| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / अङ्गुत्तरनिकाय (टीका) • Aṅguttaranikāya (ṭīkā) |
८. अत्तन्तपसुत्तवण्णना
8. Attantapasuttavaṇṇanā
१९८. अट्ठमे आहितो अहंमानो एत्थाति अत्ता, अत्तभावो। इध पन यो परो न होति, सो अत्ता, तं अत्तानं। परन्ति अत्ततो अञ्ञं। दिट्ठेति पच्चक्खभूते। धम्मेति उपादानक्खन्धधम्मे। तत्थ हि अत्ता भवति, अत्तसञ्ञादिट्ठि भवतीति अत्तभावसमञ्ञा। तेनाह ‘‘दिट्ठेव धम्मेति इमस्मिंयेव अत्तभावे’’ति। छातं वुच्चति तण्हा जिघच्छाहेतुताय। अन्तो तापनकिलेसानन्ति अत्तनो सन्ताने दरथपरिळाहजननेन सन्तापनकिलेसानं।
198. Aṭṭhame āhito ahaṃmāno etthāti attā, attabhāvo. Idha pana yo paro na hoti, so attā, taṃ attānaṃ. Paranti attato aññaṃ. Diṭṭheti paccakkhabhūte. Dhammeti upādānakkhandhadhamme. Tattha hi attā bhavati, attasaññādiṭṭhi bhavatīti attabhāvasamaññā. Tenāha ‘‘diṭṭheva dhammeti imasmiṃyeva attabhāve’’ti. Chātaṃ vuccati taṇhā jighacchāhetutāya. Anto tāpanakilesānanti attano santāne darathapariḷāhajananena santāpanakilesānaṃ.
परेसं हननघातनादिना रोदापनतो लुद्दो। तथा विघातकभावेन कायचित्तानं विदालनतो दारुणो। थद्धहदयो कक्खळो। बन्धनागारे नियुत्तो बन्धनागारिको।
Paresaṃ hananaghātanādinā rodāpanato luddo. Tathā vighātakabhāvena kāyacittānaṃ vidālanato dāruṇo. Thaddhahadayo kakkhaḷo. Bandhanāgāre niyutto bandhanāgāriko.
खत्तियाभिसेकेनाति खत्तियानं कातब्बअभिसेकेन। सन्थागारन्ति सन्थारवसेन कतं अगारं यञ्ञागारं। सप्पितेलेनाति सप्पिमिस्सेन तेलेन। यमकस्नेहेन हि एसा तदा कायं अब्भञ्जति। वच्छभावं तरित्वा ठितो वच्छतरो। परिक्खेपकरणत्थायाति नवमालाहि सद्धिं दब्भेहि वेदिया परिक्खिपनत्थाय। यञ्ञभूमियन्ति अवसेसयञ्ञट्ठाने।
Khattiyābhisekenāti khattiyānaṃ kātabbaabhisekena. Santhāgāranti santhāravasena kataṃ agāraṃ yaññāgāraṃ. Sappitelenāti sappimissena telena. Yamakasnehena hi esā tadā kāyaṃ abbhañjati. Vacchabhāvaṃ taritvā ṭhito vacchataro. Parikkhepakaraṇatthāyāti navamālāhi saddhiṃ dabbhehi vediyā parikkhipanatthāya. Yaññabhūmiyanti avasesayaññaṭṭhāne.
दूरसमुस्सारितमानस्सेव सासने सम्मापटिपत्ति सम्भवति, न मानजातिकस्साति आह ‘‘निहतमानत्ता’’ति। उस्सन्नत्ताति बहुभावतो। भोगारोग्यादिवत्थुका मदा सुप्पहिया होन्ति निमित्तस्स अवट्ठानतो, न तथा कुलविज्जामदाति खत्तियब्राह्मणकुलानं पब्बजितानम्पि जातिविज्जा निस्साय मानजप्पनं दुप्पजहन्ति आह ‘‘येभुय्येन हि…पे॰… मानं करोन्ती’’ति। विजातितायाति निहीनजातिताय। पतिट्ठातुं न सक्कोन्तीति सुविसुद्धं कत्वा सीलं रक्खितुं न सक्कोन्ति। सीलवसेन हि सासने पतिट्ठहन्ति। पतिट्ठातुन्ति वा सच्चप्पटिवेधेन लोकुत्तराय पतिट्ठाय पतिट्ठातुं। येभुय्येन हि उपनिस्सयसम्पन्ना सुजातायेव होन्ति, न दुज्जाता।
Dūrasamussāritamānasseva sāsane sammāpaṭipatti sambhavati, na mānajātikassāti āha ‘‘nihatamānattā’’ti. Ussannattāti bahubhāvato. Bhogārogyādivatthukā madā suppahiyā honti nimittassa avaṭṭhānato, na tathā kulavijjāmadāti khattiyabrāhmaṇakulānaṃ pabbajitānampi jātivijjā nissāya mānajappanaṃ duppajahanti āha ‘‘yebhuyyena hi…pe… mānaṃ karontī’’ti. Vijātitāyāti nihīnajātitāya. Patiṭṭhātuṃ na sakkontīti suvisuddhaṃ katvā sīlaṃ rakkhituṃ na sakkonti. Sīlavasena hi sāsane patiṭṭhahanti. Patiṭṭhātunti vā saccappaṭivedhena lokuttarāya patiṭṭhāya patiṭṭhātuṃ. Yebhuyyena hi upanissayasampannā sujātāyeva honti, na dujjātā.
परिसुद्धन्ति रागादीनं अच्चन्तमेव पहानदीपनतो निरुपक्किलेसताय सब्बसो विसुद्धं। सद्धं पटिलभतीति पोथुज्जनिकसद्धावसेन सद्दहति। विञ्ञुजातिकानञ्हि धम्मसम्पत्तिग्गहणपुब्बिका सद्धासिद्धि धम्मप्पमाणधम्मप्पसन्नभावतो। जायम्पतिकाति घरणिपतिका। कामं ‘‘जायम्पतिका’’ति वुत्ते घरसामिकघरसामिनिवसेन द्विन्नंयेव गहणं विञ्ञायति, यस्स पन पुरिसस्स अनेका पजापतियो होन्ति, तत्थ किं वत्तब्बन्ति एकायपि संवासो सम्बाधोति दस्सनत्थं ‘‘द्वे’’ति वुत्तं। रागादिना सकिञ्चनट्ठेन, खेत्तवत्थुआदिना सपलिबोधट्ठेन रागरजादीनं आगमनपथतापि उप्पज्जनट्ठानता एवाति द्वेपि वण्णना एकत्था, ब्यञ्जनमेव नानं। अलग्गनट्ठेनाति असज्जनट्ठेन अप्पटिबद्धभावेन। एवं अकुसलकुसलप्पवत्तीनं ठानभावेन घरावासपब्बज्जानं सम्बाधब्भोकासतं दस्सेत्वा इदानि कुसलप्पवत्तियायेव अट्ठानट्ठानभावेन तेसं तं दस्सेतुं ‘‘अपिचा’’तिआदि वुत्तं।
Parisuddhanti rāgādīnaṃ accantameva pahānadīpanato nirupakkilesatāya sabbaso visuddhaṃ. Saddhaṃ paṭilabhatīti pothujjanikasaddhāvasena saddahati. Viññujātikānañhi dhammasampattiggahaṇapubbikā saddhāsiddhi dhammappamāṇadhammappasannabhāvato. Jāyampatikāti gharaṇipatikā. Kāmaṃ ‘‘jāyampatikā’’ti vutte gharasāmikagharasāminivasena dvinnaṃyeva gahaṇaṃ viññāyati, yassa pana purisassa anekā pajāpatiyo honti, tattha kiṃ vattabbanti ekāyapi saṃvāso sambādhoti dassanatthaṃ ‘‘dve’’ti vuttaṃ. Rāgādinā sakiñcanaṭṭhena, khettavatthuādinā sapalibodhaṭṭhena rāgarajādīnaṃ āgamanapathatāpi uppajjanaṭṭhānatā evāti dvepi vaṇṇanā ekatthā, byañjanameva nānaṃ. Alagganaṭṭhenāti asajjanaṭṭhena appaṭibaddhabhāvena. Evaṃ akusalakusalappavattīnaṃ ṭhānabhāvena gharāvāsapabbajjānaṃ sambādhabbhokāsataṃ dassetvā idāni kusalappavattiyāyeva aṭṭhānaṭṭhānabhāvena tesaṃ taṃ dassetuṃ ‘‘apicā’’tiādi vuttaṃ.
सङ्खेपकथाति विसुं विसुं पदुद्धारं अकत्वा सङ्खेपतो अत्थवण्णना। एकम्पि दिवसन्ति एकदिवसमत्तम्पि। अखण्डं कत्वाति दुक्कटमत्तस्सपि अनापज्जनेन अखण्डितं कत्वा। किलेसमलेन अमलिनन्ति तण्हासंकिलेसादिवसेन असंकिलिट्ठं कत्वा। परिदहित्वाति निवासेत्वा चेव पारुपित्वा च। अगारवासो अगारं उत्तरपदलोपेन, तस्स वड्ढिआवहं अगारस्स हितं।
Saṅkhepakathāti visuṃ visuṃ paduddhāraṃ akatvā saṅkhepato atthavaṇṇanā. Ekampi divasanti ekadivasamattampi. Akhaṇḍaṃ katvāti dukkaṭamattassapi anāpajjanena akhaṇḍitaṃ katvā. Kilesamalena amalinanti taṇhāsaṃkilesādivasena asaṃkiliṭṭhaṃ katvā. Paridahitvāti nivāsetvā ceva pārupitvā ca. Agāravāso agāraṃ uttarapadalopena, tassa vaḍḍhiāvahaṃ agārassa hitaṃ.
