| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / महानिद्देसपाळि • Mahāniddesapāḷi |
१५. अत्तदण्डसुत्तनिद्देसो
15. Attadaṇḍasuttaniddeso
अथ अत्तदण्डसुत्तनिद्देसं वक्खति –
Atha attadaṇḍasuttaniddesaṃ vakkhati –
१७०.
170.
अत्तदण्डा भयं जातं, जनं पस्सथ मेधगं।
Attadaṇḍābhayaṃ jātaṃ, janaṃ passatha medhagaṃ;
संवेगं कित्तयिस्सामि, यथा संविजितं मया॥
Saṃvegaṃ kittayissāmi, yathā saṃvijitaṃ mayā.
अत्तदण्डा भयं जातन्ति। दण्डाति तयो दण्डा – कायदण्डो, वचीदण्डो, मनोदण्डो। तिविधं कायदुच्चरितं कायदण्डो, चतुब्बिधं वचीदुच्चरितं वचीदण्डो, तिविधं मनोदुच्चरितं मनोदण्डो। भयन्ति द्वे भयानि – दिट्ठधम्मिकञ्च भयं सम्परायिकञ्च भयं। कतमं दिट्ठधम्मिकं भयं? इधेकच्चो कायेन दुच्चरितं चरति, वाचाय दुच्चरितं चरति, मनसा दुच्चरितं चरति, पाणम्पि हनति, अदिन्नम्पि आदियति, सन्धिम्पि छिन्दति, निल्लोपम्पि हरति, एकागारिकम्पि करोति, परिपन्थेपि तिट्ठति, परदारम्पि गच्छति, मुसापि भणति। तमेनं गहेत्वा रञ्ञो दस्सेन्ति – ‘‘अयं, देव, चोरो आगुचारी। इमस्स यं इच्छसि तं दण्डं पणेही’’ति। तमेनं राजा परिभासति। सो परिभासपच्चया भयम्पि उप्पादेति, दुक्खं दोमनस्सं 1 पटिसंवेदेति। एतं भयं दुक्खं दोमनस्सं कुतो तस्स? अत्तदण्डतो जातं सञ्जातं निब्बत्तं अभिनिब्बत्तं पातुभूतं।
Attadaṇḍā bhayaṃ jātanti. Daṇḍāti tayo daṇḍā – kāyadaṇḍo, vacīdaṇḍo, manodaṇḍo. Tividhaṃ kāyaduccaritaṃ kāyadaṇḍo, catubbidhaṃ vacīduccaritaṃ vacīdaṇḍo, tividhaṃ manoduccaritaṃ manodaṇḍo. Bhayanti dve bhayāni – diṭṭhadhammikañca bhayaṃ samparāyikañca bhayaṃ. Katamaṃ diṭṭhadhammikaṃ bhayaṃ? Idhekacco kāyena duccaritaṃ carati, vācāya duccaritaṃ carati, manasā duccaritaṃ carati, pāṇampi hanati, adinnampi ādiyati, sandhimpi chindati, nillopampi harati, ekāgārikampi karoti, paripanthepi tiṭṭhati, paradārampi gacchati, musāpi bhaṇati. Tamenaṃ gahetvā rañño dassenti – ‘‘ayaṃ, deva, coro āgucārī. Imassa yaṃ icchasi taṃ daṇḍaṃ paṇehī’’ti. Tamenaṃ rājā paribhāsati. So paribhāsapaccayā bhayampi uppādeti, dukkhaṃ domanassaṃ 2 paṭisaṃvedeti. Etaṃ bhayaṃ dukkhaṃ domanassaṃ kuto tassa? Attadaṇḍato jātaṃ sañjātaṃ nibbattaṃ abhinibbattaṃ pātubhūtaṃ.
एत्तकेनपि राजा न तुस्सति। तमेनं राजा बन्धापेति अन्दुबन्धनेन वा रज्जुबन्धनेन वा सङ्खलिकबन्धनेन वा वेत्तबन्धनेन वा लताबन्धनेन वा पक्खेपबन्धनेन वा 3 परिक्खेपबन्धनेन वा गामबन्धनेन वा निगमबन्धनेन वा नगरबन्धनेन वा रट्ठबन्धनेन वा जनपदबन्धनेन वा अन्तमसो सवचनीयम्पि करोति – ‘‘न ते लब्भा इतो पक्कमितु’’न्ति। सो बन्धनपच्चयापि दुक्खं दोमनस्सं पटिसंवेदेति। एतं भयं दुक्खं दोमनस्सं कुतो तस्स? अत्तदण्डतो जातं सञ्जातं निब्बत्तं अभिनिब्बत्तं पातुभूतं।
Ettakenapi rājā na tussati. Tamenaṃ rājā bandhāpeti andubandhanena vā rajjubandhanena vā saṅkhalikabandhanena vā vettabandhanena vā latābandhanena vā pakkhepabandhanena vā 4 parikkhepabandhanena vā gāmabandhanena vā nigamabandhanena vā nagarabandhanena vā raṭṭhabandhanena vā janapadabandhanena vā antamaso savacanīyampi karoti – ‘‘na te labbhā ito pakkamitu’’nti. So bandhanapaccayāpi dukkhaṃ domanassaṃ paṭisaṃvedeti. Etaṃ bhayaṃ dukkhaṃ domanassaṃ kuto tassa? Attadaṇḍato jātaṃ sañjātaṃ nibbattaṃ abhinibbattaṃ pātubhūtaṃ.
एत्तकेनपि राजा न तुस्सति। राजा तस्स धनं आहरापेति – सतं वा सहस्सं वा सतसहस्सं वा। सो धनजानिपच्चयापि दुक्खं दोमनस्सं पटिसंवेदेति। एतं भयं दुक्खं दोमनस्सं कुतो तस्स? अत्तदण्डतो जातं सञ्जातं निब्बत्तं अभिनिब्बत्तं पातुभूतं।
Ettakenapi rājā na tussati. Rājā tassa dhanaṃ āharāpeti – sataṃ vā sahassaṃ vā satasahassaṃ vā. So dhanajānipaccayāpi dukkhaṃ domanassaṃ paṭisaṃvedeti. Etaṃ bhayaṃ dukkhaṃ domanassaṃ kuto tassa? Attadaṇḍato jātaṃ sañjātaṃ nibbattaṃ abhinibbattaṃ pātubhūtaṃ.
एत्तकेनपि राजा न तुस्सति। तमेनं राजा विविधा कम्मकारणा कारापेति – कसाहिपि ताळेति, वेत्तेहिपि ताळेति, अड्ढदण्डकेहिपि ताळेति, हत्थम्पि छिन्दति, पादम्पि छिन्दति, हत्थपादम्पि छिन्दति, कण्णम्पि छिन्दति, नासम्पि छिन्दति, कण्णनासम्पि छिन्दति, बिलङ्गथालिकम्पि करोति, सङ्खमुण्डिकम्पि करोति, राहुमुखम्पि करोति, जोतिमालिकम्पि करोति, हत्थपज्जोतिकम्पि करोति, एरकपत्तिकम्पि करोति, चीरकवासिकम्पि करोति, एणेय्यकम्पि करोति, बळिसमंसिकम्पि करोति, कहापणिकम्पि करोति, खारापतच्छिकम्पि करोति, पलिघपरिवत्तकम्पि करोति, पलालपीठकम्पि करोति, तत्तेनपि तेलेन ओसिञ्चति, सुनखेहिपि खादापेति, जीवन्तम्पि सूले उत्तासेति, असिनापि सीसं छिन्दति। सो कम्मकारणपच्चयापि दुक्खं दोमनस्सं पटिसंवेदेति। एतं भयं दुक्खं दोमनस्सं कुतो तस्स? अत्तदण्डतो जातं सञ्जातं निब्बत्तं अभिनिब्बत्तं पातुभूतं। राजा इमेसं चतुन्नं दण्डानं इस्सरो।
Ettakenapi rājā na tussati. Tamenaṃ rājā vividhā kammakāraṇā kārāpeti – kasāhipi tāḷeti, vettehipi tāḷeti, aḍḍhadaṇḍakehipi tāḷeti, hatthampi chindati, pādampi chindati, hatthapādampi chindati, kaṇṇampi chindati, nāsampi chindati, kaṇṇanāsampi chindati, bilaṅgathālikampi karoti, saṅkhamuṇḍikampi karoti, rāhumukhampi karoti, jotimālikampi karoti, hatthapajjotikampi karoti, erakapattikampi karoti, cīrakavāsikampi karoti, eṇeyyakampi karoti, baḷisamaṃsikampi karoti, kahāpaṇikampi karoti, khārāpatacchikampi karoti, palighaparivattakampi karoti, palālapīṭhakampi karoti, tattenapi telena osiñcati, sunakhehipi khādāpeti, jīvantampi sūle uttāseti, asināpi sīsaṃ chindati. So kammakāraṇapaccayāpi dukkhaṃ domanassaṃ paṭisaṃvedeti. Etaṃ bhayaṃ dukkhaṃ domanassaṃ kuto tassa? Attadaṇḍato jātaṃ sañjātaṃ nibbattaṃ abhinibbattaṃ pātubhūtaṃ. Rājā imesaṃ catunnaṃ daṇḍānaṃ issaro.
सो सकेन कम्मेन कायस्स भेदा परं मरणा अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपज्जति। तमेनं निरयपाला पञ्चविधबन्धनं नाम कम्मकारणं कारेन्ति – तत्तं अयोखिलं हत्थे गमेन्ति, तत्तं अयोखिलं दुतिये हत्थे गमेन्ति, तत्तं अयोखिलं पादे गमेन्ति, तत्तं अयोखिलं दुतिये पादे गमेन्ति, तत्तं अयोखिलं मज्झे उरस्मिं गमेन्ति। सो तत्थ दुक्खा तिब्बा 5 कटुका वेदना वेदेति; न च ताव कालंकरोति याव न तं पापकम्मं ब्यन्तीहोति। एतं भयं दुक्खं दोमनस्सं कुतो तस्स? अत्तदण्डतो जातं सञ्जातं निब्बत्तं अभिनिब्बत्तं पातुभूतं।
So sakena kammena kāyassa bhedā paraṃ maraṇā apāyaṃ duggatiṃ vinipātaṃ nirayaṃ upapajjati. Tamenaṃ nirayapālā pañcavidhabandhanaṃ nāma kammakāraṇaṃ kārenti – tattaṃ ayokhilaṃ hatthe gamenti, tattaṃ ayokhilaṃ dutiye hatthe gamenti, tattaṃ ayokhilaṃ pāde gamenti, tattaṃ ayokhilaṃ dutiye pāde gamenti, tattaṃ ayokhilaṃ majjhe urasmiṃ gamenti. So tattha dukkhā tibbā 6 kaṭukā vedanā vedeti; na ca tāva kālaṃkaroti yāva na taṃ pāpakammaṃ byantīhoti. Etaṃ bhayaṃ dukkhaṃ domanassaṃ kuto tassa? Attadaṇḍato jātaṃ sañjātaṃ nibbattaṃ abhinibbattaṃ pātubhūtaṃ.
तमेनं निरयपाला संवेसेत्वा 7 कुठारीहि 8 तच्छेन्ति। सो तत्थ दुक्खा तिब्बा कटुका वेदना वेदेति; न च ताव कालंकरोति याव न तं पापकम्मं ब्यन्तीहोति। तमेनं निरयपाला उद्धंपादं 9 अधोसिरं गहेत्वा वासीहि तच्छेन्ति। तमेनं निरयपाला रथे योजेत्वा आदित्ताय पथविया सम्पज्जलिताय सजोतिभूताय सारेन्तिपि पच्चासारेन्तिपि 10 …पे॰… तमेनं निरयपाला महन्तं अङ्गारपब्बतं आदित्तं सम्पज्जलितं सजोतिभूतं आरोपेन्तिपि ओरोपेन्तिपि…पे॰… तमेनं निरयपाला उद्धंपादं अधोसिरं गहेत्वा तत्ताय लोहकुम्भिया पक्खिपन्ति आदित्ताय सम्पज्जलिताय सजोतिभूताय। सो तत्थ फेणुद्देहकं पच्चति। सो तत्थ फेणुद्देहकं पच्चमानो सकिम्पि उद्धं गच्छति, सकिम्पि अधो गच्छति, सकिम्पि तिरियं गच्छति। सो तत्थ दुक्खा तिब्बा कटुका वेदना वेदेति; न च ताव कालंकरोति याव न तं पापकम्मं ब्यन्तीहोति। एतं भयं दुक्खं दोमनस्सं कुतो तस्स? अत्तदण्डतो जातं सञ्जातं निब्बत्तं अभिनिब्बत्तं पातुभूतं। तमेनं निरयपाला महानिरये पक्खिपन्ति। सो खो पन महानिरयो –
Tamenaṃ nirayapālā saṃvesetvā 11 kuṭhārīhi 12 tacchenti. So tattha dukkhā tibbā kaṭukā vedanā vedeti; na ca tāva kālaṃkaroti yāva na taṃ pāpakammaṃ byantīhoti. Tamenaṃ nirayapālā uddhaṃpādaṃ 13 adhosiraṃ gahetvā vāsīhi tacchenti. Tamenaṃ nirayapālā rathe yojetvā ādittāya pathaviyā sampajjalitāya sajotibhūtāya sārentipi paccāsārentipi 14 …pe… tamenaṃ nirayapālā mahantaṃ aṅgārapabbataṃ ādittaṃ sampajjalitaṃ sajotibhūtaṃ āropentipi oropentipi…pe… tamenaṃ nirayapālā uddhaṃpādaṃ adhosiraṃ gahetvā tattāya lohakumbhiyā pakkhipanti ādittāya sampajjalitāya sajotibhūtāya. So tattha pheṇuddehakaṃ paccati. So tattha pheṇuddehakaṃ paccamāno sakimpi uddhaṃ gacchati, sakimpi adho gacchati, sakimpi tiriyaṃ gacchati. So tattha dukkhā tibbā kaṭukā vedanā vedeti; na ca tāva kālaṃkaroti yāva na taṃ pāpakammaṃ byantīhoti. Etaṃ bhayaṃ dukkhaṃ domanassaṃ kuto tassa? Attadaṇḍato jātaṃ sañjātaṃ nibbattaṃ abhinibbattaṃ pātubhūtaṃ. Tamenaṃ nirayapālā mahāniraye pakkhipanti. So kho pana mahānirayo –
‘‘चतुक्कण्णो चतुद्वारो, विभत्तो भागसो मितो।
‘‘Catukkaṇṇo catudvāro, vibhatto bhāgaso mito;
‘‘तस्स अयोमया भूमि, जलिता तेजसा युता।
‘‘Tassa ayomayā bhūmi, jalitā tejasā yutā;
समन्ता योजनसतं, फरित्वा तिट्ठति सब्बदा॥
Samantā yojanasataṃ, pharitvā tiṭṭhati sabbadā.
‘‘कदरियातपना घोरा, अच्चिमन्तो दुरासदा।
‘‘Kadariyātapanā ghorā, accimanto durāsadā;
लोमहंसनरूपा च, भिस्मा पटिभया दुखा॥
Lomahaṃsanarūpā ca, bhismā paṭibhayā dukhā.
‘‘पुरत्थिमाय भित्तिया, अच्चिक्खन्धो समुट्ठितो।
‘‘Puratthimāya bhittiyā, accikkhandho samuṭṭhito;
दहन्तो पापकम्मन्ते, पच्छिमाय पटिहञ्ञति॥
Dahanto pāpakammante, pacchimāya paṭihaññati.
‘‘पच्छिमाय च भित्तिया, अच्चिक्खन्धो समुट्ठितो।
‘‘Pacchimāya ca bhittiyā, accikkhandho samuṭṭhito;
दहन्तो पापकम्मन्ते, पुरत्थिमाय पटिहञ्ञति॥
Dahanto pāpakammante, puratthimāya paṭihaññati.
‘‘उत्तराय च भित्तिया, अच्चिक्खन्धो समुट्ठितो।
‘‘Uttarāya ca bhittiyā, accikkhandho samuṭṭhito;
दहन्तो पापकम्मन्ते, दक्खिणाय पटिहञ्ञति॥
Dahanto pāpakammante, dakkhiṇāya paṭihaññati.
‘‘दक्खिणाय च भित्तिया, अच्चिक्खन्धो समुट्ठितो।
‘‘Dakkhiṇāya ca bhittiyā, accikkhandho samuṭṭhito;
दहन्तो पापकम्मन्ते, उत्तराय पटिहञ्ञति॥
Dahanto pāpakammante, uttarāya paṭihaññati.
‘‘हेट्ठतो च समुट्ठाय, अच्चिक्खन्धो भयानको।
‘‘Heṭṭhato ca samuṭṭhāya, accikkhandho bhayānako;
दहन्तो पापकम्मन्ते, छदनस्मिं पटिहञ्ञति॥
Dahanto pāpakammante, chadanasmiṃ paṭihaññati.
‘‘छदनम्हा समुट्ठाय, अच्चिक्खन्धो भयानको।
‘‘Chadanamhā samuṭṭhāya, accikkhandho bhayānako;
दहन्तो पापकम्मन्ते, भूमियं पटिहञ्ञति॥
Dahanto pāpakammante, bhūmiyaṃ paṭihaññati.
‘‘अयोकपालमादित्तं, सन्तत्तं जलितं यथा।
‘‘Ayokapālamādittaṃ, santattaṃ jalitaṃ yathā;
एवं अवीचिनिरयो, हेट्ठा उपरि पस्सतो॥
Evaṃ avīcinirayo, heṭṭhā upari passato.
‘‘तत्थ सत्ता महालुद्दा, महाकिब्बिसकारिनो।
‘‘Tattha sattā mahāluddā, mahākibbisakārino;
‘‘जातवेदसमो कायो, तेसं निरयवासिनं।
‘‘Jātavedasamo kāyo, tesaṃ nirayavāsinaṃ;
पस्स कम्मानं दळ्हत्तं, न भस्मा होति नपी मसि॥
Passa kammānaṃ daḷhattaṃ, na bhasmā hoti napī masi.
‘‘पुरत्थिमेनपि धावन्ति, ततो धावन्ति पच्छिमं।
‘‘Puratthimenapi dhāvanti, tato dhāvanti pacchimaṃ;
उत्तरेनपि धावन्ति, ततो धावन्ति दक्खिणं॥
Uttarenapi dhāvanti, tato dhāvanti dakkhiṇaṃ.
अभिनिक्खमितासा ते, सत्ता मोक्खगवेसिनो॥
Abhinikkhamitāsā te, sattā mokkhagavesino.
‘‘न ते ततो निक्खमितुं, लभन्ति कम्मपच्चया।
‘‘Na te tato nikkhamituṃ, labhanti kammapaccayā;
तेसञ्च पापकम्मन्तं, अविपक्कं कतं बहु’’न्ति॥
Tesañca pāpakammantaṃ, avipakkaṃ kataṃ bahu’’nti.
एतं भयं दुक्खं दोमनस्सं कुतो तस्स? अत्तदण्डतो जातं सञ्जातं निब्बत्तं अभिनिब्बत्तं पातुभूतं। यानि च नेरयिकानि दुक्खानि यानि च तिरच्छानयोनिकानि दुक्खानि यानि च पेत्तिविसयिकानि दुक्खानि यानि च मानुसिकानि दुक्खानि; तानि कुतो जातानि कुतो सञ्जातानि कुतो निब्बत्तानि कुतो अभिनिब्बत्तानि कुतो पातुभूतानि? अत्तदण्डतो जातानि सञ्जातानि निब्बत्तानि अभिनिब्बत्तानि पातुभूतानीति – अत्तदण्डा भयं जातं।
Etaṃ bhayaṃ dukkhaṃ domanassaṃ kuto tassa? Attadaṇḍato jātaṃ sañjātaṃ nibbattaṃ abhinibbattaṃ pātubhūtaṃ. Yāni ca nerayikāni dukkhāni yāni ca tiracchānayonikāni dukkhāni yāni ca pettivisayikāni dukkhāni yāni ca mānusikāni dukkhāni; tāni kuto jātāni kuto sañjātāni kuto nibbattāni kuto abhinibbattāni kuto pātubhūtāni? Attadaṇḍato jātāni sañjātāni nibbattāni abhinibbattāni pātubhūtānīti – attadaṇḍā bhayaṃ jātaṃ.
जनं पस्सथ मेधगन्ति। जनन्ति खत्तिया च ब्राह्मणा च वेस्सा च सुद्दा च गहट्ठा च पब्बजिता च देवा च मनुस्सा च मेधगं जनं कलहं जनं विरुद्धं जनं पटिविरुद्धं जनं आहतं जनं पच्चाहतं जनं आघातितं जनं पच्चाघातितं जनं पस्सथ दक्खथ ओलोकेथ निज्झायेथ उपपरिक्खथाति – जनं पस्सथ मेधगं।
Janaṃ passatha medhaganti. Jananti khattiyā ca brāhmaṇā ca vessā ca suddā ca gahaṭṭhā ca pabbajitā ca devā ca manussā ca medhagaṃ janaṃ kalahaṃ janaṃ viruddhaṃ janaṃ paṭiviruddhaṃ janaṃ āhataṃ janaṃ paccāhataṃ janaṃ āghātitaṃ janaṃ paccāghātitaṃ janaṃ passatha dakkhatha oloketha nijjhāyetha upaparikkhathāti – janaṃ passatha medhagaṃ.
संवेगं कित्तयिस्सामीति। संवेगं उब्बेगं उत्रासं भयं पीळनं घट्टनं उपद्दवं उपसग्गं। कित्तयिस्सामीति पकित्तयिस्सामि आचिक्खिस्सामि देसेस्सामि पञ्ञपेस्सामि पट्ठपेस्सामि विवरिस्सामि विभजिस्सामि उत्तानीकरिस्सामि पकासिस्सामीति – संवेगं कित्तयिस्सामि।
Saṃvegaṃ kittayissāmīti. Saṃvegaṃ ubbegaṃ utrāsaṃ bhayaṃ pīḷanaṃ ghaṭṭanaṃ upaddavaṃ upasaggaṃ. Kittayissāmīti pakittayissāmi ācikkhissāmi desessāmi paññapessāmi paṭṭhapessāmi vivarissāmi vibhajissāmi uttānīkarissāmi pakāsissāmīti – saṃvegaṃ kittayissāmi.
यथा संविजितं मयाति। यथा मया अत्तनायेव अत्तानं संवेजितो उब्बेजितो संवेगमापादितोति – यथा संविजितं मया।
Yathā saṃvijitaṃ mayāti. Yathā mayā attanāyeva attānaṃ saṃvejito ubbejito saṃvegamāpāditoti – yathā saṃvijitaṃ mayā.
तेनाह भगवा –
Tenāha bhagavā –
‘‘अत्तदण्डा भयं जातं, जनं पस्सथ मेधगं।
‘‘Attadaṇḍā bhayaṃ jātaṃ, janaṃ passatha medhagaṃ;
संवेगं कित्तयिस्सामि, यथा संविजितं मया’’ति॥
Saṃvegaṃ kittayissāmi, yathā saṃvijitaṃ mayā’’ti.
१७१.
171.
फन्दमानं पजं दिस्वा, मच्छे अप्पोदके यथा।
Phandamānaṃpajaṃ disvā, macche appodake yathā;
अञ्ञमञ्ञेहि ब्यारुद्धे, दिस्वा मं भयमाविसि॥
Aññamaññehi byāruddhe, disvā maṃ bhayamāvisi.
