| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / संयुत्तनिकाय (अट्ठकथा) • Saṃyuttanikāya (aṭṭhakathā) |
७. महावग्गो
7. Mahāvaggo
१. अस्सुतवासुत्तवण्णना
1. Assutavāsuttavaṇṇanā
६१. महावग्गस्स पठमे अस्सुतवाति खन्धधातुआयतनपच्चयाकारसतिपट्ठानादीसु उग्गहपरिपुच्छाविनिच्छयरहितो। पुथुज्जनोति पुथूनं नानप्पकारानं किलेसादीनं जननादिकारणेहि पुथुज्जनो। वुत्तञ्हेतं – ‘‘पुथु किलेसे जनेन्तीति पुथुज्जना’’ति सब्बं वित्थारेतब्बं। अपिच पुथूनं गणनपथमतीतानं अरियधम्मपरम्मुखानं नीचधम्मसमाचारानं जनानं अन्तोगधत्तापि पुथुज्जनो, पुथु वा अयं विसुंयेव सङ्खं गतो, विसंसट्ठो सीलसुतादिगुणयुत्तेहि अरियेहि जनोति पुथुज्जनो। एवमेतेहि ‘‘अस्सुतवा पुथुज्जनो’’ति द्वीहिपि पदेहि ये ते –
61. Mahāvaggassa paṭhame assutavāti khandhadhātuāyatanapaccayākārasatipaṭṭhānādīsu uggahaparipucchāvinicchayarahito. Puthujjanoti puthūnaṃ nānappakārānaṃ kilesādīnaṃ jananādikāraṇehi puthujjano. Vuttañhetaṃ – ‘‘puthu kilese janentīti puthujjanā’’ti sabbaṃ vitthāretabbaṃ. Apica puthūnaṃ gaṇanapathamatītānaṃ ariyadhammaparammukhānaṃ nīcadhammasamācārānaṃ janānaṃ antogadhattāpi puthujjano, puthu vā ayaṃ visuṃyeva saṅkhaṃ gato, visaṃsaṭṭho sīlasutādiguṇayuttehi ariyehi janoti puthujjano. Evametehi ‘‘assutavā puthujjano’’ti dvīhipi padehi ye te –
‘‘दुवे पुथुज्जना वुत्ता, बुद्धेनादिच्चबन्धुना।
‘‘Duve puthujjanā vuttā, buddhenādiccabandhunā;
अन्धो पुथुज्जनो एको, कल्याणेको पुथुज्जनो’’ति॥ (महानि॰ ९४)। –
Andho puthujjano eko, kalyāṇeko puthujjano’’ti. (mahāni. 94); –
द्वे पुथुज्जना वुत्ता, तेसु अन्धपुथुज्जनो गहितो। इमस्मिन्ति पच्चुप्पन्नपच्चक्खकायं दस्सेति। चातुमहाभूतिकस्मिन्ति चतुमहाभूतकाये चतुमहाभूतेहि निब्बत्ते चतुमहाभूतमयेति अत्थो। निब्बिन्देय्याति उक्कण्ठेय्य। विरज्जेय्याति न रज्जेय्य। विमुच्चेय्याति मुच्चितुकामो भवेय्य। आचयोति वुड्ढि। अपचयोति परिहानि। आदानन्ति निब्बत्ति। निक्खेपनन्ति भेदो।
Dve puthujjanā vuttā, tesu andhaputhujjano gahito. Imasminti paccuppannapaccakkhakāyaṃ dasseti. Cātumahābhūtikasminti catumahābhūtakāye catumahābhūtehi nibbatte catumahābhūtamayeti attho. Nibbindeyyāti ukkaṇṭheyya. Virajjeyyāti na rajjeyya. Vimucceyyāti muccitukāmo bhaveyya. Ācayoti vuḍḍhi. Apacayoti parihāni. Ādānanti nibbatti. Nikkhepananti bhedo.