भोगक्खन्धोति भोगरासि भोगसमुदायो। आबन्धनट्ठेनाति पुत्तो नत्तातिआदिना पेमवसेन सपरिच्छेदवसेन बन्धनट्ठेन। अम्हाकमेतेति ञायन्तीति ञाती, पितामहपितुपुत्तादिवसेन परिवत्तनट्ठेन परिवट्टो। सामञ्ञवाचीपि सिक्खा-सद्दो आजीवसद्दसन्निधानतो उपरिवुच्चमानविसेसापेक्खाय च विसेसनिविट्ठोव होतीति वुत्तं ‘‘या भिक्खूनं अधिसीलसङ्खाता सिक्खा’’ति। सिक्खितब्बट्ठेन सिक्खा, सह आजीवन्ति एत्थाति साजीवो। सिक्खनभावेनाति सिक्खाय साजीवे च सिक्खनभावेन। सिक्खं परिपूरेन्तोति सीलसंवरं परिपूरेन्तो। साजीवञ्च अवीतिक्कमन्तोति ‘‘नामकायो, पदकायो, निरुत्तिकायो, ब्यञ्जनकायो’’ति (पारा॰ अट्ठ॰ १.३९) वुत्तं सिक्खापदं भगवतो च वचनं अवीतिक्कमन्तो हुत्वाति अत्थो। इदमेव च ‘‘सिक्खन’’न्ति वुत्तं, तत्थ साजीवानं अवीतिक्कमो सिक्खापारिपूरिया पच्चयो। ततो हि याव मग्गा सिक्खापारिपूरी होतीति।
Bhogakkhandhoti bhogarāsi bhogasamudāyo. Ābandhanaṭṭhenāti putto nattātiādinā pemavasena saparicchedavasena bandhanaṭṭhena. Amhākameteti ñāyantīti ñātī, pitāmahapituputtādivasena parivattanaṭṭhena parivaṭṭo. Sāmaññavācīpi sikkhā-saddo ājīvasaddasannidhānato uparivuccamānavisesāpekkhāya ca visesaniviṭṭhova hotīti vuttaṃ ‘‘yā bhikkhūnaṃ adhisīlasaṅkhātā sikkhā’’ti. Sikkhitabbaṭṭhena sikkhā, saha ājīvanti etthāti sājīvo. Sikkhanabhāvenāti sikkhāya sājīve ca sikkhanabhāvena. Sikkhaṃ paripūrentoti sīlasaṃvaraṃ paripūrento. Sājīvañca avītikkamantoti ‘‘nāmakāyo, padakāyo, niruttikāyo, byañjanakāyo’’ti (pārā. aṭṭha. 1.39) vuttaṃ sikkhāpadaṃ bhagavato ca vacanaṃ avītikkamanto hutvāti attho. Idameva ca ‘‘sikkhana’’nti vuttaṃ, tattha sājīvānaṃ avītikkamo sikkhāpāripūriyā paccayo. Tato hi yāva maggā sikkhāpāripūrī hotīti.
अनुप्पदाताति अनुबलप्पदाता, अनुवत्तनवसेन वा पदाता। कस्स पन अनुवत्तनं पदानञ्चाति? ‘‘सहितान’’न्ति वुत्तत्ता सन्धानस्साति विञ्ञायति। तेनाह ‘‘सन्धानानुप्पदाता’’ति। यस्मा पन अनुवत्तनवसेन सन्धानस्स पदानं आधानं आरक्खनं वा दळ्हकरणं होति, तेन वुत्तं ‘‘द्वे जने समग्गे दिस्वा’’तिआदि। आरमन्ति एत्थाति आरामो, रमितब्बट्ठानं। यस्मा पन आ-कारेन विनापि अयमत्थो लब्भति, तस्मा वुत्तं ‘‘समग्गरामोतिपि पाळि, अयमेवत्थो’’ति।
Anuppadātāti anubalappadātā, anuvattanavasena vā padātā. Kassa pana anuvattanaṃ padānañcāti? ‘‘Sahitāna’’nti vuttattā sandhānassāti viññāyati. Tenāha ‘‘sandhānānuppadātā’’ti. Yasmā pana anuvattanavasena sandhānassa padānaṃ ādhānaṃ ārakkhanaṃ vā daḷhakaraṇaṃ hoti, tena vuttaṃ ‘‘dve jane samagge disvā’’tiādi. Āramanti etthāti ārāmo, ramitabbaṭṭhānaṃ. Yasmā pana ā-kārena vināpi ayamattho labbhati, tasmā vuttaṃ ‘‘samaggarāmotipi pāḷi, ayamevattho’’ti.
एत्थाति –
Etthāti –
‘‘नेलङ्गो सेतपच्छादो, एकारो वत्तती रथो।
‘‘Nelaṅgo setapacchādo, ekāro vattatī ratho;
अनीघं पस्स आयन्तं, छिन्नसोतं अबन्धन’’न्ति॥ (सं॰ नि॰ ४.३४७; उदा॰ ६५; पेटको॰ २५) –
Anīghaṃ passa āyantaṃ, chinnasotaṃ abandhana’’nti. (saṃ. ni. 4.347; udā. 65; peṭako. 25) –
इमिस्सा गाथाय। सीलञ्हेत्थ नेलङ्गन्ति वुत्तं। तेनेवाह – ‘‘चित्तो गहपति, नेलङ्गन्ति खो, भन्ते, सीलानमेतं अधिवचन’’न्ति (सं॰ नि॰ ४.३४७)। सुकुमाराति अप्फरुसताय मुदुका। पुरस्स एसाति एत्थ पुर-सद्दो तन्निवासिवाचको दट्ठब्बो – ‘‘गामो आगतो’’तिआदीसु विय। तेनेवाह ‘‘नगरवासीन’’न्ति। मनं अप्पायति वड्ढेतीति मनापो। तेन वुत्तं ‘‘चित्तवुड्ढिकरा’’ति।
Imissā gāthāya. Sīlañhettha nelaṅganti vuttaṃ. Tenevāha – ‘‘citto gahapati, nelaṅganti kho, bhante, sīlānametaṃ adhivacana’’nti (saṃ. ni. 4.347). Sukumārāti appharusatāya mudukā. Purassa esāti ettha pura-saddo tannivāsivācako daṭṭhabbo – ‘‘gāmo āgato’’tiādīsu viya. Tenevāha ‘‘nagaravāsīna’’nti. Manaṃ appāyati vaḍḍhetīti manāpo. Tena vuttaṃ ‘‘cittavuḍḍhikarā’’ti.
कालवादीतिआदि सम्फप्पलापा पटिविरतस्स पटिपत्तिदस्सनं। अत्थसंहितापि हि वाचा अयुत्तकालप्पयोगेन अत्थावहा न सियाति अनत्थविञ्ञापनवाचं अनुलोमेति, तस्मा सम्फप्पलापं पजहन्तेन अकालवादिता परिहरितब्बाति वुत्तं ‘‘कालवादी’’ति। कालेन वदन्तेनपि उभयानत्थसाधनतो अभूतं परिवज्जेतब्बन्ति आह ‘‘भूतवादी’’ति। भूतञ्च वदन्तेन यं इधलोकपरलोकहितसम्पादकं, तदेव वत्तब्बन्ति दस्सेतुं ‘‘अत्थवादी’’ति वुत्तं। अत्थं वदन्तेनपि लोकियधम्मसन्निस्सितमेव अवत्वा लोकुत्तरधम्मसन्निस्सितं कत्वा वत्तब्बन्ति दस्सनत्थं ‘‘धम्मवादी’’ति वुत्तं। यथा च अत्थो लोकुत्तरधम्मसन्निस्सितो होति, तं दस्सेतुं ‘‘विनयवादी’’ति वुत्तं। पञ्चन्नञ्हि संवरविनयानं पञ्चन्नञ्च पहानविनयानं वसेन वुच्चमानो अत्थो निब्बानाधिगमनहेतुभावतो लोकुत्तरधम्मसन्निस्सितो होतीति। एवं गुणविसेसयुत्तोव अत्थो वुच्चमानो देसनाकोसल्ले सति सोभति, किच्चकरो च होति, न अञ्ञथाति दस्सेतुं ‘‘निधानवतिं वाचं भासिता’’ति वुत्तं। इदानि तं देसनाकोसल्लं विभावेतुं ‘‘कालेना’’तिआदिमाह। पुच्छादिवसेन हि ओतिण्णवाचावत्थुस्मिं एकंसादिब्याकरणविभागं सल्लक्खेत्वा ठपनाहेतूदाहरणसन्दस्सनादिं तंतंकालानुरूपं विभावेन्तिया परिमितपरिच्छिन्नरूपाय विपुलतरगम्भीरोदारपरमत्थवित्थारसङ्गाहिकाय कथाय ञाणबलानुरूपं परे याथावतो धम्मे पतिट्ठापेन्तो ‘‘देसनाकुसलो’’ति वुच्चतीति एवमेत्थ अत्थयोजना वेदितब्बा।
Kālavādītiādi samphappalāpā paṭiviratassa paṭipattidassanaṃ. Atthasaṃhitāpi hi vācā ayuttakālappayogena atthāvahā na siyāti anatthaviññāpanavācaṃ anulometi, tasmā samphappalāpaṃ pajahantena akālavāditā pariharitabbāti vuttaṃ ‘‘kālavādī’’ti. Kālena vadantenapi ubhayānatthasādhanato abhūtaṃ parivajjetabbanti āha ‘‘bhūtavādī’’ti. Bhūtañca vadantena yaṃ idhalokaparalokahitasampādakaṃ, tadeva vattabbanti dassetuṃ ‘‘atthavādī’’ti vuttaṃ. Atthaṃ vadantenapi lokiyadhammasannissitameva avatvā lokuttaradhammasannissitaṃ katvā vattabbanti dassanatthaṃ ‘‘dhammavādī’’ti vuttaṃ. Yathā ca attho lokuttaradhammasannissito hoti, taṃ dassetuṃ ‘‘vinayavādī’’ti vuttaṃ. Pañcannañhi saṃvaravinayānaṃ pañcannañca pahānavinayānaṃ vasena vuccamāno attho nibbānādhigamanahetubhāvato lokuttaradhammasannissito hotīti. Evaṃ guṇavisesayuttova attho vuccamāno desanākosalle sati sobhati, kiccakaro ca hoti, na aññathāti dassetuṃ ‘‘nidhānavatiṃ vācaṃ bhāsitā’’ti vuttaṃ. Idāni taṃ desanākosallaṃ vibhāvetuṃ ‘‘kālenā’’tiādimāha. Pucchādivasena hi otiṇṇavācāvatthusmiṃ ekaṃsādibyākaraṇavibhāgaṃ sallakkhetvā ṭhapanāhetūdāharaṇasandassanādiṃ taṃtaṃkālānurūpaṃ vibhāventiyā parimitaparicchinnarūpāya vipulataragambhīrodāraparamatthavitthārasaṅgāhikāya kathāya ñāṇabalānurūpaṃ pare yāthāvato dhamme patiṭṭhāpento ‘‘desanākusalo’’ti vuccatīti evamettha atthayojanā veditabbā.
