| Upanishads |
Atmabodha Upanishad
Sanskrit Devanagari with Roman transliteration (IAST)
॥ आत्मबोधोपनिषत् ॥
॥ ātmabodhopaniṣat ॥
श्रीमन्नारायणाकारमष्टाक्षरमहाशयम् ।
स्वमात्रानुभवात्सिद्धमात्मबोधं हरिं भजे ॥
śrīmannārāyaṇākāramaṣṭākṣaramahāśayam ।
svamātrānubhavātsiddhamātmabodhaṃ hariṃ bhaje ॥
ॐ वाङ्मे मनसीति शान्तिः ॥
oṃ vāṅme manasīti śāntiḥ ॥
ॐ प्रत्यगानन्दं ब्रह्मपुरुषं प्रणवस्वरूपं अकार उकार
मकार इति त्र्यक्षरं प्रणवं तदेतदोमिति । यमुक्त्वा मुच्यते
योगी जन्मसंसारबन्धनात् । ॐ नमो नारायणाय
शङ्खचक्रगदाधराय तस्मात् ॐ नमो नारायणायेति
मन्त्रोपासको वैकुण्ठभवनं गमिष्यति । अथ यदिदं
ब्रह्मपुरं पुण्डरीकं तस्मात्तडिताभमात्रं
दीपवत्प्रकाशम् ॥
oṃ pratyagānandaṃ brahmapuruṣaṃ praṇavasvarūpaṃ akāra ukāra
makāra iti tryakṣaraṃ praṇavaṃ tadetadomiti । yamuktvā mucyate
yogī janmasaṃsārabandhanāt । oṃ namo nārāyaṇāya
śaṅkhacakragadādharāya tasmāt oṃ namo nārāyaṇāyeti
mantropāsako vaikuṇṭhabhavanaṃ gamiṣyati । atha yadidaṃ
brahmapuraṃ puṇḍarīkaṃ tasmāttaḍitābhamātraṃ
dīpavatprakāśam ॥
ब्रह्मण्यो देवकीपुत्रो ब्रह्मण्यो मधुसूदनः ।
ब्रह्मण्यः पुण्डरीकाक्षो ब्रह्मण्यो विष्णुरच्युतः ॥
brahmaṇyo devakīputro brahmaṇyo madhusūdanaḥ ।
brahmaṇyaḥ puṇḍarīkākṣo brahmaṇyo viṣṇuracyutaḥ ॥
सर्वभूतस्थमेकं नारायणं कारणपुरुषमकारणं परं
ब्रह्मोम् । शोकमोहविनिर्मुक्तो विष्णुं ध्यायन्न सीदति ।
द्वैताद्वैतमभयं भवति । मृत्योः स मृत्युमाप्नोति य इह
नानेव पश्यति । हृत्पद्ममध्ये सर्वं यत्तत्प्रज्ञाने
प्रतिष्ठितम् । प्रज्ञानेत्रो लोकः प्रज्ञा प्रतिष्ठा
प्रज्ञानं ब्रह्म । स एतेन
प्रज्ञेनात्मनास्माल्लोकादुत्क्रम्यामुष्मिन्स्वर्गे लोके
सर्वान्कामानाप्त्वाऽमृतः समभवदमृतः समभवत् ।
यत्र ज्योतिरजस्रं यस्मिंल्लोकेऽभ्यर्हितम् । तस्मिन्मां देहि
स्वमानमृते लोके अक्षते अच्युते लोके अक्षते अमृतत्वं च
गच्छत्यों नमः ॥ १॥
sarvabhūtasthamekaṃ nārāyaṇaṃ kāraṇapuruṣamakāraṇaṃ paraṃ
brahmom । śokamohavinirmukto viṣṇuṃ dhyāyanna sīdati ।
dvaitādvaitamabhayaṃ bhavati । mṛtyoḥ sa mṛtyumāpnoti ya iha
nāneva paśyati । hṛtpadmamadhye sarvaṃ yattatprajñāne
pratiṣṭhitam । prajñānetro lokaḥ prajñā pratiṣṭhā
prajñānaṃ brahma । sa etena
prajñenātmanāsmāllokādutkramyāmuṣminsvarge loke
sarvānkāmānāptvā'mṛtaḥ samabhavadamṛtaḥ samabhavat ।