फन्दमानं पजं दिस्वाति। पजाति सत्ताधिवचनं। पजं तण्हाफन्दनाय फन्दमानं दिट्ठिफन्दनाय फन्दमानं किलेसफन्दनाय फन्दमानं दुच्चरितफन्दनाय फन्दमानं पयोगफन्दनाय फन्दमानं विपाकफन्दनाय फन्दमानं रत्तं रागेन फन्दमानं दुट्ठं दोसेन फन्दमानं मूळ्हं मोहेन फन्दमानं विनिबद्धं मानेन फन्दमानं परामट्ठं दिट्ठिया फन्दमानं विक्खेपगतं उद्धच्चेन फन्दमानं अनिट्ठङ्गतं विचिकिच्छाय फन्दमानं थामगतं अनुसयेहि फन्दमानं लाभेन फन्दमानं अलाभेन फन्दमानं यसेन फन्दमानं अयसेन फन्दमानं पसंसाय फन्दमानं निन्दाय फन्दमानं सुखेन फन्दमानं दुक्खेन फन्दमानं जातिया फन्दमानं जराय फन्दमानं ब्याधिना फन्दमानं मरणेन फन्दमानं सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासेहि फन्दमानं नेरयिकेन दुक्खेन फन्दमानं तिरच्छानयोनिकेन दुक्खेन फन्दमानं पेत्तिविसयिकेन दुक्खेन फन्दमानं मानुसिकेन दुक्खेन फन्दमानं गब्भोक्कन्तिमूलकेन दुक्खेन… गब्भट्ठितिमूलकेन 23 दुक्खेन… गब्भावुट्ठानमूलकेन दुक्खेन… जातस्सूपनिबन्धकेन दुक्खेन… जातस्स पराधेय्यकेन दुक्खेन… अत्तूपक्कमेन दुक्खेन… परूपक्कमेन दुक्खेन… दुक्खदुक्खेन… सङ्खारदुक्खेन… विपरिणामदुक्खेन… चक्खुरोगेन दुक्खेन… सोतरोगेन … घानरोगेन… जिव्हारोगेन … कायरोगेन… सीसरोगेन … कण्णरोगेन… मुखरोगेन… दन्तरोगेन… कासेन… सासेन… पिनासेन… डाहेन… जरेन… कुच्छिरोगेन… मुच्छाय… पक्खन्दिकाय… सूलाय… विसूचिकाय… कुट्ठेन… गण्डेन… किलासेन… सोसेन… अपमारेन… दद्दुया… कण्डुया… कच्छुया… रखसाय… वितच्छिकाय… लोहितेन… पित्तेन… मधुमेहेन… अंसाय… पीळकाय… भगन्दलेन… पित्तसमुट्ठानेन आबाधेन… सेम्हसमुट्ठानेन आबाधेन… वातसमुट्ठानेन आबाधेन… सन्निपातिकेन आबाधेन… उतुपरिणामजेन आबाधेन… विसमपरिहारजेन आबाधेन … ओपक्कमिकेन आबाधेन… कम्मविपाकजेन आबाधेन… सीतेन… उण्हेन… जिघच्छाय… पिपासाय… उच्चारेन… पस्सावेन… डंसमकसवातातपसरीसपसम्फस्सेन दुक्खेन… मातुमरणेन दुक्खेन… पितुमरणेन दुक्खेन… भातुमरणेन दुक्खेन… भगिनिमरणेन दुक्खेन… पुत्तमरणेन दुक्खेन… धीतुमरणेन दुक्खेन… ञातिमरणेन दुक्खेन… भोगब्यसनेन दुक्खेन… रोगब्यसनेन दुक्खेन… सीलब्यसनेन दुक्खेन… दिट्ठिब्यसनेन दुक्खेन फन्दमानं सम्फन्दमानं विप्फन्दमानं वेधमानं पवेधमानं सम्पवेधमानं। दिस्वाति दिस्वा पस्सित्वा तुलयित्वा तीरयित्वा विभावयित्वा विभूतं कत्वाति – फन्दमानं पजं दिस्वा।
Phandamānaṃ pajaṃ disvāti. Pajāti sattādhivacanaṃ. Pajaṃ taṇhāphandanāya phandamānaṃ diṭṭhiphandanāya phandamānaṃ kilesaphandanāya phandamānaṃ duccaritaphandanāya phandamānaṃ payogaphandanāya phandamānaṃ vipākaphandanāya phandamānaṃ rattaṃ rāgena phandamānaṃ duṭṭhaṃ dosena phandamānaṃ mūḷhaṃ mohena phandamānaṃ vinibaddhaṃ mānena phandamānaṃ parāmaṭṭhaṃ diṭṭhiyā phandamānaṃ vikkhepagataṃ uddhaccena phandamānaṃ aniṭṭhaṅgataṃ vicikicchāya phandamānaṃ thāmagataṃ anusayehi phandamānaṃ lābhena phandamānaṃ alābhena phandamānaṃ yasena phandamānaṃ ayasena phandamānaṃ pasaṃsāya phandamānaṃ nindāya phandamānaṃ sukhena phandamānaṃ dukkhena phandamānaṃ jātiyā phandamānaṃ jarāya phandamānaṃ byādhinā phandamānaṃ maraṇena phandamānaṃ sokaparidevadukkhadomanassupāyāsehi phandamānaṃ nerayikena dukkhena phandamānaṃ tiracchānayonikena dukkhena phandamānaṃ pettivisayikena dukkhena phandamānaṃ mānusikena dukkhena phandamānaṃ gabbhokkantimūlakena dukkhena… gabbhaṭṭhitimūlakena 24 dukkhena… gabbhāvuṭṭhānamūlakena dukkhena… jātassūpanibandhakena dukkhena… jātassa parādheyyakena dukkhena… attūpakkamena dukkhena… parūpakkamena dukkhena… dukkhadukkhena… saṅkhāradukkhena… vipariṇāmadukkhena… cakkhurogena dukkhena… sotarogena … ghānarogena… jivhārogena … kāyarogena… sīsarogena … kaṇṇarogena… mukharogena… dantarogena… kāsena… sāsena… pināsena… ḍāhena… jarena… kucchirogena… mucchāya… pakkhandikāya… sūlāya… visūcikāya… kuṭṭhena… gaṇḍena… kilāsena… sosena… apamārena… dadduyā… kaṇḍuyā… kacchuyā… rakhasāya… vitacchikāya… lohitena… pittena… madhumehena… aṃsāya… pīḷakāya… bhagandalena… pittasamuṭṭhānena ābādhena… semhasamuṭṭhānena ābādhena… vātasamuṭṭhānena ābādhena… sannipātikena ābādhena… utupariṇāmajena ābādhena… visamaparihārajena ābādhena … opakkamikena ābādhena… kammavipākajena ābādhena… sītena… uṇhena… jighacchāya… pipāsāya… uccārena… passāvena… ḍaṃsamakasavātātapasarīsapasamphassena dukkhena… mātumaraṇena dukkhena… pitumaraṇena dukkhena… bhātumaraṇena dukkhena… bhaginimaraṇena dukkhena… puttamaraṇena dukkhena… dhītumaraṇena dukkhena… ñātimaraṇena dukkhena… bhogabyasanena dukkhena… rogabyasanena dukkhena… sīlabyasanena dukkhena… diṭṭhibyasanena dukkhena phandamānaṃ samphandamānaṃ vipphandamānaṃ vedhamānaṃ pavedhamānaṃ sampavedhamānaṃ. Disvāti disvā passitvā tulayitvā tīrayitvā vibhāvayitvā vibhūtaṃ katvāti – phandamānaṃ pajaṃ disvā.
मच्छे अप्पोदके यथाति यथा मच्छा अप्पोदके उदकपरियादाने काकेहि वा कुललेहि वा बलाकाहि वा परिपातियमाना उक्खिपियमाना खज्जमाना फन्दन्ति सम्फन्दन्ति विप्फन्दन्ति वेधन्ति पवेधन्ति सम्पवेधन्ति; एवमेव पजा तण्हाफन्दनाय फन्दन्ति…पे॰… दिट्ठिब्यसनेन दुक्खेन फन्दन्ति सम्फन्दन्ति विप्फन्दन्ति वेधन्ति पवेधन्ति सम्पवेधन्तीति – मच्छे अप्पोदके यथा।
Macche appodake yathāti yathā macchā appodake udakapariyādāne kākehi vā kulalehi vā balākāhi vā paripātiyamānā ukkhipiyamānā khajjamānā phandanti samphandanti vipphandanti vedhanti pavedhanti sampavedhanti; evameva pajā taṇhāphandanāya phandanti…pe… diṭṭhibyasanena dukkhena phandanti samphandanti vipphandanti vedhanti pavedhanti sampavedhantīti – macche appodake yathā.
अञ्ञमञ्ञेहि ब्यारुद्धेति अञ्ञमञ्ञं सत्ता विरुद्धा पटिविरुद्धा आहता पच्चाहता आघातिता पच्चाघातिता। राजानोपि राजूहि विवदन्ति, खत्तियापि खत्तियेहि विवदन्ति, ब्राह्मणापि ब्राह्मणेहि विवदन्ति, गहपतीपि गहपतीहि विवदन्ति, मातापि पुत्तेन विवदति, पुत्तोपि मातरा विवदति, पितापि पुत्तेन विवदति, पुत्तोपि पितरा विवदति, भातापि भातरा विवदति, भगिनीपि भगिनिया विवदति, भातापि भगिनिया विवदति, भगिनिपि भातरा विवदति, सहायोपि सहायेन विवदति; ते तत्थ कलहविग्गहविवादापन्ना अञ्ञमञ्ञं पाणीहिपि उपक्कमन्ति, लेड्डूहिपि उपक्कमन्ति, दण्डेहिपि उपक्कमन्ति, सत्थेहिपि उपक्कमन्ति, ते तत्थ मरणम्पि निगच्छन्ति मरणमत्तम्पि दुक्खन्ति – अञ्ञमञ्ञेहि ब्यारुद्धे।
Aññamaññehi byāruddheti aññamaññaṃ sattā viruddhā paṭiviruddhā āhatā paccāhatā āghātitā paccāghātitā. Rājānopi rājūhi vivadanti, khattiyāpi khattiyehi vivadanti, brāhmaṇāpi brāhmaṇehi vivadanti, gahapatīpi gahapatīhi vivadanti, mātāpi puttena vivadati, puttopi mātarā vivadati, pitāpi puttena vivadati, puttopi pitarā vivadati, bhātāpi bhātarā vivadati, bhaginīpi bhaginiyā vivadati, bhātāpi bhaginiyā vivadati, bhaginipi bhātarā vivadati, sahāyopi sahāyena vivadati; te tattha kalahaviggahavivādāpannā aññamaññaṃ pāṇīhipi upakkamanti, leḍḍūhipi upakkamanti, daṇḍehipi upakkamanti, satthehipi upakkamanti, te tattha maraṇampi nigacchanti maraṇamattampi dukkhanti – aññamaññehi byāruddhe.
दिस्वा मं भयमाविसीति। दिस्वाति दिस्वा पस्सित्वा तुलयित्वा तीरयित्वा विभावयित्वा विभूतं कत्वा भयं पीळनं घट्टनं उपद्दवो उपसग्गो आविसीति 25 – दिस्वा मं भयमाविसि।
Disvāmaṃ bhayamāvisīti. Disvāti disvā passitvā tulayitvā tīrayitvā vibhāvayitvā vibhūtaṃ katvā bhayaṃ pīḷanaṃ ghaṭṭanaṃ upaddavo upasaggo āvisīti 26 – disvā maṃ bhayamāvisi.
तेनाह भगवा –
Tenāha bhagavā –
‘‘फन्दमानं पजं दिस्वा, मच्छे अप्पोदके यथा।
‘‘Phandamānaṃ pajaṃ disvā, macche appodake yathā;
अञ्ञमञ्ञेहि ब्यारुद्धे, दिस्वा मं भयमाविसी’’ति॥
Aññamaññehi byāruddhe, disvā maṃ bhayamāvisī’’ti.
१७२.
172.
समन्तमसारो लोको, दिसा सब्बा समेरिता।
Samantamasāro loko, disā sabbā sameritā;
इच्छं भवनमत्तनो, नाद्दसासिं अनोसितं॥
Icchaṃ bhavanamattano, nāddasāsiṃ anositaṃ.
समन्तमसारो लोकोति। लोकोति निरयलोको तिरच्छानयोनिलोको पेत्तिविसयलोको मनुस्सलोको देवलोको, खन्धलोको धातुलोको आयतनलोको, अयं लोको परो लोको, ब्रह्मलोको देवलोको – अयं वुच्चति लोको। निरयलोको असारो निस्सारो सारापगतो निच्चसारसारेन वा सुखसारसारेन वा अत्तसारसारेन वा निच्चेन वा धुवेन वा सस्सतेन वा अविपरिणामधम्मेन वा। तिरच्छानयोनिलोको…पे॰… पेत्तिविसयलोको… मनुस्सलोको… देवलोको… खन्धलोको… धातुलोको… आयतनलोको… अयं लोको… परो लोको… ब्रह्मलोको… देवलोको असारो निस्सारो सारापगतो निच्चसारसारेन वा सुखसारसारेन वा अत्तसारसारेन वा निच्चेन वा धुवेन वा सस्सतेन वा अविपरिणामधम्मेन वा।
Samantamasāro lokoti. Lokoti nirayaloko tiracchānayoniloko pettivisayaloko manussaloko devaloko, khandhaloko dhātuloko āyatanaloko, ayaṃ loko paro loko, brahmaloko devaloko – ayaṃ vuccati loko. Nirayaloko asāro nissāro sārāpagato niccasārasārena vā sukhasārasārena vā attasārasārena vā niccena vā dhuvena vā sassatena vā avipariṇāmadhammena vā. Tiracchānayoniloko…pe… pettivisayaloko… manussaloko… devaloko… khandhaloko… dhātuloko… āyatanaloko… ayaṃ loko… paro loko… brahmaloko… devaloko asāro nissāro sārāpagato niccasārasārena vā sukhasārasārena vā attasārasārena vā niccena vā dhuvena vā sassatena vā avipariṇāmadhammena vā.
यथा पन नळो असारो निस्सारो सारापगतो, यथा एरण्डो असारो निस्सारो सारापगतो, यथा उदुम्बरो असारो निस्सारो सारापगतो, यथा सेतकच्छो असारो निस्सारो सारापगतो, यथा पारिभद्दको असारो निस्सारो सारापगतो, यथा फेणपिण्डो असारो निस्सारो सारापगतो, यथा उदकपुब्बुळं 27 असारं निस्सारं सारापगतं , यथा मरीचि असारा निस्सारा सारापगता, यथा कदलिक्खन्धो असारो निस्सारो सारापगतो, यथा माया असारा निस्सारा सारापगता; एवमेव निरयलोको असारो निस्सारो सारापगतो निच्चसारसारेन वा सुखसारसारेन वा अत्तसारसारेन वा निच्चेन वा धुवेन वा सस्सतेन वा अविपरिणामधम्मेन वा।
Yathā pana naḷo asāro nissāro sārāpagato, yathā eraṇḍo asāro nissāro sārāpagato, yathā udumbaro asāro nissāro sārāpagato, yathā setakaccho asāro nissāro sārāpagato, yathā pāribhaddako asāro nissāro sārāpagato, yathā pheṇapiṇḍo asāro nissāro sārāpagato, yathā udakapubbuḷaṃ 28 asāraṃ nissāraṃ sārāpagataṃ , yathā marīci asārā nissārā sārāpagatā, yathā kadalikkhandho asāro nissāro sārāpagato, yathā māyā asārā nissārā sārāpagatā; evameva nirayaloko asāro nissāro sārāpagato niccasārasārena vā sukhasārasārena vā attasārasārena vā niccena vā dhuvena vā sassatena vā avipariṇāmadhammena vā.
तिरच्छानयोनिलोको… पेत्तिविसयलोको… मनुस्सलोको… देवलोको असारो निस्सारो सारापगतो निच्चसारसारेन वा सुखसारसारेन वा अत्तसारसारेन वा निच्चेन वा धुवेन वा सस्सतेन वा अविपरिणामधम्मेन वा। खन्धलोको… धातुलोको… आयतनलोको… अयं लोको… परो लोको… ब्रह्मलोको… देवलोको असारो निस्सारो सारापगतो निच्चसारसारेन वा सुखसारसारेन वा अत्तसारसारेन वा निच्चेन वा धुवेन वा सस्सतेन वा अविपरिणामधम्मेन वाति – समन्तमसारो लोको।
Tiracchānayoniloko… pettivisayaloko… manussaloko… devaloko asāro nissāro sārāpagato niccasārasārena vā sukhasārasārena vā attasārasārena vā niccena vā dhuvena vā sassatena vā avipariṇāmadhammena vā. Khandhaloko… dhātuloko… āyatanaloko… ayaṃ loko… paro loko… brahmaloko… devaloko asāro nissāro sārāpagato niccasārasārena vā sukhasārasārena vā attasārasārena vā niccena vā dhuvena vā sassatena vā avipariṇāmadhammena vāti – samantamasāro loko.
दिसा सब्बा समेरिताति। ये पुरत्थिमाय दिसाय सङ्खारा, तेपि एरिता समेरिता चलिता घट्टिता अनिच्चताय जातिया अनुगता जराय अनुसटा ब्याधिना अभिभूता मरणेन अब्भाहता दुक्खे पतिट्ठिता अताणा अलेणा असरणा असरणीभूता। ये पच्छिमाय दिसाय सङ्खारा…पे॰… ये उत्तराय दिसाय सङ्खारा… ये दक्खिणाय दिसाय सङ्खारा… ये पुरत्थिमाय अनुदिसाय सङ्खारा… ये पच्छिमाय अनुदिसाय सङ्खारा… ये उत्तराय अनुदिसाय सङ्खारा… ये दक्खिणाय अनुदिसाय सङ्खारा… ये हेट्ठिमाय दिसाय सङ्खारा… ये उपरिमाय दिसाय सङ्खारा… ये दससु दिसासु सङ्खारा, तेपि एरिता समेरिता चलिता घट्टिता अनिच्चताय जातिया अनुगता जराय अनुसटा ब्याधिना अभिभूता मरणेन अब्भाहता दुक्खे पतिट्ठिता अताणा अलेणा असरणा असरणीभूता। भासितम्पि चेतं –
Disā sabbā sameritāti. Ye puratthimāya disāya saṅkhārā, tepi eritā sameritā calitā ghaṭṭitā aniccatāya jātiyā anugatā jarāya anusaṭā byādhinā abhibhūtā maraṇena abbhāhatā dukkhe patiṭṭhitā atāṇā aleṇā asaraṇā asaraṇībhūtā. Ye pacchimāya disāya saṅkhārā…pe… ye uttarāya disāya saṅkhārā… ye dakkhiṇāya disāya saṅkhārā… ye puratthimāya anudisāya saṅkhārā… ye pacchimāya anudisāya saṅkhārā… ye uttarāya anudisāya saṅkhārā… ye dakkhiṇāya anudisāya saṅkhārā… ye heṭṭhimāya disāya saṅkhārā… ye uparimāya disāya saṅkhārā… ye dasasu disāsu saṅkhārā, tepi eritā sameritā calitā ghaṭṭitā aniccatāya jātiyā anugatā jarāya anusaṭā byādhinā abhibhūtā maraṇena abbhāhatā dukkhe patiṭṭhitā atāṇā aleṇā asaraṇā asaraṇībhūtā. Bhāsitampi cetaṃ –
‘‘किञ्चापि चेतं जलती विमानं, ओभासयं उत्तरियं दिसाय।
‘‘Kiñcāpi cetaṃ jalatī vimānaṃ, obhāsayaṃ uttariyaṃ disāya;
रूपे रणं दिस्वा सदा पवेधितं, तस्मा न रूपे रमती सुमेधो॥
Rūpe raṇaṃ disvā sadā pavedhitaṃ, tasmā na rūpe ramatī sumedho.
‘‘मच्चुनाब्भाहतो लोको, जराय परिवारितो।
‘‘Maccunābbhāhato loko, jarāya parivārito;
‘‘सब्बो आदीपितो लोको, सब्बो लोको पधूपितो।
‘‘Sabbo ādīpito loko, sabbo loko padhūpito;
सब्बो पज्जलितो लोको, सब्बो लोको पकम्पितो’’ति॥
Sabbo pajjalito loko, sabbo loko pakampito’’ti.
दिसा सब्बा समेरिता।
Disā sabbā sameritā.
इच्छं भवनमत्तनोति। अत्तनो भवनं ताणं लेणं सरणं गतिं परायनं इच्छन्तो सादियन्तो पत्थयन्तो पिहयन्तो अभिजप्पन्तोति – इच्छं भवनमत्तनो। नाद्दसासिं अनोसितन्ति। अज्झोसितंयेव अद्दसं, अनज्झोसितं नाद्दसं, सब्बं योब्बञ्ञं जराय ओसितं, सब्बं आरोग्यं ब्याधिना ओसितं, सब्बं जीवितं मरणेन ओसितं, सब्बं लाभं अलाभेन ओसितं, सब्बं यसं अयसेन ओसितं, सब्बं पसंसं निन्दाय ओसितं, सब्बं सुखं दुक्खेन ओसितं।
Icchaṃ bhavanamattanoti. Attano bhavanaṃ tāṇaṃ leṇaṃ saraṇaṃ gatiṃ parāyanaṃ icchanto sādiyanto patthayanto pihayanto abhijappantoti – icchaṃ bhavanamattano. Nāddasāsiṃ anositanti. Ajjhositaṃyeva addasaṃ, anajjhositaṃ nāddasaṃ, sabbaṃ yobbaññaṃ jarāya ositaṃ, sabbaṃ ārogyaṃ byādhinā ositaṃ, sabbaṃ jīvitaṃ maraṇena ositaṃ, sabbaṃ lābhaṃ alābhena ositaṃ, sabbaṃ yasaṃ ayasena ositaṃ, sabbaṃ pasaṃsaṃ nindāya ositaṃ, sabbaṃ sukhaṃ dukkhena ositaṃ.
‘‘लाभो अलाभो यसो अयसो च, निन्दा पसंसा च सुखं दुखञ्च।
‘‘Lābho alābho yaso ayaso ca, nindā pasaṃsā ca sukhaṃ dukhañca;
एते अनिच्चा मनुजेसु धम्मा, असस्सता विपरिणामधम्मा’’ति॥
Ete aniccā manujesu dhammā, asassatā vipariṇāmadhammā’’ti.
नाद्दसासिं अनोसितं।
Nāddasāsiṃ anositaṃ.
तेनाह भगवा –
Tenāha bhagavā –
‘‘समन्तमसारो लोको, दिसा सब्बा समेरिता।
‘‘Samantamasāro loko, disā sabbā sameritā;
इच्छं भवनमत्तनो, नाद्दसासिं अनोसित’’न्ति॥
Icchaṃ bhavanamattano, nāddasāsiṃ anosita’’nti.
१७३.
173.
ओसाने त्वेव ब्यारुद्धे, दिस्वा मे अरती अहु।
Osānetveva byāruddhe, disvā me aratī ahu;
अथेत्थ सल्लमद्दक्खिं, दुद्दसं हदयस्सितं॥
Athettha sallamaddakkhiṃ, duddasaṃ hadayassitaṃ.
ओसाने त्वेव ब्यारुद्धेति। ओसाने त्वेवाति सब्बं योब्बञ्ञं जरा ओसापेति, सब्बं आरोग्यं ब्याधि ओसापेति, सब्बं जीवितं मरणं ओसापेति, सब्बं लाभं अलाभो ओसापेति, सब्बं यसं अयसो ओसापेति, सब्बं पसंसं निन्दा ओसापेति, सब्बं सुखं दुक्खं ओसापेतीति – ओसाने त्वेव। ब्यारुद्धेति योब्बञ्ञकामा सत्ता जराय पटिविरुद्धा, आरोग्यकामा सत्ता ब्याधिना पटिविरुद्धा, जीवितुकामा सत्ता मरणेन पटिविरुद्धा, लाभकामा सत्ता अलाभेन पटिविरुद्धा, यसकामा सत्ता अयसेन पटिविरुद्धा, पसंसकामा सत्ता निन्दाय पटिविरुद्धा, सुखकामा सत्ता दुक्खेन पटिविरुद्धा आहता पच्चाहता आघातिता पच्चाघातिताति – ओसाने त्वेव ब्यारुद्धे।
Osāne tveva byāruddheti. Osāne tvevāti sabbaṃ yobbaññaṃ jarā osāpeti, sabbaṃ ārogyaṃ byādhi osāpeti, sabbaṃ jīvitaṃ maraṇaṃ osāpeti, sabbaṃ lābhaṃ alābho osāpeti, sabbaṃ yasaṃ ayaso osāpeti, sabbaṃ pasaṃsaṃ nindā osāpeti, sabbaṃ sukhaṃ dukkhaṃ osāpetīti – osāne tveva. Byāruddheti yobbaññakāmā sattā jarāya paṭiviruddhā, ārogyakāmā sattā byādhinā paṭiviruddhā, jīvitukāmā sattā maraṇena paṭiviruddhā, lābhakāmā sattā alābhena paṭiviruddhā, yasakāmā sattā ayasena paṭiviruddhā, pasaṃsakāmā sattā nindāya paṭiviruddhā, sukhakāmā sattā dukkhena paṭiviruddhā āhatā paccāhatā āghātitā paccāghātitāti – osāne tveva byāruddhe.
दिस्वा मे अरती अहूति। दिस्वाति दिस्वा पस्सित्वा तुलयित्वा तीरयित्वा विभावयित्वा विभूतं कत्वाति – दिस्वा। मे अरतीति या अरति या अनभिरति या अनभिरमना या उक्कण्ठिता या परितसिता अहूति – दिस्वा मे अरती अहु।
Disvāme aratī ahūti. Disvāti disvā passitvā tulayitvā tīrayitvā vibhāvayitvā vibhūtaṃ katvāti – disvā. Me aratīti yā arati yā anabhirati yā anabhiramanā yā ukkaṇṭhitā yā paritasitā ahūti – disvā me aratī ahu.
अथेत्थ सल्लमद्दक्खिन्ति। अथाति पदसन्धि…पे॰… पदानुपुब्बतापेतं – अथाति। एत्थाति सत्तेसु। सल्लन्ति सत्त सल्लानि – रागसल्लं, दोससल्लं, मोहसल्लं, मानसल्लं, दिट्ठिसल्लं, सोकसल्लं, कथंकथासल्लं। अद्दक्खिन्ति अद्दसं अदक्खिं अपस्सिं पटिविज्झिन्ति – अथेत्थ सल्लमद्दक्खिं।
Athettha sallamaddakkhinti. Athāti padasandhi…pe… padānupubbatāpetaṃ – athāti. Etthāti sattesu. Sallanti satta sallāni – rāgasallaṃ, dosasallaṃ, mohasallaṃ, mānasallaṃ, diṭṭhisallaṃ, sokasallaṃ, kathaṃkathāsallaṃ. Addakkhinti addasaṃ adakkhiṃ apassiṃ paṭivijjhinti – athettha sallamaddakkhiṃ.
दुद्दसं हदयस्सितन्ति। दुद्दसन्ति दुद्दसं दुद्दक्खं दुप्पस्सं दुब्बुज्झं दुरनुबुज्झं दुप्पटिविज्झन्ति – दुद्दसं। हदयस्सितन्ति हदयं वुच्चति चित्तं। यं चित्तं मनो मानसं हदयं पण्डरं मनो मनायतनं मनिन्द्रियं विञ्ञाणं विञ्ञाणक्खन्धो तज्जा मनोविञ्ञाणधातु। हदयस्सितन्ति हदयनिस्सितं चित्तसितं चित्तनिस्सितं चित्तेन सहगतं सहजातं संसट्ठं सम्पयुत्तं एकुप्पादं एकनिरोधं एकवत्थुकं एकारम्मणन्ति – दुद्दसं हदयस्सितं।
Duddasaṃ hadayassitanti. Duddasanti duddasaṃ duddakkhaṃ duppassaṃ dubbujjhaṃ duranubujjhaṃ duppaṭivijjhanti – duddasaṃ. Hadayassitanti hadayaṃ vuccati cittaṃ. Yaṃ cittaṃ mano mānasaṃ hadayaṃ paṇḍaraṃ mano manāyatanaṃ manindriyaṃ viññāṇaṃ viññāṇakkhandho tajjā manoviññāṇadhātu. Hadayassitanti hadayanissitaṃ cittasitaṃ cittanissitaṃ cittena sahagataṃ sahajātaṃ saṃsaṭṭhaṃ sampayuttaṃ ekuppādaṃ ekanirodhaṃ ekavatthukaṃ ekārammaṇanti – duddasaṃ hadayassitaṃ.
तेनाह भगवा –
Tenāha bhagavā –
‘‘ओसाने त्वेव ब्यारुद्धे, दिस्वा मे अरती अहु।
‘‘Osāne tveva byāruddhe, disvā me aratī ahu;
अथेत्थ सल्लमद्दक्खिं, दुद्दसं हदयस्सित’’न्ति॥
Athettha sallamaddakkhiṃ, duddasaṃ hadayassita’’nti.
१७४.
174.
येन सल्लेन ओतिण्णो, दिसा सब्बा विधावति।
Yena sallena otiṇṇo, disā sabbā vidhāvati;
तमेव सल्लमब्बुय्ह, न धावति न सीदति॥
Tameva sallamabbuyha, na dhāvati na sīdati.
येन सल्लेन ओतिण्णो, दिसा सब्बा विधावतीति। सल्लन्ति। सत्त सल्लानि – रागसल्लं, दोससल्लं, मोहसल्लं, मानसल्लं, दिट्ठिसल्लं, सोकसल्लं, कथंकथासल्लं। कतमं रागसल्लं? यो रागो सारागो अनुनयो अनुरोधो नन्दिरागो चित्तस्स सारागो…पे॰… अभिज्झा लोभो अकुसलमूलं – इदं रागसल्लं।
Yenasallena otiṇṇo, disā sabbā vidhāvatīti. Sallanti. Satta sallāni – rāgasallaṃ, dosasallaṃ, mohasallaṃ, mānasallaṃ, diṭṭhisallaṃ, sokasallaṃ, kathaṃkathāsallaṃ. Katamaṃ rāgasallaṃ? Yo rāgo sārāgo anunayo anurodho nandirāgo cittassa sārāgo…pe… abhijjhā lobho akusalamūlaṃ – idaṃ rāgasallaṃ.