एवं पटिपाटिया सत्त मूलसिक्खापदानि विभजित्वा अभिज्झादिप्पहानं इन्द्रियसंवरजागरियानुयोगेहि विभावेतुं तम्पि नीहरित्वा आचारसीलस्सेव विभजनवसेन पाळि पवत्ताति तदत्थं विवरितुं ‘‘बीजगामभूतगामसमारम्भा’’तिआदि वुत्तं। तत्थ बीजानं गामो समूहो बीजगामो। भूतानं जातानं निब्बत्तानं रुक्खगच्छलतादीनं समूहो भूतगामो। ननु च रुक्खादयो चित्तरहितताय न जीवा, चित्तरहितता च परिप्फन्दाभावतो छिन्ने विरुहनतो विसदिसजातिभावतो चतुयोनिअपरियापन्नतो च वेदितब्बा, वुद्धि पन पवाळसिलालवणानम्पि विज्जतीति न तेसं जीवभावे कारणं, विसयग्गहणञ्च नेसं परिकप्पनामत्तं सुपनं विय चिञ्चादीनं, तथा दोहळादयो, अथ कस्मा बीजगामभूतगामसमारम्भा पटिविरति इच्छिताति? समणसारुप्पतो तन्निवासिसत्तानुरक्खणतो च। तेनेवाह – ‘‘जीवसञ्ञिनो हि मोघपुरिस मनुस्सा रुक्खस्मि’’न्तिआदि (पाचि॰ ८९)।
Evaṃ paṭipāṭiyā satta mūlasikkhāpadāni vibhajitvā abhijjhādippahānaṃ indriyasaṃvarajāgariyānuyogehi vibhāvetuṃ tampi nīharitvā ācārasīlasseva vibhajanavasena pāḷi pavattāti tadatthaṃ vivarituṃ ‘‘bījagāmabhūtagāmasamārambhā’’tiādi vuttaṃ. Tattha bījānaṃ gāmo samūho bījagāmo. Bhūtānaṃ jātānaṃ nibbattānaṃ rukkhagacchalatādīnaṃ samūho bhūtagāmo. Nanu ca rukkhādayo cittarahitatāya na jīvā, cittarahitatā ca paripphandābhāvato chinne viruhanato visadisajātibhāvato catuyoniapariyāpannato ca veditabbā, vuddhi pana pavāḷasilālavaṇānampi vijjatīti na tesaṃ jīvabhāve kāraṇaṃ, visayaggahaṇañca nesaṃ parikappanāmattaṃ supanaṃ viya ciñcādīnaṃ, tathā dohaḷādayo, atha kasmā bījagāmabhūtagāmasamārambhā paṭivirati icchitāti? Samaṇasāruppato tannivāsisattānurakkhaṇato ca. Tenevāha – ‘‘jīvasaññino hi moghapurisa manussā rukkhasmi’’ntiādi (pāci. 89).
मूलमेव बीजं मूलबीजं, मूलं बीजं एतस्सातिपि मूलबीजं। सेसेसुपि एसेव नयो। फळुबीजन्ति पब्बबीजं। पच्चयन्तरसमवाये सदिसफलुप्पत्तिया विसेसकारणभावतो विरुहनसमत्थे सारफले निरुळ्हो बीज-सद्दो तदत्थसंसिद्धिया मूलादीसुपि केसुचि पवत्ततीति मूलादितो निवत्तनत्थं एकेन बीज-सद्देन विसेसेत्वा वुत्तं ‘‘बीजबीज’’न्ति ‘‘रूपरूपं, दुक्खदुक्ख’’न्ति (सं॰ नि॰ ४.३२७) च यथा। कस्मा पनेत्थ बीजगामभूतगामं उद्धरित्वा बीजगामो एव निद्दिट्ठोति? न खो पनेतं एवं दट्ठब्बं, ननु अवोचुम्हा ‘‘मूलमेव बीजं मूलबीजं, मूलं बीजं एतस्सातिपि मूलबीज’’न्ति। तत्थ पुरिमेन बीजगामो निद्दिट्ठो, दुतियेन भूतगामो। दुविधोपेस मूलबीजञ्च मूलबीजञ्च मूलबीजन्ति सामञ्ञनिद्देसेन, एकसेसनयेन वा उद्दिट्ठोति वेदितब्बो। तेनेवाह ‘‘पञ्चविधस्सा’’तिआदि। नीलतिणरुक्खादिकस्साति अल्लतिणस्स चेव अल्लरुक्खादिकस्स च। आदि-सद्देन ओसधिगच्छलतादीनं सङ्गहो।
Mūlameva bījaṃ mūlabījaṃ, mūlaṃ bījaṃ etassātipi mūlabījaṃ. Sesesupi eseva nayo. Phaḷubījanti pabbabījaṃ. Paccayantarasamavāye sadisaphaluppattiyā visesakāraṇabhāvato viruhanasamatthe sāraphale niruḷho bīja-saddo tadatthasaṃsiddhiyā mūlādīsupi kesuci pavattatīti mūlādito nivattanatthaṃ ekena bīja-saddena visesetvā vuttaṃ ‘‘bījabīja’’nti ‘‘rūparūpaṃ, dukkhadukkha’’nti (saṃ. ni. 4.327) ca yathā. Kasmā panettha bījagāmabhūtagāmaṃ uddharitvā bījagāmo eva niddiṭṭhoti? Na kho panetaṃ evaṃ daṭṭhabbaṃ, nanu avocumhā ‘‘mūlameva bījaṃ mūlabījaṃ, mūlaṃ bījaṃ etassātipi mūlabīja’’nti. Tattha purimena bījagāmo niddiṭṭho, dutiyena bhūtagāmo. Duvidhopesa mūlabījañca mūlabījañca mūlabījanti sāmaññaniddesena, ekasesanayena vā uddiṭṭhoti veditabbo. Tenevāha ‘‘pañcavidhassā’’tiādi. Nīlatiṇarukkhādikassāti allatiṇassa ceva allarukkhādikassa ca. Ādi-saddena osadhigacchalatādīnaṃ saṅgaho.
एकं भत्तं एकभत्तं, तं अस्स अत्थीति एकभत्तिको। सो पन रत्तिभोजनेनपि सियाति तन्निवत्तनत्थं आह ‘‘रत्तूपरतो’’ति। एवम्पि अपरण्हभोजीपि सिया एकभत्तिकोति तन्निवत्तनत्थं ‘‘विरतो विकालभोजना’’ति वुत्तं। अरुणुग्गमनतो पट्ठाय याव मज्झन्हिका अयं बुद्धादीनं अरियानं आचिण्णसमाचिण्णो भोजनस्स कालो नाम, तदञ्ञो विकालो। अट्ठकथायं पन दुतियपदेन रत्तिभोजनस्स पटिक्खित्तत्ता ‘‘अतिक्कन्ते मज्झन्हिके याव सूरियत्थङ्गमना भोजनं विकालभोजनं नामा’’ति वुत्तं।
Ekaṃ bhattaṃ ekabhattaṃ, taṃ assa atthīti ekabhattiko. So pana rattibhojanenapi siyāti tannivattanatthaṃ āha ‘‘rattūparato’’ti. Evampi aparaṇhabhojīpi siyā ekabhattikoti tannivattanatthaṃ ‘‘virato vikālabhojanā’’ti vuttaṃ. Aruṇuggamanato paṭṭhāya yāva majjhanhikā ayaṃ buddhādīnaṃ ariyānaṃ āciṇṇasamāciṇṇo bhojanassa kālo nāma, tadañño vikālo. Aṭṭhakathāyaṃ pana dutiyapadena rattibhojanassa paṭikkhittattā ‘‘atikkante majjhanhike yāva sūriyatthaṅgamanā bhojanaṃ vikālabhojanaṃ nāmā’’ti vuttaṃ.
दारुमासकोति ये वोहारं गच्छन्तीति इति-सद्देन एवंपकारे दस्सेति। अञ्ञेहि गाहापने उपनिक्खित्तसादियने च पटिग्गहणत्थो लब्भतीति ‘‘नेव तं उग्गण्हाति, न उग्गहापेति, न उपनिक्खित्तं सादियती’’ति वुत्तं। अथ वा तिविधं पटिग्गहणं कायेन, वाचाय, मनसाति। तत्थ कायेन पटिग्गहणं उग्गण्हनं, वाचाय पटिग्गहणं उग्गहापनं, मनसा पटिग्गहणं सादियनन्ति तिविधम्पि पटिग्गहणं एकज्झं गहेत्वा पटिग्गहणाति वुत्तन्ति आह ‘‘नेव तं उग्गण्हाती’’तिआदि। एस नयो आमकधञ्ञपटिग्गहणातिआदीसुपि। नीवारादिउपधञ्ञस्स सालिआदिमूलधञ्ञन्तोगधत्ता वुत्तं ‘‘सत्तविधस्सा’’ति। ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, पञ्च वसानि भेसज्जानि अच्छवसं, मच्छवसं, सुसुकावसं, सूकरवसं, गद्रभवस’’न्ति (महाव॰ २६२) वुत्तत्ता इदं ओदिस्स अनुञ्ञातं नाम। तस्स पन ‘‘काले पटिग्गहित’’न्ति (महाव॰ २६२) वुत्तत्ता पटिग्गहणं वट्टति सति पच्चयेति आह ‘‘अञ्ञत्र ओदिस्स अनुञ्ञाता’’ति।
Dārumāsakoti ye vohāraṃ gacchantīti iti-saddena evaṃpakāre dasseti. Aññehi gāhāpane upanikkhittasādiyane ca paṭiggahaṇattho labbhatīti ‘‘neva taṃ uggaṇhāti, na uggahāpeti, na upanikkhittaṃ sādiyatī’’ti vuttaṃ. Atha vā tividhaṃ paṭiggahaṇaṃ kāyena, vācāya, manasāti. Tattha kāyena paṭiggahaṇaṃ uggaṇhanaṃ, vācāya paṭiggahaṇaṃ uggahāpanaṃ, manasā paṭiggahaṇaṃ sādiyananti tividhampi paṭiggahaṇaṃ ekajjhaṃ gahetvā paṭiggahaṇāti vuttanti āha ‘‘neva taṃ uggaṇhātī’’tiādi. Esa nayo āmakadhaññapaṭiggahaṇātiādīsupi. Nīvārādiupadhaññassa sāliādimūladhaññantogadhattā vuttaṃ ‘‘sattavidhassā’’ti. ‘‘Anujānāmi, bhikkhave, pañca vasāni bhesajjāni acchavasaṃ, macchavasaṃ, susukāvasaṃ, sūkaravasaṃ, gadrabhavasa’’nti (mahāva. 262) vuttattā idaṃ odissa anuññātaṃ nāma. Tassa pana ‘‘kāle paṭiggahita’’nti (mahāva. 262) vuttattā paṭiggahaṇaṃ vaṭṭati sati paccayeti āha ‘‘aññatra odissa anuññātā’’ti.