yatra jyotirajasraṃ yasmiṃlloke'bhyarhitam । tasminmāṃ dehi
svamānamṛte loke akṣate acyute loke akṣate amṛtatvaṃ ca
gacchatyoṃ namaḥ ॥ 1॥
प्रगलितनिजमायोऽहं निस्तुलदृशिरूपवस्तुमात्रोऽहम् ।
अस्तमिताहन्तोऽहं प्रगलितजगदीशजीवभेदोऽहम् ॥ १॥
pragalitanijamāyo'haṃ nistuladṛśirūpavastumātro'ham ।
astamitāhanto'haṃ pragalitajagadīśajīvabhedo'ham ॥ 1॥
प्रत्यगभिन्नपरोऽहं विध्वस्ताशेषविधिनिषेधोऽहम् ।
समुदस्ताश्रमितोऽहं प्रविततसुखपूर्णसंविदेवाहम् ॥ २॥
pratyagabhinnaparo'haṃ vidhvastāśeṣavidhiniṣedho'ham ।
samudastāśramito'haṃ pravitatasukhapūrṇasaṃvidevāham ॥ 2॥
साक्ष्यहमनपेक्षोऽहं निजमहिम्नि संस्थितोऽहमचलोऽहम् ।
अजरोऽहमव्ययोऽहं पक्षविपक्षादिभेदविधुरोऽहम् ॥ ३॥
sākṣyahamanapekṣo'haṃ nijamahimni saṃsthito'hamacalo'ham ।
ajaro'hamavyayo'haṃ pakṣavipakṣādibhedavidhuro'ham ॥ 3॥
अवबोधैकरसोऽहं मोक्षानन्दैकसिन्धुरेवाहम् ।
सूक्ष्मोऽहमक्षरोऽहं विगलितगुणजालकेवलात्माऽहम् ॥ ४॥
avabodhaikaraso'haṃ mokṣānandaikasindhurevāham ।
sūkṣmo'hamakṣaro'haṃ vigalitaguṇajālakevalātmā'ham ॥ 4॥
निस्त्रैगुण्यपदोऽहं कुक्षिस्थानेकलोककलनोऽहम् ।
कूटस्थचेतनोऽहं निष्क्रियधामाहमप्रतर्क्योऽहम् ॥ ५॥
nistraiguṇyapado'haṃ kukṣisthānekalokakalano'ham ।
kūṭasthacetano'haṃ niṣkriyadhāmāhamapratarkyo'ham ॥ 5॥
एकोऽहमविकलोऽहं निर्मलनिर्वाणमूर्तिरेवाहम् ।
निरवयोऽहमजोऽहं केवलसन्मात्रसारभूतोऽहम् ॥ ६॥
eko'hamavikalo'haṃ nirmalanirvāṇamūrtirevāham ।
niravayo'hamajo'haṃ kevalasanmātrasārabhūto'ham ॥ 6॥
निरवधिनिजबोधोऽहं शुभतरभावोऽहमप्रभेद्योऽहम् ।
विभुरहमनवद्योऽहं निरवधिनिःसीमतत्त्वमात्रोऽहम् ॥ ७॥
niravadhinijabodho'haṃ śubhatarabhāvo'hamaprabhedyo'ham ।
vibhurahamanavadyo'haṃ niravadhiniḥsīmatattvamātro'ham ॥ 7॥
वेद्योऽहमगमास्तैराराध्योऽहं सकलभुवनहृद्योऽहम् ।
परमानन्दघनोऽहम् परमानन्दैकभूमरूपोऽहम् ॥ ८॥
vedyo'hamagamāstairārādhyo'haṃ sakalabhuvanahṛdyo'ham ।
paramānandaghano'ham paramānandaikabhūmarūpo'ham ॥ 8॥
शुद्धोऽहमद्वयोऽहं सन्ततभावोऽहमादिशून्योऽहम् ।
शमितान्तत्रितयोऽहं बद्धो मुक्तोऽहमद्भुतात्माहम् ॥ ९॥
śuddho'hamadvayo'haṃ santatabhāvo'hamādiśūnyo'ham ।
śamitāntatritayo'haṃ baddho mukto'hamadbhutātmāham ॥ 9॥
शुद्धोऽहमान्तरोऽहं शाश्वतविज्ञानसमरसात्माहम् ।
शोधितपरतत्त्वोऽहं बोधानन्दैकमूर्तिरेवाहम् ॥ १०॥