कतमं दोससल्लं? ‘‘अनत्थं मे अचरी’’ति आघातो जायति ‘‘अनत्थं मे चरती’’ति आघातो जायति, ‘‘अनत्थं मे चरिस्सती’’ति आघातो जायति…पे॰… चण्डिक्कं असुरोपो अनत्तमनता चित्तस्स – इदं दोससल्लं।
Katamaṃ dosasallaṃ? ‘‘Anatthaṃ me acarī’’ti āghāto jāyati ‘‘anatthaṃ me caratī’’ti āghāto jāyati, ‘‘anatthaṃ me carissatī’’ti āghāto jāyati…pe… caṇḍikkaṃ asuropo anattamanatā cittassa – idaṃ dosasallaṃ.
कतमं मोहसल्लं? दुक्खे अञ्ञाणं…पे॰… दुक्खनिरोधगामिनिया पटिपदाय अञ्ञाणं, पुब्बन्ते अञ्ञाणं, अपरन्ते अञ्ञाणं, पुब्बन्तापरन्ते अञ्ञाणं , इदप्पच्चयतापटिच्चसमुप्पन्नेसु धम्मेसु अञ्ञाणं। यं एवरूपं अदस्सनं अनभिसमयो अननुबोधो असम्बोधो अप्पटिवेधो असङ्गाहणा अपरियोगाहणा 31 असमपेक्खना अपच्चवेक्खना अपच्चक्खकम्मं दुम्मेज्झं बाल्यं मोहो पमोहो सम्मोहो अविज्जा अविज्जोघो अविज्जायोगो अविज्जानुसयो अविज्जापरियुट्ठानं अविज्जालङ्गी मोहो अकुसलमूलं – इदं मोहसल्लं।
Katamaṃ mohasallaṃ? Dukkhe aññāṇaṃ…pe… dukkhanirodhagāminiyā paṭipadāya aññāṇaṃ, pubbante aññāṇaṃ, aparante aññāṇaṃ, pubbantāparante aññāṇaṃ , idappaccayatāpaṭiccasamuppannesu dhammesu aññāṇaṃ. Yaṃ evarūpaṃ adassanaṃ anabhisamayo ananubodho asambodho appaṭivedho asaṅgāhaṇā apariyogāhaṇā 32 asamapekkhanā apaccavekkhanā apaccakkhakammaṃ dummejjhaṃ bālyaṃ moho pamoho sammoho avijjā avijjogho avijjāyogo avijjānusayo avijjāpariyuṭṭhānaṃ avijjālaṅgī moho akusalamūlaṃ – idaṃ mohasallaṃ.
कतमं मानसल्लं? ‘‘सेय्योहमस्मी’’ति मानो, ‘‘सदिसोहमस्मी’’ति मानो, ‘‘हीनोहमस्मी’’ति मानो। यो एवरूपो मानो मञ्ञना मञ्ञितत्तं उन्नति उन्नमो धजो सम्पग्गाहो केतुकम्यता चित्तस्स – इदं मानसल्लं।
Katamaṃ mānasallaṃ? ‘‘Seyyohamasmī’’ti māno, ‘‘sadisohamasmī’’ti māno, ‘‘hīnohamasmī’’ti māno. Yo evarūpo māno maññanā maññitattaṃ unnati unnamo dhajo sampaggāho ketukamyatā cittassa – idaṃ mānasallaṃ.
कतमं दिट्ठिसल्लं? वीसतिवत्थुका सक्कायदिट्ठि, दसवत्थुका मिच्छादिट्ठि, दसवत्थुका अन्तग्गाहिका दिट्ठि। या एवरूपा दिट्ठि दिट्ठिगतं दिट्ठिगहनं दिट्ठिकन्तारो दिट्ठिविसूकायिकं दिट्ठिविप्फन्दितं दिट्ठिसञ्ञोजनं गाहो पटिग्गाहो अभिनिवेसो परामासो कुम्मग्गो 33 मिच्छापथो मिच्छत्तं तित्थायतनं विपरियासग्गाहो विपरीतग्गाहो विपल्लासग्गाहो मिच्छागाहो अयाथावकस्मिं ‘‘याथावक’’न्ति गाहो यावता द्वासट्ठि दिट्ठिगतानि – इदं दिट्ठिसल्लं।
Katamaṃ diṭṭhisallaṃ? Vīsativatthukā sakkāyadiṭṭhi, dasavatthukā micchādiṭṭhi, dasavatthukā antaggāhikā diṭṭhi. Yā evarūpā diṭṭhi diṭṭhigataṃ diṭṭhigahanaṃ diṭṭhikantāro diṭṭhivisūkāyikaṃ diṭṭhivipphanditaṃ diṭṭhisaññojanaṃ gāho paṭiggāho abhiniveso parāmāso kummaggo 34 micchāpatho micchattaṃ titthāyatanaṃ vipariyāsaggāho viparītaggāho vipallāsaggāho micchāgāho ayāthāvakasmiṃ ‘‘yāthāvaka’’nti gāho yāvatā dvāsaṭṭhi diṭṭhigatāni – idaṃ diṭṭhisallaṃ.
कतमं सोकसल्लं? ञातिब्यसनेन वा फुट्ठस्स रोगब्यसनेन वा फुट्ठस्स भोगब्यसनेन वा फुट्ठस्स सीलब्यसनेन वा फुट्ठस्स दिट्ठिब्यसनेन वा फुट्ठस्स अञ्ञतरञ्ञतरेन ब्यसनेन समन्नागतस्स अञ्ञतरञ्ञतरेन दुक्खधम्मेन फुट्ठस्स सोको सोचना सोचितत्तं अन्तोसोको अन्तोपरिसोको अन्तोडाहो अन्तोपरिडाहो चेतसो परिज्झायना दोमनस्सं – इदं सोकसल्लं।
Katamaṃ sokasallaṃ? Ñātibyasanena vā phuṭṭhassa rogabyasanena vā phuṭṭhassa bhogabyasanena vā phuṭṭhassa sīlabyasanena vā phuṭṭhassa diṭṭhibyasanena vā phuṭṭhassa aññataraññatarena byasanena samannāgatassa aññataraññatarena dukkhadhammena phuṭṭhassa soko socanā socitattaṃ antosoko antoparisoko antoḍāho antopariḍāho cetaso parijjhāyanā domanassaṃ – idaṃ sokasallaṃ.
कतमं कथंकथासल्लं? दुक्खे कङ्खा, दुक्खसमुदये कङ्खा, दुक्खनिरोधे कङ्खा, दुक्खनिरोधगामिनिया पटिपदाय कङ्खा, पुब्बन्ते कङ्खा, अपरन्ते कङ्खा, पुब्बन्तापरन्ते कङ्खा, इदप्पच्चयतापटिच्चसमुप्पन्नेसु धम्मेसु कङ्खा। या एवरूपा कङ्खा कङ्खायना कङ्खायितत्तं विमति विचिकिच्छा द्वेळ्हकं द्वेधापथो संसयो अनेकंसग्गाहो आसप्पना परिसप्पना अपरियोगाहणा छम्भितत्तं चित्तस्स मनोविलेखो – इदं कथंकथासल्लं।
Katamaṃ kathaṃkathāsallaṃ? Dukkhe kaṅkhā, dukkhasamudaye kaṅkhā, dukkhanirodhe kaṅkhā, dukkhanirodhagāminiyā paṭipadāya kaṅkhā, pubbante kaṅkhā, aparante kaṅkhā, pubbantāparante kaṅkhā, idappaccayatāpaṭiccasamuppannesu dhammesu kaṅkhā. Yā evarūpā kaṅkhā kaṅkhāyanā kaṅkhāyitattaṃ vimati vicikicchā dveḷhakaṃ dvedhāpatho saṃsayo anekaṃsaggāho āsappanā parisappanā apariyogāhaṇā chambhitattaṃ cittassa manovilekho – idaṃ kathaṃkathāsallaṃ.
येन सल्लेन ओतिण्णो, दिसा सब्बा विधावतीति। रागसल्लेन ओतिण्णो विद्धो फुट्ठो परेतो समोहितो समन्नागतो कायेन दुच्चरितं चरति, वाचाय दुच्चरितं चरति, मनसा दुच्चरितं चरति, पाणम्पि हनति, अदिन्नम्पि आदियति, सन्धिम्पि छिन्दति, निल्लोपम्पि हरति, एकागारिकम्पि करोति, परिपन्थेपि तिट्ठति, परदारम्पि गच्छति, मुसापि भणति; एवम्पि रागसल्लेन ओतिण्णो विद्धो फुट्ठो परेतो समोहितो समन्नागतो धावति विधावति सन्धावति संसरति। अथ वा रागसल्लेन ओतिण्णो विद्धो फुट्ठो परेतो समोहितो समन्नागतो भोगे परियेसन्तो नावाय महासमुद्दं पक्खन्दति। सीतस्स पुरक्खतो उण्हस्स पुरक्खतो डंसमकसवातातपसरीसपसम्फस्सेहि पीळियमानो 35 खुप्पिपासाय मिय्यमानो तिगुम्बं गच्छति, तक्कोलं गच्छति, तक्कसीलं गच्छति, काळमुखं गच्छति, पुरपूरं गच्छति, वेसुङ्गं गच्छति, वेरापथं गच्छति, जवं गच्छति, तामलिं गच्छति, वङ्कं गच्छति, एळबन्धनं गच्छति, सुवण्णकूटं गच्छति, सुवण्णभूमिं गच्छति, तम्बपण्णिं गच्छति, सुप्पादकं 36 गच्छति, भारुकच्छं गच्छति, सुरट्ठं गच्छति, भङ्गलोकं 37 गच्छति, भङ्गणं 38 गच्छति, परमभङ्गणं गच्छति, योनं गच्छति, परमयोनं गच्छति, विनकं गच्छति, मूलपदं गच्छति, मरुकन्तारं गच्छति, जण्णुपथं गच्छति, अजपथं गच्छति , मेण्डपथं गच्छति, सङ्कुपथं गच्छति, छत्तपथं गच्छति, वंसपथं गच्छति, सकुणपथं गच्छति, मूसिकपथं गच्छति, दरिपथं गच्छति, वेत्ताचारं गच्छति; परियेसन्तो न लभति, अलाभमूलकम्पि दुक्खं दोमनस्सं पटिसंवेदेति, परियेसन्तो लभति, लद्धा आरक्खमूलकम्पि दुक्खं दोमनस्सं पटिसंवेदेति ‘‘किन्ति मे भोगे नेव राजानो हरेय्युं न चोरा हरेय्युं न अग्गि दहेय्य न उदकं वहेय्य न अप्पिया दायादा हरेय्यु’’न्ति। तस्स एवं आरक्खतो गोपयतो ते भोगा विप्पलुज्जन्ति , सो विप्पयोगमूलकम्पि दुक्खं दोमनस्सं पटिसंवेदेति। एवम्पि रागसल्लेन ओतिण्णो विद्धो फुट्ठो परेतो समोहितो समन्नागतो धावति विधावति सन्धावति संसरति।
Yenasallena otiṇṇo, disā sabbā vidhāvatīti. Rāgasallena otiṇṇo viddho phuṭṭho pareto samohito samannāgato kāyena duccaritaṃ carati, vācāya duccaritaṃ carati, manasā duccaritaṃ carati, pāṇampi hanati, adinnampi ādiyati, sandhimpi chindati, nillopampi harati, ekāgārikampi karoti, paripanthepi tiṭṭhati, paradārampi gacchati, musāpi bhaṇati; evampi rāgasallena otiṇṇo viddho phuṭṭho pareto samohito samannāgato dhāvati vidhāvati sandhāvati saṃsarati. Atha vā rāgasallena otiṇṇo viddho phuṭṭho pareto samohito samannāgato bhoge pariyesanto nāvāya mahāsamuddaṃ pakkhandati. Sītassa purakkhato uṇhassa purakkhato ḍaṃsamakasavātātapasarīsapasamphassehi pīḷiyamāno 39 khuppipāsāya miyyamāno tigumbaṃ gacchati, takkolaṃ gacchati, takkasīlaṃ gacchati, kāḷamukhaṃ gacchati, purapūraṃ gacchati, vesuṅgaṃ gacchati, verāpathaṃ gacchati, javaṃ gacchati, tāmaliṃ gacchati, vaṅkaṃ gacchati, eḷabandhanaṃ gacchati, suvaṇṇakūṭaṃ gacchati, suvaṇṇabhūmiṃ gacchati, tambapaṇṇiṃ gacchati, suppādakaṃ 40 gacchati, bhārukacchaṃ gacchati, suraṭṭhaṃ gacchati, bhaṅgalokaṃ 41 gacchati, bhaṅgaṇaṃ 42 gacchati, paramabhaṅgaṇaṃ gacchati, yonaṃ gacchati, paramayonaṃ gacchati, vinakaṃ gacchati, mūlapadaṃ gacchati, marukantāraṃ gacchati, jaṇṇupathaṃ gacchati, ajapathaṃ gacchati , meṇḍapathaṃ gacchati, saṅkupathaṃ gacchati, chattapathaṃ gacchati, vaṃsapathaṃ gacchati, sakuṇapathaṃ gacchati, mūsikapathaṃ gacchati, daripathaṃ gacchati, vettācāraṃ gacchati; pariyesanto na labhati, alābhamūlakampi dukkhaṃ domanassaṃ paṭisaṃvedeti, pariyesanto labhati, laddhā ārakkhamūlakampi dukkhaṃ domanassaṃ paṭisaṃvedeti ‘‘kinti me bhoge neva rājāno hareyyuṃ na corā hareyyuṃ na aggi daheyya na udakaṃ vaheyya na appiyā dāyādā hareyyu’’nti. Tassa evaṃ ārakkhato gopayato te bhogā vippalujjanti , so vippayogamūlakampi dukkhaṃ domanassaṃ paṭisaṃvedeti. Evampi rāgasallena otiṇṇo viddho phuṭṭho pareto samohito samannāgato dhāvati vidhāvati sandhāvati saṃsarati.
दोससल्लेन…पे॰… मोहसल्लेन… मानसल्लेन ओतिण्णो विद्धो फुट्ठो परेतो समोहितो समन्नागतो कायेन दुच्चरितं चरति, वाचाय दुच्चरितं चरति, मनसा दुच्चरितं चरति, पाणम्पि हनति, अदिन्नम्पि आदियति, सन्धिम्पि छिन्दति, निल्लोपम्पि हरति, एकागारिकम्पि करोति, परिपन्थेपि तिट्ठति, परदारम्पि गच्छति, मुसापि भणति। एवं मानसल्लेन ओतिण्णो विद्धो फुट्ठो परेतो समोहितो समन्नागतो धावति विधावति सन्धावति संसरति।
Dosasallena…pe… mohasallena… mānasallena otiṇṇo viddho phuṭṭho pareto samohito samannāgato kāyena duccaritaṃ carati, vācāya duccaritaṃ carati, manasā duccaritaṃ carati, pāṇampi hanati, adinnampi ādiyati, sandhimpi chindati, nillopampi harati, ekāgārikampi karoti, paripanthepi tiṭṭhati, paradārampi gacchati, musāpi bhaṇati. Evaṃ mānasallena otiṇṇo viddho phuṭṭho pareto samohito samannāgato dhāvati vidhāvati sandhāvati saṃsarati.
दिट्ठिसल्लेन ओतिण्णो विद्धो फुट्ठो परेतो समोहितो समन्नागतो अचेलको होति मुत्ताचारो हत्थापलेखनो 43, न एहिभदन्तिको , न तिट्ठभदन्तिको; नाभिहटं, न उद्दिस्सकतं, न निमन्तनं सादियति, सो न कुम्भिमुखा पटिग्गण्हाति, न कळोपिमुखा 44 पटिग्गण्हाति, न एळकमन्तरं, न दण्डमन्तरं, न मुसलमन्तरं, न द्विन्नं भुञ्जमानानं, न गब्भिनिया, न पायमानाय, न पुरिसन्तरगताय, न संकित्तीसु, न यत्थ सा उपट्ठितो होति, न यत्थ मक्खिका सण्डसण्डचारिनी। न मच्छं न मंसं न सुरं न मेरयं न थुसोदकं पिवति। सो एकागारिको वा होति एकालोपिको, द्वागारिको वा होति द्वालोपिको…पे॰… सत्तागारिको वा होति सत्तालोपिको। एकिस्सापि भत्तिया यापेति, द्वीहिपि भत्तीहि यापेति…पे॰… सत्तहिपि भत्तीहि यापेति। एकाहिकम्पि आहारं आहारेति, द्वीहिकम्पि आहारं आहारेति…पे॰… सत्ताहिकम्पि आहारं आहारेति। इति एवरूपं अड्ढमासिकम्पि परियायभत्तभोजनानुयोगमनुयुत्तो विहरति। एवम्पि दिट्ठिसल्लेन ओतिण्णो विद्धो फुट्ठो परेतो समोहितो समन्नागतो धावति विधावति सन्धावति संसरति।
Diṭṭhisallena otiṇṇo viddho phuṭṭho pareto samohito samannāgato acelako hoti muttācāro hatthāpalekhano 45, na ehibhadantiko , na tiṭṭhabhadantiko; nābhihaṭaṃ, na uddissakataṃ, na nimantanaṃ sādiyati, so na kumbhimukhā paṭiggaṇhāti, na kaḷopimukhā 46 paṭiggaṇhāti, na eḷakamantaraṃ, na daṇḍamantaraṃ, na musalamantaraṃ, na dvinnaṃ bhuñjamānānaṃ, na gabbhiniyā, na pāyamānāya, na purisantaragatāya, na saṃkittīsu, na yattha sā upaṭṭhito hoti, na yattha makkhikā saṇḍasaṇḍacārinī. Na macchaṃ na maṃsaṃ na suraṃ na merayaṃ na thusodakaṃ pivati. So ekāgāriko vā hoti ekālopiko, dvāgāriko vā hoti dvālopiko…pe… sattāgāriko vā hoti sattālopiko. Ekissāpi bhattiyā yāpeti, dvīhipi bhattīhi yāpeti…pe… sattahipi bhattīhi yāpeti. Ekāhikampi āhāraṃ āhāreti, dvīhikampi āhāraṃ āhāreti…pe… sattāhikampi āhāraṃ āhāreti. Iti evarūpaṃ aḍḍhamāsikampi pariyāyabhattabhojanānuyogamanuyutto viharati. Evampi diṭṭhisallena otiṇṇo viddho phuṭṭho pareto samohito samannāgato dhāvati vidhāvati sandhāvati saṃsarati.
अथ वा दिट्ठिसल्लेन ओतिण्णो विद्धो फुट्ठो परेतो समोहितो समन्नागतो सो साकभक्खो वा होति, सामाकभक्खो वा होति, नीवारभक्खो वा होति, दद्दुलभक्खो वा होति, हटभक्खो वा होति, कणभक्खो वा होति, आचामभक्खो वा होति, पिञ्ञाकभक्खो वा होति, तिलभक्खो वा होति, तिणभक्खो वा होति, गोमयभक्खो वा होति, वनमूलफलाहारो यापेति पवत्तफलभोजनो। सो साणानिपि धारेति, मसाणानिपि धारेति, छवदुस्सानिपि धारेति, पंसुकूलानिपि धारेति, तिरीटानिपि धारेति, अजिनानिपि धारेति, अजिनक्खिपम्पि धारेति, कुसचीरम्पि धारेति, वाकचीरम्पि धारेति, फलकचीरम्पि धारेति, केसकम्बलम्पि धारेति, उलूकपक्खम्पि धारेति, केसमस्सुलोचकोपि होति, केसमस्सुलोचनानुयोगमनुयुत्तो विहरति। उब्भट्ठकोपि होति आसनपटिक्खित्तो, उक्कुटिकोपि होति उक्कुटिकप्पधानमनुयुत्तो, कण्टकापस्सयिको होति, कण्टकापस्सये सेय्यं कप्पेति, फलकसेय्यम्पि कप्पेति, थण्डिलसेय्यम्पि कप्पेति, एकापस्सयिको होति रजोजल्लधरो, अब्भोकासिकोपि होति यथासन्थतिको, वेकटिकोपि होति विकटभोजनानुयोगमनुयुत्तो, अपानकोपि होति अपानकत्तमनुयुत्तो, सायततियकम्पि उदकोरोहनानुयोगमनुयुत्तो विहरति। इति एवरूपं अनेकविहितं कायस्स आतापनपरितापनानुयोगमनुयुत्तो विहरति। एवम्पि दिट्ठिसल्लेन ओतिण्णो विद्धो फुट्ठो परेतो समोहितो समन्नागतो धावति विधावति सन्धावति संसरति।
Atha vā diṭṭhisallena otiṇṇo viddho phuṭṭho pareto samohito samannāgato so sākabhakkho vā hoti, sāmākabhakkho vā hoti, nīvārabhakkho vā hoti, daddulabhakkho vā hoti, haṭabhakkho vā hoti, kaṇabhakkho vā hoti, ācāmabhakkho vā hoti, piññākabhakkho vā hoti, tilabhakkho vā hoti, tiṇabhakkho vā hoti, gomayabhakkho vā hoti, vanamūlaphalāhāro yāpeti pavattaphalabhojano. So sāṇānipi dhāreti, masāṇānipi dhāreti, chavadussānipi dhāreti, paṃsukūlānipi dhāreti, tirīṭānipi dhāreti, ajinānipi dhāreti, ajinakkhipampi dhāreti, kusacīrampi dhāreti, vākacīrampi dhāreti, phalakacīrampi dhāreti, kesakambalampi dhāreti, ulūkapakkhampi dhāreti, kesamassulocakopi hoti, kesamassulocanānuyogamanuyutto viharati. Ubbhaṭṭhakopi hoti āsanapaṭikkhitto, ukkuṭikopi hoti ukkuṭikappadhānamanuyutto, kaṇṭakāpassayiko hoti, kaṇṭakāpassaye seyyaṃ kappeti, phalakaseyyampi kappeti, thaṇḍilaseyyampi kappeti, ekāpassayiko hoti rajojalladharo, abbhokāsikopi hoti yathāsanthatiko, vekaṭikopi hoti vikaṭabhojanānuyogamanuyutto, apānakopi hoti apānakattamanuyutto, sāyatatiyakampi udakorohanānuyogamanuyutto viharati. Iti evarūpaṃ anekavihitaṃ kāyassa ātāpanaparitāpanānuyogamanuyutto viharati. Evampi diṭṭhisallena otiṇṇo viddho phuṭṭho pareto samohito samannāgato dhāvati vidhāvati sandhāvati saṃsarati.
सोकसल्लेन ओतिण्णो विद्धो फुट्ठो परेतो समोहितो समन्नागतो सोचति किलमति परिदेवति उरत्ताळिं कन्दति सम्मोहं आपज्जति। वुत्तञ्हेतं भगवता –
Sokasallena otiṇṇo viddho phuṭṭho pareto samohito samannāgato socati kilamati paridevati urattāḷiṃ kandati sammohaṃ āpajjati. Vuttañhetaṃ bhagavatā –
‘‘भूतपुब्बं, ब्राह्मण, इमिस्सायेव सावत्थिया अञ्ञतरिस्सा इत्थिया माता कालमकासि। सा तस्सा कालं किरियाय उम्मत्तिका खित्तचित्ता रथियाय रथियं, सिङ्घाटकेन सिङ्घाटकं उपसङ्कमित्वा एवमाह – ‘अपि मे मातरं अद्दस्सथ, अपि मे मातरं अद्दस्सथा’ति ।
‘‘Bhūtapubbaṃ, brāhmaṇa, imissāyeva sāvatthiyā aññatarissā itthiyā mātā kālamakāsi. Sā tassā kālaṃ kiriyāya ummattikā khittacittā rathiyāya rathiyaṃ, siṅghāṭakena siṅghāṭakaṃ upasaṅkamitvā evamāha – ‘api me mātaraṃ addassatha, api me mātaraṃ addassathā’ti .
‘‘भूतपुब्बं, ब्राह्मण, इमिस्सायेव सावत्थिया अञ्ञतरिस्सा इत्थिया पिता कालमकासि… भाता कालमकासि… भगिनी कालमकासि… पुत्तो कालमकासि… धीता कालमकासि… सामिको कालमकासि। सा तस्स कालं किरियाय उम्मत्तिका खित्तचित्ता रथियाय रथियं, सिङ्घाटकेन सिङ्घाटकं उपसङ्कमित्वा एवमाह – ‘अपि मे सामिकं अद्दस्सथ, अपि मे सामिकं अद्दस्सथा’ति।
‘‘Bhūtapubbaṃ, brāhmaṇa, imissāyeva sāvatthiyā aññatarissā itthiyā pitā kālamakāsi… bhātā kālamakāsi… bhaginī kālamakāsi… putto kālamakāsi… dhītā kālamakāsi… sāmiko kālamakāsi. Sā tassa kālaṃ kiriyāya ummattikā khittacittā rathiyāya rathiyaṃ, siṅghāṭakena siṅghāṭakaṃ upasaṅkamitvā evamāha – ‘api me sāmikaṃ addassatha, api me sāmikaṃ addassathā’ti.
‘‘भूतपुब्बं, ब्राह्मण, इमिस्सायेव सावत्थिया अञ्ञतरस्स पुरिसस्स माता कालमकासि। सो तस्सा कालं किरियाय उम्मत्तको खित्तचित्तो रथियाय रथियं, सिङ्घाटकेन सिङ्घाटकं उपसङ्कमित्वा एवमाह – ‘अपि मे मातरं अद्दस्सथ, अपि मे मातरं अद्दस्सथा’ति।
‘‘Bhūtapubbaṃ, brāhmaṇa, imissāyeva sāvatthiyā aññatarassa purisassa mātā kālamakāsi. So tassā kālaṃ kiriyāya ummattako khittacitto rathiyāya rathiyaṃ, siṅghāṭakena siṅghāṭakaṃ upasaṅkamitvā evamāha – ‘api me mātaraṃ addassatha, api me mātaraṃ addassathā’ti.