तस्माति यस्मा इमे चत्तारो वुड्ढिहानिनिब्बत्तिभेदा पञ्ञायन्ति, तस्मा तंकारणाति अत्थो। इति भगवा चातुमहाभूतिके काये रूपं परिग्गहेतुं अयुत्तरूपं कत्वा अरूपं परिग्गहेतुं युत्तरूपं करोति। कस्मा? तेसञ्हि भिक्खूनं रूपस्मिं गाहो बलवा अधिमत्तो, तेन तेसं रूपे गाहस्स परिग्गहेतब्बरूपतं दस्सेत्वा निक्कड्ढन्तो अरूपे पतिट्ठापनत्थं एवमाह।
Tasmāti yasmā ime cattāro vuḍḍhihāninibbattibhedā paññāyanti, tasmā taṃkāraṇāti attho. Iti bhagavā cātumahābhūtike kāye rūpaṃ pariggahetuṃ ayuttarūpaṃ katvā arūpaṃ pariggahetuṃ yuttarūpaṃ karoti. Kasmā? Tesañhi bhikkhūnaṃ rūpasmiṃ gāho balavā adhimatto, tena tesaṃ rūpe gāhassa pariggahetabbarūpataṃ dassetvā nikkaḍḍhanto arūpe patiṭṭhāpanatthaṃ evamāha.
चित्तन्तिआदि सब्बं मनायतनस्सेव नामं। तञ्हि चित्तवत्थुताय चित्तगोचरताय सम्पयुत्तधम्मचित्तताय च चित्तं, मननट्ठेन मनो, विजाननट्ठेन विञ्ञाणन्ति वुच्चति। नालन्ति न समत्थो। अज्झोसितन्ति तण्हाय गिलित्वा परिनिट्ठपेत्वा गहितं। ममायितन्ति तण्हाममत्तेन मम इदन्ति गहितं। परामट्ठन्ति दिट्ठिया परामसित्वा गहितं। एतं ममाति तण्हागाहो, तेन अट्ठसततण्हाविचरितं गहितं होति। एसोहमस्मीति मानगाहो, तेन नव माना गहिता होन्ति। एसो मे अत्ताति दिट्ठिगाहो, तेन द्वासट्ठि दिट्ठियो गहिता होन्ति। तस्माति यस्मा एवं दीघरत्तं गहितं, तस्मा निब्बिन्दितुं न समत्थो।
Cittantiādi sabbaṃ manāyatanasseva nāmaṃ. Tañhi cittavatthutāya cittagocaratāya sampayuttadhammacittatāya ca cittaṃ, mananaṭṭhena mano, vijānanaṭṭhena viññāṇanti vuccati. Nālanti na samattho. Ajjhositanti taṇhāya gilitvā pariniṭṭhapetvā gahitaṃ. Mamāyitanti taṇhāmamattena mama idanti gahitaṃ. Parāmaṭṭhanti diṭṭhiyā parāmasitvā gahitaṃ. Etaṃ mamāti taṇhāgāho, tena aṭṭhasatataṇhāvicaritaṃ gahitaṃ hoti. Esohamasmīti mānagāho, tena nava mānā gahitā honti. Eso me attāti diṭṭhigāho, tena dvāsaṭṭhi diṭṭhiyo gahitā honti. Tasmāti yasmā evaṃ dīgharattaṃ gahitaṃ, tasmā nibbindituṃ na samattho.
