| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / इतिवुत्तक-अट्ठकथा • Itivuttaka-aṭṭhakathā |
३. आसवक्खयसुत्तवण्णना
3. Āsavakkhayasuttavaṇṇanā
१०२. ततिये जानतोति जानन्तस्स। पस्सतोति पस्सन्तस्स। यदिपि इमानि द्वेपि पदानि एकत्थानि, ब्यञ्जनमेव नानं, एवं सन्तेपि ‘‘जानतो’’ति ञाणलक्खणं उपादाय पुग्गलं निद्दिसति। जाननलक्खणञ्हि ञाणं। ‘‘पस्सतो’’ति ञाणप्पभावं उपादाय। दस्सनप्पभावञ्हि उपादाय ञाणसमङ्गी पुग्गलो चक्खुमा विय पुग्गलो चक्खुना रूपानि, ञाणेन विवटे धम्मे पस्सति। अथ वा जानतोति अनुबोधञाणेन जानतो। पस्सतोति पटिवेधञाणेन पस्सतो। पटिलोमतो वा दस्सनमग्गेन पस्सतो, भावनामग्गेन जानतो। केचि पन ‘‘ञाततीरणपहानपरिञ्ञाहि जानतो, सिखाप्पत्तविपस्सनाय पस्सतो’’ति वदन्ति। अथ वा दुक्खं परिञ्ञाभिसमयेन जानतो, निरोधं सच्छिकिरियाभिसमयेन पस्सतो। तदुभये च सति पहानभावनाभिसमया सिद्धा एव होन्तीति चतुसच्चाभिसमयो वुत्तो होति। यदा चेत्थ विपस्सनाञाणं अधिप्पेतं, तदा ‘‘जानतो पस्सतो’’ति पदानं हेतुअत्थदीपनता दट्ठब्बा। यदा पन मग्गञाणं अधिप्पेतं, तदा मग्गकिच्चत्थदीपनता।
102. Tatiye jānatoti jānantassa. Passatoti passantassa. Yadipi imāni dvepi padāni ekatthāni, byañjanameva nānaṃ, evaṃ santepi ‘‘jānato’’ti ñāṇalakkhaṇaṃ upādāya puggalaṃ niddisati. Jānanalakkhaṇañhi ñāṇaṃ. ‘‘Passato’’ti ñāṇappabhāvaṃ upādāya. Dassanappabhāvañhi upādāya ñāṇasamaṅgī puggalo cakkhumā viya puggalo cakkhunā rūpāni, ñāṇena vivaṭe dhamme passati. Atha vā jānatoti anubodhañāṇena jānato. Passatoti paṭivedhañāṇena passato. Paṭilomato vā dassanamaggena passato, bhāvanāmaggena jānato. Keci pana ‘‘ñātatīraṇapahānapariññāhi jānato, sikhāppattavipassanāya passato’’ti vadanti. Atha vā dukkhaṃ pariññābhisamayena jānato, nirodhaṃ sacchikiriyābhisamayena passato. Tadubhaye ca sati pahānabhāvanābhisamayā siddhā eva hontīti catusaccābhisamayo vutto hoti. Yadā cettha vipassanāñāṇaṃ adhippetaṃ, tadā ‘‘jānato passato’’ti padānaṃ hetuatthadīpanatā daṭṭhabbā. Yadā pana maggañāṇaṃ adhippetaṃ, tadā maggakiccatthadīpanatā.
आसवानं खयन्ति ‘‘जानतो, अहं भिक्खवे, पस्सतो आसवानं खयं वदामी’’ति (म॰ नि॰ १.१५; सं॰ नि॰ ३.१०१; ५.१०९५) एवमागते सब्बासवसंवरपरियाये ‘‘आसवानं खया अनासवं चेतोविमुत्ति’’न्तिआदीसु (म॰ नि॰ १.४३८) च सुत्तपदेसु आसवानं पहानं अच्चन्तक्खयो असमुप्पादो खीणाकारो नत्थिभावो ‘‘आसवक्खयो’’ति वुत्तो। ‘‘आसवानं खया समणो होती’’तिआदीसु (म॰ नि॰ १.४३८) फलं।
Āsavānaṃkhayanti ‘‘jānato, ahaṃ bhikkhave, passato āsavānaṃ khayaṃ vadāmī’’ti (ma. ni. 1.15; saṃ. ni. 3.101; 5.1095) evamāgate sabbāsavasaṃvarapariyāye ‘‘āsavānaṃ khayā anāsavaṃ cetovimutti’’ntiādīsu (ma. ni. 1.438) ca suttapadesu āsavānaṃ pahānaṃ accantakkhayo asamuppādo khīṇākāro natthibhāvo ‘‘āsavakkhayo’’ti vutto. ‘‘Āsavānaṃ khayā samaṇo hotī’’tiādīsu (ma. ni. 1.438) phalaṃ.