‘‘भूतपुब्बं , ब्राह्मण, इमिस्सायेव सावत्थिया अञ्ञतरस्स पुरिसस्स पिता कालमकासि… भाता कालमकासि… भगिनी कालमकासि… पुत्तो कालमकासि… धीता कालमकासि… पजापति कालमकासि। सो तस्सा कालं किरियाय उम्मत्तको खित्तचित्तो रथियाय रथियं, सिङ्घाटकेन सिङ्घाटकं उपसङ्कमित्वा एवमाह – ‘अपि मे पजापतिं अद्दस्सथ, अपि मे पजापतिं अद्दस्सथा’ति।
‘‘Bhūtapubbaṃ , brāhmaṇa, imissāyeva sāvatthiyā aññatarassa purisassa pitā kālamakāsi… bhātā kālamakāsi… bhaginī kālamakāsi… putto kālamakāsi… dhītā kālamakāsi… pajāpati kālamakāsi. So tassā kālaṃ kiriyāya ummattako khittacitto rathiyāya rathiyaṃ, siṅghāṭakena siṅghāṭakaṃ upasaṅkamitvā evamāha – ‘api me pajāpatiṃ addassatha, api me pajāpatiṃ addassathā’ti.
‘‘भूतपुब्बं, ब्राह्मण, इमिस्सायेव सावत्थिया अञ्ञतरा इत्थी ञातिकुलं अगमासि। तस्सा ते ञातका सामिकं अच्छिन्दित्वा अञ्ञस्स दातुकामा, सा च नं न इच्छति। अथ खो सा इत्थी सामिकं एतदवोच – ‘इमे, अय्यपुत्त, ञातका तव अच्छिन्दित्वा अञ्ञस्स दातुकामा, उभो मयं मरिस्सामा’ति। अथ खो सो पुरिसो तं इत्थिं द्विधा छेत्वा अत्तानं ओपातेति – ‘उभो पेच्च भविस्सामा’’’ति। एवं सोकसल्लेन ओतिण्णो विद्धो फुट्ठो परेतो समोहितो समन्नागतो धावति विधावति सन्धावति संसरति।
‘‘Bhūtapubbaṃ, brāhmaṇa, imissāyeva sāvatthiyā aññatarā itthī ñātikulaṃ agamāsi. Tassā te ñātakā sāmikaṃ acchinditvā aññassa dātukāmā, sā ca naṃ na icchati. Atha kho sā itthī sāmikaṃ etadavoca – ‘ime, ayyaputta, ñātakā tava acchinditvā aññassa dātukāmā, ubho mayaṃ marissāmā’ti. Atha kho so puriso taṃ itthiṃ dvidhā chetvā attānaṃ opāteti – ‘ubho pecca bhavissāmā’’’ti. Evaṃ sokasallena otiṇṇo viddho phuṭṭho pareto samohito samannāgato dhāvati vidhāvati sandhāvati saṃsarati.
कथंकथासल्लेन ओतिण्णो विद्धो फुट्ठो परेतो समोहितो समन्नागतो संसयपक्खन्दो होति विमतिपक्खन्दो द्वेळ्हकजातो – ‘‘अहोसिं नु खो अहं अतीतमद्धानं, ननु खो अहोसिं अतीतमद्धानं, किं नु खो अहोसिं अतीतमद्धानं, कथं नु खो अहोसिं अतीतमद्धानं , किं हुत्वा किं अहोसिं नु खो अतीतमद्धानं, भविस्सामि नु खो अहं अनागतमद्धानं, ननु खो भविस्सामि अनागतमद्धानं, किं नु खो भविस्सामि अनागतमद्धानं, कथं नु खो भविस्सामि अनागतमद्धानं, किं हुत्वा किं भविस्सामि नु खो अनागतमद्धानं, एतरहि वा पच्चुप्पन्नं अद्धानं अज्झत्तं कथंकथी होति, अहं नु खोस्मि, नो नु खोस्मि, किं नु खोस्मि कथं नु खोस्मि, अयं नु खो सत्तो कुतो आगतो, सो कुहिं गामी भविस्सती’’ति। एवं कथंकथासल्लेन ओतिण्णो विद्धो फुट्ठो परेतो समोहितो समन्नागतो धावति विधावति सन्धावति संसरति।
Kathaṃkathāsallena otiṇṇo viddho phuṭṭho pareto samohito samannāgato saṃsayapakkhando hoti vimatipakkhando dveḷhakajāto – ‘‘ahosiṃ nu kho ahaṃ atītamaddhānaṃ, nanu kho ahosiṃ atītamaddhānaṃ, kiṃ nu kho ahosiṃ atītamaddhānaṃ, kathaṃ nu kho ahosiṃ atītamaddhānaṃ , kiṃ hutvā kiṃ ahosiṃ nu kho atītamaddhānaṃ, bhavissāmi nu kho ahaṃ anāgatamaddhānaṃ, nanu kho bhavissāmi anāgatamaddhānaṃ, kiṃ nu kho bhavissāmi anāgatamaddhānaṃ, kathaṃ nu kho bhavissāmi anāgatamaddhānaṃ, kiṃ hutvā kiṃ bhavissāmi nu kho anāgatamaddhānaṃ, etarahi vā paccuppannaṃ addhānaṃ ajjhattaṃ kathaṃkathī hoti, ahaṃ nu khosmi, no nu khosmi, kiṃ nu khosmi kathaṃ nu khosmi, ayaṃ nu kho satto kuto āgato, so kuhiṃ gāmī bhavissatī’’ti. Evaṃ kathaṃkathāsallena otiṇṇo viddho phuṭṭho pareto samohito samannāgato dhāvati vidhāvati sandhāvati saṃsarati.
ते सल्ले अभिसङ्खरोति; ते सल्ले अभिसङ्खरोन्तो सल्लाभिसङ्खारवसेन पुरत्थिमं दिसं धावति, पच्छिमं दिसं धावति, उत्तरं दिसं धावति, दक्खिणं दिसं धावति। ते सल्लाभिसङ्खारा अप्पहीना; सल्लाभिसङ्खारानं अप्पहीनत्ता गतिया धावति, निरये धावति , तिरच्छानयोनिया धावति, पेत्तिविसये धावति, मनुस्सलोके धावति, देवलोके धावति, गतिया गतिं, उपपत्तिया उपपत्तिं, पटिसन्धिया पटिसन्धिं, भवेन भवं, संसारेन संसारं, वट्टेन वट्टं धावति विधावति सन्धावति संसरतीति – येन सल्लेन ओतिण्णो दिसा सब्बा विधावति।
Te salle abhisaṅkharoti; te salle abhisaṅkharonto sallābhisaṅkhāravasena puratthimaṃ disaṃ dhāvati, pacchimaṃ disaṃ dhāvati, uttaraṃ disaṃ dhāvati, dakkhiṇaṃ disaṃ dhāvati. Te sallābhisaṅkhārā appahīnā; sallābhisaṅkhārānaṃ appahīnattā gatiyā dhāvati, niraye dhāvati , tiracchānayoniyā dhāvati, pettivisaye dhāvati, manussaloke dhāvati, devaloke dhāvati, gatiyā gatiṃ, upapattiyā upapattiṃ, paṭisandhiyā paṭisandhiṃ, bhavena bhavaṃ, saṃsārena saṃsāraṃ, vaṭṭena vaṭṭaṃ dhāvati vidhāvati sandhāvati saṃsaratīti – yena sallena otiṇṇo disā sabbā vidhāvati.
तमेव सल्लमब्बुय्ह, न धावति न सीदतीति। तमेव रागसल्लं दोससल्लं मोहसल्लं मानसल्लं दिट्ठिसल्लं सोकसल्लं कथंकथासल्लं अब्बुय्ह अब्बुहित्वा उद्धरित्वा समुद्धरित्वा उप्पाटयित्वा समुप्पाटयित्वा 47 पजहित्वा विनोदेत्वा ब्यन्तिं करित्वा अनभावं गमेत्वा नेव पुरत्थिमं दिसं धावति न पच्छिमं दिसं धावति न उत्तरं दिसं धावति न दक्खिणं दिसं धावति। ते सल्लाभिसङ्खारा पहीना; सल्लाभिसङ्खारानं पहीनत्ता गतिया न धावति, निरये न धावति, तिरच्छानयोनिया न धावति, पेत्तिविसये न धावति, मनुस्सलोके न धावति, देवलोके न धावति, न गतिया गतिं, न उपपत्तिया उपपत्तिं, न पटिसन्धिया पटिसन्धिं, न भवेन भवं, न संसारेन संसारं, न वट्टेन वट्टं धावति विधावति सन्धावति संसरतीति – तमेव सल्लमब्बुय्ह न धावति। न सीदतीति कामोघे न सीदति, भवोघे न सीदति, दिट्ठोघे न सीदति, अविज्जोघे न सीदति, न संसीदति न ओसीदति न अवसीदति न गच्छति न अवगच्छतीति – तमेव सल्लमब्बुय्ह, न धावति न सीदति।
Tameva sallamabbuyha, na dhāvati na sīdatīti. Tameva rāgasallaṃ dosasallaṃ mohasallaṃ mānasallaṃ diṭṭhisallaṃ sokasallaṃ kathaṃkathāsallaṃ abbuyha abbuhitvā uddharitvā samuddharitvā uppāṭayitvā samuppāṭayitvā 48 pajahitvā vinodetvā byantiṃ karitvā anabhāvaṃ gametvā neva puratthimaṃ disaṃ dhāvati na pacchimaṃ disaṃ dhāvati na uttaraṃ disaṃ dhāvati na dakkhiṇaṃ disaṃ dhāvati. Te sallābhisaṅkhārā pahīnā; sallābhisaṅkhārānaṃ pahīnattā gatiyā na dhāvati, niraye na dhāvati, tiracchānayoniyā na dhāvati, pettivisaye na dhāvati, manussaloke na dhāvati, devaloke na dhāvati, na gatiyā gatiṃ, na upapattiyā upapattiṃ, na paṭisandhiyā paṭisandhiṃ, na bhavena bhavaṃ, na saṃsārena saṃsāraṃ, na vaṭṭena vaṭṭaṃ dhāvati vidhāvati sandhāvati saṃsaratīti – tameva sallamabbuyha na dhāvati. Na sīdatīti kāmoghe na sīdati, bhavoghe na sīdati, diṭṭhoghe na sīdati, avijjoghe na sīdati, na saṃsīdati na osīdati na avasīdati na gacchati na avagacchatīti – tameva sallamabbuyha, na dhāvati na sīdati.
तेनाह भगवा –
Tenāha bhagavā –
‘‘येन सल्लेन ओतिण्णो, दिसा सब्बा विधावति।
‘‘Yena sallena otiṇṇo, disā sabbā vidhāvati;
तमेव सल्लमब्बुय्ह, न धावति न सीदती’’ति॥
Tameva sallamabbuyha, na dhāvati na sīdatī’’ti.
१७५.
175.
तत्थ सिक्खानुगीयन्ति, यानि लोके गधितानि।
Tatthasikkhānugīyanti, yāni loke gadhitāni;
न तेसु पसुतो सिया, निब्बिज्झ सब्बसो कामे।
Na tesu pasuto siyā, nibbijjha sabbaso kāme;
सिक्खे निब्बानमत्तनो॥
Sikkhe nibbānamattano.
तत्थ सिक्खानुगीयन्ति, यानि लोके गधितानीति। सिक्खाति हत्थिसिक्खा अस्ससिक्खा रथसिक्खा धनुसिक्खा सालाकियं सल्लकत्तियं कायतिकिच्छं भूतियं कोमारभच्चं 49। अनुगीयन्तीति गीयन्ति निग्गीयन्ति कथीयन्ति भणीयन्ति दीपीयन्ति वोहरीयन्ति। अथ वा गीयन्ति गण्हीयन्ति उग्गण्हीयन्ति धारीयन्ति उपधारीयन्ति उपलक्खीयन्ति गधितपटिलाभाय। गधिता वुच्चन्ति पञ्च कामगुणा – चक्खुविञ्ञेय्या रूपा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसञ्हिता रजनीया, सोतविञ्ञेय्या सद्दा…पे॰… घानविञ्ञेय्या गन्धा… जिव्हाविञ्ञेय्या रसा… कायविञ्ञेय्या फोट्ठब्बा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसञ्हिता रजनीया। किंकारणा गधिता वुच्चन्ति पञ्च कामगुणा? येभुय्येन देवमनुस्सा पञ्च कामगुणे इच्छन्ति सादियन्ति पत्थयन्ति पिहयन्ति अभिजप्पन्ति तंकारणा गधिता वुच्चन्ति पञ्च कामगुणा। लोकेति मनुस्सलोकेति – तत्थ सिक्खानुगीयन्ति, यानि लोके गधितानि।
Tattha sikkhānugīyanti, yāni loke gadhitānīti. Sikkhāti hatthisikkhā assasikkhā rathasikkhā dhanusikkhā sālākiyaṃ sallakattiyaṃ kāyatikicchaṃ bhūtiyaṃ komārabhaccaṃ 50. Anugīyantīti gīyanti niggīyanti kathīyanti bhaṇīyanti dīpīyanti voharīyanti. Atha vā gīyanti gaṇhīyanti uggaṇhīyanti dhārīyanti upadhārīyanti upalakkhīyanti gadhitapaṭilābhāya. Gadhitā vuccanti pañca kāmaguṇā – cakkhuviññeyyā rūpā iṭṭhā kantā manāpā piyarūpā kāmūpasañhitā rajanīyā, sotaviññeyyā saddā…pe… ghānaviññeyyā gandhā… jivhāviññeyyā rasā… kāyaviññeyyā phoṭṭhabbā iṭṭhā kantā manāpā piyarūpā kāmūpasañhitā rajanīyā. Kiṃkāraṇā gadhitā vuccanti pañca kāmaguṇā? Yebhuyyena devamanussā pañca kāmaguṇe icchanti sādiyanti patthayanti pihayanti abhijappanti taṃkāraṇā gadhitā vuccanti pañca kāmaguṇā. Loketi manussaloketi – tattha sikkhānugīyanti, yāni loke gadhitāni.
न तेसु पसुतो सियाति। तासु वा सिक्खासु तेसु वा पञ्चसु कामगुणेसु न पसुतो सिया, न तन्निन्नो अस्स, न तप्पोणो, न तप्पब्भारो, न तदधिमुत्तो, न तदधिपतेय्योति – न तेसु पसुतो सिया।
Na tesu pasuto siyāti. Tāsu vā sikkhāsu tesu vā pañcasu kāmaguṇesu na pasuto siyā, na tanninno assa, na tappoṇo, na tappabbhāro, na tadadhimutto, na tadadhipateyyoti – na tesu pasuto siyā.
निब्बिज्झ सब्बसो कामेति। निब्बिज्झाति पटिविज्झित्वा। ‘‘सब्बे सङ्खारा अनिच्चा’’ति पटिविज्झित्वा, ‘‘सब्बे सङ्खारा दुक्खा’’ति पटिविज्झित्वा…पे॰… ‘‘यं किञ्चि समुदयधम्मं सब्बं तं निरोधधम्म’’न्ति पटिविज्झित्वा। सब्बसोति सब्बेन सब्बं सब्बथा सब्बं असेसं निस्सेसं परियादियनवचनमेतं – सब्बसोति। कामाति उद्दानतो द्वे कामा – वत्थुकामा च किलेसकामा च…पे॰… इमे वुच्चन्ति वत्थुकामा…पे॰… इमे वुच्चन्ति किलेसकामाति – निब्बिज्झ सब्बसो कामे।
Nibbijjhasabbaso kāmeti. Nibbijjhāti paṭivijjhitvā. ‘‘Sabbe saṅkhārā aniccā’’ti paṭivijjhitvā, ‘‘sabbe saṅkhārā dukkhā’’ti paṭivijjhitvā…pe… ‘‘yaṃ kiñci samudayadhammaṃ sabbaṃ taṃ nirodhadhamma’’nti paṭivijjhitvā. Sabbasoti sabbena sabbaṃ sabbathā sabbaṃ asesaṃ nissesaṃ pariyādiyanavacanametaṃ – sabbasoti. Kāmāti uddānato dve kāmā – vatthukāmā ca kilesakāmā ca…pe… ime vuccanti vatthukāmā…pe… ime vuccanti kilesakāmāti – nibbijjha sabbaso kāme.
सिक्खे निब्बानमत्तनोति। सिक्खाति तिस्सो सिक्खा – अधिसीलसिक्खा, अधिचित्तसिक्खा, अधिपञ्ञासिक्खा…पे॰… अयं अधिपञ्ञासिक्खा। निब्बानमत्तनोति अत्तनो रागस्स निब्बापनाय दोसस्स निब्बापनाय मोहस्स निब्बापनाय…पे॰… सब्बाकुसलाभिसङ्खारानं समाय उपसमाय वूपसमाय निब्बापनाय पटिनिस्सग्गाय पटिपस्सद्धिया अधिसीलम्पि सिक्खेय्य अधिचित्तम्पि सिक्खेय्य अधिपञ्ञम्पि सिक्खेय्य, इमा तिस्सो सिक्खायो आवज्जन्तो सिक्खेय्य जानन्तो सिक्खेय्य…पे॰… सच्छिकातब्बं सच्छिकरोन्तो सिक्खेय्य आचरेय्य समाचरेय्य समादाय वत्तेय्याति – सिक्खे निब्बानमत्तनो।
Sikkhe nibbānamattanoti. Sikkhāti tisso sikkhā – adhisīlasikkhā, adhicittasikkhā, adhipaññāsikkhā…pe… ayaṃ adhipaññāsikkhā. Nibbānamattanoti attano rāgassa nibbāpanāya dosassa nibbāpanāya mohassa nibbāpanāya…pe… sabbākusalābhisaṅkhārānaṃ samāya upasamāya vūpasamāya nibbāpanāya paṭinissaggāya paṭipassaddhiyā adhisīlampi sikkheyya adhicittampi sikkheyya adhipaññampi sikkheyya, imā tisso sikkhāyo āvajjanto sikkheyya jānanto sikkheyya…pe… sacchikātabbaṃ sacchikaronto sikkheyya ācareyya samācareyya samādāya vatteyyāti – sikkhe nibbānamattano.
तेनाह भगवा –
Tenāha bhagavā –
‘‘तत्थ सिक्खानुगीयन्ति, यानि लोके गधितानि।
‘‘Tattha sikkhānugīyanti, yāni loke gadhitāni;
न तेसु पसुतो सिया, निब्बिज्झ सब्बसो कामे।
Na tesu pasuto siyā, nibbijjha sabbaso kāme;
सिक्खे निब्बानमत्तनो’’ति॥
Sikkhe nibbānamattano’’ti.
१७६.
176.
सच्चो सिया अप्पगब्भो, अमायो रित्तपेसुणो।
Saccosiyā appagabbho, amāyo rittapesuṇo;
अक्कोधनो लोभपापं, वेविच्छं वितरे मुनि॥
Akkodhano lobhapāpaṃ, vevicchaṃ vitare muni.
सच्चो सिया अप्पगब्भोति। सच्चो सियाति सच्चवाचाय समन्नागतो सिया, सम्मादिट्ठिया समन्नागतो सिया, अरियेन अट्ठङ्गिकेन मग्गेन समन्नागतो सियाति – सच्चो सिया। अप्पगब्भोति तीणि पागब्भियानि – कायिकं पागब्भियं, वाचसिकं पागब्भियं, चेतसिकं पागब्भियं…पे॰… इदं चेतसिकं पागब्भियं। यस्सिमानि तीणि पागब्भियानि पहीनानि समुच्छिन्नानि वूपसन्तानि पटिपस्सद्धानि अभब्बुप्पत्तिकानि ञाणग्गिना दड्ढानि, सो वुच्चति अप्पगब्भोति – सच्चो सिया अप्पगब्भो।
Sacco siyā appagabbhoti. Sacco siyāti saccavācāya samannāgato siyā, sammādiṭṭhiyā samannāgato siyā, ariyena aṭṭhaṅgikena maggena samannāgato siyāti – sacco siyā. Appagabbhoti tīṇi pāgabbhiyāni – kāyikaṃ pāgabbhiyaṃ, vācasikaṃ pāgabbhiyaṃ, cetasikaṃ pāgabbhiyaṃ…pe… idaṃ cetasikaṃ pāgabbhiyaṃ. Yassimāni tīṇi pāgabbhiyāni pahīnāni samucchinnāni vūpasantāni paṭipassaddhāni abhabbuppattikāni ñāṇagginā daḍḍhāni, so vuccati appagabbhoti – sacco siyā appagabbho.
अमायो रित्तपेसुणोति। माया वुच्चति वञ्चनिका चरिया। इधेकच्चो कायेन दुच्चरितं चरित्वा वाचाय दुच्चरितं चरित्वा मनसा दुच्चरितं चरित्वा तस्स पटिच्छादनहेतु पापिकं इच्छं पणिदहति, मा मं जञ्ञाति इच्छति, मा मं जञ्ञाति सङ्कप्पेति, मा मं जञ्ञाति वाचं भासति, मा मं जञ्ञाति कायेन परक्कमति। या एवरूपा माया मायाविता अच्चसरा वञ्चना निकति निकिरणा परिहरणा गूहना परिगूहना छादना परिच्छादना अनुत्तानीकम्मं अनाविकम्मं वोच्छादना पापकिरिया – अयं वुच्चति माया। यस्सेसा माया पहीना समुच्छिन्ना वूपसन्ता पटिपस्सद्धा अभब्बुप्पत्तिका ञाणग्गिना दड्ढा, सो वुच्चति अमायो। रित्तपेसुणोति पेसुञ्ञन्ति इधेकच्चो पिसुणवाचो होति…पे॰… एवं भेदाधिप्पायेन पेसुञ्ञं उपसंहरति। यस्सेतं पेसुञ्ञं पहीनं समुच्छिन्नं वूपसन्तं पटिपस्सद्धं अभब्बुप्पत्तिकं ञाणग्गिना दड्ढं, सो वुच्चति रित्तपेसुणो विवित्तपेसुणो पविवित्तपेसुणोति – अमायो रित्तपेसुणो।
Amāyo rittapesuṇoti. Māyā vuccati vañcanikā cariyā. Idhekacco kāyena duccaritaṃ caritvā vācāya duccaritaṃ caritvā manasā duccaritaṃ caritvā tassa paṭicchādanahetu pāpikaṃ icchaṃ paṇidahati, mā maṃ jaññāti icchati, mā maṃ jaññāti saṅkappeti, mā maṃ jaññāti vācaṃ bhāsati, mā maṃ jaññāti kāyena parakkamati. Yā evarūpā māyā māyāvitā accasarā vañcanā nikati nikiraṇā pariharaṇā gūhanā parigūhanā chādanā paricchādanā anuttānīkammaṃ anāvikammaṃ vocchādanā pāpakiriyā – ayaṃ vuccati māyā. Yassesā māyā pahīnā samucchinnā vūpasantā paṭipassaddhā abhabbuppattikā ñāṇagginā daḍḍhā, so vuccati amāyo. Rittapesuṇoti pesuññanti idhekacco pisuṇavāco hoti…pe… evaṃ bhedādhippāyena pesuññaṃ upasaṃharati. Yassetaṃ pesuññaṃ pahīnaṃ samucchinnaṃ vūpasantaṃ paṭipassaddhaṃ abhabbuppattikaṃ ñāṇagginā daḍḍhaṃ, so vuccati rittapesuṇo vivittapesuṇo pavivittapesuṇoti – amāyo rittapesuṇo.
अक्कोधनो लोभपापं, वेविच्छं वितरे मुनीति। अक्कोधनोति हि खो वुत्तं, अपि च कोधो ताव वत्तब्बो। दसहाकारेहि कोधो जायति। ‘‘अनत्थं मे अचरी’’ति कोधो जायति…पे॰… यस्सेसो कोधो पहीनो समुच्छिन्नो वूपसन्तो पटिपस्सद्धो अभब्बुप्पत्तिको ञाणग्गिना दड्ढो, सो वुच्चति अक्कोधनो। कोधस्स पहीनत्ता अक्कोधनो, कोधवत्थुस्स परिञ्ञातत्ता अक्कोधनो, कोधहेतुस्स उपच्छिन्नत्ता अक्कोधनो। लोभोति यो लोभो लुब्भना लुब्भितत्तं…पे॰… अभिज्झा लोभो अकुसलमूलं। वेविच्छं वुच्चति पञ्च मच्छरियानि – आवासमच्छरियं…पे॰… गाहो वुच्चति मच्छरियं। मुनीति। मोनं वुच्चति ञाणं…पे॰… सङ्गजालमतिच्च सो मुनि। अक्कोधनो लोभपापं, वेविच्छं वितरे मुनीति। मुनि लोभपापञ्च वेविच्छञ्च अतरि उत्तरि पतरि समतिक्कमि वीतिवत्तयीति 51 – अक्कोधनो लोभपापं, वेविच्छं वितरे मुनि।
Akkodhano lobhapāpaṃ, vevicchaṃ vitare munīti. Akkodhanoti hi kho vuttaṃ, api ca kodho tāva vattabbo. Dasahākārehi kodho jāyati. ‘‘Anatthaṃ me acarī’’ti kodho jāyati…pe… yasseso kodho pahīno samucchinno vūpasanto paṭipassaddho abhabbuppattiko ñāṇagginā daḍḍho, so vuccati akkodhano. Kodhassa pahīnattā akkodhano, kodhavatthussa pariññātattā akkodhano, kodhahetussa upacchinnattā akkodhano. Lobhoti yo lobho lubbhanā lubbhitattaṃ…pe… abhijjhā lobho akusalamūlaṃ. Vevicchaṃ vuccati pañca macchariyāni – āvāsamacchariyaṃ…pe… gāho vuccati macchariyaṃ. Munīti. Monaṃ vuccati ñāṇaṃ…pe… saṅgajālamaticca so muni. Akkodhano lobhapāpaṃ, vevicchaṃ vitare munīti. Muni lobhapāpañca vevicchañca atari uttari patari samatikkami vītivattayīti 52 – akkodhano lobhapāpaṃ, vevicchaṃ vitare muni.
तेनाह भगवा –
Tenāha bhagavā –
‘‘सच्चो सिया अप्पगब्भो, अमायो रित्तपेसुणो।
‘‘Sacco siyā appagabbho, amāyo rittapesuṇo;
अक्कोधनो लोभपापं, वेविच्छं वितरे मुनी’’ति॥
Akkodhano lobhapāpaṃ, vevicchaṃ vitare munī’’ti.
१७७.
177.
निद्दं तन्दिं सहे थीनं, पमादेन न संवसे।
Niddaṃtandiṃ sahe thīnaṃ, pamādena na saṃvase;
अतिमाने न तिट्ठेय्य, निब्बानमनसो नरो॥
Atimāne na tiṭṭheyya, nibbānamanaso naro.
