตตฺถเมว ฯ อิธ อรหตฺตมคฺควเชฺฌเยว อาสเว อวตฺวา เสสมคฺคตฺตยวชฺฌานมฺปิ วจนํ อาสวกฺขยวจนสามญฺญมเตฺตน วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ อรหตฺตมคฺคญาณเมว หิ เกจิ อาสเว อเสเสตฺวา อาสวานํ เขปนโต ‘‘ขเย ญาณ’’นฺติ วุจฺจติฯ ตสฺมาเยว จ อรหาเยว ขีณาสโวติ วุจฺจตีติฯ
Phalakkhaṇe jātā dhammā sabbeva abyākatā hontīti rūpassapi abyākatattā cittasamuṭṭhānarūpena saha vuttā. Maggasseva kusalattā niyyānikattā apacayagāmittā ca phalakkhaṇe ‘‘kusalā’’ti ca ‘‘niyyānikā’’ti ca ‘‘apacayagāmino’’ti ca na vuttaṃ. Itītiādi vuttappakāranigamanaṃ. Tattha aṭṭhaṭṭhakānīti aṭṭhasu maggaphalesu ekekassa aṭṭhakassa vasena aṭṭha indriyaaṭṭhakāni. Catusaṭṭhi hontīti catusaṭṭhi ākārā honti. Āsavātiādi heṭṭhā vuttatthameva . Idha arahattamaggavajjheyeva āsave avatvā sesamaggattayavajjhānampi vacanaṃ āsavakkhayavacanasāmaññamattena vuttanti veditabbaṃ. Arahattamaggañāṇameva hi keci āsave asesetvā āsavānaṃ khepanato ‘‘khaye ñāṇa’’nti vuccati. Tasmāyeva ca arahāyeva khīṇāsavoti vuccatīti.
อาสวกฺขยญาณนิเทฺทสวณฺณนา นิฎฺฐิตาฯ
Āsavakkhayañāṇaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
ติปิฎก (มูล) • Tipiṭaka (Mūla) / สุตฺตปิฎก • Suttapiṭaka / ขุทฺทกนิกาย • Khuddakanikāya / ปฎิสมฺภิทามคฺคปาฬิ • Paṭisambhidāmaggapāḷi / ๕๕. อาสวกฺขยญาณนิเทฺทโส • 55. Āsavakkhayañāṇaniddeso