वरं, भिक्खवेति इदं कस्मा आह? पठमञ्हि तेन रूपं परिग्गहेतुं अयुत्तरूपं कतं, अरूपं युत्तरूपं, अथ ‘‘तेसं भिक्खूनं रूपतो गाहो निक्खमित्वा अरूपं गतो’’ति ञत्वा तं निक्कड्ढितुं इमं देसनं आरभि। तत्थ अत्ततो उपगच्छेय्याति अत्ताति गण्हेय्य। भिय्योपीति वस्ससततो उद्धम्पि। कस्मा पन भगवा एवमाह? किं अतिरेकवस्ससतं तिट्ठमानं रूपं नाम अत्थि? ननु पठमवये पवत्तं रूपं मज्झिमवयं न पापुणाति, मज्झिमवये पवत्तं पच्छिमवयं, पुरेभत्ते पवत्तं पच्छाभत्तं, पच्छाभत्ते पवत्तं पठमयामं, पठमयामे पवत्तं मज्झिमयामं, मज्झिमयामे पवत्तं पच्छिमयामं न पापुणाति? तथा गमने पवत्तं ठानं, ठाने पवत्तं निसज्जं, निसज्जाय पवत्तं सयनं न पापुणाति। एकइरियापथेपि पादस्स उद्धरणे पवत्तं अतिहरणं, अतिहरणे पवत्तं वीतिहरणं, वीतिहरणे पवत्तं वोस्सज्जनं, वोस्सज्जने पवत्तं सन्निक्खेपनं, सन्निक्खेपने पवत्तं सन्निरुज्झनं न पापुणाति, तत्थ तत्थेव ओधि ओधि पब्बं पब्बं हुत्वा तत्तकपाले पक्खित्ततिला विय पटपटायन्ता सङ्खारा भिज्जन्तीति? सच्चमेतं। यथा पन पदीपस्स जलतो जाता तं तं वट्टिप्पदेसं अनतिक्कमित्वा तत्थ तत्थेव भिज्जति, अथ च पन पवेणिसम्बन्धवसेन सब्बरत्तिं जलितो पदीपोति वुच्चति, एवमिधापि पवेणिवसेन अयम्पि कायो एवं चिरट्ठितिको विय कत्वा दस्सितो।
Varaṃ, bhikkhaveti idaṃ kasmā āha? Paṭhamañhi tena rūpaṃ pariggahetuṃ ayuttarūpaṃ kataṃ, arūpaṃ yuttarūpaṃ, atha ‘‘tesaṃ bhikkhūnaṃ rūpato gāho nikkhamitvā arūpaṃ gato’’ti ñatvā taṃ nikkaḍḍhituṃ imaṃ desanaṃ ārabhi. Tattha attato upagaccheyyāti attāti gaṇheyya. Bhiyyopīti vassasatato uddhampi. Kasmā pana bhagavā evamāha? Kiṃ atirekavassasataṃ tiṭṭhamānaṃ rūpaṃ nāma atthi? Nanu paṭhamavaye pavattaṃ rūpaṃ majjhimavayaṃ na pāpuṇāti, majjhimavaye pavattaṃ pacchimavayaṃ, purebhatte pavattaṃ pacchābhattaṃ, pacchābhatte pavattaṃ paṭhamayāmaṃ, paṭhamayāme pavattaṃ majjhimayāmaṃ, majjhimayāme pavattaṃ pacchimayāmaṃ na pāpuṇāti? Tathā gamane pavattaṃ ṭhānaṃ, ṭhāne pavattaṃ nisajjaṃ, nisajjāya pavattaṃ sayanaṃ na pāpuṇāti. Ekairiyāpathepi pādassa uddharaṇe pavattaṃ atiharaṇaṃ, atiharaṇe pavattaṃ vītiharaṇaṃ, vītiharaṇe pavattaṃ vossajjanaṃ, vossajjane pavattaṃ sannikkhepanaṃ, sannikkhepane pavattaṃ sannirujjhanaṃ na pāpuṇāti, tattha tattheva odhi odhi pabbaṃ pabbaṃ hutvā tattakapāle pakkhittatilā viya paṭapaṭāyantā saṅkhārā bhijjantīti? Saccametaṃ. Yathā pana padīpassa jalato jātā taṃ taṃ vaṭṭippadesaṃ anatikkamitvā tattha tattheva bhijjati, atha ca pana paveṇisambandhavasena sabbarattiṃ jalito padīpoti vuccati, evamidhāpi paveṇivasena ayampi kāyo evaṃ ciraṭṭhitiko viya katvā dassito.