सारुप्पेन वञ्चनं रूपकूटं, पतिरूपेन वञ्चनाति अत्थो। अङ्गेन अत्तनो सरीरावयवेन वञ्चनं अङ्गकूटं। गण्हनवसेन वञ्चनं गहणकूटं। पटिच्छन्नं कत्वा वञ्चनं पटिच्छन्नकूटं। अक्कमतीति निप्पीळेति, पुब्बभागे अक्कमतीति सम्बन्धो। हदयन्ति नाळिआदिमानभाजनानं अब्भन्तरं। तेलादीनं नाळिआदीहि मिननकाले उस्सापिता सिखायेव सिखाभेदो, तस्सा हापनं। केचीति सारसमासाचरिया उत्तरविहारवासिनो च।
Sāruppena vañcanaṃ rūpakūṭaṃ, patirūpena vañcanāti attho. Aṅgena attano sarīrāvayavena vañcanaṃ aṅgakūṭaṃ. Gaṇhanavasena vañcanaṃ gahaṇakūṭaṃ. Paṭicchannaṃ katvā vañcanaṃ paṭicchannakūṭaṃ. Akkamatīti nippīḷeti, pubbabhāge akkamatīti sambandho. Hadayanti nāḷiādimānabhājanānaṃ abbhantaraṃ. Telādīnaṃ nāḷiādīhi minanakāle ussāpitā sikhāyeva sikhābhedo, tassā hāpanaṃ. Kecīti sārasamāsācariyā uttaravihāravāsino ca.
वधोति मुट्ठिप्पहारकसाताळनादीहि हिंसनं, विहेठनन्ति अत्थो। विहेठनत्थोपि हि वध-सद्दो दिस्सति ‘‘अत्तानं वधित्वा वधित्वा रोदती’’तिआदीसु। यथा हि अपटिग्गहभावसामञ्ञे सतिपि पब्बजितेहि अप्पटिग्गहितब्बवत्थुविसेसभावसन्दस्सनत्थं इत्थिकुमारिदासिदासादयो विभागेन वुत्ता, एवं परस्सहरणभावतो अदिन्नादानभावसामञ्ञे सतिपि तुलाकूटादयो अदिन्नादानविसेसभावदस्सनत्थं विभागेन वुत्ता। न एवं पाणातिपातपरियायस्स वधस्स पुन गहणे पयोजनं अत्थि, तत्थ सयंकारो, इध परंकारोति च न सक्का वत्तुं ‘‘कायवचिप्पयोगसमुट्ठापिका चेतना छप्पयोगा’’ति (दी॰ नि॰ टी॰ १.१०) वचनतो, तस्मा यथावुत्तो एवमेत्थ अत्थो युत्तो। अट्ठकथायं पन ‘‘वधोति मारण’’न्ति वुत्तं। तम्पि पोथनमेव सन्धायाति च सक्का विञ्ञातुं मारणसद्दस्स विहिंसनेपि दिस्सनतो।
Vadhoti muṭṭhippahārakasātāḷanādīhi hiṃsanaṃ, viheṭhananti attho. Viheṭhanatthopi hi vadha-saddo dissati ‘‘attānaṃ vadhitvā vadhitvā rodatī’’tiādīsu. Yathā hi apaṭiggahabhāvasāmaññe satipi pabbajitehi appaṭiggahitabbavatthuvisesabhāvasandassanatthaṃ itthikumāridāsidāsādayo vibhāgena vuttā, evaṃ parassaharaṇabhāvato adinnādānabhāvasāmaññe satipi tulākūṭādayo adinnādānavisesabhāvadassanatthaṃ vibhāgena vuttā. Na evaṃ pāṇātipātapariyāyassa vadhassa puna gahaṇe payojanaṃ atthi, tattha sayaṃkāro, idha paraṃkāroti ca na sakkā vattuṃ ‘‘kāyavacippayogasamuṭṭhāpikā cetanā chappayogā’’ti (dī. ni. ṭī. 1.10) vacanato, tasmā yathāvutto evamettha attho yutto. Aṭṭhakathāyaṃ pana ‘‘vadhoti māraṇa’’nti vuttaṃ. Tampi pothanameva sandhāyāti ca sakkā viññātuṃ māraṇasaddassa vihiṃsanepi dissanato.
चीवरपिण्डपातानं यथाक्कमं कायकुच्छिपरिहरणमत्तजोतनायं अविसेसतो अट्ठन्नं परिक्खारानं तप्पयोजनता सम्भवतीति दस्सेन्तो ‘‘ते सब्बेपी’’तिआदिमाह। एतेपीति नवपरिक्खारिकादयोपि अप्पिच्छा च सन्तुट्ठा च। न हि तत्तकेन महिच्छता असन्तुट्ठिता होतीति।
Cīvarapiṇḍapātānaṃ yathākkamaṃ kāyakucchipariharaṇamattajotanāyaṃ avisesato aṭṭhannaṃ parikkhārānaṃ tappayojanatā sambhavatīti dassento ‘‘te sabbepī’’tiādimāha. Etepīti navaparikkhārikādayopi appicchā ca santuṭṭhā ca. Na hi tattakena mahicchatā asantuṭṭhitā hotīti.
चतूसु दिसासु सुखं विहरति, ततो एव सुखविहारट्ठानभूता चतस्सो दिसा अस्स सन्तीति चातुद्दिसो। तत्थ चायं सत्ते वा सङ्खारे वा भयेन नप्पटिहञ्ञतीति अप्पटिघो। द्वादसविधस्स सन्तोसस्स वसेन सन्तुस्सनतो सन्तुस्समानो। इतरीतरेनाति उच्चावचेन परिस्सयानं बाहिरानं सीहब्यग्घादीनं, अब्भन्तरानञ्च कामच्छन्दादीनं कायचित्तूपद्दवानं अभिभवनतो परिस्सयानं सहिता। बन्धनभावकरभयाभावेन अच्छम्भि। एको असहायो। ततो एव खग्गमिगसिङ्गसदिसताय खग्गविसाणकप्पो चरेय्याति अत्थो।
Catūsu disāsu sukhaṃ viharati, tato eva sukhavihāraṭṭhānabhūtā catasso disā assa santīti cātuddiso. Tattha cāyaṃ satte vā saṅkhāre vā bhayena nappaṭihaññatīti appaṭigho. Dvādasavidhassa santosassa vasena santussanato santussamāno. Itarītarenāti uccāvacena parissayānaṃ bāhirānaṃ sīhabyagghādīnaṃ, abbhantarānañca kāmacchandādīnaṃ kāyacittūpaddavānaṃ abhibhavanato parissayānaṃ sahitā. Bandhanabhāvakarabhayābhāvena acchambhi. Eko asahāyo. Tato eva khaggamigasiṅgasadisatāya khaggavisāṇakappo careyyāti attho.
छिन्नपक्खो, असञ्जातपक्खो वा सकुणो गन्तुं न सक्कोतीति पक्खि-सद्देन विसेसेत्वा सकुणो पाळियं वुत्तोति आह ‘‘पक्खयुत्तो सकुणो’’ति। यस्स सन्निधिकारपरिभोगो किञ्चि ठपेतब्बं सापेक्खाठपनञ्च नत्थि, तादिसो अयं भिक्खूति दस्सेन्तो ‘‘अयमेत्थ सङ्खेपत्थो’’तिआदिमाह। अरियन्ति अपेन्ति ततो दोसा, तेहि वा आरकाति अरियोति आह ‘‘अरियेनाति निद्दोसेना’’ति। अज्झत्तन्ति अत्तनि। निद्दोससुखन्ति निरामिससुखं किलेसवज्जरहितत्ता।
Chinnapakkho, asañjātapakkho vā sakuṇo gantuṃ na sakkotīti pakkhi-saddena visesetvā sakuṇo pāḷiyaṃ vuttoti āha ‘‘pakkhayutto sakuṇo’’ti. Yassa sannidhikāraparibhogo kiñci ṭhapetabbaṃ sāpekkhāṭhapanañca natthi, tādiso ayaṃ bhikkhūti dassento ‘‘ayametthasaṅkhepattho’’tiādimāha. Ariyanti apenti tato dosā, tehi vā ārakāti ariyoti āha ‘‘ariyenāti niddosenā’’ti. Ajjhattanti attani. Niddosasukhanti nirāmisasukhaṃ kilesavajjarahitattā.
यथावुत्ते सीलसंवरे पतिट्ठितस्सेव इन्द्रियसंवरो इच्छितब्बो तदधिट्ठानतो तस्स च परिपालकभावतोति वुत्तं ‘‘सो इमिना अरियेन सीलक्खन्धेन समन्नागतो भिक्खू’’ति। सेसपदेसूति ‘‘न निमित्तग्गाही होती’’तिआदिपदेसु। अयं पनेत्थ सङ्खेपत्थो – न निमित्तग्गाहीति इत्थिपुरिसनिमित्तं वा सुभनिमित्तादिकं वा किलेसवत्थुभूतं निमित्तं न गण्हाति, दिट्ठमत्तेयेव सण्ठाति। नानुब्यञ्जनग्गाहीति किलेसानं अनु अनु ब्यञ्जनतो पाकटभावकरणतो अनुब्यञ्जनन्तिलद्धवोहारं हत्थपादसितहसितकथितविलोकितादिभेदं आकारं न गण्हाति। यं तत्थ भूतं, तदेव गण्हाति। यत्वाधिकरणमेनन्तिआदिम्हि यंकारणा यस्स चक्खुन्द्रियासंवरस्स हेतु एतं पुग्गलं सतिकवाटेन चक्खुन्द्रियं असंवुतं अपिहितचक्खुद्वारं हुत्वा विहरन्तं एते अभिज्झादयो धम्मा अन्वस्सवेय्युं अनुप्पबन्धेय्युं। तस्स संवराय पटिपज्जतीति तस्स चक्खुन्द्रियस्स सतिकवाटेन पिदहनत्थाय पटिपज्जति। एवं पटिपज्जन्तोयेव च ‘‘रक्खति चक्खुन्द्रियं, चक्खुन्द्रिये संवरं आपज्जती’’ति वुच्चति। सोतेन सद्दं सुत्वातिआदीसुपि एसेव नयो। एवमिदं सङ्खेपतो रूपादीसु किलेसानुबन्धनिमित्तादिग्गाहपरिवज्जनलक्खणं इन्द्रियसंवरं सीलं वेदितब्बं। अयमेत्थ सङ्खेपो, वित्थारो पन विसुद्धिमग्गसंवण्णनासु (विसुद्धि॰ महाटी॰ १.१३) वुत्तनयेनेव वेदितब्बो। किलेसेहि अनवसित्तसुखन्तिआदीसु रूपादीसु निमित्तादिग्गाहपरिवज्जनलक्खणत्ता इन्द्रियसंवरस्स किलेसेहि अनवसित्तसुखता अविकिण्णसुखता चस्स वुत्ता।
Yathāvutte sīlasaṃvare patiṭṭhitasseva indriyasaṃvaro icchitabbo tadadhiṭṭhānato tassa ca paripālakabhāvatoti vuttaṃ ‘‘so iminā ariyena sīlakkhandhena samannāgato bhikkhū’’ti. Sesapadesūti ‘‘na nimittaggāhī hotī’’tiādipadesu. Ayaṃ panettha saṅkhepattho – na nimittaggāhīti itthipurisanimittaṃ vā subhanimittādikaṃ vā kilesavatthubhūtaṃ nimittaṃ na gaṇhāti, diṭṭhamatteyeva saṇṭhāti. Nānubyañjanaggāhīti kilesānaṃ anu anu byañjanato pākaṭabhāvakaraṇato anubyañjanantiladdhavohāraṃ hatthapādasitahasitakathitavilokitādibhedaṃ ākāraṃ na gaṇhāti. Yaṃ tattha bhūtaṃ, tadeva gaṇhāti. Yatvādhikaraṇamenantiādimhi yaṃkāraṇā yassa cakkhundriyāsaṃvarassa hetu etaṃ puggalaṃ satikavāṭena cakkhundriyaṃ asaṃvutaṃ apihitacakkhudvāraṃ hutvā viharantaṃ ete abhijjhādayo dhammā anvassaveyyuṃ anuppabandheyyuṃ. Tassa saṃvarāya paṭipajjatīti tassa cakkhundriyassa satikavāṭena pidahanatthāya paṭipajjati. Evaṃ paṭipajjantoyeva ca ‘‘rakkhati cakkhundriyaṃ, cakkhundriye saṃvaraṃ āpajjatī’’ti vuccati. Sotena saddaṃ sutvātiādīsupi eseva nayo. Evamidaṃ saṅkhepato rūpādīsu kilesānubandhanimittādiggāhaparivajjanalakkhaṇaṃ indriyasaṃvaraṃ sīlaṃ veditabbaṃ. Ayamettha saṅkhepo, vitthāro pana visuddhimaggasaṃvaṇṇanāsu (visuddhi. mahāṭī. 1.13) vuttanayeneva veditabbo. Kilesehi anavasittasukhantiādīsu rūpādīsu nimittādiggāhaparivajjanalakkhaṇattā indriyasaṃvarassa kilesehi anavasittasukhatā avikiṇṇasukhatā cassa vuttā.