निद्दं तन्दिं सहे थीनन्ति। निद्दाति या कायस्स अकल्यता अकम्मञ्ञता ओनाहो परियोनाहो अन्तोसमोरोधो मिद्धं सुप्पं पचलायिका सुप्पं सुप्पना सुप्पितत्तं। तन्दिन्ति या तन्दी 53 तन्दियना तन्दियितत्तं तन्दिमनकता आलस्यं आलस्यायता आलस्यायितत्तं। थीनन्ति या चित्तस्स अकल्यता अकम्मञ्ञता ओलीयना सल्लीयना लीनं लीयना लीयितत्तं, थिनं थियना थियितत्तं चित्तस्स। निद्दं तन्दिं सहे थीनन्ति। निद्दञ्च तन्दिञ्च थिनञ्च सहे सहेय्य परिसहेय्य अभिभवेय्य अज्झोत्थरेय्य परियादियेय्य मद्देय्याति – निद्दं तन्दिं सहे थीनं।
Niddaṃ tandiṃ sahe thīnanti. Niddāti yā kāyassa akalyatā akammaññatā onāho pariyonāho antosamorodho middhaṃ suppaṃ pacalāyikā suppaṃ suppanā suppitattaṃ. Tandinti yā tandī 54 tandiyanā tandiyitattaṃ tandimanakatā ālasyaṃ ālasyāyatā ālasyāyitattaṃ. Thīnanti yā cittassa akalyatā akammaññatā olīyanā sallīyanā līnaṃ līyanā līyitattaṃ, thinaṃ thiyanā thiyitattaṃ cittassa. Niddaṃ tandiṃ sahe thīnanti. Niddañca tandiñca thinañca sahe saheyya parisaheyya abhibhaveyya ajjhotthareyya pariyādiyeyya maddeyyāti – niddaṃ tandiṃ sahe thīnaṃ.
पमादेन न संवसेति। पमादो वत्तब्बो कायदुच्चरिते वा वचीदुच्चरिते वा मनोदुच्चरिते वा पञ्चसु वा कामगुणेसु। चित्तस्स वोसग्गो वोसग्गानुप्पादनं 55 वा कुसलानं वा धम्मानं भावनाय असक्कच्चकिरियता असातच्चकिरियता अनट्ठितकिरियता ओलीनवुत्तिता निक्खित्तच्छन्दता निक्खित्तधुरता अनासेवना अभावना अबहुलीकम्मं अनधिट्ठानं अननुयोगो पमादो। यो एवरूपो पमादो पमज्जना पमज्जितत्तं – अयं वुच्चति पमादो। पमादेन न संवसेति पमादेन न वसेय्य न संवसेय्य न आवसेय्य न परिवसेय्य, पमादं पजहेय्य विनोदेय्य ब्यन्तिं करेय्य अनभावं गमेय्य, पमादा आरतो अस्स विरतो पटिविरतो निक्खन्तो निस्सटो विप्पमुत्तो विसञ्ञुत्तो विमरियादिकतेन चेतसा विहरेय्याति – पमादेन न संवसे।
Pamādena na saṃvaseti. Pamādo vattabbo kāyaduccarite vā vacīduccarite vā manoduccarite vā pañcasu vā kāmaguṇesu. Cittassa vosaggo vosaggānuppādanaṃ 56 vā kusalānaṃ vā dhammānaṃ bhāvanāya asakkaccakiriyatā asātaccakiriyatā anaṭṭhitakiriyatā olīnavuttitā nikkhittacchandatā nikkhittadhuratā anāsevanā abhāvanā abahulīkammaṃ anadhiṭṭhānaṃ ananuyogo pamādo. Yo evarūpo pamādo pamajjanā pamajjitattaṃ – ayaṃ vuccati pamādo. Pamādena na saṃvaseti pamādena na vaseyya na saṃvaseyya na āvaseyya na parivaseyya, pamādaṃ pajaheyya vinodeyya byantiṃ kareyya anabhāvaṃ gameyya, pamādā ārato assa virato paṭivirato nikkhanto nissaṭo vippamutto visaññutto vimariyādikatena cetasā vihareyyāti – pamādena na saṃvase.
अतिमाने न तिट्ठेय्याति। अतिमानोति इधेकच्चो परं अतिमञ्ञति जातिया वा गोत्तेन वा…पे॰… अञ्ञतरञ्ञतरेन वा वत्थुना। यो एवरूपो मानो मञ्ञना मञ्ञितत्तं उन्नति उन्नमो धजो सम्पग्गाहो केतुकम्यता चित्तस्स – अयं वुच्चति अतिमानो। अतिमाने न तिट्ठेय्याति। अतिमाने न तिट्ठेय्य न संतिट्ठेय्य, अतिमानं पजहेय्य विनोदेय्य ब्यन्तिं करेय्य अनभावं गमेय्य, अतिमाना आरतो अस्स विरतो पटिविरतो निक्खन्तो निस्सटो विप्पमुत्तो विसञ्ञुत्तो विमरियादिकतेन चेतसा विहरेय्याति – अतिमाने न तिट्ठेय्य।
Atimānena tiṭṭheyyāti. Atimānoti idhekacco paraṃ atimaññati jātiyā vā gottena vā…pe… aññataraññatarena vā vatthunā. Yo evarūpo māno maññanā maññitattaṃ unnati unnamo dhajo sampaggāho ketukamyatā cittassa – ayaṃ vuccati atimāno. Atimāne na tiṭṭheyyāti. Atimāne na tiṭṭheyya na saṃtiṭṭheyya, atimānaṃ pajaheyya vinodeyya byantiṃ kareyya anabhāvaṃ gameyya, atimānā ārato assa virato paṭivirato nikkhanto nissaṭo vippamutto visaññutto vimariyādikatena cetasā vihareyyāti – atimāne na tiṭṭheyya.
निब्बानमनसो नरोति। इधेकच्चो दानं देन्तो सीलं समादियन्तो उपोसथकम्मं करोन्तो पानीयं परिभोजनीयं उपट्ठपेन्तो परिवेणं सम्मज्जन्तो चेतियं वन्दन्तो चेतिये गन्धमालं आरोपेन्तो चेतियं पदक्खिणं करोन्तो यं किञ्चि तेधातुकं कुसलाभिसङ्खारं अभिसङ्खरोन्तो न गतिहेतु न उपपत्तिहेतु न पटिसन्धिहेतु न भवहेतु न संसारहेतु न वट्टहेतु, सब्बं तं विसंयोगाधिप्पायो निब्बाननिन्नो निब्बानपोणो निब्बानपब्भारो अभिसङ्खरोतीति। एवम्पि निब्बानमनसो नरो। अथ वा सब्बसङ्खारधातुया चित्तं पटिवापेत्वा 57 अमताय धातुया चित्तं उपसंहरति – ‘‘एतं सन्तं एतं पणीतं यदिदं सब्बसङ्खारसमथो सब्बूपधिपटिनिस्सग्गो तण्हक्खयो विरागो निरोधो निब्बान’’न्ति। एवम्पि निब्बानमनसो नरो।
Nibbānamanaso naroti. Idhekacco dānaṃ dento sīlaṃ samādiyanto uposathakammaṃ karonto pānīyaṃ paribhojanīyaṃ upaṭṭhapento pariveṇaṃ sammajjanto cetiyaṃ vandanto cetiye gandhamālaṃ āropento cetiyaṃ padakkhiṇaṃ karonto yaṃ kiñci tedhātukaṃ kusalābhisaṅkhāraṃ abhisaṅkharonto na gatihetu na upapattihetu na paṭisandhihetu na bhavahetu na saṃsārahetu na vaṭṭahetu, sabbaṃ taṃ visaṃyogādhippāyo nibbānaninno nibbānapoṇo nibbānapabbhāro abhisaṅkharotīti. Evampi nibbānamanaso naro. Atha vā sabbasaṅkhāradhātuyā cittaṃ paṭivāpetvā 58 amatāya dhātuyā cittaṃ upasaṃharati – ‘‘etaṃ santaṃ etaṃ paṇītaṃ yadidaṃ sabbasaṅkhārasamatho sabbūpadhipaṭinissaggo taṇhakkhayo virāgo nirodho nibbāna’’nti. Evampi nibbānamanaso naro.
‘‘न पण्डिता उपधिसुखस्स हेतु, ददन्ति दानानि पुनब्भवाय।
‘‘Na paṇḍitā upadhisukhassa hetu, dadanti dānāni punabbhavāya;
कामञ्च ते उपधिपरिक्खयाय, ददन्ति दानं अपुनब्भवाय॥
Kāmañca te upadhiparikkhayāya, dadanti dānaṃ apunabbhavāya.
‘‘न पण्डिता उपधिसुखस्स हेतु, भावेन्ति झानानि पुनब्भवाय।
‘‘Na paṇḍitā upadhisukhassa hetu, bhāventi jhānāni punabbhavāya;
कामञ्च ते उपधिपरिक्खयाय, भावेन्ति झानं अपुनब्भवाय॥
Kāmañca te upadhiparikkhayāya, bhāventi jhānaṃ apunabbhavāya.
नज्जो यथा सागरमज्झुपेता 63, भवन्ति निब्बानपरायना ते’’ति॥
Najjo yathā sāgaramajjhupetā 64, bhavanti nibbānaparāyanā te’’ti.
निब्बानमनसो नरो। तेनाह भगवा –
Nibbānamanaso naro. Tenāha bhagavā –
‘‘निद्दं तन्दि सहे थीनं, पमादेन न संवसे।
‘‘Niddaṃ tandi sahe thīnaṃ, pamādena na saṃvase;
अतिमाने न तिट्ठेय्य, निब्बानमनसो नरो’’ति॥
Atimāne na tiṭṭheyya, nibbānamanaso naro’’ti.
१७८.
178.
मानञ्च परिजानेय्य, साहसा विरतो चरे॥
Mānañca parijāneyya, sāhasā virato care.
मोसवज्जे न निय्येथाति। मोसवज्जं वुच्चति मुसावादो। इधेकच्चो सभग्गतो वा परिसग्गतो वा ञातिमज्झगतो वा पूगमज्झगतो वा राजकुलमज्झगतो वा अभिनीतो सक्खिपुट्ठो – ‘‘एहम्भो पुरिस, यं जानासि तं वदेही’’ति, सो अजानं वा आह – ‘‘जानामी’’ति, जानं वा आह – ‘‘न जानामी’’ति, अपस्सं वा आह – ‘‘पस्सामी’’ति, पस्सं वा आह – ‘‘न पस्सामी’’ति। इति अत्तहेतु वा परहेतु वा आमिसकिञ्चिक्खहेतु वा सम्पजानमुसा भासिता होति – इदं वुच्चति मोसवज्जं। अपि च तीहाकारेहि…पे॰… चतूहाकारेहि… पञ्चहाकारेहि… छहाकारेहि… सत्तहाकारेहि… अट्ठहाकारेहि…पे॰… इमेहि अट्ठहाकारेहि मुसावादो होति। मोसवज्जे न निय्येथाति। मोसवज्जे न यायेय्य न निय्यायेय्य न वहेय्य न संहरेय्य, मोसवज्जं पजहेय्य विनोदेय्य ब्यन्तिं करेय्य अनभावं गमेय्य, मोसवज्जा आरतो अस्स विरतो पटिविरतो निक्खन्तो निस्सटो विप्पमुत्तो विसञ्ञुत्तो विमरियादिकतेन चेतसा विहरेय्याति – मोसवज्जे न निय्येथ।
Mosavajjena niyyethāti. Mosavajjaṃ vuccati musāvādo. Idhekacco sabhaggato vā parisaggato vā ñātimajjhagato vā pūgamajjhagato vā rājakulamajjhagato vā abhinīto sakkhipuṭṭho – ‘‘ehambho purisa, yaṃ jānāsi taṃ vadehī’’ti, so ajānaṃ vā āha – ‘‘jānāmī’’ti, jānaṃ vā āha – ‘‘na jānāmī’’ti, apassaṃ vā āha – ‘‘passāmī’’ti, passaṃ vā āha – ‘‘na passāmī’’ti. Iti attahetu vā parahetu vā āmisakiñcikkhahetu vā sampajānamusā bhāsitā hoti – idaṃ vuccati mosavajjaṃ. Api ca tīhākārehi…pe… catūhākārehi… pañcahākārehi… chahākārehi… sattahākārehi… aṭṭhahākārehi…pe… imehi aṭṭhahākārehi musāvādo hoti. Mosavajje na niyyethāti. Mosavajje na yāyeyya na niyyāyeyya na vaheyya na saṃhareyya, mosavajjaṃ pajaheyya vinodeyya byantiṃ kareyya anabhāvaṃ gameyya, mosavajjā ārato assa virato paṭivirato nikkhanto nissaṭo vippamutto visaññutto vimariyādikatena cetasā vihareyyāti – mosavajje na niyyetha.
रूपे स्नेहं न कुब्बयेति। रूपन्ति चत्तारो च महाभूता , चतुन्नञ्च महाभूतानं उपादाय रूपं। रूपे स्नेहं न कुब्बयेति। रूपे स्नेहं न करेय्य छन्दं न करेय्य पेमं न करेय्य रागं न करेय्य न जनेय्य न सञ्जनेय्य न निब्बत्तेय्य नाभिनिब्बत्तेय्याति – रूपे स्नेहं न कुब्बये।
Rūpesnehaṃ na kubbayeti. Rūpanti cattāro ca mahābhūtā , catunnañca mahābhūtānaṃ upādāya rūpaṃ. Rūpe snehaṃ na kubbayeti. Rūpe snehaṃ na kareyya chandaṃ na kareyya pemaṃ na kareyya rāgaṃ na kareyya na janeyya na sañjaneyya na nibbatteyya nābhinibbatteyyāti – rūpe snehaṃ na kubbaye.
मानञ्च परिजानेय्याति। मानोति एकविधेन मानो – या चित्तस्स उन्नति। दुविधेन मानो – अत्तुक्कंसनमानो, परवम्भनमानो। तिविधेन मानो – ‘‘सेय्योहमस्मी’’ति मानो, ‘‘सदिसोहमस्मी’’ति मानो, ‘‘हीनोहमस्मी’’ति मानो। चतुविधेन मानो – लाभेन मानं जनेति, यसेन मानं जनेति, पसंसाय मानं जनेति, सुखेन मानं जनेति। पञ्चविधेन मानो – ‘‘लाभिम्हि मनापिकानं रूपान’’न्ति मानं जनेति, ‘‘लाभिम्हि मनापिकानं सद्दानं…पे॰… गन्धानं… रसानं… फोट्ठब्बान’’न्ति मानं जनेति। छब्बिधेन मानो – चक्खुसम्पदाय मानं जनेति, सोतसम्पदाय…पे॰… घानसम्पदाय… जिव्हासम्पदाय… कायसम्पदाय… मनोसम्पदाय मानं जनेति। सत्तविधेन मानो – अतिमानो, मानातिमानो, ओमानो, सदिसमानो, अधिमानो, अस्मिमानो, मिच्छामानो। अट्ठविधेन मानो – लाभेन मानं जनेति, अलाभेन ओमानं जनेति, यसेन मानं जनेति, अयसेन ओमानं जनेति, पसंसाय मानं जनेति, निन्दाय ओमानं जनेति, सुखेन मानं जनेति, दुक्खेन ओमानं जनेति। नवविधेन मानो – सेय्यस्स ‘‘सेय्योहमस्मी’’ति मानो, सेय्यस्स ‘‘सदिसोहमस्मी’’ति मानो, सेय्यस्स ‘‘हीनोहमस्मी’’ति मानो, सदिसस्स ‘‘सेय्योहमस्मी’’ति मानो, सदिसस्स ‘‘सदिसोहमस्मी’’ति मानो, सदिसस्स ‘‘हीनोहमस्मी’’ति मानो, हीनस्स ‘‘सेय्योहमस्मी’’ति मानो, हीनस्स ‘‘सदिसोहमस्मी’’ति मानो, हीनस्स ‘‘हीनोहमस्मी’’ति मानो। दसविधेन मानो – इधेकच्चो मानं जनेति जातिया वा गोत्तेन वा…पे॰… अञ्ञतरञ्ञतरेन वा वत्थुना। यो एवरूपो मानो मञ्ञना मञ्ञितत्तं उन्नति उन्नमो धजो सम्पग्गाहो केतुकम्यता चित्तस्स – अयं वुच्चति मानो।
Mānañcaparijāneyyāti. Mānoti ekavidhena māno – yā cittassa unnati. Duvidhena māno – attukkaṃsanamāno, paravambhanamāno. Tividhena māno – ‘‘seyyohamasmī’’ti māno, ‘‘sadisohamasmī’’ti māno, ‘‘hīnohamasmī’’ti māno. Catuvidhena māno – lābhena mānaṃ janeti, yasena mānaṃ janeti, pasaṃsāya mānaṃ janeti, sukhena mānaṃ janeti. Pañcavidhena māno – ‘‘lābhimhi manāpikānaṃ rūpāna’’nti mānaṃ janeti, ‘‘lābhimhi manāpikānaṃ saddānaṃ…pe… gandhānaṃ… rasānaṃ… phoṭṭhabbāna’’nti mānaṃ janeti. Chabbidhena māno – cakkhusampadāya mānaṃ janeti, sotasampadāya…pe… ghānasampadāya… jivhāsampadāya… kāyasampadāya… manosampadāya mānaṃ janeti. Sattavidhena māno – atimāno, mānātimāno, omāno, sadisamāno, adhimāno, asmimāno, micchāmāno. Aṭṭhavidhena māno – lābhena mānaṃ janeti, alābhena omānaṃ janeti, yasena mānaṃ janeti, ayasena omānaṃ janeti, pasaṃsāya mānaṃ janeti, nindāya omānaṃ janeti, sukhena mānaṃ janeti, dukkhena omānaṃ janeti. Navavidhena māno – seyyassa ‘‘seyyohamasmī’’ti māno, seyyassa ‘‘sadisohamasmī’’ti māno, seyyassa ‘‘hīnohamasmī’’ti māno, sadisassa ‘‘seyyohamasmī’’ti māno, sadisassa ‘‘sadisohamasmī’’ti māno, sadisassa ‘‘hīnohamasmī’’ti māno, hīnassa ‘‘seyyohamasmī’’ti māno, hīnassa ‘‘sadisohamasmī’’ti māno, hīnassa ‘‘hīnohamasmī’’ti māno. Dasavidhena māno – idhekacco mānaṃ janeti jātiyā vā gottena vā…pe… aññataraññatarena vā vatthunā. Yo evarūpo māno maññanā maññitattaṃ unnati unnamo dhajo sampaggāho ketukamyatā cittassa – ayaṃ vuccati māno.
मानञ्च परिजानेय्याति। मानं तीहि परिञ्ञाहि परिजानेय्य – ञातपरिञ्ञाय, तीरणपरिञ्ञाय, पहानपरिञ्ञाय। कतमा ञातपरिञ्ञा? मानं जानाति अयं एकविधेन मानो – या चित्तस्स उन्नति। अयं दुविधेन मानो – अत्तुक्कंसनमानो परवम्भनमानो…पे॰… अयं दसविधेन मानो – इधेकच्चो मानं जनेति जातिया वा गोत्तेन वा…पे॰… अञ्ञतरञ्ञतरेन वा वत्थुनाति जानाति पस्सति – अयं ञातपरिञ्ञा।
Mānañca parijāneyyāti. Mānaṃ tīhi pariññāhi parijāneyya – ñātapariññāya, tīraṇapariññāya, pahānapariññāya. Katamā ñātapariññā? Mānaṃ jānāti ayaṃ ekavidhena māno – yā cittassa unnati. Ayaṃ duvidhena māno – attukkaṃsanamāno paravambhanamāno…pe… ayaṃ dasavidhena māno – idhekacco mānaṃ janeti jātiyā vā gottena vā…pe… aññataraññatarena vā vatthunāti jānāti passati – ayaṃ ñātapariññā.
कतमा तीरणपरिञ्ञा? एतं ञातं कत्वा मानं तीरेति अनिच्चतो दुक्खतो…पे॰… निस्सरणतो तीरेति – अयं तीरणपरिञ्ञा।
Katamā tīraṇapariññā? Etaṃ ñātaṃ katvā mānaṃ tīreti aniccato dukkhato…pe… nissaraṇato tīreti – ayaṃ tīraṇapariññā.
कतमा पहानपरिञ्ञा? एवं तीरयित्वा मानं पजहति विनोदेति ब्यन्तिं करोति अनभावं गमेति – अयं पहानपरिञ्ञा। मानञ्च परिजानेय्याति मानं इमाहि तीहि परिञ्ञाहि परिजानेय्याति – मानञ्च परिजानेय्य।
Katamā pahānapariññā? Evaṃ tīrayitvā mānaṃ pajahati vinodeti byantiṃ karoti anabhāvaṃ gameti – ayaṃ pahānapariññā. Mānañca parijāneyyāti mānaṃ imāhi tīhi pariññāhi parijāneyyāti – mānañca parijāneyya.
साहसा विरतो चरेति। कतमा साहसा चरिया? रत्तस्स रागचरिया साहसा चरिया, दुट्ठस्स दोसचरिया साहसा चरिया, मूळ्हस्स मोहचरिया साहसा चरिया, विनिबद्धस्स मानचरिया साहसा चरिया, परामट्ठस्स दिट्ठिचरिया साहसा चरिया, विक्खेपगतस्स उद्धच्चचरिया साहसा चरिया, अनिट्ठङ्गतस्स विचिकिच्छाचरिया साहसा चरिया, थामगतस्स अनुसयचरिया साहसा चरिया – अयं साहसा चरिया। साहसा विरतो चरेति साहसा चरियाय आरतो अस्स विरतो पटिविरतो निक्खन्तो निस्सटो विप्पमुत्तो विसञ्ञुत्तो विमरियादिकतेन चेतसा विहरेय्य चरेय्य विचरेय्य इरियेय्य वत्तेय्य पालेय्य यपेय्य यापेय्याति – साहसा विरतो चरे।
Sāhasā virato careti. Katamā sāhasā cariyā? Rattassa rāgacariyā sāhasā cariyā, duṭṭhassa dosacariyā sāhasā cariyā, mūḷhassa mohacariyā sāhasā cariyā, vinibaddhassa mānacariyā sāhasā cariyā, parāmaṭṭhassa diṭṭhicariyā sāhasā cariyā, vikkhepagatassa uddhaccacariyā sāhasā cariyā, aniṭṭhaṅgatassa vicikicchācariyā sāhasā cariyā, thāmagatassa anusayacariyā sāhasā cariyā – ayaṃ sāhasā cariyā. Sāhasā viratocareti sāhasā cariyāya ārato assa virato paṭivirato nikkhanto nissaṭo vippamutto visaññutto vimariyādikatena cetasā vihareyya careyya vicareyya iriyeyya vatteyya pāleyya yapeyya yāpeyyāti – sāhasā virato care.
तेनाह भगवा –
Tenāha bhagavā –
‘‘मोसवज्जे न निय्येथ, रूपे स्नेहं न कुब्बये।
‘‘Mosavajje na niyyetha, rūpe snehaṃ na kubbaye;
मानञ्च परिजानेय्य, साहसा विरतो चरे’’ति॥
Mānañca parijāneyya, sāhasā virato care’’ti.
१७९.
179.
पुराणं नाभिनन्देय्याति। पुराणं वुच्चति अतीता रूपवेदनासञ्ञासङ्खारविञ्ञाणा। अतीते सङ्खारे तण्हावसेन दिट्ठिवसेन नाभिनन्देय्य नाभिवदेय्य न अज्झोसेय्य, अभिनन्दनं अभिवदनं अज्झोसानं गाहं परामासं अभिनिवेसं पजहेय्य विनोदेय्य ब्यन्तिं करेय्य अनभावं गमेय्याति – पुराणं नाभिनन्देय्य।
Purāṇaṃnābhinandeyyāti. Purāṇaṃ vuccati atītā rūpavedanāsaññāsaṅkhāraviññāṇā. Atīte saṅkhāre taṇhāvasena diṭṭhivasena nābhinandeyya nābhivadeyya na ajjhoseyya, abhinandanaṃ abhivadanaṃ ajjhosānaṃ gāhaṃ parāmāsaṃ abhinivesaṃ pajaheyya vinodeyya byantiṃ kareyya anabhāvaṃ gameyyāti – purāṇaṃ nābhinandeyya.
नवे खन्तिं न कुब्बयेति। नवा वुच्चति पच्चुप्पन्ना रूपवेदनासञ्ञासङ्खारविञ्ञाणा। पच्चुप्पन्ने सङ्खारे तण्हावसेन दिट्ठिवसेन खन्तिं न करेय्य छन्दं न करेय्य पेमं न करेय्य रागं न करेय्य न जनेय्य न सञ्जनेय्य न निब्बत्तेय्य नाभिनिब्बत्तेय्याति – नवे खन्तिं न कुब्बये।
Nave khantiṃ na kubbayeti. Navā vuccati paccuppannā rūpavedanāsaññāsaṅkhāraviññāṇā. Paccuppanne saṅkhāre taṇhāvasena diṭṭhivasena khantiṃ na kareyya chandaṃ na kareyya pemaṃ na kareyya rāgaṃ na kareyya na janeyya na sañjaneyya na nibbatteyya nābhinibbatteyyāti – nave khantiṃ na kubbaye.
हीयमाने न सोचेय्याति। हीयमाने हायमाने परिहायमाने वेमाने विगच्छमाने अन्तरधायमाने न सोचेय्य न किलमेय्य न परामसेय्य न परिदेवेय्य न उरत्ताळिं कन्देय्य न सम्मोहं आपज्जेय्य। चक्खुस्मिं हीयमाने हायमाने परिहायमाने वेमाने विगच्छमाने अन्तरधायमाने, सोतस्मिं…पे॰… घानस्मिं… जिव्हाय… कायस्मिं… रूपस्मिं… सद्दस्मिं… गन्धस्मिं… रसस्मिं… फोट्ठब्बस्मिं… कुलस्मिं… गणस्मिं… आवासस्मिं… लाभस्मिं… यसस्मिं… पसंसाय… सुखस्मिं… चीवरस्मिं… पिण्डपातस्मिं… सेनासनस्मिं… गिलानपच्चयभेसज्जपरिक्खारस्मिं हीयमाने हायमाने परिहायमाने वेमाने विगच्छमाने अन्तरधायमाने न सोचेय्य न किलमेय्य न परामसेय्य न परिदेवेय्य न उरत्ताळिं कन्देय्य न सम्मोहं आपज्जेय्याति – हीयमाने न सोचेय्य।
Hīyamānena soceyyāti. Hīyamāne hāyamāne parihāyamāne vemāne vigacchamāne antaradhāyamāne na soceyya na kilameyya na parāmaseyya na parideveyya na urattāḷiṃ kandeyya na sammohaṃ āpajjeyya. Cakkhusmiṃ hīyamāne hāyamāne parihāyamāne vemāne vigacchamāne antaradhāyamāne, sotasmiṃ…pe… ghānasmiṃ… jivhāya… kāyasmiṃ… rūpasmiṃ… saddasmiṃ… gandhasmiṃ… rasasmiṃ… phoṭṭhabbasmiṃ… kulasmiṃ… gaṇasmiṃ… āvāsasmiṃ… lābhasmiṃ… yasasmiṃ… pasaṃsāya… sukhasmiṃ… cīvarasmiṃ… piṇḍapātasmiṃ… senāsanasmiṃ… gilānapaccayabhesajjaparikkhārasmiṃ hīyamāne hāyamāne parihāyamāne vemāne vigacchamāne antaradhāyamāne na soceyya na kilameyya na parāmaseyya na parideveyya na urattāḷiṃ kandeyya na sammohaṃ āpajjeyyāti – hīyamāne na soceyya.