रत्तिया च दिवसस्स चाति रत्तिम्हि च दिवसे च। भुम्मत्थे हेतं सामिवचनं। अञ्ञदेव उप्पज्जति, अञ्ञं निरुज्झतीति यं रत्तिं उप्पज्जति च निरुज्झति च, ततो अञ्ञदेव दिवा उप्पज्जति च निरुज्झति चाति अत्थो। अञ्ञं उप्पज्जति, अनुप्पन्नमेव अञ्ञं निरुज्झतीति एवं पन अत्थो न गहेतब्बो। ‘‘रत्तिया च दिवसस्स चा’’ति इदं पुरिमपवेणितो परित्तकं पवेणिं गहेत्वा पवेणिवसेनेव वुत्तं, एकरत्तिं पन एकदिवसं वा एकमेव चित्तं ठातुं समत्थं नाम नत्थि। एकस्मिञ्हि अच्छराक्खणे अनेकानि चित्तकोटिसतसहस्सानि उप्पज्जन्ति। वुत्तम्पि चेतं मिलिन्दपञ्हे –
Rattiyā ca divasassa cāti rattimhi ca divase ca. Bhummatthe hetaṃ sāmivacanaṃ. Aññadeva uppajjati, aññaṃ nirujjhatīti yaṃ rattiṃ uppajjati ca nirujjhati ca, tato aññadeva divā uppajjati ca nirujjhati cāti attho. Aññaṃ uppajjati, anuppannameva aññaṃ nirujjhatīti evaṃ pana attho na gahetabbo. ‘‘Rattiyā ca divasassa cā’’ti idaṃ purimapaveṇito parittakaṃ paveṇiṃ gahetvā paveṇivaseneva vuttaṃ, ekarattiṃ pana ekadivasaṃ vā ekameva cittaṃ ṭhātuṃ samatthaṃ nāma natthi. Ekasmiñhi accharākkhaṇe anekāni cittakoṭisatasahassāni uppajjanti. Vuttampi cetaṃ milindapañhe –
‘‘वाहसतं खो, महाराज , वीहीनं, अड्ढचूळञ्च वाहा, वीहिसत्तम्बणानि, द्वे च तुम्बा, एकच्छराक्खणे पवत्तस्स चित्तस्स एत्तका वीही लक्खं ठपीयमाना परिक्खयं परियादानं गच्छेय्यु’’न्ति।
‘‘Vāhasataṃ kho, mahārāja , vīhīnaṃ, aḍḍhacūḷañca vāhā, vīhisattambaṇāni, dve ca tumbā, ekaccharākkhaṇe pavattassa cittassa ettakā vīhī lakkhaṃ ṭhapīyamānā parikkhayaṃ pariyādānaṃ gaccheyyu’’nti.
पवनेति महावने। तं मुञ्चित्वा अञ्ञं गण्हाति, तं मुञ्चित्वा अञ्ञं गण्हातीति इमिना न सो गण्हितब्बसाखं अलभित्वा भूमिं ओतरति। अथ खो तस्मिं महावने विचरन्तो तं तं साखं गण्हन्तोयेव चरतीति अयमत्थो दस्सितो।
Pavaneti mahāvane. Taṃ muñcitvā aññaṃ gaṇhāti, taṃ muñcitvā aññaṃ gaṇhātīti iminā na so gaṇhitabbasākhaṃ alabhitvā bhūmiṃ otarati. Atha kho tasmiṃ mahāvane vicaranto taṃ taṃ sākhaṃ gaṇhantoyeva caratīti ayamattho dassito.