अभिक्कमनं अभिक्कन्तो, पुरतो गमनं। पटिक्कमनं पटिक्कन्तो, पच्चागमनं। तदुभयम्पि चतूसु इरियापथेसु लब्भति। गमने ताव पुरतो कायं अभिहरन्तो अभिक्कमति नाम, पटिनिवत्तेन्तो पटिक्कमति नाम। ठानेपि ठितकोव कायं पुरतो ओणमन्तो अभिक्कमति नाम, पच्छतो अपनामेन्तो पटिक्कमति नाम। निसज्जायपि निसिन्नकोव आसनस्स पुरिमअङ्गाभिमुखो संसरन्तो अभिक्कमति नाम, पच्छिमं अङ्गप्पदेसं पच्चासंसरन्तो पटिक्कमति नाम। निपज्जायपि एसेव नयो।
Abhikkamanaṃ abhikkanto, purato gamanaṃ. Paṭikkamanaṃ paṭikkanto, paccāgamanaṃ. Tadubhayampi catūsu iriyāpathesu labbhati. Gamane tāva purato kāyaṃ abhiharanto abhikkamati nāma, paṭinivattento paṭikkamati nāma. Ṭhānepi ṭhitakova kāyaṃ purato oṇamanto abhikkamati nāma, pacchato apanāmento paṭikkamati nāma. Nisajjāyapi nisinnakova āsanassa purimaaṅgābhimukho saṃsaranto abhikkamati nāma, pacchimaṃ aṅgappadesaṃ paccāsaṃsaranto paṭikkamati nāma. Nipajjāyapi eseva nayo.
सात्थकसम्पजञ्ञन्तिआदीसु समन्ततो पकारेहि, पकट्ठं वा सविसेसं जानातीति सम्पजानो, सम्पजानस्स भावो सम्पजञ्ञं, तथापवत्तं ञाणं। धम्मतो वड्ढिसङ्खातेन सह अत्थेन वत्ततीति सात्थकं, अभिक्कन्तादिसात्थकस्स सम्पजञ्ञं सात्थकसम्पजञ्ञं। सप्पायस्स अत्तनो उपकारावहस्स सम्पजञ्ञं सप्पायसम्पजञ्ञं। अभिक्कमादीसु भिक्खाचारगोचरे, अञ्ञत्थापि पवत्तेसु अविजहितकम्मट्ठानसङ्खाते गोचरे सम्पजञ्ञं गोचरसम्पजञ्ञं। अभिक्कमादीसु असम्मुय्हनमेव सम्पजञ्ञं असम्मोहसम्पजञ्ञं। तत्थ (दी॰ नि॰ अट्ठ॰ १.२१४; म॰ नि॰ अट्ठ॰ १.१०९) अभिक्कमनचित्ते उप्पन्ने चित्तवसेनेव अगन्त्वा ‘‘किन्नु मे एत्थ गतेन अत्थो अत्थि नत्थी’’ति अत्थानत्थं परिग्गहेत्वा अत्थपरिग्गहणं सात्थकसम्पजञ्ञं। तत्थ च अत्थोति चेतियदस्सनबोधिदस्सनसङ्घदस्सनथेरदस्सनअसुभदस्सनादिवसेन धम्मतो वड्ढि। चेतियं वा बोधिं वा दिस्वापि हि बुद्धारम्मणं, सङ्घदस्सनेन सङ्घारम्मणं पीतिं उप्पादेत्वा तदेव खयवयतो सम्मसन्तो अरहत्तं पापुणाति। थेरे दिस्वा तेसं ओवादे पतिट्ठाय असुभं दिस्वा तत्थ पठमज्झानं उप्पादेत्वा तदेव खयवयतो सम्मसन्तो अरहत्तं पापुणाति, तस्मा एतेसं दस्सनं ‘‘सात्थक’’न्ति वुत्तं। केचि पन ‘‘आमिसतोपि वड्ढि अत्थोयेव तं निस्साय ब्रह्मचरियानुग्गहाय पटिपन्नत्ता’’ति वदन्ति।
Sātthakasampajaññantiādīsu samantato pakārehi, pakaṭṭhaṃ vā savisesaṃ jānātīti sampajāno, sampajānassa bhāvo sampajaññaṃ, tathāpavattaṃ ñāṇaṃ. Dhammato vaḍḍhisaṅkhātena saha atthena vattatīti sātthakaṃ, abhikkantādisātthakassa sampajaññaṃ sātthakasampajaññaṃ. Sappāyassa attano upakārāvahassa sampajaññaṃ sappāyasampajaññaṃ. Abhikkamādīsu bhikkhācāragocare, aññatthāpi pavattesu avijahitakammaṭṭhānasaṅkhāte gocare sampajaññaṃ gocarasampajaññaṃ. Abhikkamādīsu asammuyhanameva sampajaññaṃ asammohasampajaññaṃ. Tattha (dī. ni. aṭṭha. 1.214; ma. ni. aṭṭha. 1.109) abhikkamanacitte uppanne cittavaseneva agantvā ‘‘kinnu me ettha gatena attho atthi natthī’’ti atthānatthaṃ pariggahetvā atthapariggahaṇaṃ sātthakasampajaññaṃ. Tattha ca atthoti cetiyadassanabodhidassanasaṅghadassanatheradassanaasubhadassanādivasena dhammato vaḍḍhi. Cetiyaṃ vā bodhiṃ vā disvāpi hi buddhārammaṇaṃ, saṅghadassanena saṅghārammaṇaṃ pītiṃ uppādetvā tadeva khayavayato sammasanto arahattaṃ pāpuṇāti. There disvā tesaṃ ovāde patiṭṭhāya asubhaṃ disvā tattha paṭhamajjhānaṃ uppādetvā tadeva khayavayato sammasanto arahattaṃ pāpuṇāti, tasmā etesaṃ dassanaṃ ‘‘sātthaka’’nti vuttaṃ. Keci pana ‘‘āmisatopi vaḍḍhi atthoyeva taṃ nissāya brahmacariyānuggahāya paṭipannattā’’ti vadanti.
तस्मिं पन गमने सप्पायासप्पायं परिग्गहेत्वा सप्पायपरिग्गण्हनं सप्पायसम्पजञ्ञं। सेय्यथिदं – चेतियदस्सनं ताव सात्थं। सचे पन चेतियस्स महापूजाय दसद्वादसयोजनन्तरे परिसा सन्निपतन्ति, अत्तनो विभवानुरूपं इत्थियोपि पुरिसापि अलङ्कतपटियत्ता चित्तकम्मरूपकानि विय सञ्चरन्ति। तत्र चस्स इट्ठे आरम्मणे लोभो, अनिट्ठे पटिघो, असमपेक्खने मोहो उप्पज्जति, कायसंसग्गापत्तिं वा आपज्जति, जीवितब्रह्मचरियानं वा अन्तरायो होति। एवं तं ठानं असप्पायं होति, वुत्तप्पकारअन्तरायाभावे सप्पायं। बोधिदस्सनेपि एसेव नयो। सङ्घदस्सनम्पि सात्थं। सचे पन अन्तोगामे महामण्डपं कारेत्वा सब्बरत्तिं धम्मस्सवनं करोन्तेसु मनुस्सेसु वुत्तप्पकारेनेव जनसन्निपातो चेव अन्तरायो च होति। एवं तं ठानं असप्पायं, अन्तरायाभावे सप्पायं। महापरिसापरिवारानं थेरानं दस्सनेपि एसेव नयो। असुभदस्सनम्पि सात्थं मग्गफलाधिगमहेतुभावतो। दन्तकट्ठत्थाय सामणेरं गहेत्वा गतदहरभिक्खुनो वत्थुपेत्थ कथेतब्बं। एवं सात्थम्पि पनेतं पुरिसस्स मातुगामासुभं असप्पायं, मातुगामस्स च पुरिसासुभं। सभागमेव सप्पायन्ति एवं सप्पायपरिग्गण्हनं सप्पायसम्पजञ्ञं नाम।
Tasmiṃ pana gamane sappāyāsappāyaṃ pariggahetvā sappāyapariggaṇhanaṃ sappāyasampajaññaṃ. Seyyathidaṃ – cetiyadassanaṃ tāva sātthaṃ. Sace pana cetiyassa mahāpūjāya dasadvādasayojanantare parisā sannipatanti, attano vibhavānurūpaṃ itthiyopi purisāpi alaṅkatapaṭiyattā cittakammarūpakāni viya sañcaranti. Tatra cassa iṭṭhe ārammaṇe lobho, aniṭṭhe paṭigho, asamapekkhane moho uppajjati, kāyasaṃsaggāpattiṃ vā āpajjati, jīvitabrahmacariyānaṃ vā antarāyo hoti. Evaṃ taṃ ṭhānaṃ asappāyaṃ hoti, vuttappakāraantarāyābhāve sappāyaṃ. Bodhidassanepi eseva nayo. Saṅghadassanampi sātthaṃ. Sace pana antogāme mahāmaṇḍapaṃ kāretvā sabbarattiṃ dhammassavanaṃ karontesu manussesu vuttappakāreneva janasannipāto ceva antarāyo ca hoti. Evaṃ taṃ ṭhānaṃ asappāyaṃ, antarāyābhāve sappāyaṃ. Mahāparisāparivārānaṃ therānaṃ dassanepi eseva nayo. Asubhadassanampi sātthaṃ maggaphalādhigamahetubhāvato. Dantakaṭṭhatthāya sāmaṇeraṃ gahetvā gatadaharabhikkhuno vatthupettha kathetabbaṃ. Evaṃ sātthampi panetaṃ purisassa mātugāmāsubhaṃ asappāyaṃ, mātugāmassa ca purisāsubhaṃ. Sabhāgameva sappāyanti evaṃ sappāyapariggaṇhanaṃ sappāyasampajaññaṃ nāma.
