| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पञ्चपकरण-अनुटीका • Pañcapakaraṇa-anuṭīkā |
६. अतीतक्खन्धादिकथा
6. Atītakkhandhādikathā
१. नसुत्तसाधनकथावण्णना
1. Nasuttasādhanakathāvaṇṇanā
२९७. ‘‘अतीतं अनागतं पच्चुप्पन्न’’न्ति अयं कालविभागपरिच्छिन्नो वोहारो धम्मानं तं तं अवत्थाविसेसं उपादाय पञ्ञत्तो। धम्मो हि सकिच्चक्खणे पच्चुप्पन्नो, ततो पुब्बे अनागतो, पच्छा अतीतोति वुत्तोवायमत्थो। तत्थ यदिपि धम्मा अनिच्चताय अनवट्ठिता, अवत्था पन तेसं यथावुत्ता ववत्थिताति तदुपादाना कालपञ्ञत्तिपि ववत्थिता एव। न हि अतीतादि अनागतादिभावेन वोहरीयति, खन्धादिपञ्ञत्ति पन अनपेक्खितकालविसेसा। तीसुपि हि कालेसु रूपक्खन्धो रूपक्खन्धोव, तथा सेसा खन्धा आयतनधातुयो च। एवमवट्ठिते यस्मा परवादी ‘‘अत्थी’’ति इमं पच्चुप्पन्ननियतं वोहारं अतीतानागतेसुपि आरोपेति, तस्मा सो अद्धसङ्करं करोति। परमत्थतो अविज्जमाने विज्जमाने कत्वा वोहरतीति ततो विवेचेतुं ‘‘अतीतं खन्धा’’तिआदिका अयं कथा आरद्धा।
297. ‘‘Atītaṃ anāgataṃ paccuppanna’’nti ayaṃ kālavibhāgaparicchinno vohāro dhammānaṃ taṃ taṃ avatthāvisesaṃ upādāya paññatto. Dhammo hi sakiccakkhaṇe paccuppanno, tato pubbe anāgato, pacchā atītoti vuttovāyamattho. Tattha yadipi dhammā aniccatāya anavaṭṭhitā, avatthā pana tesaṃ yathāvuttā vavatthitāti tadupādānā kālapaññattipi vavatthitā eva. Na hi atītādi anāgatādibhāvena voharīyati, khandhādipaññatti pana anapekkhitakālavisesā. Tīsupi hi kālesu rūpakkhandho rūpakkhandhova, tathā sesā khandhā āyatanadhātuyo ca. Evamavaṭṭhite yasmā paravādī ‘‘atthī’’ti imaṃ paccuppannaniyataṃ vohāraṃ atītānāgatesupi āropeti, tasmā so addhasaṅkaraṃ karoti. Paramatthato avijjamāne vijjamāne katvā voharatīti tato vivecetuṃ ‘‘atītaṃ khandhā’’tiādikā ayaṃ kathā āraddhā.
यस्मा पन रुप्पनादिसभावे अतीतादिभेदभिन्ने धम्मे एकज्झं गहेत्वा तत्थ रासट्ठं उपादाय खन्धपञ्ञत्ति, चक्खुरूपादीसु कारणादिअत्थं सुञ्ञतट्ठञ्च उपादाय आयतनपञ्ञत्ति धातुपञ्ञत्ति च, तस्मा सा अद्धत्तयसाधारणा, न अतीतादिपञ्ञत्ति विय अद्धविसेसाधिट्ठानाति आह ‘‘खन्धादिभावाविजहनतो अतीतानागतान’’न्ति। ते पनेते अतीतादिके खन्धादिके विय सभावधम्मतो सञ्जानन्तो परवादी ‘‘अत्थी’’ति पटिजानातीति आह ‘‘अतीतानागतानं अत्थितं इच्छन्तस्सा’’ति। सेसमेत्थ यं वत्तब्बं, तं हेट्ठा वुत्तनयमेव।
Yasmā pana ruppanādisabhāve atītādibhedabhinne dhamme ekajjhaṃ gahetvā tattha rāsaṭṭhaṃ upādāya khandhapaññatti, cakkhurūpādīsu kāraṇādiatthaṃ suññataṭṭhañca upādāya āyatanapaññatti dhātupaññatti ca, tasmā sā addhattayasādhāraṇā, na atītādipaññatti viya addhavisesādhiṭṭhānāti āha ‘‘khandhādibhāvāvijahanato atītānāgatāna’’nti. Te panete atītādike khandhādike viya sabhāvadhammato sañjānanto paravādī ‘‘atthī’’ti paṭijānātīti āha ‘‘atītānāgatānaṃ atthitaṃ icchantassā’’ti. Sesamettha yaṃ vattabbaṃ, taṃ heṭṭhā vuttanayameva.