śuddho'hamāntaro'haṃ śāśvatavijñānasamarasātmāham ।
śodhitaparatattvo'haṃ bodhānandaikamūrtirevāham ॥ 10॥
विवेकयुक्तिबुद्ध्याहं जानाम्यात्मानमद्वयम् ।
तथापि बन्धमोक्षादिव्यवहारः प्रतीयते ॥ ११॥
vivekayuktibuddhyāhaṃ jānāmyātmānamadvayam ।
tathāpi bandhamokṣādivyavahāraḥ pratīyate ॥ 11॥
निवृत्तोऽपि प्रपञ्चो मे सत्यवद्भाति सर्वदा ।
सर्पादौ रज्जुसत्तेव ब्रह्मसत्तैव केवलम् ।
प्रपञ्चाधाररूपेण वर्ततेऽतो जगन्न हि ॥ १२॥
nivṛtto'pi prapañco me satyavadbhāti sarvadā ।
sarpādau rajjusatteva brahmasattaiva kevalam ।
prapañcādhārarūpeṇa vartate'to jaganna hi ॥ 12॥
यथेक्षुरससंव्याप्ता शर्करा वर्तते तथा ।
अद्वयब्रह्मरूपेण व्याप्तोऽहं वै जगत्त्रयम् ॥ १३॥
yathekṣurasasaṃvyāptā śarkarā vartate tathā ।
advayabrahmarūpeṇa vyāpto'haṃ vai jagattrayam ॥ 13॥
ब्रह्मादिकीटपर्यन्ताः प्राणिनो मयि कल्पिताः ।
बुद्बुदादिविकारान्तस्तरङ्गः सागरे यथा ॥ १४॥
brahmādikīṭaparyantāḥ prāṇino mayi kalpitāḥ ।
budbudādivikārāntastaraṅgaḥ sāgare yathā ॥ 14॥
तरङ्गस्थं द्रवं सिन्धुर्न वाञ्छति यथा तथा ।
विषयानन्दवाञ्छा मे मा भूदानन्दरूपतः ॥ १५॥
taraṅgasthaṃ dravaṃ sindhurna vāñchati yathā tathā ।
viṣayānandavāñchā me mā bhūdānandarūpataḥ ॥ 15॥
दारिद्र्याशा यथा नास्ति सम्पन्नस्य तथा मम ।
ब्रह्मानन्दे निमग्नस्य विषयाशा न तद्भवेत् ॥ १६॥
dāridryāśā yathā nāsti sampannasya tathā mama ।
brahmānande nimagnasya viṣayāśā na tadbhavet ॥ 16॥
विषं दृष्ट्वाऽमृतं दृष्ट्वा विषं त्यजति बुद्धिमान् ।
आत्मानमपि दृष्ट्वाहमनात्मानं त्यजाम्यहम् ॥ १७॥
viṣaṃ dṛṣṭvā'mṛtaṃ dṛṣṭvā viṣaṃ tyajati buddhimān ।
ātmānamapi dṛṣṭvāhamanātmānaṃ tyajāmyaham ॥ 17॥
घटावभासको भानुर्घटनाशे न नश्यति ।
देहावभासकः साक्षी देहनाशे न नश्यति ॥ १८॥
ghaṭāvabhāsako bhānurghaṭanāśe na naśyati ।
dehāvabhāsakaḥ sākṣī dehanāśe na naśyati ॥ 18॥
न मे बन्धो न मे मुक्तिर्न मे शास्त्रं न मे गुरुः ।
मायामात्रविकासत्वान्मायातीतोऽहमद्वयः ॥ १९॥
na me bandho na me muktirna me śāstraṃ na me guruḥ ।
māyāmātravikāsatvānmāyātīto'hamadvayaḥ ॥ 19॥
प्राणाश्चलन्तु तद्धर्मैः कामैर्वा हन्यतां मनः ।
आनन्दबुद्धिपूर्णस्य मम दुःखं कथं भवेत् ॥ २०॥
prāṇāścalantu taddharmaiḥ kāmairvā hanyatāṃ manaḥ ।
ānandabuddhipūrṇasya mama duḥkhaṃ kathaṃ bhavet ॥ 20॥
आत्मानमञ्जसा वेद्मि क्वाप्यज्ञानं पलायितम् ।