एवं परिग्गहितसात्थकसप्पायस्स पन अट्ठतिंसाय कम्मट्ठानेसु अत्तनो चित्तरुचियं कम्मट्ठानसङ्खातं गोचरं उग्गहेत्वा भिक्खाचारगोचरे तं गहेत्वाव गमनं गोचरसम्पजञ्ञं नाम।
Evaṃ pariggahitasātthakasappāyassa pana aṭṭhatiṃsāya kammaṭṭhānesu attano cittaruciyaṃ kammaṭṭhānasaṅkhātaṃ gocaraṃ uggahetvā bhikkhācāragocare taṃ gahetvāva gamanaṃ gocarasampajaññaṃ nāma.
अभिक्कमादीसु पन असम्मुय्हनं असम्मोहसम्पजञ्ञं। तं एवं वेदितब्बं – इध भिक्खु अभिक्कमन्तो वा पटिक्कमन्तो वा यथा अन्धपुथुज्जना अभिक्कमादीसु ‘‘अत्ता अभिक्कमति, अत्तना अभिक्कमो निब्बत्तितो’’ति वा, ‘‘अहं अभिक्कमामि, मया अभिक्कमो निब्बत्तितो’’ति वा सम्मुय्हन्ति, तथा असम्मुय्हन्तो ‘‘अभिक्कमामी’’ति चित्ते उप्पज्जमाने तेनेव चित्तेन सद्धिं चित्तसमुट्ठाना वायोधातु विञ्ञत्तिं जनयमाना उप्पज्जति, इति चित्तकिरियवायोधातुविप्फारवसेन अयं कायसम्मतो अट्ठिसङ्घाटो अभिक्कमति, तस्सेवं अभिक्कमतो एकेकपदुद्धरणे पथवीधातु, आपोधातूति द्वे धातुयो ओमत्ता होन्ति मन्दा, इतरा द्वे अधिमत्ता होन्ति बलवतियो। तथा अतिहरणवीतिहरणेसु। वोस्सज्जने तेजोधातु, वायोधातूति द्वे धातुयो ओमत्ता होन्ति मन्दा, इतरा द्वे अधिमत्ता बलवतियो। तथा सन्निक्खेपनसन्निरुम्भनेसु। तत्थ उद्धरणे पवत्ता रूपारूपधम्मा अतिहरणं न पापुणन्ति, तथा अतिहरणे पवत्ता वीतिहरणं, वीतिहरणे पवत्ता वोस्सज्जनं, वोस्सज्जने पवत्ता सन्निक्खेपनं, सन्निक्खेपने पवत्ता सन्निरुम्भनं न पापुणन्ति। तत्थ तत्थेव पब्बपब्बं सन्निसन्धि ओधिओधि हुत्वा तत्तकपाले पक्खित्ततिलं विय पटपटायन्ता भिज्जन्ति। तत्थ को एको अभिक्कमति, कस्स वा एकस्स अभिक्कमनं? परमत्थतो हि धातूनंयेव गमनं, धातूनं ठानं, धातूनं निसज्जनं, धातूनं सयनं। तस्मिं तस्मिञ्हि कोट्ठासे सद्धिं रूपेन –
Abhikkamādīsu pana asammuyhanaṃ asammohasampajaññaṃ. Taṃ evaṃ veditabbaṃ – idha bhikkhu abhikkamanto vā paṭikkamanto vā yathā andhaputhujjanā abhikkamādīsu ‘‘attā abhikkamati, attanā abhikkamo nibbattito’’ti vā, ‘‘ahaṃ abhikkamāmi, mayā abhikkamo nibbattito’’ti vā sammuyhanti, tathā asammuyhanto ‘‘abhikkamāmī’’ti citte uppajjamāne teneva cittena saddhiṃ cittasamuṭṭhānā vāyodhātu viññattiṃ janayamānā uppajjati, iti cittakiriyavāyodhātuvipphāravasena ayaṃ kāyasammato aṭṭhisaṅghāṭo abhikkamati, tassevaṃ abhikkamato ekekapaduddharaṇe pathavīdhātu, āpodhātūti dve dhātuyo omattā honti mandā, itarā dve adhimattā honti balavatiyo. Tathā atiharaṇavītiharaṇesu. Vossajjane tejodhātu, vāyodhātūti dve dhātuyo omattā honti mandā, itarā dve adhimattā balavatiyo. Tathā sannikkhepanasannirumbhanesu. Tattha uddharaṇe pavattā rūpārūpadhammā atiharaṇaṃ na pāpuṇanti, tathā atiharaṇe pavattā vītiharaṇaṃ, vītiharaṇe pavattā vossajjanaṃ, vossajjane pavattā sannikkhepanaṃ, sannikkhepane pavattā sannirumbhanaṃ na pāpuṇanti. Tattha tattheva pabbapabbaṃ sannisandhi odhiodhi hutvā tattakapāle pakkhittatilaṃ viya paṭapaṭāyantā bhijjanti. Tattha ko eko abhikkamati, kassa vā ekassa abhikkamanaṃ? Paramatthato hi dhātūnaṃyeva gamanaṃ, dhātūnaṃ ṭhānaṃ, dhātūnaṃ nisajjanaṃ, dhātūnaṃ sayanaṃ. Tasmiṃ tasmiñhi koṭṭhāse saddhiṃ rūpena –
‘‘अञ्ञं उप्पज्जते चित्तं, अञ्ञं चित्तं निरुज्झति।
‘‘Aññaṃ uppajjate cittaṃ, aññaṃ cittaṃ nirujjhati;
अवीचिमनुसम्बन्धो, नदीसोतोव वत्तती’’ति॥ (दी॰ नि॰ अट्ठ॰ १.२१४; म॰ नि॰ अट्ठ॰ १.१०९; सं॰ नि॰ अट्ठ॰ ३.५.३६८)।
Avīcimanusambandho, nadīsotova vattatī’’ti. (dī. ni. aṭṭha. 1.214; ma. ni. aṭṭha. 1.109; saṃ. ni. aṭṭha. 3.5.368);
एवं अभिक्कमादीसु असम्मुय्हनं असम्मोहसम्पजञ्ञं नामाति। पच्चयसम्पत्तिन्ति पच्चयपारिपूरिं। इमे चत्तारोति सीलसंवरो, सन्तोसो, इन्द्रियसंवरो, सतिसम्पजञ्ञन्ति इमे चत्तारो अरञ्ञवासस्स सम्भारा । वत्तब्बतं आपज्जतीति ‘‘असुकस्स भिक्खुनो अरञ्ञे तिरच्छानगतानं विय वनचरकानं विय च निवासमत्तमेव, न अरञ्ञवासानुच्छविका काचि सम्मापटिपत्ती’’ति अपवादवसेन वत्तब्बतं, आरञ्ञकेहि वा तिरच्छानगतेहि वनचरकविसभागजनेहि विप्पटिपत्तिवसेन वत्थब्बतं आपज्जति। भेरवसद्दं सावेन्ति, तावता अपलायन्तानं हत्थेहि सीसं…पे॰… करोन्ति। काळकसदिसत्ता काळकं, वीतिक्कमसङ्खातं थुल्लवज्जं। तिलकसदिसत्ता तिलकं, मिच्छावितक्कसङ्खातं अणुमत्तवज्जं। तन्ति पीतिं। विभूतभावेन उपट्ठानतो खयतो सम्मसन्तो।
Evaṃ abhikkamādīsu asammuyhanaṃ asammohasampajaññaṃ nāmāti. Paccayasampattinti paccayapāripūriṃ. Ime cattāroti sīlasaṃvaro, santoso, indriyasaṃvaro, satisampajaññanti ime cattāro araññavāsassa sambhārā . Vattabbataṃ āpajjatīti ‘‘asukassa bhikkhuno araññe tiracchānagatānaṃ viya vanacarakānaṃ viya ca nivāsamattameva, na araññavāsānucchavikā kāci sammāpaṭipattī’’ti apavādavasena vattabbataṃ, āraññakehi vā tiracchānagatehi vanacarakavisabhāgajanehi vippaṭipattivasena vatthabbataṃ āpajjati. Bheravasaddaṃ sāventi, tāvatā apalāyantānaṃ hatthehi sīsaṃ…pe… karonti. Kāḷakasadisattā kāḷakaṃ, vītikkamasaṅkhātaṃ thullavajjaṃ. Tilakasadisattā tilakaṃ, micchāvitakkasaṅkhātaṃ aṇumattavajjaṃ. Tanti pītiṃ. Vibhūtabhāvena upaṭṭhānato khayato sammasanto.