एवमेव खोति एत्थ इदं ओपम्मसंसन्दनं – अरञ्ञमहावनं विय हि आरम्मणवनं वेदितब्बं। तस्मिं वने विचरणमक्कटो विय आरम्मणवने उप्पज्जनकचित्तं। साखागहणं विय आरम्मणे लुब्भनं। यथा सो अरञ्ञे विचरन्तो मक्कटो तं तं साखं पहाय तं तं साखं गण्हाति, एवमिदं आरम्मणवने विचरन्तं चित्तम्पि कदाचि रूपारम्मणं गहेत्वा उप्पज्जति, कदाचि सद्दादीसु अञ्ञतरं, कदाचि अतीतं, कदाचि अनागतं वा पच्चुप्पन्नं वा, तथा कदाचि अज्झत्तं, कदाचि बाहिरं। यथा च सो अरञ्ञे विचरन्तो मक्कटो साखं अलभित्वा ओरुय्ह भूमियं निसिन्नोति न वत्तब्बो, एकं पन पण्णसाखं गहेत्वाव निसीदति, एवमेव आरम्मणवने विचरन्तं चित्तम्पि एकं ओलुब्भारम्मणं अलभित्वा उप्पन्नन्ति न वत्तब्बं, एकजातियं पन आरम्मणं गहेत्वाव उप्पज्जतीति वेदितब्बं। एत्तावता च पन भगवता रूपतो नीहरित्वा अरूपे गाहो पतिट्ठापितो, अरूपतो नीहरित्वा रूपे।
Evameva khoti ettha idaṃ opammasaṃsandanaṃ – araññamahāvanaṃ viya hi ārammaṇavanaṃ veditabbaṃ. Tasmiṃ vane vicaraṇamakkaṭo viya ārammaṇavane uppajjanakacittaṃ. Sākhāgahaṇaṃ viya ārammaṇe lubbhanaṃ. Yathā so araññe vicaranto makkaṭo taṃ taṃ sākhaṃ pahāya taṃ taṃ sākhaṃ gaṇhāti, evamidaṃ ārammaṇavane vicarantaṃ cittampi kadāci rūpārammaṇaṃ gahetvā uppajjati, kadāci saddādīsu aññataraṃ, kadāci atītaṃ, kadāci anāgataṃ vā paccuppannaṃ vā, tathā kadāci ajjhattaṃ, kadāci bāhiraṃ. Yathā ca so araññe vicaranto makkaṭo sākhaṃ alabhitvā oruyha bhūmiyaṃ nisinnoti na vattabbo, ekaṃ pana paṇṇasākhaṃ gahetvāva nisīdati, evameva ārammaṇavane vicarantaṃ cittampi ekaṃ olubbhārammaṇaṃ alabhitvā uppannanti na vattabbaṃ, ekajātiyaṃ pana ārammaṇaṃ gahetvāva uppajjatīti veditabbaṃ. Ettāvatā ca pana bhagavatā rūpato nīharitvā arūpe gāho patiṭṭhāpito, arūpato nīharitvā rūpe.
इदानि तं उभयतो निक्कड्ढितुकामो तत्र, भिक्खवे, सुतवा अरियसावकोति देसनं आरभि। अयं पनत्थो आसीविसदट्ठूपमाय दीपेतब्बो – एको किर पुरिसो आसीविसेन दट्ठो, अथस्स विसं हरिस्सामीति छेको भिसक्को आगन्त्वा वमनं कारेत्वा हेट्ठा गरुळो, उपरि नागोति मन्तं परिवत्तेत्वा विसं उपरि आरोपेसि। सो याव अक्खिप्पदेसा आरुळ्हभावं ञत्वा ‘‘इतो परं अभिरुहितुं न दस्सामि, दट्ठट्ठानेयेव ठपेस्सामी’’ति उपरि गरुळो, हेट्ठा नागोति मन्तं परिवत्तेत्वा कण्णे धुमेत्वा दण्डकेन पहरित्वा विसं ओतारेत्वा दट्ठट्ठानेयेव ठपेसि। तत्रस्स ठितभावं ञत्वा अगदलेपेन विसं निम्मथेत्वा न्हापेत्वा ‘‘सुखी होही’’ति वत्वा येनकामं पक्कामि।
Idāni taṃ ubhayato nikkaḍḍhitukāmo tatra, bhikkhave, sutavā ariyasāvakoti desanaṃ ārabhi. Ayaṃ panattho āsīvisadaṭṭhūpamāya dīpetabbo – eko kira puriso āsīvisena daṭṭho, athassa visaṃ harissāmīti cheko bhisakko āgantvā vamanaṃ kāretvā heṭṭhā garuḷo, upari nāgoti mantaṃ parivattetvā visaṃ upari āropesi. So yāva akkhippadesā āruḷhabhāvaṃ ñatvā ‘‘ito paraṃ abhiruhituṃ na dassāmi, daṭṭhaṭṭhāneyeva ṭhapessāmī’’ti upari garuḷo, heṭṭhā nāgoti mantaṃ parivattetvā kaṇṇe dhumetvā daṇḍakena paharitvā visaṃ otāretvā daṭṭhaṭṭhāneyeva ṭhapesi. Tatrassa ṭhitabhāvaṃ ñatvā agadalepena visaṃ nimmathetvā nhāpetvā ‘‘sukhī hohī’’ti vatvā yenakāmaṃ pakkāmi.