‘‘तयोमे, भिक्खवे, निरुत्तिपथा’’ति सुत्तं निरुत्तिपथसुत्तं। तत्थ हि पच्चुप्पन्नस्सेव अत्थिभावो वुत्तो, न अतीतानागतानं। तेन वुत्तं ‘‘अत्थिताय वारितत्ता’’ति। यदि एवं ‘‘अत्थि, भिक्खवे, निब्बान’’न्ति इदं कथन्ति? तं सब्बदा उपलद्धितो वुत्तं निच्चसभावञापनत्थं असङ्खतधम्मस्स, इध पन सङ्खतधम्मानं खणत्तयसमङ्गिताय अत्थिभावो न ततो पुब्बे पच्छा चाति पञ्ञापनत्थं ‘‘यं, भिक्खवे, रूपं…पे॰… न तस्स सङ्खा भविस्सती’’ति वुत्तं। एतेन ‘‘अत्थी’’ति समञ्ञाय अनुपादानतो अतीतं अनागतं परमत्थतो नत्थीति दस्सितं होति। इमिनावूपायेनाति ‘‘खन्धादिभावाविजहनतो’’ति एवं वुत्तेन हेतुना। उपपत्तिसाधनयुत्ति हि इध ‘‘उपायो’’ति वुत्ता।
‘‘Tayome, bhikkhave, niruttipathā’’ti suttaṃ niruttipathasuttaṃ. Tattha hi paccuppannasseva atthibhāvo vutto, na atītānāgatānaṃ. Tena vuttaṃ ‘‘atthitāya vāritattā’’ti. Yadi evaṃ ‘‘atthi, bhikkhave, nibbāna’’nti idaṃ kathanti? Taṃ sabbadā upaladdhito vuttaṃ niccasabhāvañāpanatthaṃ asaṅkhatadhammassa, idha pana saṅkhatadhammānaṃ khaṇattayasamaṅgitāya atthibhāvo na tato pubbe pacchā cāti paññāpanatthaṃ ‘‘yaṃ, bhikkhave, rūpaṃ…pe… na tassa saṅkhā bhavissatī’’ti vuttaṃ. Etena ‘‘atthī’’ti samaññāya anupādānato atītaṃ anāgataṃ paramatthato natthīti dassitaṃ hoti. Imināvūpāyenāti ‘‘khandhādibhāvāvijahanato’’ti evaṃ vuttena hetunā. Upapattisādhanayutti hi idha ‘‘upāyo’’ti vuttā.
नसुत्तसाधनकथावण्णना निट्ठिता।
Nasuttasādhanakathāvaṇṇanā niṭṭhitā.
२. सुत्तसाधनकथावण्णना
2. Suttasādhanakathāvaṇṇanā
२९८. एते धम्माति एते खन्धआयतनधातुधम्मा। सुत्ताहरणन्ति निरुत्तिपथसुत्ताहरणं। नेसन्ति अतीतानागतानं।
298. Ete dhammāti ete khandhaāyatanadhātudhammā. Suttāharaṇanti niruttipathasuttāharaṇaṃ. Nesanti atītānāgatānaṃ.
सुत्तसाधनकथावण्णना निट्ठिता।
Suttasādhanakathāvaṇṇanā niṭṭhitā.
अतीतक्खन्धादिकथावण्णना निट्ठिता।
Atītakkhandhādikathāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / कथावत्थुपाळि • Kathāvatthupāḷi / ६. अतीतक्खन्धादिकथा • 6. Atītakkhandhādikathā
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / अभिधम्मपिटक (अट्ठकथा) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / पञ्चपकरण-अट्ठकथा • Pañcapakaraṇa-aṭṭhakathā / ६. अतीतक्खन्धादिकथा • 6. Atītakkhandhādikathā
