| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पटिसम्भिदामग्ग-अट्ठकथा • Paṭisambhidāmagga-aṭṭhakathā |
२. अत्तानुदिट्ठिनिद्देसवण्णना
2. Attānudiṭṭhiniddesavaṇṇanā
१३०. अत्तानुदिट्ठियं अस्सुतवा पुथुज्जनोति आगमाधिगमाभावा ञेय्यो अस्सुतवा इति। यस्स हि खन्धधातुआयतनसच्चपच्चयाकारसतिपट्ठानादीसु उग्गहपरिपुच्छाविनिच्छयविरहितत्ता अत्तानुदिट्ठिपटिसेधकरो नेव आगमो, पटिपत्तिया अधिगन्तब्बस्स अनधिगतत्ता न च अधिगमो अत्थि, सो आगमाधिगमानं अभावा ञेय्यो अस्सुतवा इति। सुतन्ति हि बुद्धवचनागमो च सुतफलत्ता हेतुवोहारवसेन अधिगमो च, तं सुतं अस्स अत्थीति सुतवा, न सुतवा अस्सुतवा। स्वायं –
130. Attānudiṭṭhiyaṃ assutavā puthujjanoti āgamādhigamābhāvā ñeyyo assutavā iti. Yassa hi khandhadhātuāyatanasaccapaccayākārasatipaṭṭhānādīsu uggahaparipucchāvinicchayavirahitattā attānudiṭṭhipaṭisedhakaro neva āgamo, paṭipattiyā adhigantabbassa anadhigatattā na ca adhigamo atthi, so āgamādhigamānaṃ abhāvā ñeyyo assutavā iti. Sutanti hi buddhavacanāgamo ca sutaphalattā hetuvohāravasena adhigamo ca, taṃ sutaṃ assa atthīti sutavā, na sutavā assutavā. Svāyaṃ –
पुथूनं जननादीहि, कारणेहि पुथुज्जनो।
Puthūnaṃ jananādīhi, kāraṇehi puthujjano;
पुथुज्जनन्तोगधत्ता, पुथुवायं जनो इति॥
Puthujjanantogadhattā, puthuvāyaṃ jano iti.
सो हि पुथूनं नानप्पकारानं किलेसादीनं जननादीहि कारणेहि पुथुज्जनो। यथाह – ‘‘पुथु किलेसे जनेन्तीति पुथुज्जना, पुथु अविहतसक्कायदिट्ठिकाति पुथुज्जना, पुथु सत्थारानं मुखुल्लोकिकाति पुथुज्जना, पुथु सब्बगतीहि अवुट्ठिताति पुथुज्जना, पुथु नानाभिसङ्खारे अभिसङ्खरोन्तीति पुथुज्जना, पुथु नानाओघेहि वुय्हन्तीति पुथुज्जना, पुथु नानासन्तापेहि सन्तप्पेन्तीति पुथुज्जना, पुथु नानापरिळाहेहि परिदय्हन्तीति पुथुज्जना, पुथु पञ्चसु कामगुणेसु रत्ता गिद्धा गधिता मुच्छिता अज्झोसन्ना लग्गा लग्गिता पलिबुद्धाति पुथुज्जना, पुथु पञ्चहि नीवरणेहि आवुता निवुता ओवुता पिहिता पटिच्छन्ना पटिकुज्जिताति पुथुज्जना’’ति (महानि॰ ९४)। पुथूनं वा गणनपथमतीतानं अरियधम्मपरम्मुखानं नीचधम्मसमुदाचारानं जनानं अन्तोगधत्तापि पुथुज्जना, पुथु वा अयं, विसुंयेव सङ्खं गतो विसंसट्ठो सीलसुतादिगुणयुत्तेहि अरियेहि जनोतिपि पुथुज्जनो। एवमेतेहि ‘‘अस्सुतवा पुथुज्जनो’’ति द्वीहि पदेहि ये ते –