‘‘परवज्जानुपस्सिस्स, निच्चं उज्झानसञ्ञिनो।
‘‘Paravajjānupassissa, niccaṃ ujjhānasaññino;
आसवा तस्स वड्ढन्ति, आरा सो आसवक्खया’’ति॥ (ध॰ प॰ २५३)। –
Āsavā tassa vaḍḍhanti, ārā so āsavakkhayā’’ti. (dha. pa. 253); –
आदीसु निब्बानं।
Ādīsu nibbānaṃ.
‘‘सेखस्स सिक्खमानस्स, उजुमग्गानुसारिनो।
‘‘Sekhassa sikkhamānassa, ujumaggānusārino;
खयस्मिं पठमं ञाणं, ततो अञ्ञा अनन्तरा।
Khayasmiṃ paṭhamaṃ ñāṇaṃ, tato aññā anantarā;
ततो अञ्ञाविमुत्तस्स, ञाणं वे होति तादिनो’’ति॥ (अ॰ नि॰ ३.८६; इतिवु॰ ६२) –
Tato aññāvimuttassa, ñāṇaṃ ve hoti tādino’’ti. (a. ni. 3.86; itivu. 62) –
एवमागते इन्द्रियसुत्ते इध च मग्गो ‘‘आसवक्खयो’’ति वुत्तो। तस्मा यथावुत्तनयेन जानन्तस्स पस्सन्तस्स अहं अरियमग्गाधिगमं वदामीति वुत्तं होति। नो अजानतो नो अपस्सतोति यो पन न जानाति न पस्सति, तस्स नो वदामीति अत्थो। एतेन ये अजानतो अपस्सतोपि संसारसुद्धिं वदन्ति, ते पटिक्खिपति। पुरिमेन वा पदद्वयेन उपायो वुत्तो, इमिना अनुपायपटिसेधो। सङ्खेपेन चेत्थ ञाणं आसवक्खयकरं, सेसं तस्स परिक्खारोति दस्सेति।
Evamāgate indriyasutte idha ca maggo ‘‘āsavakkhayo’’ti vutto. Tasmā yathāvuttanayena jānantassa passantassa ahaṃ ariyamaggādhigamaṃ vadāmīti vuttaṃ hoti. Noajānato no apassatoti yo pana na jānāti na passati, tassa no vadāmīti attho. Etena ye ajānato apassatopi saṃsārasuddhiṃ vadanti, te paṭikkhipati. Purimena vā padadvayena upāyo vutto, iminā anupāyapaṭisedho. Saṅkhepena cettha ñāṇaṃ āsavakkhayakaraṃ, sesaṃ tassa parikkhāroti dasseti.