विवित्तन्ति जनविवित्तं। तेनाह ‘‘सुञ्ञ’’न्ति। तं पन जनसद्दनिग्घोसाभावेन वेदितब्बं सद्दकण्टकत्ता झानस्साति आह ‘‘अप्पसद्दं अप्पनिग्घोसन्ति अत्थो’’ति। एतदेवाति निस्सद्दतंयेव। विहारो पाकारपरिच्छिन्नो सकलो आवासो। अड्ढयोगो दीघपासादो, ‘‘गरुळसण्ठानपासादो’’तिपि वदन्ति। पासादो चतुरस्सपासादो। हम्मियं मुण्डच्छदनपासादो। अट्टो पटिराजूनं पटिबाहनयोग्गो चतुप्पञ्चभूमको पतिस्सयविसेसो। माळो एककूटसङ्गहितो अनेककोणवन्तो पतिस्सयविसेसो। अपरो नयो – विहारो नाम दीघमुखपासादो। अड्ढयोगो एकपस्सच्छदनकसेनासनं। तस्स किर एकपस्से भित्ति उच्चतरा होति, इतरपस्से नीचा। एतेन तं एकपस्सच्छदनकं होति। पासादो नाम आयतचतुरस्सपासादो। हम्मियं मुण्डच्छदनं चन्दिकङ्गणयुत्तं। गुहा नाम केवला पब्बतगुहा। लेणं द्वारबद्धं पब्भारं। मण्डपोति साखामण्डपो। आवसथभूतं सेनासनं विहरितब्बट्ठेन विहारसेनासनं। मसारकादि मञ्चपीठं तत्थ अत्थरितब्बभिसि उपधानञ्च मञ्चपीठसम्बन्धतो मञ्चपीठसेनासनं। चिमिलिकादि भूमियं सन्थरितब्बताय सन्थतसेनासनं। अभिसङ्खताभावतो केवलं सयनस्स निसज्जाय च ओकासभूतं रुक्खमूलादि पटिक्कमितब्बट्ठानं ओकाससेनासनं। सेनासनग्गहणेन गहितमेवाति ‘‘विवित्तं सेनासन’’न्ति इमिना सेनासनग्गहणेन गहितमेव सामञ्ञजोतनाभावतो।
Vivittanti janavivittaṃ. Tenāha ‘‘suñña’’nti. Taṃ pana janasaddanigghosābhāvena veditabbaṃ saddakaṇṭakattā jhānassāti āha ‘‘appasaddaṃ appanigghosanti attho’’ti. Etadevāti nissaddataṃyeva. Vihāro pākāraparicchinno sakalo āvāso. Aḍḍhayogo dīghapāsādo, ‘‘garuḷasaṇṭhānapāsādo’’tipi vadanti. Pāsādo caturassapāsādo. Hammiyaṃ muṇḍacchadanapāsādo. Aṭṭo paṭirājūnaṃ paṭibāhanayoggo catuppañcabhūmako patissayaviseso. Māḷo ekakūṭasaṅgahito anekakoṇavanto patissayaviseso. Aparo nayo – vihāro nāma dīghamukhapāsādo. Aḍḍhayogo ekapassacchadanakasenāsanaṃ. Tassa kira ekapasse bhitti uccatarā hoti, itarapasse nīcā. Etena taṃ ekapassacchadanakaṃ hoti. Pāsādo nāma āyatacaturassapāsādo. Hammiyaṃ muṇḍacchadanaṃ candikaṅgaṇayuttaṃ. Guhā nāma kevalā pabbataguhā. Leṇaṃ dvārabaddhaṃ pabbhāraṃ. Maṇḍapoti sākhāmaṇḍapo. Āvasathabhūtaṃ senāsanaṃ viharitabbaṭṭhena vihārasenāsanaṃ. Masārakādi mañcapīṭhaṃ tattha attharitabbabhisi upadhānañca mañcapīṭhasambandhato mañcapīṭhasenāsanaṃ. Cimilikādi bhūmiyaṃ santharitabbatāya santhatasenāsanaṃ. Abhisaṅkhatābhāvato kevalaṃ sayanassa nisajjāya ca okāsabhūtaṃ rukkhamūlādi paṭikkamitabbaṭṭhānaṃ okāsasenāsanaṃ. Senāsanaggahaṇena gahitamevāti ‘‘vivittaṃ senāsana’’nti iminā senāsanaggahaṇena gahitameva sāmaññajotanābhāvato.
यदि एवं कस्मा ‘‘अरञ्ञ’’न्ति वुत्तन्ति आह ‘‘इमस्स पना’’तिआदि। भिक्खुनीनं वसेन आगतन्ति इदं विनये तथा आगतं सन्धाय वुत्तं , अभिधम्मेपि (विभ॰ ५२९) पन ‘‘अरञ्ञन्ति निक्खमित्वा बहि इन्दखिला सब्बमेतं अरञ्ञ’’न्ति आगतमेव। तत्थ हि यं न गामप्पदेसन्तोगधं, तं अरञ्ञन्ति निप्परियायवसेन तथा वुत्तं। धुतङ्गनिद्देसे (विसुद्धि॰ १.३१) यं वुत्तं, तं युत्तं, तस्मा तत्थ वुत्तनयेन गहेतब्बन्ति अधिप्पायो। रुक्खमूलन्ति रुक्खसमीपं। वुत्तञ्हेतं ‘‘यावता मज्झन्हिके काले समन्ता छाया फरति, निवाते पण्णानि पतन्ति, एत्तावता रुक्खमूल’’न्ति। सेल-सद्दो अविसेसतो पब्बतपरियायोति कत्वा वुत्तं ‘‘पब्बतन्ति सेल’’न्ति, न सिलामयमेव। पंसुमयादिको हि तिविधोपि पब्बतो एवाति। विवरन्ति द्विन्नं पब्बतानं मिथो आसन्नतरे ठितानं ओवरकादिसदिसं विवरं। एकस्मिंयेव वा पब्बते। उमङ्गसदिसन्ति सुदुङ्गासदिसं। मनुस्सानं अनुपचारट्ठानन्ति पकतिसञ्चारवसेन मनुस्सेहि न सञ्चरितब्बट्ठानं। आदि-सद्देन ‘‘वनपत्थन्ति वनसण्डानमेतं सेनासनानं अधिवचनं। वनपत्थन्ति भिंसनकानमेतं। वनपत्थन्ति सलोमहंसानमेतं। वनपत्थन्ति परियन्तानमेतं। वनपत्थन्ति न मनुस्सूपचारानमेतं सेनासनानं अधिवचन’’न्ति (विभ॰ ५३१) इमं पाळिप्पदेसं सङ्गण्हाति। अच्छन्नन्ति केनचि छदनेन अन्तमसो रुक्खसाखायपि न छादितं। निक्कड्ढित्वाति नीहरित्वा। पब्भारलेणसदिसेति पब्भारसदिसे, लेणसदिसे वा।
Yadi evaṃ kasmā ‘‘arañña’’nti vuttanti āha ‘‘imassa panā’’tiādi. Bhikkhunīnaṃ vasena āgatanti idaṃ vinaye tathā āgataṃ sandhāya vuttaṃ , abhidhammepi (vibha. 529) pana ‘‘araññanti nikkhamitvā bahi indakhilā sabbametaṃ arañña’’nti āgatameva. Tattha hi yaṃ na gāmappadesantogadhaṃ, taṃ araññanti nippariyāyavasena tathā vuttaṃ. Dhutaṅganiddese (visuddhi. 1.31) yaṃ vuttaṃ, taṃ yuttaṃ, tasmā tattha vuttanayena gahetabbanti adhippāyo. Rukkhamūlanti rukkhasamīpaṃ. Vuttañhetaṃ ‘‘yāvatā majjhanhike kāle samantā chāyā pharati, nivāte paṇṇāni patanti, ettāvatā rukkhamūla’’nti. Sela-saddo avisesato pabbatapariyāyoti katvā vuttaṃ ‘‘pabbatanti sela’’nti, na silāmayameva. Paṃsumayādiko hi tividhopi pabbato evāti. Vivaranti dvinnaṃ pabbatānaṃ mitho āsannatare ṭhitānaṃ ovarakādisadisaṃ vivaraṃ. Ekasmiṃyeva vā pabbate. Umaṅgasadisanti suduṅgāsadisaṃ. Manussānaṃ anupacāraṭṭhānanti pakatisañcāravasena manussehi na sañcaritabbaṭṭhānaṃ. Ādi-saddena ‘‘vanapatthanti vanasaṇḍānametaṃ senāsanānaṃ adhivacanaṃ. Vanapatthanti bhiṃsanakānametaṃ. Vanapatthanti salomahaṃsānametaṃ. Vanapatthanti pariyantānametaṃ. Vanapatthanti na manussūpacārānametaṃ senāsanānaṃ adhivacana’’nti (vibha. 531) imaṃ pāḷippadesaṃ saṅgaṇhāti. Acchannanti kenaci chadanena antamaso rukkhasākhāyapi na chāditaṃ. Nikkaḍḍhitvāti nīharitvā. Pabbhāraleṇasadiseti pabbhārasadise, leṇasadise vā.