So hi puthūnaṃ nānappakārānaṃ kilesādīnaṃ jananādīhi kāraṇehi puthujjano. Yathāha – ‘‘puthu kilese janentīti puthujjanā, puthu avihatasakkāyadiṭṭhikāti puthujjanā, puthu satthārānaṃ mukhullokikāti puthujjanā, puthu sabbagatīhi avuṭṭhitāti puthujjanā, puthu nānābhisaṅkhāre abhisaṅkharontīti puthujjanā, puthu nānāoghehi vuyhantīti puthujjanā, puthu nānāsantāpehi santappentīti puthujjanā, puthu nānāpariḷāhehi paridayhantīti puthujjanā, puthu pañcasu kāmaguṇesu rattā giddhā gadhitā mucchitā ajjhosannā laggā laggitā palibuddhāti puthujjanā, puthu pañcahi nīvaraṇehi āvutā nivutā ovutā pihitā paṭicchannā paṭikujjitāti puthujjanā’’ti (mahāni. 94). Puthūnaṃ vā gaṇanapathamatītānaṃ ariyadhammaparammukhānaṃ nīcadhammasamudācārānaṃ janānaṃ antogadhattāpi puthujjanā, puthu vā ayaṃ, visuṃyeva saṅkhaṃ gato visaṃsaṭṭho sīlasutādiguṇayuttehi ariyehi janotipi puthujjano. Evametehi ‘‘assutavā puthujjano’’ti dvīhi padehi ye te –
‘‘दुवे पुथुज्जना वुत्ता, बुद्धेनादिच्चबन्धुना।
‘‘Duve puthujjanā vuttā, buddhenādiccabandhunā;
अन्धो पुथुज्जनो एको, कल्याणेको पुथुज्जनो’’ति॥ –
Andho puthujjano eko, kalyāṇeko puthujjano’’ti. –
द्वे पुथुज्जना वुत्ता, तेसु अन्धपुथुज्जनो वुत्तो होतीति वेदितब्बो।
Dve puthujjanā vuttā, tesu andhaputhujjano vutto hotīti veditabbo.
अरियानं अदस्सावीतिआदीसु अरियाति आरकत्ता किलेसेहि, अनये न इरियनतो, अये च इरियनतो, सदेवकेन च लोकेन अरणीयतो बुद्धा च पच्चेकबुद्धा च बुद्धसावका च वुच्चन्ति, बुद्धा एव वा इध अरिया। यथाह – ‘‘सदेवके, भिक्खवे, लोके…पे॰… तथागतो अरियोति वुच्चती’’ति (सं॰ नि॰ ५.१०९८)।
Ariyānaṃadassāvītiādīsu ariyāti ārakattā kilesehi, anaye na iriyanato, aye ca iriyanato, sadevakena ca lokena araṇīyato buddhā ca paccekabuddhā ca buddhasāvakā ca vuccanti, buddhā eva vā idha ariyā. Yathāha – ‘‘sadevake, bhikkhave, loke…pe… tathāgato ariyoti vuccatī’’ti (saṃ. ni. 5.1098).
सप्पुरिसाति एत्थ पन पच्चेकबुद्धा तथागतसावका च ‘‘सप्पुरिसा’’ति वेदितब्बा। ते हि लोकुत्तरगुणयोगेन सोभना पुरिसाति सप्पुरिसा। सब्बेयेव वा एते द्वेधापि वुत्ता। बुद्धापि हि अरिया च सप्पुरिसा च पच्चेकबुद्धा बुद्धसावकापि। यथाह –
Sappurisāti ettha pana paccekabuddhā tathāgatasāvakā ca ‘‘sappurisā’’ti veditabbā. Te hi lokuttaraguṇayogena sobhanā purisāti sappurisā. Sabbeyeva vā ete dvedhāpi vuttā. Buddhāpi hi ariyā ca sappurisā ca paccekabuddhā buddhasāvakāpi. Yathāha –
‘‘यो वे कतञ्ञू कतवेदि धीरो, कल्याणमित्तो दळ्हभत्ति च होति।
‘‘Yo ve kataññū katavedi dhīro, kalyāṇamitto daḷhabhatti ca hoti;
दुखितस्स सक्कच्च करोति किच्चं, तथाविधं सप्पुरिसं वदन्ती’’ति॥ (जा॰ २.१७.७८)।