आकासं न सितो सियाति। आकासं वुच्चति तण्हा। यो रागो सारागो…पे॰… अभिज्झा लोभो अकुसलमूलं। किंकारणा आकासं वुच्चति तण्हा? याय तण्हाय रूपं आकस्सति समाकस्सति गण्हाति परामसति अभिनिविसति, वेदनं…पे॰… सञ्ञं… सङ्खारे… विञ्ञाणं… गतिं… उपपत्तिं… पटिसन्धिं… भवं… संसारं… वट्टं आकस्सति समाकस्सति गण्हाति परामसति अभिनिविसति; तंकारणा आकासं वुच्चति तण्हा। आकासं न सितो सियाति। तण्हानिस्सितो न सिया। तण्हं पजहेय्य विनोदेय्य ब्यन्तिं करेय्य अनभावं गमेय्य, तण्हाय आरतो अस्स विरतो पटिविरतो निक्खन्तो निस्सटो विप्पमुत्तो विसञ्ञुत्तो विमरियादिकतेन चेतसा विहरेय्याति – आकासं न सितो सिया।
Ākāsaṃ na sito siyāti. Ākāsaṃ vuccati taṇhā. Yo rāgo sārāgo…pe… abhijjhā lobho akusalamūlaṃ. Kiṃkāraṇā ākāsaṃ vuccati taṇhā? Yāya taṇhāya rūpaṃ ākassati samākassati gaṇhāti parāmasati abhinivisati, vedanaṃ…pe… saññaṃ… saṅkhāre… viññāṇaṃ… gatiṃ… upapattiṃ… paṭisandhiṃ… bhavaṃ… saṃsāraṃ… vaṭṭaṃ ākassati samākassati gaṇhāti parāmasati abhinivisati; taṃkāraṇā ākāsaṃ vuccati taṇhā. Ākāsaṃ na sito siyāti. Taṇhānissito na siyā. Taṇhaṃ pajaheyya vinodeyya byantiṃ kareyya anabhāvaṃ gameyya, taṇhāya ārato assa virato paṭivirato nikkhanto nissaṭo vippamutto visaññutto vimariyādikatena cetasā vihareyyāti – ākāsaṃ na sito siyā.
तेनाह भगवा –
Tenāha bhagavā –
‘‘पुराणं नाभिनन्देय्य, नवे खन्तिं न कुब्बये।
‘‘Purāṇaṃ nābhinandeyya, nave khantiṃ na kubbaye;
हीयमाने न सोचेय्य, आकासं न सितो सिया’’ति॥
Hīyamāne na soceyya, ākāsaṃ na sito siyā’’ti.
१८०.
180.
गेधं ब्रूमि महोघोतीति। गेधो वुच्चति तण्हा। यो रागो सारागो…पे॰… अभिज्झा लोभो अकुसलमूलं। महोघो वुच्चति तण्हा। यो रागो सारागो…पे॰… अभिज्झा लोभो अकुसलमूलं। गेधं ब्रूमि महोघोतीति। गेधं ‘‘महोघो’’ति ब्रूमि आचिक्खामि देसेमि पञ्ञपेमि पट्ठपेमि विवरामि विभजामि उत्तानीकरोमि पकासेमीति – गेधं ब्रूमि महोघोति।
Gedhaṃ brūmi mahoghotīti. Gedho vuccati taṇhā. Yo rāgo sārāgo…pe… abhijjhā lobho akusalamūlaṃ. Mahogho vuccati taṇhā. Yo rāgo sārāgo…pe… abhijjhā lobho akusalamūlaṃ. Gedhaṃ brūmi mahoghotīti. Gedhaṃ ‘‘mahogho’’ti brūmi ācikkhāmi desemi paññapemi paṭṭhapemi vivarāmi vibhajāmi uttānīkaromi pakāsemīti – gedhaṃ brūmi mahoghoti.
आजवं ब्रूमि जप्पनन्ति। आजवा वुच्चति तण्हा। यो रागो सारागो…पे॰… अभिज्झा लोभो अकुसलमूलं। जप्पनापि वुच्चति तण्हा। यो रागो सारागो…पे॰… अभिज्झा लोभो अकुसलमूलं। आजवं ब्रूमि जप्पनन्ति आजवं ‘‘जप्पना’’ति ब्रूमि आचिक्खामि…पे॰… उत्तानीकरोमि पकासेमीति – आजवं ब्रूमि जप्पनं।
Ājavaṃbrūmi jappananti. Ājavā vuccati taṇhā. Yo rāgo sārāgo…pe… abhijjhā lobho akusalamūlaṃ. Jappanāpi vuccati taṇhā. Yo rāgo sārāgo…pe… abhijjhā lobho akusalamūlaṃ. Ājavaṃ brūmi jappananti ājavaṃ ‘‘jappanā’’ti brūmi ācikkhāmi…pe… uttānīkaromi pakāsemīti – ājavaṃ brūmi jappanaṃ.
आरम्मणं पकम्पनन्ति। आरम्मणम्पि वुच्चति तण्हा। यो रागो सारागो…पे॰… अभिज्झा लोभो अकुसलमूलं। पकम्पनापि वुच्चति तण्हा। यो रागो सारागो…पे॰… अभिज्झा लोभो अकुसलमूलन्ति – आरम्मणं पकम्पनं।
Ārammaṇaṃ pakampananti. Ārammaṇampi vuccati taṇhā. Yo rāgo sārāgo…pe… abhijjhā lobho akusalamūlaṃ. Pakampanāpi vuccati taṇhā. Yo rāgo sārāgo…pe… abhijjhā lobho akusalamūlanti – ārammaṇaṃ pakampanaṃ.
कामपङ्को दुरच्चयोति। कामपङ्को कामकद्दमो कामकिलेसो कामपलिपो कामपलिबोधो 75 दुरच्चयो दुरतिवत्तो दुत्तरो दुप्पतरो दुस्समतिक्कमो दुब्बीतिवत्तोति – कामपङ्को दुरच्चयो।
Kāmapaṅko duraccayoti. Kāmapaṅko kāmakaddamo kāmakileso kāmapalipo kāmapalibodho 76 duraccayo durativatto duttaro duppataro dussamatikkamo dubbītivattoti – kāmapaṅko duraccayo.
तेनाह भगवा –
Tenāha bhagavā –
‘‘गेधं ब्रूमि महोघोति, आजवं ब्रूमि जप्पनं।
‘‘Gedhaṃ brūmi mahoghoti, ājavaṃ brūmi jappanaṃ;
आरम्मणं पकम्पनं, कामपङ्को दुरच्चयो’’ति॥
Ārammaṇaṃ pakampanaṃ, kāmapaṅko duraccayo’’ti.
१८१.
181.
सच्चा अवोक्कमं मुनि, थले तिट्ठति ब्राह्मणो।
Saccā avokkamaṃ muni, thale tiṭṭhati brāhmaṇo;
सब्बं सो पटिनिस्सज्ज, स वे सन्तोति वुच्चति॥
Sabbaṃ so paṭinissajja, sa ve santoti vuccati.
सच्चा अवोक्कमं मुनीति। सच्चवाचाय अवोक्कमन्तो, सम्मादिट्ठिया अवोक्कमन्तो, अरिया अट्ठङ्गिका मग्गा अवोक्कमन्तो। मुनीति। मोनं वुच्चति ञाणं…पे॰… सङ्गजालमतिच्च सो मुनीति – सच्चा अवोक्कमं मुनि।
Saccā avokkamaṃ munīti. Saccavācāya avokkamanto, sammādiṭṭhiyā avokkamanto, ariyā aṭṭhaṅgikā maggā avokkamanto. Munīti. Monaṃ vuccati ñāṇaṃ…pe… saṅgajālamaticca so munīti – saccā avokkamaṃ muni.
थले तिट्ठति ब्राह्मणोति। थलं वुच्चति अमतं निब्बानं। यो सो सब्बसङ्खारसमथो सब्बूपधिपटिनिस्सग्गो तण्हक्खयो विरागो निरोधो निब्बानं। ब्राह्मणोति सत्तन्नं धम्मानं बाहितत्ता ब्राह्मणो…पे॰… असितो तादि पवुच्चते स ब्रह्मा। थले तिट्ठति ब्राह्मणोति। थले तिट्ठति दीपे तिट्ठति ताणे तिट्ठति लेणे तिट्ठति सरणे तिट्ठति अभये तिट्ठति अच्चुते तिट्ठति अमते तिट्ठति निब्बाने तिट्ठतीति – थले तिट्ठति ब्राह्मणो।
Thaletiṭṭhati brāhmaṇoti. Thalaṃ vuccati amataṃ nibbānaṃ. Yo so sabbasaṅkhārasamatho sabbūpadhipaṭinissaggo taṇhakkhayo virāgo nirodho nibbānaṃ. Brāhmaṇoti sattannaṃ dhammānaṃ bāhitattā brāhmaṇo…pe… asito tādi pavuccate sa brahmā. Thale tiṭṭhati brāhmaṇoti. Thale tiṭṭhati dīpe tiṭṭhati tāṇe tiṭṭhati leṇe tiṭṭhati saraṇe tiṭṭhati abhaye tiṭṭhati accute tiṭṭhati amate tiṭṭhati nibbāne tiṭṭhatīti – thale tiṭṭhati brāhmaṇo.
सब्बं सो पटिनिस्सज्जाति। सब्बं वुच्चति द्वादसायतनानि – चक्खु चेव रूपा च …पे॰… मनो चेव धम्मा च। यतो अज्झत्तिकबाहिरेसु आयतनेसु छन्दरागो पहीनो होति उच्छिन्नमूलो तालावत्थुकतो अनभावंकतो आयतिं अनुप्पादधम्मो, एत्तावतापि सब्बं चत्तं होति वन्तं मुत्तं पहीनं पटिनिस्सट्ठं। यतो तण्हा च दिट्ठि च मानो च पहीना होन्ति उच्छिन्नमूला तालावत्थुकता अनभावंकता आयतिं अनुप्पादधम्मा, एत्तावतापि सब्बं चत्तं होति वन्तं मुत्तं पहीनं पटिनिस्सट्ठं। यतो पुञ्ञाभिसङ्खारो च अपुञ्ञाभिसङ्खारो च आनेञ्जाभिसङ्खारो च पहीना होन्ति उच्छिन्नमूला तालावत्थुकता अनभावंकता आयतिं अनुप्पादधम्मा , एत्तावतापि सब्बं चत्तं होति वन्तं मुत्तं पहीनं पटिनिस्सट्ठन्ति – सब्बं सो पटिनिस्सज्ज।
Sabbaṃ so paṭinissajjāti. Sabbaṃ vuccati dvādasāyatanāni – cakkhu ceva rūpā ca …pe… mano ceva dhammā ca. Yato ajjhattikabāhiresu āyatanesu chandarāgo pahīno hoti ucchinnamūlo tālāvatthukato anabhāvaṃkato āyatiṃ anuppādadhammo, ettāvatāpi sabbaṃ cattaṃ hoti vantaṃ muttaṃ pahīnaṃ paṭinissaṭṭhaṃ. Yato taṇhā ca diṭṭhi ca māno ca pahīnā honti ucchinnamūlā tālāvatthukatā anabhāvaṃkatā āyatiṃ anuppādadhammā, ettāvatāpi sabbaṃ cattaṃ hoti vantaṃ muttaṃ pahīnaṃ paṭinissaṭṭhaṃ. Yato puññābhisaṅkhāro ca apuññābhisaṅkhāro ca āneñjābhisaṅkhāro ca pahīnā honti ucchinnamūlā tālāvatthukatā anabhāvaṃkatā āyatiṃ anuppādadhammā , ettāvatāpi sabbaṃ cattaṃ hoti vantaṃ muttaṃ pahīnaṃ paṭinissaṭṭhanti – sabbaṃ so paṭinissajja.
स वे सन्तोति वुच्चतीति। सो सन्तो उपसन्तो वूपसन्तो निब्बुतो पटिपस्सद्धोति वुच्चति कथीयति भणीयति दीपीयति वोहरीयतीति – स वे सन्तोति वुच्चति।
Sa ve santoti vuccatīti. So santo upasanto vūpasanto nibbuto paṭipassaddhoti vuccati kathīyati bhaṇīyati dīpīyati voharīyatīti – sa ve santoti vuccati.
तेनाह भगवा –
Tenāha bhagavā –
‘‘सच्चा अवोक्कमं मुनि, थले तिट्ठति ब्राह्मणो।
‘‘Saccā avokkamaṃ muni, thale tiṭṭhati brāhmaṇo;
सब्बं सो पटिनिस्सज्ज, स वे सन्तोति वुच्चती’’ति॥
Sabbaṃ so paṭinissajja, sa ve santoti vuccatī’’ti.
१८२.
182.
सम्मा सो लोके इरियानो, न पिहेतीध कस्सचि॥
Sammā so loke iriyāno, na pihetīdha kassaci.
स वे विद्वा स वेदगूति। विद्वाति विद्वा विज्जागतो ञाणी विभावी मेधावी। वेदगूति। वेदा वुच्चन्ति चतूसु मग्गेसु ञाणं…पे॰… सब्बवेदनासु वीतरागो सब्बवेदमतिच्च वेदगू सोति – स वे विद्वा स वेदगू।
Sa ve vidvā sa vedagūti. Vidvāti vidvā vijjāgato ñāṇī vibhāvī medhāvī. Vedagūti. Vedā vuccanti catūsu maggesu ñāṇaṃ…pe… sabbavedanāsu vītarāgo sabbavedamaticca vedagū soti – sa ve vidvā sa vedagū.
ञत्वा धम्मं अनिस्सितोति। ञत्वाति ञत्वा जानित्वा तुलयित्वा तीरयित्वा विभावयित्वा विभूतं कत्वा। ‘‘सब्बे सङ्खारा अनिच्चा’’ति ञत्वा जानित्वा तुलयित्वा तीरयित्वा विभावयित्वा विभूतं कत्वा, ‘‘सब्बे सङ्खारा दुक्खा’’ति…पे॰… ‘‘यं किञ्चि समुदयधम्मं सब्बं तं निरोधधम्म’’न्त्न्त्ति ञत्वा जानित्वा तुलयित्वा तीरयित्वा विभावयित्वा विभूतं कत्वा। अनिस्सितोति द्वे निस्सया – तण्हानिस्सयो च दिट्ठिनिस्सयो च…पे॰… अयं तण्हानिस्सयो…पे॰… अयं दिट्ठिनिस्सयो। तण्हानिस्सयं पहाय दिट्ठिनिस्सयं पटिनिस्सज्जित्वा चक्खुं अनिस्सितो… सोतं अनिस्सितो… घानं अनिस्सितो…पे॰… दिट्ठसुतमुतविञ्ञातब्बे धम्मे अनिस्सितो अनल्लीनो अनुपगतो अनज्झोसितो अनधिमुत्तो निक्खन्तो निस्सटो विप्पमुत्तो विसञ्ञुत्तो विमरियादिकतेन चेतसा विहरतीति – ञत्वा धम्मं अनिस्सितो।
Ñatvādhammaṃ anissitoti. Ñatvāti ñatvā jānitvā tulayitvā tīrayitvā vibhāvayitvā vibhūtaṃ katvā. ‘‘Sabbe saṅkhārā aniccā’’ti ñatvā jānitvā tulayitvā tīrayitvā vibhāvayitvā vibhūtaṃ katvā, ‘‘sabbe saṅkhārā dukkhā’’ti…pe… ‘‘yaṃ kiñci samudayadhammaṃ sabbaṃ taṃ nirodhadhamma’’ntntti ñatvā jānitvā tulayitvā tīrayitvā vibhāvayitvā vibhūtaṃ katvā. Anissitoti dve nissayā – taṇhānissayo ca diṭṭhinissayo ca…pe… ayaṃ taṇhānissayo…pe… ayaṃ diṭṭhinissayo. Taṇhānissayaṃ pahāya diṭṭhinissayaṃ paṭinissajjitvā cakkhuṃ anissito… sotaṃ anissito… ghānaṃ anissito…pe… diṭṭhasutamutaviññātabbe dhamme anissito anallīno anupagato anajjhosito anadhimutto nikkhanto nissaṭo vippamutto visaññutto vimariyādikatena cetasā viharatīti – ñatvā dhammaṃ anissito.
सम्मा सो लोके इरियानोति। यतो अज्झत्तिकबाहिरेसु आयतनेसु छन्दरागो पहीनो होति उच्छिन्नमूलो तालावत्थुकतो अनभावंकतो आयतिं अनुप्पादधम्मो, एत्तावतापि सम्मा सो लोके चरति विहरति इरियति वत्तति पालेति यपेति यापेति…पे॰… यतो पुञ्ञाभिसङ्खारो च अपुञ्ञाभिसङ्खारो च आनेञ्जाभिसङ्खारो च पहीना होन्ति उच्छिन्नमूला तालावत्थुकता अनभावंकता आयतिं अनुप्पादधम्मा, एत्तावतापि सम्मा सो लोके चरति विहरति इरियति वत्तति पालेति यपेति यापेतीति – सम्मा सो लोके इरियानो।
Sammā so loke iriyānoti. Yato ajjhattikabāhiresu āyatanesu chandarāgo pahīno hoti ucchinnamūlo tālāvatthukato anabhāvaṃkato āyatiṃ anuppādadhammo, ettāvatāpi sammā so loke carati viharati iriyati vattati pāleti yapeti yāpeti…pe… yato puññābhisaṅkhāro ca apuññābhisaṅkhāro ca āneñjābhisaṅkhāro ca pahīnā honti ucchinnamūlā tālāvatthukatā anabhāvaṃkatā āyatiṃ anuppādadhammā, ettāvatāpi sammā so loke carati viharati iriyati vattati pāleti yapeti yāpetīti – sammā so loke iriyāno.
न पिहेतीध कस्सचीति। पिहा वुच्चति तण्हा। यो रागो सारागो…पे॰… अभिज्झा लोभो अकुसलमूलं। यस्सेसा पिहा तण्हा पहीना समुच्छिन्ना वूपसन्ता पटिपस्सद्धा अभब्बुप्पत्तिका ञाणग्गिना दड्ढा, सो कस्सचि न पिहेति खत्तियस्स वा ब्राह्मणस्स वा वेस्सस्स वा सुद्दस्स वा गहट्ठस्स वा पब्बजितस्स वा देवस्स वा मनुस्सस्स वाति – न पिहेतीध कस्सचि।
Na pihetīdha kassacīti. Pihā vuccati taṇhā. Yo rāgo sārāgo…pe… abhijjhā lobho akusalamūlaṃ. Yassesā pihā taṇhā pahīnā samucchinnā vūpasantā paṭipassaddhā abhabbuppattikā ñāṇagginā daḍḍhā, so kassaci na piheti khattiyassa vā brāhmaṇassa vā vessassa vā suddassa vā gahaṭṭhassa vā pabbajitassa vā devassa vā manussassa vāti – na pihetīdha kassaci.
तेनाह भगवा –
Tenāha bhagavā –
‘‘स वे विद्वा स वेदगू, ञत्वा धम्मं अनिस्सितो।
‘‘Sa ve vidvā sa vedagū, ñatvā dhammaṃ anissito;
सम्मा सो लोके इरियानो, न पिहेतीध कस्सची’’ति॥
Sammā so loke iriyāno, na pihetīdha kassacī’’ti.
१८३.
183.
योध कामे अच्चतरि, सङ्गं लोके दुरच्चयं।
Yodha kāme accatari, saṅgaṃ loke duraccayaṃ;
न सो सोचति नाज्झेति, छिन्नसोतो अबन्धनो॥
Na so socati nājjheti, chinnasoto abandhano.
योध कामे अच्चतरि, सङ्गं लोके दुरच्चयन्ति। योति यो यादिसो यथायुत्तो यथाविहितो यथापकारो यं ठानप्पत्तो यं धम्मसमन्नागतो खत्तियो वा ब्राह्मणो वा वेस्सो वा सुद्दो वा गहट्ठो वा पब्बजितो वा देवो वा मनुस्सो वा। कामाति उद्दानतो द्वे कामा – वत्थुकामा च किलेसकामा च…पे॰… इमे वुच्चन्ति वत्थुकामा…पे॰… इमे वुच्चन्ति किलेसकामा। सङ्गाति सत्त सङ्गा – रागसङ्गो, दोससङ्गो, मोहसङ्गो, मानसङ्गो, दिट्ठिसङ्गो, किलेससङ्गो, दुच्चरितसङ्गो। लोकेति अपायलोके मनुस्सलोके देवलोके खन्धलोके धातुलोके आयतनलोके। सङ्गं लोके दुरच्चयन्ति। यो कामे च सङ्गे च लोके दुरच्चये दुरतिवत्ते दुत्तरे दुप्पतरे दुस्समतिक्कमे दुब्बीतिवत्ते अतरि उत्तरि पतरि समतिक्कमि वीतिवत्तयीति – योध कामे अच्चतरि, सङ्गं लोके दुरच्चयं।
Yodhakāme accatari, saṅgaṃ loke duraccayanti. Yoti yo yādiso yathāyutto yathāvihito yathāpakāro yaṃ ṭhānappatto yaṃ dhammasamannāgato khattiyo vā brāhmaṇo vā vesso vā suddo vā gahaṭṭho vā pabbajito vā devo vā manusso vā. Kāmāti uddānato dve kāmā – vatthukāmā ca kilesakāmā ca…pe… ime vuccanti vatthukāmā…pe… ime vuccanti kilesakāmā. Saṅgāti satta saṅgā – rāgasaṅgo, dosasaṅgo, mohasaṅgo, mānasaṅgo, diṭṭhisaṅgo, kilesasaṅgo, duccaritasaṅgo. Loketi apāyaloke manussaloke devaloke khandhaloke dhātuloke āyatanaloke. Saṅgaṃ loke duraccayanti. Yo kāme ca saṅge ca loke duraccaye durativatte duttare duppatare dussamatikkame dubbītivatte atari uttari patari samatikkami vītivattayīti – yodha kāme accatari, saṅgaṃ loke duraccayaṃ.
न सो सोचति नाज्झेतीति। विपरिणतं वा वत्थुं न सोचति, विपरिणतस्मिं वा वत्थुस्मिं न सोचति। ‘‘चक्खु मे विपरिणत’’न्ति न सोचति…पे॰… सोतं मे… घानं मे… जिव्हा मे… कायो मे… रूपा मे… सद्दा मे… गन्धा मे… रसा मे… फोट्ठब्बा मे… कुलं मे… गणो मे… आवासो मे… लाभो मे… यसो मे… पसंसा मे… सुखं मे… चीवरं मे… पिण्डपातो मे… सेनासनं मे… गिलानपच्चयभेसज्जपरिक्खारा मे… माता मे… पिता मे… भाता मे… भगिनी मे… पुत्तो मे… धीता मे… मित्ता मे… अमच्चा मे… ञाती मे… ‘‘सालोहिता मे विपरिणता’’ति न सोचति न किलमति न परिदेवति न उरत्ताळिं कन्दति न सम्मोहं आपज्जतीति – न सोचति। नाज्झेतीति नज्झेति न अज्झेति न उपनिज्झायति न निज्झायति न पज्झायति। अथ वा न जायति न जिय्यति न मिय्यति न चवति न उपपज्जतीति – नाज्झेतीति – न सो सोचति नाज्झेति।
Naso socati nājjhetīti. Vipariṇataṃ vā vatthuṃ na socati, vipariṇatasmiṃ vā vatthusmiṃ na socati. ‘‘Cakkhu me vipariṇata’’nti na socati…pe… sotaṃ me… ghānaṃ me… jivhā me… kāyo me… rūpā me… saddā me… gandhā me… rasā me… phoṭṭhabbā me… kulaṃ me… gaṇo me… āvāso me… lābho me… yaso me… pasaṃsā me… sukhaṃ me… cīvaraṃ me… piṇḍapāto me… senāsanaṃ me… gilānapaccayabhesajjaparikkhārā me… mātā me… pitā me… bhātā me… bhaginī me… putto me… dhītā me… mittā me… amaccā me… ñātī me… ‘‘sālohitā me vipariṇatā’’ti na socati na kilamati na paridevati na urattāḷiṃ kandati na sammohaṃ āpajjatīti – na socati. Nājjhetīti najjheti na ajjheti na upanijjhāyati na nijjhāyati na pajjhāyati. Atha vā na jāyati na jiyyati na miyyati na cavati na upapajjatīti – nājjhetīti – na so socati nājjheti.
छिन्नसोतो अबन्धनोति। सोतं वुच्चति तण्हा। यो रागो सारागो…पे॰… अभिज्झा लोभो अकुसलमूलं। यस्सेसा सोता तण्हा पहीना समुच्छिन्ना…पे॰… ञाणग्गिना दड्ढा, सो वुच्चति छिन्नसोतो। अबन्धनोति रागबन्धनं दोसबन्धनं मोहबन्धनं मानबन्धनं दिट्ठिबन्धनं किलेसबन्धनं दुच्चरितबन्धनं, यस्सेते बन्धना पहीना समुच्छिन्ना…पे॰… ञाणग्गिना दड्ढा, सो वुच्चति अबन्धनोति – छिन्नसोतो अबन्धनो।
Chinnasoto abandhanoti. Sotaṃ vuccati taṇhā. Yo rāgo sārāgo…pe… abhijjhā lobho akusalamūlaṃ. Yassesā sotā taṇhā pahīnā samucchinnā…pe… ñāṇagginā daḍḍhā, so vuccati chinnasoto. Abandhanoti rāgabandhanaṃ dosabandhanaṃ mohabandhanaṃ mānabandhanaṃ diṭṭhibandhanaṃ kilesabandhanaṃ duccaritabandhanaṃ, yassete bandhanā pahīnā samucchinnā…pe… ñāṇagginā daḍḍhā, so vuccati abandhanoti – chinnasoto abandhano.
तेनाह भगवा –
Tenāha bhagavā –
‘‘योध कामे अच्चतरि, सङ्गं लोके दुरच्चयं।
‘‘Yodha kāme accatari, saṅgaṃ loke duraccayaṃ;
न सो सोचति नाज्झेति, छिन्नसोतो अबन्धनो’’ति॥
Na so socati nājjheti, chinnasoto abandhano’’ti.