पिण्डपातपरियेसनं पिण्डपातो उत्तरपदलोपेनाति आह ‘‘पिण्डपातपरियेसनतो पटिक्कन्तो’’ति। पल्लङ्कन्ति एत्थ परि-सद्दो समन्ततोति एतस्मिं अत्थे, तस्मा वामोरुं दक्खिणोरुञ्च समं ठपेत्वा उभो पादे अञ्ञमञ्ञं सम्बन्धे कत्वा निसज्जा पल्लङ्कन्ति आह ‘‘समन्ततो ऊरुबद्धासन’’न्ति। ऊरूनं बन्धनवसेन निसज्जा पल्लङ्कं। आभुजित्वाति च यथा पल्लङ्कवसेन निसज्जा होति, एवं उभो पादे आभुजिते समिञ्जिते कत्वा। तं पन उभिन्नं पादानं तथासम्बन्धताकरणन्ति आह ‘‘बन्धित्वा’’ति। हेट्ठिमकायस्स अनुजुकं ठपनं निसज्जावचनेनेव बोधितन्ति उजुं कायन्ति एत्थ काय-सद्दो उपरिमकायविसयोति आह ‘‘उपरिमसरीरं उजुकं ठपेत्वा’’ति। तं पन उजुकं ठपनं सरूपतो पयोजनतो च दस्सेतुं ‘‘अट्ठारसा’’तिआदि वुत्तं। न पणमन्तीति न ओणमन्ति। न परिपततीति न विगच्छति वीथिं न लङ्घेति, ततो एव पुब्बेनापरं विसेससम्पत्तिया कम्मट्ठानं वुद्धिं फातिं गच्छति। परिमुखन्ति एत्थ परि-सद्दो अभि-सद्देन समानत्थोति आह ‘‘कम्मट्ठानाभिमुख’’न्ति, बहिद्धा पुथुत्तारम्मणतो निवारेत्वा कम्मट्ठानंयेव पुरक्खत्वाति अत्थो। समीपत्थो वा परि-सद्दोति दस्सेन्तो ‘‘मुखसमीपे वा कत्वा’’ति आह। एत्थ च यथा ‘‘विवित्तं सेनासनं भजती’’तिआदिना भावनानुरूपं सेनासनं दस्सितं, एवं निसीदतीति इमिना अलीनानुद्धच्चपक्खियो सन्तो इरियापथो दस्सितो। ‘‘पल्लङ्कं आभुजित्वा’’ति इमिना निसज्जाय दळ्हभावो। ‘‘परिमुखं सतिं उपट्ठपेत्वा’’ति इमिना आरम्मणपरिग्गहूपायो।
Piṇḍapātapariyesanaṃ piṇḍapāto uttarapadalopenāti āha ‘‘piṇḍapātapariyesanato paṭikkanto’’ti. Pallaṅkanti ettha pari-saddo samantatoti etasmiṃ atthe, tasmā vāmoruṃ dakkhiṇoruñca samaṃ ṭhapetvā ubho pāde aññamaññaṃ sambandhe katvā nisajjā pallaṅkanti āha ‘‘samantato ūrubaddhāsana’’nti. Ūrūnaṃ bandhanavasena nisajjā pallaṅkaṃ. Ābhujitvāti ca yathā pallaṅkavasena nisajjā hoti, evaṃ ubho pāde ābhujite samiñjite katvā. Taṃ pana ubhinnaṃ pādānaṃ tathāsambandhatākaraṇanti āha ‘‘bandhitvā’’ti. Heṭṭhimakāyassa anujukaṃ ṭhapanaṃ nisajjāvacaneneva bodhitanti ujuṃ kāyanti ettha kāya-saddo uparimakāyavisayoti āha ‘‘uparimasarīraṃ ujukaṃ ṭhapetvā’’ti. Taṃ pana ujukaṃ ṭhapanaṃ sarūpato payojanato ca dassetuṃ ‘‘aṭṭhārasā’’tiādi vuttaṃ. Na paṇamantīti na oṇamanti. Na paripatatīti na vigacchati vīthiṃ na laṅgheti, tato eva pubbenāparaṃ visesasampattiyā kammaṭṭhānaṃ vuddhiṃ phātiṃ gacchati. Parimukhanti ettha pari-saddo abhi-saddena samānatthoti āha ‘‘kammaṭṭhānābhimukha’’nti, bahiddhā puthuttārammaṇato nivāretvā kammaṭṭhānaṃyeva purakkhatvāti attho. Samīpattho vā pari-saddoti dassento ‘‘mukhasamīpe vā katvā’’ti āha. Ettha ca yathā ‘‘vivittaṃ senāsanaṃ bhajatī’’tiādinā bhāvanānurūpaṃ senāsanaṃ dassitaṃ, evaṃ nisīdatīti iminā alīnānuddhaccapakkhiyo santo iriyāpatho dassito. ‘‘Pallaṅkaṃ ābhujitvā’’ti iminā nisajjāya daḷhabhāvo. ‘‘Parimukhaṃ satiṃ upaṭṭhapetvā’’ti iminā ārammaṇapariggahūpāyo.
परीति परिग्गहट्ठो ‘‘परिणायिका’’तिआदीसु (ध॰ स॰ १६, २०) विय। मुखन्ति निय्यानट्ठो ‘‘सुञ्ञतविमोक्खमुख’’न्तिआदीसु विय। पटिपक्खतो निग्गमनट्ठो हि निय्यानट्ठो, तस्मा परिग्गहितनिय्यानं सतिन्ति सब्बथा गहितासम्मोसं परिच्चत्तसम्मोसं सतिं कत्वा, परमसतिनेपक्कं उपट्ठपेत्वाति अत्थो।
Parīti pariggahaṭṭho ‘‘pariṇāyikā’’tiādīsu (dha. sa. 16, 20) viya. Mukhanti niyyānaṭṭho ‘‘suññatavimokkhamukha’’ntiādīsu viya. Paṭipakkhato niggamanaṭṭho hi niyyānaṭṭho, tasmā pariggahitaniyyānaṃ satinti sabbathā gahitāsammosaṃ pariccattasammosaṃ satiṃ katvā, paramasatinepakkaṃ upaṭṭhapetvāti attho.
अभिज्झायति गिज्झति अभिकङ्खति एतायाति अभिज्झा, लोभो। लुज्जनट्ठेनाति भिज्जनट्ठेन, खणे खणे भिज्जनट्ठेनाति अत्थो। विक्खम्भनवसेनाति एत्थ विक्खम्भनं अनुप्पादनं अप्पवत्तनं पटिपक्खेन सुप्पहीनत्ता। पहीनत्ताति च पहीनसदिसतं सन्धाय वुत्तं झानस्स अनधिगतत्ता। तथापि नयिदं चक्खुविञ्ञाणं विय सभावतो विगताभिज्झं, अथ खो भावनावसेन। तेनाह ‘‘न चक्खुविञ्ञाणसदिसेना’’ति। एसेव नयोति यथा चक्खुविञ्ञाणं सभावेन विगताभिज्झं अब्यापन्नञ्च न भावनाय विक्खम्भितत्ता, न एवमिदं। इदं पन चित्तं भावनाय परिसोधितत्ता अब्यापन्नं विगतथिनमिद्धं अनुद्धतं निब्बिचिकिच्छञ्चाति अत्थो। पुरिमपकतिन्ति परिसुद्धपण्डरसभावं। ‘‘या तस्मिं समये चित्तस्स अकल्यता’’तिआदिना (ध॰ स॰ ११६२; विभ॰ ५४६) थिनस्स, ‘‘या तस्मिं समये कायस्स अकल्यता’’तिआदिना (ध॰ स॰ ११६३; विभ॰ ५४६) च मिद्धस्स अभिधम्मे निद्दिट्ठत्ता वुत्तं ‘‘थिनं चित्तगेलञ्ञं, मिद्धं चेतसिकगेलञ्ञ’’न्ति। सतिपि हि अञ्ञमञ्ञं अविप्पयोगे चित्तकायलहुतादीनं विय चित्तचेतसिकानं यथाक्कमं तंतंविसेसस्स या तेसं अकल्यतादीनं विसेसपच्चयता, अयमेतेसं सभावोति दट्ठब्बं। आलोकसञ्ञीति एत्थ अतिसयत्तविसिट्ठअत्थिअत्थावबोधकोयमीकारोति दस्सेन्तो आह ‘‘रत्तिम्पि…पे॰… समन्नागतो’’ति। इदं उभयन्ति सतिसम्पजञ्ञमाह।
Abhijjhāyati gijjhati abhikaṅkhati etāyāti abhijjhā, lobho. Lujjanaṭṭhenāti bhijjanaṭṭhena, khaṇe khaṇe bhijjanaṭṭhenāti attho. Vikkhambhanavasenāti ettha vikkhambhanaṃ anuppādanaṃ appavattanaṃ paṭipakkhena suppahīnattā. Pahīnattāti ca pahīnasadisataṃ sandhāya vuttaṃ jhānassa anadhigatattā. Tathāpi nayidaṃ cakkhuviññāṇaṃ viya sabhāvato vigatābhijjhaṃ, atha kho bhāvanāvasena. Tenāha ‘‘na cakkhuviññāṇasadisenā’’ti. Eseva nayoti yathā cakkhuviññāṇaṃ sabhāvena vigatābhijjhaṃ abyāpannañca na bhāvanāya vikkhambhitattā, na evamidaṃ. Idaṃ pana cittaṃ bhāvanāya parisodhitattā abyāpannaṃ vigatathinamiddhaṃ anuddhataṃ nibbicikicchañcāti attho. Purimapakatinti parisuddhapaṇḍarasabhāvaṃ. ‘‘Yā tasmiṃ samaye cittassa akalyatā’’tiādinā (dha. sa. 1162; vibha. 546) thinassa, ‘‘yā tasmiṃ samaye kāyassa akalyatā’’tiādinā (dha. sa. 1163; vibha. 546) ca middhassa abhidhamme niddiṭṭhattā vuttaṃ ‘‘thinaṃ cittagelaññaṃ, middhaṃ cetasikagelañña’’nti. Satipi hi aññamaññaṃ avippayoge cittakāyalahutādīnaṃ viya cittacetasikānaṃ yathākkamaṃ taṃtaṃvisesassa yā tesaṃ akalyatādīnaṃ visesapaccayatā, ayametesaṃ sabhāvoti daṭṭhabbaṃ. Ālokasaññīti ettha atisayattavisiṭṭhaatthiatthāvabodhakoyamīkāroti dassento āha ‘‘rattimpi…pe… samannāgato’’ti. Idaṃ ubhayanti satisampajaññamāha.
अतिक्कमित्वाति विक्खम्भनवसेन पजहित्वा। कथमिदं कथमिदन्ति पवत्तिया कथंकथा, विचिकिच्छा, सा एतस्स अत्थीति कथंकथी, न कथंकथीति अकथंकथी, निब्बिचिकिच्छो। लक्खणादिभेदतोति एत्थ आदि-सद्देन पच्चयपरिहानप्पहायकादीनम्पि सङ्गहो दट्ठब्बो। तेपि हि पभेदतो दट्ठब्बाति। उच्छिन्दित्वा पातेन्तीति एत्थ उच्छिन्दनं पातनञ्च तासं पञ्ञानं अनुप्पन्नानं उप्पज्जितुं अप्पदानमेव। इति महग्गतानुत्तरपञ्ञानं एकच्चाय च परित्तपञ्ञाय अनुप्पत्तिहेतुभूता नीवरणधम्मा इतराय च समत्थतं विहनन्तियेवाति ‘‘पञ्ञाय दुब्बलीकरणा’’ति वुत्ता। अप्पेन्तोति निगमेन्तो।
Atikkamitvāti vikkhambhanavasena pajahitvā. Kathamidaṃ kathamidanti pavattiyā kathaṃkathā, vicikicchā, sā etassa atthīti kathaṃkathī, na kathaṃkathīti akathaṃkathī, nibbicikiccho. Lakkhaṇādibhedatoti ettha ādi-saddena paccayaparihānappahāyakādīnampi saṅgaho daṭṭhabbo. Tepi hi pabhedato daṭṭhabbāti. Ucchinditvā pātentīti ettha ucchindanaṃ pātanañca tāsaṃ paññānaṃ anuppannānaṃ uppajjituṃ appadānameva. Iti mahaggatānuttarapaññānaṃ ekaccāya ca parittapaññāya anuppattihetubhūtā nīvaraṇadhammā itarāya ca samatthataṃ vihanantiyevāti ‘‘paññāya dubbalīkaraṇā’’ti vuttā. Appentoti nigamento.
अत्तन्तपसुत्तवण्णना निट्ठिता।
Attantapasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / अङ्गुत्तरनिकाय • Aṅguttaranikāya / ८. अत्तन्तपसुत्तं • 8. Attantapasuttaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / अङ्गुत्तरनिकाय (अट्ठकथा) • Aṅguttaranikāya (aṭṭhakathā) / ८. अत्तन्तपसुत्तवण्णना • 8. Attantapasuttavaṇṇanā