तत्थ आसीविसेन दट्ठस्स काये विसपतिट्ठानं विय इमेसं भिक्खूनं रूपे अधिमत्तगाहकालो, छेको भिसक्को विय तथागतो, मन्तं परिवत्तेत्वा उपरि विसस्स आरोपितकालो विय तथागतेन तेसं भिक्खूनं रूपतो गाहं नीहरित्वा अरूपे पतिट्ठापितकालो, याव अक्खिप्पदेसा आरुळ्हविसस्स उपरि अभिरुहितुं अदत्वा पुन मन्तबलेन ओतारेत्वा दट्ठट्ठानेयेव ठपनं विय सत्थारा तेसं भिक्खूनं अरूपतो गाहं नीहरित्वा रूपे पतिट्ठापितकालो। दट्ठट्ठाने ठितस्स विसस्स अगदलेपेन निम्मथनं विय उभयतो गाहं नीहरणत्थाय इमिस्सा देसनाय आरद्धकालो वेदितब्बो। तत्थ निब्बिन्दं विरज्जतीति इमिना मग्गो कथितो, विरागा विमुच्चतीति फलं, विमुत्तस्मिन्तिआदिना पच्चवेक्खणा। पठमं।
Tattha āsīvisena daṭṭhassa kāye visapatiṭṭhānaṃ viya imesaṃ bhikkhūnaṃ rūpe adhimattagāhakālo, cheko bhisakko viya tathāgato, mantaṃ parivattetvā upari visassa āropitakālo viya tathāgatena tesaṃ bhikkhūnaṃ rūpato gāhaṃ nīharitvā arūpe patiṭṭhāpitakālo, yāva akkhippadesā āruḷhavisassa upari abhiruhituṃ adatvā puna mantabalena otāretvā daṭṭhaṭṭhāneyeva ṭhapanaṃ viya satthārā tesaṃ bhikkhūnaṃ arūpato gāhaṃ nīharitvā rūpe patiṭṭhāpitakālo. Daṭṭhaṭṭhāne ṭhitassa visassa agadalepena nimmathanaṃ viya ubhayato gāhaṃ nīharaṇatthāya imissā desanāya āraddhakālo veditabbo. Tattha nibbindaṃ virajjatīti iminā maggo kathito, virāgā vimuccatīti phalaṃ, vimuttasmintiādinā paccavekkhaṇā. Paṭhamaṃ.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / संयुत्तनिकाय • Saṃyuttanikāya / १. अस्सुतवासुत्तं • 1. Assutavāsuttaṃ
टीका • Tīkā / सुत्तपिटक (टीका) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / संयुत्तनिकाय (टीका) • Saṃyuttanikāya (ṭīkā) / १. अस्सुतवासुत्तवण्णना • 1. Assutavāsuttavaṇṇanā