इदानि यं जानतो यं पस्सतो आसवक्खयो होति, तं दस्सेतुं ‘‘किञ्च, भिक्खवे, जानतो’’ति पुच्छं आरभि। तत्थ जानना बहुविधा। दब्बजातिको एव हि कोचि भिक्खु छत्तं कातुं जानाति, कोचि चीवरादीनं अञ्ञतरं, तस्स ईदिसानि कम्मानि वत्तसीसे ठत्वा करोन्तस्स सा जानना ‘‘मग्गफलानं पदट्ठानं न होती’’ति न वत्तब्बा। यो पन सासने पब्बजित्वा वेज्जकम्मादीनि कातुं जानाति, तस्सेवं जानतो आसवा वड्ढन्तियेव। तस्मा यं जानतो यं पस्सतो आसवानं खयो होति, तदेव दस्सेन्तो आह ‘‘इदं दुक्ख’’न्तिआदि। तत्थ यं वत्तब्बं चतुसच्चकम्मट्ठानं, तं हेट्ठा योनिसोमनसिकारसुत्ते सङ्खेपतो वुत्तमेव।
Idāni yaṃ jānato yaṃ passato āsavakkhayo hoti, taṃ dassetuṃ ‘‘kiñca, bhikkhave, jānato’’ti pucchaṃ ārabhi. Tattha jānanā bahuvidhā. Dabbajātiko eva hi koci bhikkhu chattaṃ kātuṃ jānāti, koci cīvarādīnaṃ aññataraṃ, tassa īdisāni kammāni vattasīse ṭhatvā karontassa sā jānanā ‘‘maggaphalānaṃ padaṭṭhānaṃ na hotī’’ti na vattabbā. Yo pana sāsane pabbajitvā vejjakammādīni kātuṃ jānāti, tassevaṃ jānato āsavā vaḍḍhantiyeva. Tasmā yaṃ jānato yaṃ passato āsavānaṃ khayo hoti, tadeva dassento āha ‘‘idaṃ dukkha’’ntiādi. Tattha yaṃ vattabbaṃ catusaccakammaṭṭhānaṃ, taṃ heṭṭhā yonisomanasikārasutte saṅkhepato vuttameva.
तत्थ पन ‘‘योनिसो, भिक्खवे, भिक्खु मनसि करोन्तो अकुसलं पजहति, कुसलं भावेती’’ति (इतिवु॰ १६) आगतत्ता ‘‘इदं दुक्खन्ति योनिसो मनसि करोती’’तिआदिना अत्थविभावना कता। इध ‘‘इदं दुक्खन्ति, भिक्खवे, जानतो पस्सतो आसवानं खयो होती’’ति (म॰ नि॰ १.१५; सं॰ नि॰ ३.१०१; ५.१०९५) आगतत्ता ‘‘इदं दुक्खन्ति परिञ्ञापटिवेधवसेन परिञ्ञाभिसमयवसेन मग्गञाणेन जानतो पस्सतो आसवानं खयो होती’’तिआदिना नयेन योजेतब्बं। आसवेसु च पठममग्गेन दिट्ठासवो खीयति, ततियमग्गेन कामासवो, चतुत्थमग्गेन भवासवो अविज्जासवो च खीयतीति वेदितब्बो।
Tattha pana ‘‘yoniso, bhikkhave, bhikkhu manasi karonto akusalaṃ pajahati, kusalaṃ bhāvetī’’ti (itivu. 16) āgatattā ‘‘idaṃ dukkhanti yoniso manasi karotī’’tiādinā atthavibhāvanā katā. Idha ‘‘idaṃ dukkhanti, bhikkhave, jānato passato āsavānaṃ khayo hotī’’ti (ma. ni. 1.15; saṃ. ni. 3.101; 5.1095) āgatattā ‘‘idaṃ dukkhanti pariññāpaṭivedhavasena pariññābhisamayavasena maggañāṇena jānato passato āsavānaṃ khayo hotī’’tiādinā nayena yojetabbaṃ. Āsavesu ca paṭhamamaggena diṭṭhāsavo khīyati, tatiyamaggena kāmāsavo, catutthamaggena bhavāsavo avijjāsavo ca khīyatīti veditabbo.