कर्तृत्वमद्य मे नष्टं कर्तव्यं वापि न क्वचित् ॥ २१॥
ātmānamañjasā vedmi kvāpyajñānaṃ palāyitam ।
kartṛtvamadya me naṣṭaṃ kartavyaṃ vāpi na kvacit ॥ 21॥
ब्राह्मण्यं कुलगोत्रे च नामसौन्दर्यजातयः ।
स्थूलदेहगता एते स्थूलाद्भिन्नस्य मे नहि ॥ २२॥
brāhmaṇyaṃ kulagotre ca nāmasaundaryajātayaḥ ।
sthūladehagatā ete sthūlādbhinnasya me nahi ॥ 22॥
क्षुत्पिपासान्ध्यबाधिर्यकामक्रोधादयोऽखिलाः ।
लिङ्गदेहगता एते ह्यलिङ्गस्य न सन्ति हि ॥ २३॥
kṣutpipāsāndhyabādhiryakāmakrodhādayo'khilāḥ ।
liṅgadehagatā ete hyaliṅgasya na santi hi ॥ 23॥
जडत्वप्रियमोदत्वधर्माः कारणदेहगाः ।
न सन्ति मम नित्यस्य निर्विकारस्वरूपिणः ॥ २४॥
jaḍatvapriyamodatvadharmāḥ kāraṇadehagāḥ ।
na santi mama nityasya nirvikārasvarūpiṇaḥ ॥ 24॥
उलूकस्य यथा भानुरन्धकारः प्रतीयते ।
स्वप्रकाशे परानन्दे तमो मूढस्य जायते ॥ २५॥
ulūkasya yathā bhānurandhakāraḥ pratīyate ।
svaprakāśe parānande tamo mūḍhasya jāyate ॥ 25॥
चक्षुर्दृष्टिनिरोधेऽभ्रैः सूर्यो नास्तीति मन्यते ।
तथाऽज्ञानावृतो देही ब्रह्म नास्तीति मन्यते ॥ २६॥
cakṣurdṛṣṭinirodhe'bhraiḥ sūryo nāstīti manyate ।
tathā'jñānāvṛto dehī brahma nāstīti manyate ॥ 26॥
यथामृतं विषाद्भिन्नं विषदोषैर्न लिप्यते ।
न स्पृशामि जडाद्भिन्नो जडदोषान्प्रकाशतः ॥ २७॥
yathāmṛtaṃ viṣādbhinnaṃ viṣadoṣairna lipyate ।
na spṛśāmi jaḍādbhinno jaḍadoṣānprakāśataḥ ॥ 27॥
स्वल्पापि दीपकणिका बहुलं नाशयेत्तमः ।
स्वल्पोऽपि बोधो निबिडे बहुलं नाशयेत्तमः ॥ २८॥
svalpāpi dīpakaṇikā bahulaṃ nāśayettamaḥ ।
svalpo'pi bodho nibiḍe bahulaṃ nāśayettamaḥ ॥ 28॥
कालत्रये यथा सर्पो रज्जौ नास्ति तथा मयि ।
अहङ्कारादिदेहान्तं जगन्नास्त्यहमद्वयः ॥ २९॥
kālatraye yathā sarpo rajjau nāsti tathā mayi ।
ahaṅkārādidehāntaṃ jagannāstyahamadvayaḥ ॥ 29॥
चिद्रूपत्वान्न मे जाड्यं सत्यत्वान्नानृतं मम ।
आनन्दत्वान्न मे दुःखमज्ञानाद्भाति सत्यवत् ॥ ३०॥
cidrūpatvānna me jāḍyaṃ satyatvānnānṛtaṃ mama ।
ānandatvānna me duḥkhamajñānādbhāti satyavat ॥ 30॥
आत्मप्रबोधोपनिषदं मुहूर्तमुपासित्वा न स पुनरावर्तते न
स पुनरावर्तत इत्युपनिषत् ॥
ātmaprabodhopaniṣadaṃ muhūrtamupāsitvā na sa punarāvartate na
sa punarāvartata ityupaniṣat ॥
ॐ वाङ्मे मनसीति शान्तिः ॥
oṃ vāṅme manasīti śāntiḥ ॥
इति आत्मबोधोपनिषत्समाप्ता ॥
iti ātmabodhopaniṣatsamāptā ॥