१८४.
184.
यं पुब्बे तं विसोसेहि, पच्छा ते माहु किञ्चनं।
Yaṃ pubbe taṃ visosehi, pacchā te māhu kiñcanaṃ;
मज्झे चे नो गहेस्ससि, उपसन्तो चरिस्ससि॥
Majjhe ce no gahessasi, upasanto carissasi.
यं पुब्बे तं विसोसेहीति। अतीते सङ्खारे आरब्भ ये किलेसा उप्पज्जेय्युं ते किलेसे सोसेहि विसोसेहि सुक्खापेहि विसुक्खापेहि अबीजं करोहि पजह विनोदेहि ब्यन्तिं करोहि अनभावं गमेहीति। एवम्पि यं पुब्बे तं विसोसेहि। अथ वा ये अतीता कम्माभिसङ्खारा अविपक्कविपाका ते कम्माभिसङ्खारे सोसेहि विसोसेहि सुक्खापेहि विसुक्खापेहि अबीजं करोहि पजह विनोदेहि ब्यन्तिं करोहि अनभावं गमेहीति। एवम्पि यं पुब्बे तं विसोसेहि।
Yaṃpubbe taṃ visosehīti. Atīte saṅkhāre ārabbha ye kilesā uppajjeyyuṃ te kilese sosehi visosehi sukkhāpehi visukkhāpehi abījaṃ karohi pajaha vinodehi byantiṃ karohi anabhāvaṃ gamehīti. Evampi yaṃ pubbe taṃ visosehi. Atha vā ye atītā kammābhisaṅkhārā avipakkavipākā te kammābhisaṅkhāre sosehi visosehi sukkhāpehi visukkhāpehi abījaṃ karohi pajaha vinodehi byantiṃ karohi anabhāvaṃ gamehīti. Evampi yaṃ pubbe taṃ visosehi.
पच्छा ते माहु किञ्चनन्ति। पच्छा वुच्चति अनागतं। अनागते सङ्खारे आरब्भ यानि उप्पज्जेय्युं रागकिञ्चनं दोसकिञ्चनं मोहकिञ्चनं मानकिञ्चनं दिट्ठिकिञ्चनं किलेसकिञ्चनं दुच्चरितकिञ्चनं, इमानि किञ्चनानि 79 तुय्हं मा अहु मा अकासि मा जनेसि मा सञ्जनेसि मा निब्बत्तेसि मा अभिनिब्बत्तेसि पजह विनोदेहि ब्यन्तिं करोहि अनभावं गमेहीति – पच्छा ते माहु किञ्चनं।
Pacchā te māhu kiñcananti. Pacchā vuccati anāgataṃ. Anāgate saṅkhāre ārabbha yāni uppajjeyyuṃ rāgakiñcanaṃ dosakiñcanaṃ mohakiñcanaṃ mānakiñcanaṃ diṭṭhikiñcanaṃ kilesakiñcanaṃ duccaritakiñcanaṃ, imāni kiñcanāni 80 tuyhaṃ mā ahu mā akāsi mā janesi mā sañjanesi mā nibbattesi mā abhinibbattesi pajaha vinodehi byantiṃ karohi anabhāvaṃ gamehīti – pacchā te māhu kiñcanaṃ.
मज्झे चे नो गहेस्ससीति। मज्झं वुच्चति पच्चुप्पन्ना रूपवेदनासञ्ञासङ्खारविञ्ञाणा। पच्चुप्पन्ने सङ्खारे तण्हावसेन दिट्ठिवसेन न गहेस्ससि न उग्गहेस्ससि न गण्हिस्ससि न परामसिस्ससि नाभिनन्दिस्ससि नाभिचरिस्ससि न अज्झोसिस्ससि, अभिनन्दनं अभिवदनं अज्झोसानं गाहं परामासं अभिनिवेसं पजहिस्ससि विनोदेस्ससि ब्यन्तिं करिस्ससि अनभावं गमेस्ससीति – मज्झे चे नो गहेस्ससि।
Majjhe ce no gahessasīti. Majjhaṃ vuccati paccuppannā rūpavedanāsaññāsaṅkhāraviññāṇā. Paccuppanne saṅkhāre taṇhāvasena diṭṭhivasena na gahessasi na uggahessasi na gaṇhissasi na parāmasissasi nābhinandissasi nābhicarissasi na ajjhosissasi, abhinandanaṃ abhivadanaṃ ajjhosānaṃ gāhaṃ parāmāsaṃ abhinivesaṃ pajahissasi vinodessasi byantiṃ karissasi anabhāvaṃ gamessasīti – majjhe ce no gahessasi.
उपसन्तो चरिस्ससीति। रागस्स सन्तत्ता समितत्ता उपसमितत्ता, दोसस्स सन्तत्ता समितत्ता उपसमितत्ता…पे॰… सब्बाकुसलाभिसङ्खारानं सन्तत्ता समितत्ता उपसमितत्ता वूपसमितत्ता विज्झातत्ता निब्बुतत्ता विगतत्ता पटिपस्सद्धत्ता सन्तो उपसन्तो वूपसन्तो निब्बुतो पटिपस्सद्धो चरिस्ससि विहरिस्ससि इरियिस्ससि वत्तिस्ससि पालिस्ससि यपिस्ससि यापिस्ससीति – उपसन्तो चरिस्ससि।
Upasanto carissasīti. Rāgassa santattā samitattā upasamitattā, dosassa santattā samitattā upasamitattā…pe… sabbākusalābhisaṅkhārānaṃ santattā samitattā upasamitattā vūpasamitattā vijjhātattā nibbutattā vigatattā paṭipassaddhattā santo upasanto vūpasanto nibbuto paṭipassaddho carissasi viharissasi iriyissasi vattissasi pālissasi yapissasi yāpissasīti – upasanto carissasi.
तेनाह भगवा –
Tenāha bhagavā –
‘‘यं पुब्बे तं विसोसेहि, पच्छा ते माहु किञ्चनं।
‘‘Yaṃ pubbe taṃ visosehi, pacchā te māhu kiñcanaṃ;
मज्झे चे नो गहेस्ससि, उपसन्तो चरिस्ससी’’ति॥
Majjhe ce no gahessasi, upasanto carissasī’’ti.
१८५.
185.
सब्बसो नामरूपस्मिं, यस्स नत्थि ममायितं।
Sabbasonāmarūpasmiṃ, yassa natthi mamāyitaṃ;
असता च न सोचति, स वे लोके न जीयति॥
Asatā ca na socati, sa ve loke na jīyati.
सब्बसो नामरूपस्मिं, यस्स नत्थि ममायितन्ति। सब्बसोति सब्बेन सब्बं सब्बथा सब्बं असेसं निस्सेसं परियादियनवचनमेतं – सब्बसोति। नामन्ति चत्तारो अरूपिनो खन्धा। रूपन्ति चत्तारो च महाभूता, चतुन्नञ्च महाभूतानं उपादाय रूपं। यस्साति अरहतो खीणासवस्स। ममायितन्ति द्वे ममत्ता – तण्हाममत्तञ्च दिट्ठिममत्तञ्च…पे॰… इदं तण्हाममत्तं…पे॰… इदं दिट्ठिममत्तं। सब्बसो नामरूपस्मिं, यस्स नत्थि ममायितन्ति सब्बसो नामरूपस्मिं ममत्ता यस्स नत्थि न सन्ति न संविज्जन्ति नुपलब्भन्ति, पहीना समुच्छिन्ना वूपसन्ता पटिपस्सद्धा अभब्बुप्पत्तिका ञाणग्गिना दड्ढाति – सब्बसो नामरूपस्मिं, यस्स नत्थि ममायितं।
Sabbaso nāmarūpasmiṃ, yassa natthi mamāyitanti. Sabbasoti sabbena sabbaṃ sabbathā sabbaṃ asesaṃ nissesaṃ pariyādiyanavacanametaṃ – sabbasoti. Nāmanti cattāro arūpino khandhā. Rūpanti cattāro ca mahābhūtā, catunnañca mahābhūtānaṃ upādāya rūpaṃ. Yassāti arahato khīṇāsavassa. Mamāyitanti dve mamattā – taṇhāmamattañca diṭṭhimamattañca…pe… idaṃ taṇhāmamattaṃ…pe… idaṃ diṭṭhimamattaṃ. Sabbaso nāmarūpasmiṃ, yassa natthi mamāyitanti sabbaso nāmarūpasmiṃ mamattā yassa natthi na santi na saṃvijjanti nupalabbhanti, pahīnā samucchinnā vūpasantā paṭipassaddhā abhabbuppattikā ñāṇagginā daḍḍhāti – sabbaso nāmarūpasmiṃ, yassa natthi mamāyitaṃ.
असता च न सोचतीति। विपरिणतं वा वत्थुं न सोचति, विपरिणतस्मिं वा वत्थुस्मिं न सोचति। ‘‘चक्खु मे विपरिणत’’न्ति न सोचति, सोतं मे… घानं मे… जिव्हा मे… कायो मे… रूपा मे… सद्दा मे… गन्धा मे… रसा मे… फोट्ठब्बा मे… कुलं मे… गणो मे… आवासो मे… लाभो मे…पे॰… ‘‘सालोहिता मे विपरिणता’’ति न सोचति न किलमति न परिदेवति न उरत्ताळिं कन्दति न सम्मोहं आपज्जतीति। एवम्पि असता च न सोचति।
Asatā ca na socatīti. Vipariṇataṃ vā vatthuṃ na socati, vipariṇatasmiṃ vā vatthusmiṃ na socati. ‘‘Cakkhu me vipariṇata’’nti na socati, sotaṃ me… ghānaṃ me… jivhā me… kāyo me… rūpā me… saddā me… gandhā me… rasā me… phoṭṭhabbā me… kulaṃ me… gaṇo me… āvāso me… lābho me…pe… ‘‘sālohitā me vipariṇatā’’ti na socati na kilamati na paridevati na urattāḷiṃ kandati na sammohaṃ āpajjatīti. Evampi asatā ca na socati.
अथ वा असताय दुक्खाय वेदनाय फुट्ठो परेतो समोहितो समन्नागतो न सोचति न किलमति न परिदेवति न उरत्ताळिं कन्दति न सम्मोहं आपज्जतीति। एवम्पि असता च न सोचति। अथ वा चक्खुरोगेन फुट्ठो परेतो…पे॰… डंसमकसवातातपसरीसपसम्फस्सेन फुट्ठो परेतो समोहितो समन्नागतो न सोचति न किलमति न परिदेवति न उरत्ताळिं कन्दति न सम्मोहं आपज्जतीति। एवम्पि असता च न सोचति। अथ वा असन्ते असंविज्जमाने अनुपलब्भमाने ‘‘अहु वत मे, तं वत मे नत्थि , सिया वत मे, तं वताहं न लभामी’’ति न सोचति न किलमति न परिदेवति न उरत्ताळिं कन्दति न सम्मोहं आपज्जतीति। एवम्पि असता च न सोचति।
Atha vā asatāya dukkhāya vedanāya phuṭṭho pareto samohito samannāgato na socati na kilamati na paridevati na urattāḷiṃ kandati na sammohaṃ āpajjatīti. Evampi asatā ca na socati. Atha vā cakkhurogena phuṭṭho pareto…pe… ḍaṃsamakasavātātapasarīsapasamphassena phuṭṭho pareto samohito samannāgato na socati na kilamati na paridevati na urattāḷiṃ kandati na sammohaṃ āpajjatīti. Evampi asatā ca na socati. Atha vā asante asaṃvijjamāne anupalabbhamāne ‘‘ahu vata me, taṃ vata me natthi , siyā vata me, taṃ vatāhaṃ na labhāmī’’ti na socati na kilamati na paridevati na urattāḷiṃ kandati na sammohaṃ āpajjatīti. Evampi asatā ca na socati.
स वे लोके न जीयतीति। यस्स ‘‘मय्हं वा इदं परेसं वा इद’’न्ति किञ्चि रूपगतं वेदनागतं सञ्ञागतं सङ्खारगतं विञ्ञाणगतं गहितं परामट्ठं अभिनिविट्ठं अज्झोसितं अधिमुत्तं अत्थि, तस्स जानि अत्थि।
Sa ve loke na jīyatīti. Yassa ‘‘mayhaṃ vā idaṃ paresaṃ vā ida’’nti kiñci rūpagataṃ vedanāgataṃ saññāgataṃ saṅkhāragataṃ viññāṇagataṃ gahitaṃ parāmaṭṭhaṃ abhiniviṭṭhaṃ ajjhositaṃ adhimuttaṃ atthi, tassa jāni atthi.
भासितम्पि हेतं –
Bhāsitampi hetaṃ –
सब्बेसु भोगेसु असेवितेसु, कस्मा न सन्तप्पसि सोककाले॥
Sabbesu bhogesu asevitesu, kasmā na santappasi sokakāle.
‘‘पुब्बेव मच्चं विजहन्ति भोगा, मच्चो धने पुब्बतरं जहासि।
‘‘Pubbeva maccaṃ vijahanti bhogā, macco dhane pubbataraṃ jahāsi;
असस्सता 85 भाविनो कामकामी, तस्मा न सोचामहं सोककाले॥
Asassatā 86 bhāvino kāmakāmī, tasmā na socāmahaṃ sokakāle.
‘‘उदेति आपूरति वेति चन्दो, अन्धं तपेत्वान 87 पलेति सूरियो।
‘‘Udeti āpūrati veti cando, andhaṃ tapetvāna 88 paleti sūriyo;
विदिता मया सत्तुक लोकधम्मा, तस्मा न सोचामहं सोककाले’’ति॥
Viditā mayā sattuka lokadhammā, tasmā na socāmahaṃ sokakāle’’ti.
यस्स ‘‘मय्हं वा इदं परेसं वा इद’’न्ति किञ्चि रूपगतं वेदनागतं सञ्ञागतं सङ्खारगतं विञ्ञाणगतं गहितं परामट्ठं अभिनिविट्ठं अज्झोसितं अधिमुत्तं नत्थि, तस्स जानि नत्थि। भासितम्पि हेतं – ‘‘‘नन्दसि, समणा’ति। ‘किं लद्धा, आवुसो’ति? ‘तेन हि, समण, सोचसी’ति। ‘किं जीयित्थ, आवुसो’ति? ‘तेन हि, समण, नेव नन्दसि न सोचसी’ति। ‘एवमावुसो’’’ति।
Yassa ‘‘mayhaṃ vā idaṃ paresaṃ vā ida’’nti kiñci rūpagataṃ vedanāgataṃ saññāgataṃ saṅkhāragataṃ viññāṇagataṃ gahitaṃ parāmaṭṭhaṃ abhiniviṭṭhaṃ ajjhositaṃ adhimuttaṃ natthi, tassa jāni natthi. Bhāsitampi hetaṃ – ‘‘‘nandasi, samaṇā’ti. ‘Kiṃ laddhā, āvuso’ti? ‘Tena hi, samaṇa, socasī’ti. ‘Kiṃ jīyittha, āvuso’ti? ‘Tena hi, samaṇa, neva nandasi na socasī’ti. ‘Evamāvuso’’’ti.
‘‘चिरस्सं वत पस्साम, ब्राह्मणं परिनिब्बुतं।
‘‘Cirassaṃ vata passāma, brāhmaṇaṃ parinibbutaṃ;
अनन्दिं अनीघं भिक्खुं, तिण्णं लोके विसत्तिक’’न्ति॥
Anandiṃ anīghaṃ bhikkhuṃ, tiṇṇaṃ loke visattika’’nti.
स वे लोके न जीयति। तेनाह भगवा –
Sa ve loke na jīyati. Tenāha bhagavā –
‘‘सब्बसो नामरूपस्मिं, यस्स नत्थि ममायितं।
‘‘Sabbaso nāmarūpasmiṃ, yassa natthi mamāyitaṃ;
असता च न सोचति, स वे लोके न जीयती’’ति॥
Asatā ca na socati, sa ve loke na jīyatī’’ti.
१८६.
186.
यस्स नत्थि इदं मेति, परेसं वापि किञ्चनं।
Yassa natthi idaṃ meti, paresaṃ vāpi kiñcanaṃ;
ममत्तं सो असंविन्दं, नत्थि मेति न सोचति॥
Mamattaṃ so asaṃvindaṃ, natthi meti na socati.
यस्स नत्थि इदं मेति, परेसं वापि किञ्चनन्ति। यस्साति अरहतो खीणासवस्स। यस्स ‘‘मय्हं वा इदं परेसं वा इद’’न्ति किञ्चि रूपगतं वेदनागतं सञ्ञागतं सङ्खारगतं विञ्ञाणगतं गहितं परामट्ठं अभिनिविट्ठं अज्झोसितं अधिमुत्तं नत्थि न सन्ति न संविज्जति नुपलब्भति, पहीनं समुच्छिन्नं वूपसन्तं पटिपस्सद्धं अभब्बुप्पत्तिकं ञाणग्गिना दड्ढन्ति। एवम्पि यस्स नत्थि इदं मेति, परेसं वापि किञ्चनं।
Yassanatthi idaṃ meti, paresaṃ vāpi kiñcananti. Yassāti arahato khīṇāsavassa. Yassa ‘‘mayhaṃ vā idaṃ paresaṃ vā ida’’nti kiñci rūpagataṃ vedanāgataṃ saññāgataṃ saṅkhāragataṃ viññāṇagataṃ gahitaṃ parāmaṭṭhaṃ abhiniviṭṭhaṃ ajjhositaṃ adhimuttaṃ natthi na santi na saṃvijjati nupalabbhati, pahīnaṃ samucchinnaṃ vūpasantaṃ paṭipassaddhaṃ abhabbuppattikaṃ ñāṇagginā daḍḍhanti. Evampi yassa natthi idaṃ meti, paresaṃ vāpi kiñcanaṃ.
वुत्तञ्हेतं भगवता – ‘‘नायं, भिक्खवे, कायो तुम्हाकं, नपि अञ्ञेसं। पुराणमिदं, भिक्खवे, कम्मं अभिसङ्खतं अभिसञ्चेतयितं वेदनीयं दट्ठब्बं। तत्र, भिक्खवे, सुतवा अरियसावको पटिच्चसमुप्पादंयेव साधुकं योनिसो मनसिकरोति – ‘इति इमस्मिं सति इदं होति इमस्सुप्पादा इदं उप्पज्जति, इमस्मिं असति इदं न होति इमस्स निरोधा इदं निरुज्झति, यदिदं अविज्जापच्चया सङ्खारा, सङ्खारपच्चया विञ्ञाणं…पे॰… एवमेतस्स केवलस्स दुक्खक्खन्धस्स समुदयो होति। अविज्जायत्वेव असेसविरागनिरोधा सङ्खारनिरोधो…पे॰… एवमेतस्स केवलस्स दुक्खक्खन्धस्स निरोधो होती’’’ति। एवम्पि यस्स नत्थि इदं मेति, परेसं वापि किञ्चनं।
Vuttañhetaṃ bhagavatā – ‘‘nāyaṃ, bhikkhave, kāyo tumhākaṃ, napi aññesaṃ. Purāṇamidaṃ, bhikkhave, kammaṃ abhisaṅkhataṃ abhisañcetayitaṃ vedanīyaṃ daṭṭhabbaṃ. Tatra, bhikkhave, sutavā ariyasāvako paṭiccasamuppādaṃyeva sādhukaṃ yoniso manasikaroti – ‘iti imasmiṃ sati idaṃ hoti imassuppādā idaṃ uppajjati, imasmiṃ asati idaṃ na hoti imassa nirodhā idaṃ nirujjhati, yadidaṃ avijjāpaccayā saṅkhārā, saṅkhārapaccayā viññāṇaṃ…pe… evametassa kevalassa dukkhakkhandhassa samudayo hoti. Avijjāyatveva asesavirāganirodhā saṅkhāranirodho…pe… evametassa kevalassa dukkhakkhandhassa nirodho hotī’’’ti. Evampi yassa natthi idaṃ meti, paresaṃ vāpi kiñcanaṃ.
वुत्तम्पि हेतं भगवता –
Vuttampi hetaṃ bhagavatā –
‘‘सुञ्ञतो लोकं अवेक्खस्सु, मोघराज सदा सतो।
‘‘Suññato lokaṃ avekkhassu, mogharāja sadā sato;
एवं लोकं अवेक्खन्तं, मच्चुराजा न पस्सती’’ति॥
Evaṃ lokaṃ avekkhantaṃ, maccurājā na passatī’’ti.
एवम्पि यस्स नत्थि इदं मेति, परेसं वापि किञ्चनं।
Evampi yassa natthi idaṃ meti, paresaṃ vāpi kiñcanaṃ.
वुत्तम्पि हेतं भगवता – ‘‘यं, भिक्खवे, न तुम्हाकं, तं पजहथ। तं वो पहीनं दीघरत्तं हिताय सुखाय भविस्सति। किञ्च, भिक्खवे, न तुम्हाकं? रूपं, भिक्खवे, न तुम्हाकं, तं पजहथ। तं वो पहीनं दीघरत्तं हिताय सुखाय भविस्सति। वेदना… सञ्ञा… सङ्खारा… विञ्ञाणं न तुम्हाकं, तं पजहथ। तं वो पहीनं दीघरत्तं हिताय सुखाय भविस्सति। तं किं मञ्ञथ, भिक्खवे, यं इमस्मिं जेतवने तिणकट्ठसाखापलासं, तं जनो हरेय्य वा डहेय्य 91 वा यथापच्चयं वा करेय्य, अपि नु तुम्हाकं एवमस्स – ‘अम्हे जनो हरति वा डहति वा यथापच्चयं वा करोती’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’। ‘‘तं किस्स हेतु’’? ‘‘न हि नो एतं, भन्ते, अत्ता वा अत्तनियं वा’’ति। ‘‘एवमेव खो, भिक्खवे, यं न तुम्हाकं, तं पजहथ। तं वो पहीनं दीघरत्तं हिताय सुखाय भविस्सति। किञ्च, भिक्खवे, न तुम्हाकं? रूपं, भिक्खवे, न तुम्हाकं, तं पजहथ। तं वो पहीनं दीघरत्तं हिताय सुखाय भविस्सति। वेदना… सञ्ञा… सङ्खारा… विञ्ञाणं न तुम्हाकं, तं पजहथ। तं वो पहीनं दीघरत्तं हिताय सुखाय भविस्सती’’ति। एवम्पि यस्स नत्थि इदं मेति, परेसं वापि किञ्चनं। भासितम्पि हेतं –
Vuttampi hetaṃ bhagavatā – ‘‘yaṃ, bhikkhave, na tumhākaṃ, taṃ pajahatha. Taṃ vo pahīnaṃ dīgharattaṃ hitāya sukhāya bhavissati. Kiñca, bhikkhave, na tumhākaṃ? Rūpaṃ, bhikkhave, na tumhākaṃ, taṃ pajahatha. Taṃ vo pahīnaṃ dīgharattaṃ hitāya sukhāya bhavissati. Vedanā… saññā… saṅkhārā… viññāṇaṃ na tumhākaṃ, taṃ pajahatha. Taṃ vo pahīnaṃ dīgharattaṃ hitāya sukhāya bhavissati. Taṃ kiṃ maññatha, bhikkhave, yaṃ imasmiṃ jetavane tiṇakaṭṭhasākhāpalāsaṃ, taṃ jano hareyya vā ḍaheyya 92 vā yathāpaccayaṃ vā kareyya, api nu tumhākaṃ evamassa – ‘amhe jano harati vā ḍahati vā yathāpaccayaṃ vā karotī’’ti? ‘‘No hetaṃ, bhante’’. ‘‘Taṃ kissa hetu’’? ‘‘Na hi no etaṃ, bhante, attā vā attaniyaṃ vā’’ti. ‘‘Evameva kho, bhikkhave, yaṃ na tumhākaṃ, taṃ pajahatha. Taṃ vo pahīnaṃ dīgharattaṃ hitāya sukhāya bhavissati. Kiñca, bhikkhave, na tumhākaṃ? Rūpaṃ, bhikkhave, na tumhākaṃ, taṃ pajahatha. Taṃ vo pahīnaṃ dīgharattaṃ hitāya sukhāya bhavissati. Vedanā… saññā… saṅkhārā… viññāṇaṃ na tumhākaṃ, taṃ pajahatha. Taṃ vo pahīnaṃ dīgharattaṃ hitāya sukhāya bhavissatī’’ti. Evampi yassa natthi idaṃ meti, paresaṃ vāpi kiñcanaṃ. Bhāsitampi hetaṃ –
‘‘सुद्धधम्मसमुप्पादं, सुद्धसङ्खारसन्ततिं।
‘‘Suddhadhammasamuppādaṃ, suddhasaṅkhārasantatiṃ;
पस्सन्तस्स यथाभूतं, न भयं होति गामणि॥
Passantassa yathābhūtaṃ, na bhayaṃ hoti gāmaṇi.
‘‘तिणकट्ठसमं लोकं, यदा पञ्ञाय पस्सति।
‘‘Tiṇakaṭṭhasamaṃ lokaṃ, yadā paññāya passati;
नाञ्ञं पत्थयते किञ्चि, अञ्ञत्र अप्पटिसन्धिया’’ति 93॥
Nāññaṃ patthayate kiñci, aññatra appaṭisandhiyā’’ti 94.
एवम्पि यस्स नत्थि इदं मेति, परेसं वापि किञ्चनं। वजिरा भिक्खुनी मारं पापिमन्तं एतदवोच –
Evampi yassa natthi idaṃ meti, paresaṃ vāpi kiñcanaṃ. Vajirā bhikkhunī māraṃ pāpimantaṃ etadavoca –
‘‘कं नु सत्तोति पच्चेसि, मार दिट्ठिगतं नु ते।
‘‘Kaṃ nu sattoti paccesi, māra diṭṭhigataṃ nu te;
सुद्धसङ्खारपुञ्जोयं, नयिध सत्तुपलब्भति॥
Suddhasaṅkhārapuñjoyaṃ, nayidha sattupalabbhati.
‘‘दुक्खमेव हि सम्भोति, दुक्खं तिट्ठति वेति च।
‘‘Dukkhameva hi sambhoti, dukkhaṃ tiṭṭhati veti ca;
नाञ्ञत्र दुक्खा सम्भोति, नाञ्ञं दुक्खा निरुज्झती’’ति॥
Nāññatra dukkhā sambhoti, nāññaṃ dukkhā nirujjhatī’’ti.