गाथासु विमुत्तिञाणन्ति विमुत्तियं निब्बाने फले च पच्चवेक्खणञाणं। उत्तमन्ति उत्तमधम्मारम्मणत्ता उत्तमं। खये ञाणन्ति आसवानं संयोजनानञ्च खये खयकरे अरियमग्गे ञाणं। ‘‘खीणा संयोजना इति ञाण’’न्ति इधापि आनेत्वा सम्बन्धितब्बं। तेन पहीनकिलेसपच्चवेक्खणं दस्सेति। एवमेत्थ चत्तारिपि पच्चवेक्खणञाणानि वुत्तानि होन्ति । अवसिट्ठकिलेसपच्चवेक्खणा हि इध नत्थि अरहत्तफलाधिगमस्स अधिप्पेतत्ता। यथा चेत्थ जानतो पस्सतोति निब्बानाधिगमेन सम्मादिट्ठिकिच्चं अधिकं कत्वा वुत्तं, एवं सम्मप्पधानकिच्चम्पि अधिकमेव इच्छितब्बन्ति दस्सेन्तो ‘‘न त्वेविदं कुसीतेना’’ति ओसानगाथमाह।
Gāthāsu vimuttiñāṇanti vimuttiyaṃ nibbāne phale ca paccavekkhaṇañāṇaṃ. Uttamanti uttamadhammārammaṇattā uttamaṃ. Khaye ñāṇanti āsavānaṃ saṃyojanānañca khaye khayakare ariyamagge ñāṇaṃ. ‘‘Khīṇā saṃyojanā iti ñāṇa’’nti idhāpi ānetvā sambandhitabbaṃ. Tena pahīnakilesapaccavekkhaṇaṃ dasseti. Evamettha cattāripi paccavekkhaṇañāṇāni vuttāni honti . Avasiṭṭhakilesapaccavekkhaṇā hi idha natthi arahattaphalādhigamassa adhippetattā. Yathā cettha jānato passatoti nibbānādhigamena sammādiṭṭhikiccaṃ adhikaṃ katvā vuttaṃ, evaṃ sammappadhānakiccampi adhikameva icchitabbanti dassento ‘‘na tvevidaṃ kusītenā’’ti osānagāthamāha.
तत्थ न त्वेविदन्ति न तु एव इदं। तुसद्दो निपातमत्तं। बालेनमविजानताति मकारो पदसन्धिकरो। अयञ्हेत्थ सङ्खेपत्थो – इदं सेक्खमग्गेन असेक्खमग्गेन च पत्तब्बं अभिज्झाकायगन्थादिसब्बगन्थानं पमोचनं पमोचनस्स निमित्तभूतं निब्बानं ‘‘इदं दुक्ख’’न्तिआदिना चत्तारि सच्चानि यथाभूतं अविजानता ततो एव बालेन अविद्दसुना यथा अधिगन्तुं न सक्का, एवं कुसीतेन निब्बीरियेनापि, तस्मा तदधिगमाय आरद्धवीरियेन भवितब्बन्ति। तेनाह भगवा ‘‘आरद्धवीरियस्सायं धम्मो, नो कुसीतस्स’’ (दी॰ नि॰ ३.३५८)।
Tattha na tvevidanti na tu eva idaṃ. Tusaddo nipātamattaṃ. Bālenamavijānatāti makāro padasandhikaro. Ayañhettha saṅkhepattho – idaṃ sekkhamaggena asekkhamaggena ca pattabbaṃ abhijjhākāyaganthādisabbaganthānaṃ pamocanaṃ pamocanassa nimittabhūtaṃ nibbānaṃ ‘‘idaṃ dukkha’’ntiādinā cattāri saccāni yathābhūtaṃ avijānatā tato eva bālena aviddasunā yathā adhigantuṃ na sakkā, evaṃ kusītena nibbīriyenāpi, tasmā tadadhigamāya āraddhavīriyena bhavitabbanti. Tenāha bhagavā ‘‘āraddhavīriyassāyaṃ dhammo, no kusītassa’’ (dī. ni. 3.358).
‘‘आरम्भथ निक्कमथ, युञ्जथ बुद्धसासने।
‘‘Ārambhatha nikkamatha, yuñjatha buddhasāsane;
धुनाथ मच्चुनो सेनं, नळागारंव कुञ्जरो’’ति॥ (सं॰ नि॰ १.१८५; नेत्ति॰ २९; मि॰ प॰ ५.१.४)।
Dhunātha maccuno senaṃ, naḷāgāraṃva kuñjaro’’ti. (saṃ. ni. 1.185; netti. 29; mi. pa. 5.1.4);
ततियसुत्तवण्णना निट्ठिता।
Tatiyasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / इतिवुत्तकपाळि • Itivuttakapāḷi / ३. आसवक्खयसुत्तं • 3. Āsavakkhayasuttaṃ