एवम्पि यस्स नत्थि इदं मेति, परेसं वापि किञ्चनं। वुत्तंञ्हेतं भगवता
Evampi yassa natthi idaṃ meti, paresaṃ vāpi kiñcanaṃ. Vuttaṃñhetaṃ bhagavatā
‘‘एवमेव खो, भिक्खवे, भिक्खु रूपं समन्नेसति यावता रूपस्स गति, वेदनं… सञ्ञं… सङ्खारे… विञ्ञाणं समन्नेसति यावता विञ्ञाणस्स गति। तस्स रूपं समन्नेसतो यावता रूपस्स गति, वेदनं… सञ्ञं… सङ्खारे… विञ्ञाणं समन्नेसतो यावता विञ्ञाणस्स गति , यम्पिस्स तं होति ‘अह’न्ति वा ‘मम’न्ति वा, ‘अस्मी’ति वा, तम्पि तस्स न होती’’ति। एवम्पि यस्स नत्थि इदं मेति, परेसं वापि किञ्चनं।
‘‘Evameva kho, bhikkhave, bhikkhu rūpaṃ samannesati yāvatā rūpassa gati, vedanaṃ… saññaṃ… saṅkhāre… viññāṇaṃ samannesati yāvatā viññāṇassa gati. Tassa rūpaṃ samannesato yāvatā rūpassa gati, vedanaṃ… saññaṃ… saṅkhāre… viññāṇaṃ samannesato yāvatā viññāṇassa gati , yampissa taṃ hoti ‘aha’nti vā ‘mama’nti vā, ‘asmī’ti vā, tampi tassa na hotī’’ti. Evampi yassa natthi idaṃ meti, paresaṃ vāpi kiñcanaṃ.
आयस्मा, आनन्दो, भगवन्तं एतदवोच – ‘‘‘सुञ्ञो लोको, सुञ्ञो लोको’ति, भन्ते, वुच्चति। कित्तावता नु खो, भन्ते, सुञ्ञो लोकोति वुच्चती’’ति? ‘‘यस्मा खो, आनन्द, सुञ्ञं अत्तेन वा अत्तनियेन वा, तस्मा सुञ्ञो लोकोति वुच्चति। किञ्चानन्द, सुञ्ञं अत्तेन वा अत्तनियेन वा? चक्खु खो, आनन्द, सुञ्ञं अत्तेन वा अत्तनियेन वा। रूपा सुञ्ञा, चक्खुविञ्ञाणं सुञ्ञं, चक्खुसम्फस्सो सुञ्ञो, यदिदं चक्खुसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि सुञ्ञं… सोतं सुञ्ञं… सद्दा सुञ्ञा… घानं सुञ्ञं… गन्धा सुञ्ञा… जिव्हा सुञ्ञा… रसा सुञ्ञा… कायो सुञ्ञो… फोट्ठब्बा सुञ्ञा… मनो सुञ्ञो… धम्मा सुञ्ञा… मनोविञ्ञाणं सुञ्ञं… मनोसम्फस्सो सुञ्ञो, यदिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि सुञ्ञं अत्तेन वा अत्तनियेन वा। यस्मा खो, आनन्द, सुञ्ञं अत्तेन वा अत्तनियेन वा, तस्मा सुञ्ञो लोकोति वुच्चती’’ति। एवम्पि यस्स नत्थि इदं मेति, परेसं वापि किञ्चनं।
Āyasmā, ānando, bhagavantaṃ etadavoca – ‘‘‘suñño loko, suñño loko’ti, bhante, vuccati. Kittāvatā nu kho, bhante, suñño lokoti vuccatī’’ti? ‘‘Yasmā kho, ānanda, suññaṃ attena vā attaniyena vā, tasmā suñño lokoti vuccati. Kiñcānanda, suññaṃ attena vā attaniyena vā? Cakkhu kho, ānanda, suññaṃ attena vā attaniyena vā. Rūpā suññā, cakkhuviññāṇaṃ suññaṃ, cakkhusamphasso suñño, yadidaṃ cakkhusamphassapaccayā uppajjati vedayitaṃ sukhaṃ vā dukkhaṃ vā adukkhamasukhaṃ vā tampi suññaṃ… sotaṃ suññaṃ… saddā suññā… ghānaṃ suññaṃ… gandhā suññā… jivhā suññā… rasā suññā… kāyo suñño… phoṭṭhabbā suññā… mano suñño… dhammā suññā… manoviññāṇaṃ suññaṃ… manosamphasso suñño, yadidaṃ manosamphassapaccayā uppajjati vedayitaṃ sukhaṃ vā dukkhaṃ vā adukkhamasukhaṃ vā tampi suññaṃ attena vā attaniyena vā. Yasmā kho, ānanda, suññaṃ attena vā attaniyena vā, tasmā suñño lokoti vuccatī’’ti. Evampi yassa natthi idaṃ meti, paresaṃ vāpi kiñcanaṃ.
ममत्तं सो असंविन्दन्ति। ममत्ताति द्वे ममत्ता – तण्हाममत्तञ्च दिट्ठिममत्तञ्च…पे॰… इदं तण्हाममत्तं…पे॰… इदं दिट्ठिममत्तं। तण्हाममत्तं पहाय दिट्ठिममत्तं पटिनिस्सज्जित्वा ममत्तं अविन्दन्तो असंविन्दन्तो अनधिगच्छन्तो अप्पटिलभन्तोति – ममत्तं सो असंविन्दं।
Mamattaṃ so asaṃvindanti. Mamattāti dve mamattā – taṇhāmamattañca diṭṭhimamattañca…pe… idaṃ taṇhāmamattaṃ…pe… idaṃ diṭṭhimamattaṃ. Taṇhāmamattaṃ pahāya diṭṭhimamattaṃ paṭinissajjitvā mamattaṃ avindanto asaṃvindanto anadhigacchanto appaṭilabhantoti – mamattaṃ so asaṃvindaṃ.
नत्थि मेति न सोचतीति। विपरिणतं वा वत्थुं न सोचति, विपरिणतस्मिं वा वत्थुस्मिं न सोचति। ‘‘चक्खु मे विपरिणत’’न्ति न सोचति, ‘‘सोतं मे…पे॰… सालोहिता मे विपरिणता’’ति न सोचति न किलमति न परिदेवति न उरत्ताळिं कन्दति न सम्मोहं आपज्जतीति – नत्थि मेति न सोचति।
Natthi meti na socatīti. Vipariṇataṃ vā vatthuṃ na socati, vipariṇatasmiṃ vā vatthusmiṃ na socati. ‘‘Cakkhu me vipariṇata’’nti na socati, ‘‘sotaṃ me…pe… sālohitā me vipariṇatā’’ti na socati na kilamati na paridevati na urattāḷiṃ kandati na sammohaṃ āpajjatīti – natthi meti na socati.
तेनाह भगवा –
Tenāha bhagavā –
‘‘यस्स नत्थि इदं मेति, परेसं वापि किञ्चनं।
‘‘Yassa natthi idaṃ meti, paresaṃ vāpi kiñcanaṃ;
ममत्तं सो असंविन्दं, नत्थि मेति न सोचती’’ति॥
Mamattaṃ so asaṃvindaṃ, natthi meti na socatī’’ti.
१८७.
187.
अनिट्ठुरी अननुगिद्धो, अनेजो सब्बधी समो।
Aniṭṭhurīananugiddho, anejo sabbadhī samo;
तमानिसंसं पब्रूमि, पुच्छितो अविकम्पिनं॥
Tamānisaṃsaṃ pabrūmi, pucchito avikampinaṃ.
अनिट्ठुरी अननुगिद्धो अनेजो सब्बधी समोति। कतमं निट्ठुरियं? इधेकच्चो निट्ठुरियो होति, परलाभसक्कारगरुकारमाननवन्दनपूजनासु इस्सति उसूयति 99 इस्सं बन्धति। यं एवरूपं निट्ठुरियं निट्ठुरियकम्मं इस्सा इस्सायना इस्सायितत्तं उसूया उसूयना उसूयितत्तं – इदं वुच्चति निट्ठुरियं। यस्सेतं निट्ठुरियं पहीनं समुच्छिन्नं…पे॰… ञाणग्गिना दड्ढं, सो वुच्चति अनिट्ठुरीति। अननुगिद्धोति। गेधो वुच्चति तण्हा। यो रागो सारागो…पे॰… अभिज्झा लोभो अकुसलमूलं। यस्सेसो गेधो पहीनो समुच्छिन्नो…पे॰… ञाणग्गिना दड्ढो, सो वुच्चति अननुगिद्धो। सो रूपे अगिद्धो सद्दे…पे॰… दिट्ठसुतमुतविञ्ञातब्बेसु धम्मेसु अगिद्धो अगधितो अमुच्छितो अनज्झोसन्नो, वीतगेधो विगतगेधो चत्तगेधो वन्तगेधो मुत्तगेधो पहीनगेधो पटिनिस्सट्ठगेधो, वीतरागो विगतरागो चत्तरागो वन्तरागो मुत्तरागो पहीनरागो पटिनिस्सट्ठरागो, निच्छातो निब्बुतो सीतिभूतो सुखप्पटिसंवेदी ब्रह्मभूतेन अत्तना विहरतीति – अनिट्ठुरी अननुगिद्धो।
Aniṭṭhurī ananugiddho anejo sabbadhī samoti. Katamaṃ niṭṭhuriyaṃ? Idhekacco niṭṭhuriyo hoti, paralābhasakkāragarukāramānanavandanapūjanāsu issati usūyati 100 issaṃ bandhati. Yaṃ evarūpaṃ niṭṭhuriyaṃ niṭṭhuriyakammaṃ issā issāyanā issāyitattaṃ usūyā usūyanā usūyitattaṃ – idaṃ vuccati niṭṭhuriyaṃ. Yassetaṃ niṭṭhuriyaṃ pahīnaṃ samucchinnaṃ…pe… ñāṇagginā daḍḍhaṃ, so vuccati aniṭṭhurīti. Ananugiddhoti. Gedho vuccati taṇhā. Yo rāgo sārāgo…pe… abhijjhā lobho akusalamūlaṃ. Yasseso gedho pahīno samucchinno…pe… ñāṇagginā daḍḍho, so vuccati ananugiddho. So rūpe agiddho sadde…pe… diṭṭhasutamutaviññātabbesu dhammesu agiddho agadhito amucchito anajjhosanno, vītagedho vigatagedho cattagedho vantagedho muttagedho pahīnagedho paṭinissaṭṭhagedho, vītarāgo vigatarāgo cattarāgo vantarāgo muttarāgo pahīnarāgo paṭinissaṭṭharāgo, nicchāto nibbuto sītibhūto sukhappaṭisaṃvedī brahmabhūtena attanā viharatīti – aniṭṭhurī ananugiddho.
अनेजो सब्बधी समोति। एजा वुच्चति तण्हा। यो रागो सारागो…पे॰… अभिज्झा लोभो अकुसलमूलं। यस्सेसा एजा तण्हा पहीना समुच्छिन्ना…पे॰… ञाणग्गिना दड्ढा, सो वुच्चति अनेजो। एजाय पहीनत्ता अनेजो। सो लाभेपि न इञ्जति, अलाभेपि न इञ्जति, यसेपि न इञ्जति, अयसेपि न इञ्जति, पसंसायपि न इञ्जति, निन्दायपि न इञ्जति, सुखेपि न इञ्जति, दुक्खेपि न इञ्जति, न चलति न वेधति नप्पवेधति न सम्पवेधतीति – अनेजो। सब्बधी समोति सब्बं वुच्चति द्वादसायतनानि। चक्खु चेव रूपा च…पे॰… मनो चेव धम्मा च। यतो अज्झत्तिकबाहिरेसु आयतनेसु छन्दरागो पहीनो होति उच्छिन्नमूलो तालावत्थुकतो अनभावंकतो आयतिं अनुप्पादधम्मो, सो वुच्चति सब्बधि समो। सो सब्बत्थ तादि सब्बत्थ मज्झत्तो सब्बत्थ उपेक्खकोति – अनेजो सब्बधी समो।
Anejo sabbadhī samoti. Ejā vuccati taṇhā. Yo rāgo sārāgo…pe… abhijjhā lobho akusalamūlaṃ. Yassesā ejā taṇhā pahīnā samucchinnā…pe… ñāṇagginā daḍḍhā, so vuccati anejo. Ejāya pahīnattā anejo. So lābhepi na iñjati, alābhepi na iñjati, yasepi na iñjati, ayasepi na iñjati, pasaṃsāyapi na iñjati, nindāyapi na iñjati, sukhepi na iñjati, dukkhepi na iñjati, na calati na vedhati nappavedhati na sampavedhatīti – anejo. Sabbadhī samoti sabbaṃ vuccati dvādasāyatanāni. Cakkhu ceva rūpā ca…pe… mano ceva dhammā ca. Yato ajjhattikabāhiresu āyatanesu chandarāgo pahīno hoti ucchinnamūlo tālāvatthukato anabhāvaṃkato āyatiṃ anuppādadhammo, so vuccati sabbadhi samo. So sabbattha tādi sabbattha majjhatto sabbattha upekkhakoti – anejo sabbadhī samo.
तमानिसंसं पब्रूमि, पुच्छितो अविकम्पिनन्ति। अविकम्पिनं पुग्गलं पुट्ठो पुच्छितो याचितो अज्झेसितो पसादितो इमे चत्तारो आनिसंसे पब्रूमि। यो सो अनिट्ठुरी अननुगिद्धो अनेजो सब्बधि समोति ब्रूमि आचिक्खामि…पे॰… पकासेमीति – तमानिसंसं पब्रूमि पुच्छितो अविकम्पिनं।
Tamānisaṃsaṃpabrūmi, pucchito avikampinanti. Avikampinaṃ puggalaṃ puṭṭho pucchito yācito ajjhesito pasādito ime cattāro ānisaṃse pabrūmi. Yo so aniṭṭhurī ananugiddho anejo sabbadhi samoti brūmi ācikkhāmi…pe… pakāsemīti – tamānisaṃsaṃ pabrūmi pucchito avikampinaṃ.
तेनाह भगवा –
Tenāha bhagavā –
‘‘अनिट्ठुरी अननुगिद्धो, अनेजो सब्बधी समो।
‘‘Aniṭṭhurī ananugiddho, anejo sabbadhī samo;
तमानिसंसं पब्रूमि, पुच्छितो अविकम्पिन’’न्ति॥
Tamānisaṃsaṃ pabrūmi, pucchito avikampina’’nti.
१८८.
188.
अनेजस्स विजानतोति। एजा वुच्चति तण्हा। यो रागो सारागो…पे॰… अभिज्झा लोभो अकुसलमूलं। यस्सेसा एजा तण्हा पहीना समुच्छिन्ना…पे॰… ञाणग्गिना दड्ढा, सो वुच्चति अनेजो। एजाय पहीनत्ता अनेजो। सो लाभेपि न इञ्जति, अलाभेपि न इञ्जति, यसेपि न इञ्जति, अयसेपि न इञ्जति, पसंसायपि न इञ्जति, निन्दायपि न इञ्जति, सुखेपि न इञ्जति, दुक्खेपि न इञ्जति न चलति न वेधति नप्पवेधति न सम्पवेधतीति – अनेजस्स। विजानतोति जानतो आजानतो विजानतो पटिविजानतो पटिविज्झतो। ‘‘सब्बे सङ्खारा अनिच्चा’’ति जानतो आजानतो विजानतो पटिविजानतो पटिविज्झतो, ‘‘सब्बे सङ्खारा दुक्खा’’ति…पे॰… ‘‘यं किञ्चि समुदयधम्मं सब्बं तं निरोधधम्म’’न्त्न्त्ति जानतो आजानतो विजानतो पटिविजानतो पटिविज्झतोति – अनेजस्स विजानतो।
Anejassa vijānatoti. Ejā vuccati taṇhā. Yo rāgo sārāgo…pe… abhijjhā lobho akusalamūlaṃ. Yassesā ejā taṇhā pahīnā samucchinnā…pe… ñāṇagginā daḍḍhā, so vuccati anejo. Ejāya pahīnattā anejo. So lābhepi na iñjati, alābhepi na iñjati, yasepi na iñjati, ayasepi na iñjati, pasaṃsāyapi na iñjati, nindāyapi na iñjati, sukhepi na iñjati, dukkhepi na iñjati na calati na vedhati nappavedhati na sampavedhatīti – anejassa. Vijānatoti jānato ājānato vijānato paṭivijānato paṭivijjhato. ‘‘Sabbe saṅkhārā aniccā’’ti jānato ājānato vijānato paṭivijānato paṭivijjhato, ‘‘sabbe saṅkhārā dukkhā’’ti…pe… ‘‘yaṃ kiñci samudayadhammaṃ sabbaṃ taṃ nirodhadhamma’’ntntti jānato ājānato vijānato paṭivijānato paṭivijjhatoti – anejassa vijānato.
नत्थि काचि निसङ्खतीति। निसङ्खतियाए वुच्चन्ति पुञ्ञाभिसङ्खारो अपुञ्ञाभिसङ्खारो आनेञ्जाभिसङ्खारो। यतो पुञ्ञाभिसङ्खारो च अपुञ्ञाभिसङ्खारो च आनेञ्जाभिसङ्खारो च पहीना होन्ति उच्छिन्नमूला तालावत्थुकता अनभावंकता आयतिं अनुप्पादधम्मा, एत्तावता निसङ्खतियो नत्थि न सन्ति न संविज्जन्ति नुपलब्भन्ति, पहीना समुच्छिन्ना वूपसन्ता पटिपस्सद्धा अभब्बुप्पत्तिका ञाणग्गिना दड्ढाति – नत्थि काचि निसङ्खति।
Natthi kāci nisaṅkhatīti. Nisaṅkhatiyāe vuccanti puññābhisaṅkhāro apuññābhisaṅkhāro āneñjābhisaṅkhāro. Yato puññābhisaṅkhāro ca apuññābhisaṅkhāro ca āneñjābhisaṅkhāro ca pahīnā honti ucchinnamūlā tālāvatthukatā anabhāvaṃkatā āyatiṃ anuppādadhammā, ettāvatā nisaṅkhatiyo natthi na santi na saṃvijjanti nupalabbhanti, pahīnā samucchinnā vūpasantā paṭipassaddhā abhabbuppattikā ñāṇagginā daḍḍhāti – natthi kāci nisaṅkhati.
विरतो सो वियारब्भाति। वियारब्भो वुच्चति पुञ्ञाभिसङ्खारो अपुञ्ञाभिसङ्खारो आनेञ्जाभिसङ्खारो। यतो पुञ्ञाभिसङ्खारो च अपुञ्ञाभिसङ्खारो च आनेञ्जाभिसङ्खारो च पहीना होन्ति उच्छिन्नमूला तालावत्थुकता अनभावंकता आयतिं अनुप्पादधम्मा, एत्तावता आरब्भा वियारब्भा आरतो अस्स विरतो पटिविरतो निक्खन्तो निस्सटो विप्पमुत्तो विसञ्ञुत्तो विमरियादिकतेन चेतसा विहरतीति – विरतो सो वियारब्भा।
Virato so viyārabbhāti. Viyārabbho vuccati puññābhisaṅkhāro apuññābhisaṅkhāro āneñjābhisaṅkhāro. Yato puññābhisaṅkhāro ca apuññābhisaṅkhāro ca āneñjābhisaṅkhāro ca pahīnā honti ucchinnamūlā tālāvatthukatā anabhāvaṃkatā āyatiṃ anuppādadhammā, ettāvatā ārabbhā viyārabbhā ārato assa virato paṭivirato nikkhanto nissaṭo vippamutto visaññutto vimariyādikatena cetasā viharatīti – virato so viyārabbhā.
खेमं पस्सति सब्बधीति। भयकरो रागो भयकरो दोसो भयकरो मोहो…पे॰… भयकरा किलेसा। भयकरस्स रागस्स पहीनत्ता…पे॰… भयकरानं किलेसानं पहीनत्ता सब्बत्थ खेमं पस्सति सब्बत्थ अभयं पस्सति सब्बत्थ अनीतिकं पस्सति सब्बत्थ अनुपद्दवं पस्सति सब्बत्थ अनुपसग्गं पस्सति सब्बत्थ अनुपसट्ठत्तं 105 पस्सतीति – खेमं पस्सति सब्बधि।
Khemaṃpassati sabbadhīti. Bhayakaro rāgo bhayakaro doso bhayakaro moho…pe… bhayakarā kilesā. Bhayakarassa rāgassa pahīnattā…pe… bhayakarānaṃ kilesānaṃ pahīnattā sabbattha khemaṃ passati sabbattha abhayaṃ passati sabbattha anītikaṃ passati sabbattha anupaddavaṃ passati sabbattha anupasaggaṃ passati sabbattha anupasaṭṭhattaṃ 106 passatīti – khemaṃ passati sabbadhi.
तेनाह भगवा –
Tenāha bhagavā –
‘‘अनेजस्स विजानतो, नत्थि काचि निसङ्खति।
‘‘Anejassa vijānato, natthi kāci nisaṅkhati;
विरतो सो वियारब्भा, खेमं पस्सति सब्बधी’’ति॥
Virato so viyārabbhā, khemaṃ passati sabbadhī’’ti.
१८९.
189.
न समेसु न ओमेसु, न उस्सेसु वदते मुनि।
Na samesu na omesu, na ussesu vadate muni;
सन्तो सो वीतमच्छरो, 107 नादेति न निरस्सति॥ [इति भगवा]
Santo so vītamaccharo,108nādeti na nirassati. [iti bhagavā]
न समेसु न ओमेसु, न उस्सेसु वदते मुनीति। मुनीति। मोनं वुच्चति ञाणं…पे॰… सङ्गजालमतिच्च सो मुनि। ‘‘सेय्योहमस्मी’’ति वा ‘‘सदिसोहमस्मी’’ति वा ‘‘हीनोहमस्मी’’ति वा न वदति न कथेति न भणति न दीपयति न वोहरतीति – न समेसु न ओमेसु, न उस्सेसु वदते मुनि।
Na samesu na omesu, na ussesu vadate munīti. Munīti. Monaṃ vuccati ñāṇaṃ…pe… saṅgajālamaticca so muni. ‘‘Seyyohamasmī’’ti vā ‘‘sadisohamasmī’’ti vā ‘‘hīnohamasmī’’ti vā na vadati na katheti na bhaṇati na dīpayati na voharatīti – na samesu na omesu, na ussesu vadate muni.
सन्तो सो वीतमच्छरोति। सन्तोति रागस्स सन्तत्ता समितत्ता सन्तो, दोसस्स…पे॰… मोहस्स… सब्बाकुसलाभिसङ्खारानं सन्तत्ता समितत्ता वूपसमितत्ता विज्झातत्ता निब्बुतत्ता विगतत्ता पटिपस्सद्धत्ता सन्तो उपसन्तो वूपसन्तो निब्बुतो पटिपस्सद्धोति – सन्तो। सो वीतमच्छरोति। पञ्च मच्छरियानि आवासमच्छरियं…पे॰… गाहो वुच्चति मच्छरियं। यस्सेतं मच्छरियं पहीनं समुच्छिन्नं…पे॰… ञाणग्गिना दड्ढं, सो वुच्चति वीतमच्छरो विगतमच्छरो चत्तमच्छरो वन्तमच्छरो मुत्तमच्छरो पहीनमच्छरो पटिनिस्सट्ठमच्छरोति – सन्तो सो वीतमच्छरो।
Santo so vītamaccharoti. Santoti rāgassa santattā samitattā santo, dosassa…pe… mohassa… sabbākusalābhisaṅkhārānaṃ santattā samitattā vūpasamitattā vijjhātattā nibbutattā vigatattā paṭipassaddhattā santo upasanto vūpasanto nibbuto paṭipassaddhoti – santo. So vītamaccharoti. Pañca macchariyāni āvāsamacchariyaṃ…pe… gāho vuccati macchariyaṃ. Yassetaṃ macchariyaṃ pahīnaṃ samucchinnaṃ…pe… ñāṇagginā daḍḍhaṃ, so vuccati vītamaccharo vigatamaccharo cattamaccharo vantamaccharo muttamaccharo pahīnamaccharo paṭinissaṭṭhamaccharoti – santo so vītamaccharo.
नादेति न निरस्सति, इति भगवाति। नादेतीति रूपं नादियति न उपादियति न गण्हाति न परामसति नाभिनिविसति, वेदनं… सञ्ञं… सङ्खारे… विञ्ञाणं… गतिं… उपपत्तिं… पटिसन्धिं… भवं… संसारं… वट्टं नादियति न उपादियति न गण्हाति न परामसति नाभिनिविसतीति – नादेति। न निरस्सतीति रूपं न पजहति न विनोदेति न ब्यन्तिं करोति न अनभावं गमेति, वेदनं… सञ्ञं… सङ्खारे… विञ्ञाणं… गतिं… उपपत्तिं … पटिसन्धिं… भवं… संसारं… वट्टं न पजहति न विनोदेति न ब्यन्तिं करोति न अनभावं गमेति। भगवाति गारवाधिवचनं…पे॰… सच्छिका पञ्ञत्ति यदिदं भगवाति।
Nādetina nirassati, iti bhagavāti. Nādetīti rūpaṃ nādiyati na upādiyati na gaṇhāti na parāmasati nābhinivisati, vedanaṃ… saññaṃ… saṅkhāre… viññāṇaṃ… gatiṃ… upapattiṃ… paṭisandhiṃ… bhavaṃ… saṃsāraṃ… vaṭṭaṃ nādiyati na upādiyati na gaṇhāti na parāmasati nābhinivisatīti – nādeti. Na nirassatīti rūpaṃ na pajahati na vinodeti na byantiṃ karoti na anabhāvaṃ gameti, vedanaṃ… saññaṃ… saṅkhāre… viññāṇaṃ… gatiṃ… upapattiṃ … paṭisandhiṃ… bhavaṃ… saṃsāraṃ… vaṭṭaṃ na pajahati na vinodeti na byantiṃ karoti na anabhāvaṃ gameti. Bhagavāti gāravādhivacanaṃ…pe… sacchikā paññatti yadidaṃ bhagavāti.
तेनाह भगवा –
Tenāha bhagavā –
‘‘न समेसु न ओमेसु, न उस्सेसु वदते मुनि।
‘‘Na samesu na omesu, na ussesu vadate muni;
सन्तो सो वीतमच्छरो, नादेति न निरस्सति’’॥ [इति भगवा]
Santo so vītamaccharo, nādeti na nirassati’’. [iti bhagavā]
अत्तदण्डसुत्तनिद्देसो पन्नरसमो।
Attadaṇḍasuttaniddeso pannarasamo.
Footnotes:
Related texts:
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / खुद्दकनिकाय (अट्ठकथा) • Khuddakanikāya (aṭṭhakathā) / महानिद्देस-अट्ठकथा • Mahāniddesa-aṭṭhakathā / १५. अत्तदण्डसुत्तनिद्देसवण्णना • 15. Attadaṇḍasuttaniddesavaṇṇanā