Dukhitassa sakkacca karoti kiccaṃ, tathāvidhaṃ sappurisaṃ vadantī’’ti. (jā. 2.17.78);
एत्थ हि ‘‘कतञ्ञू कतवेदि धीरो’’ति पच्चेकसम्बुद्धो वुत्तो, ‘‘कल्याणमित्तो दळ्हभत्ति चा’’ति बुद्धसावको, ‘‘दुखितस्स सक्कच्च करोति किच्च’’न्ति सम्मासम्बुद्धोति। इदानि यो तेसं अरियानं अदस्सनसीलो , न च दस्सने साधुकारी, सो ‘‘अरियानं अदस्सावी’’ति वेदितब्बो। सो च चक्खुना अदस्सावी ञाणेन अदस्सावीति दुविधो। तेसु ञाणेन अदस्सावी इधाधिप्पेतो। मंसचक्खुना हि दिब्बचक्खुना वा अरिया दिट्ठापि अदिट्ठाव होन्ति तेसं चक्खूनं वण्णमत्तगहणतो न अरियभावगोचरतो। सोणसिङ्गालादयोपि हि चक्खुना अरिये पस्सन्ति, न च ते अरियानं दस्साविनो, तस्मा चक्खुना दस्सनं न दस्सनं, ञाणेन दस्सनमेव दस्सनं। यथाह – ‘‘किं ते, वक्कलि, इमिना पूतिकायेन दिट्ठेन, यो खो, वक्कलि, धम्मं पस्सति, सो मं पस्सती’’ति (सं॰ नि॰ ३.८७)। तस्मा चक्खुना पस्सन्तोपि ञाणेन अरियेहि दिट्ठं अनिच्चादिलक्खणं अपस्सन्तो अरियाधिगतञ्च धम्मं अनधिगच्छन्तो अरियकरधम्मानं अरियभावस्स च अदिट्ठत्ता ‘‘अरियानं अदस्सावी’’ति वेदितब्बो।
Ettha hi ‘‘kataññū katavedi dhīro’’ti paccekasambuddho vutto, ‘‘kalyāṇamitto daḷhabhatti cā’’ti buddhasāvako, ‘‘dukhitassa sakkacca karoti kicca’’nti sammāsambuddhoti. Idāni yo tesaṃ ariyānaṃ adassanasīlo , na ca dassane sādhukārī, so ‘‘ariyānaṃ adassāvī’’ti veditabbo. So ca cakkhunā adassāvī ñāṇena adassāvīti duvidho. Tesu ñāṇena adassāvī idhādhippeto. Maṃsacakkhunā hi dibbacakkhunā vā ariyā diṭṭhāpi adiṭṭhāva honti tesaṃ cakkhūnaṃ vaṇṇamattagahaṇato na ariyabhāvagocarato. Soṇasiṅgālādayopi hi cakkhunā ariye passanti, na ca te ariyānaṃ dassāvino, tasmā cakkhunā dassanaṃ na dassanaṃ, ñāṇena dassanameva dassanaṃ. Yathāha – ‘‘kiṃ te, vakkali, iminā pūtikāyena diṭṭhena, yo kho, vakkali, dhammaṃ passati, so maṃ passatī’’ti (saṃ. ni. 3.87). Tasmā cakkhunā passantopi ñāṇena ariyehi diṭṭhaṃ aniccādilakkhaṇaṃ apassanto ariyādhigatañca dhammaṃ anadhigacchanto ariyakaradhammānaṃ ariyabhāvassa ca adiṭṭhattā ‘‘ariyānaṃ adassāvī’’ti veditabbo.
अरियधम्मस्स अकोविदोति सतिपट्ठानादिभेदे अरियधम्मे अकुसलो। अरियधम्मे अविनीतोति एत्थ पन –
Ariyadhammassa akovidoti satipaṭṭhānādibhede ariyadhamme akusalo. Ariyadhamme avinītoti ettha pana –
दुविधो विनयो नाम, एकमेकेत्थ पञ्चधा।
Duvidho vinayo nāma, ekamekettha pañcadhā;
अभावतो तस्स अयं, ‘‘अविनीतो’’ति वुच्चति॥
Abhāvato tassa ayaṃ, ‘‘avinīto’’ti vuccati.
अयञ्हि संवरविनयो पहानविनयोति दुविधो विनयो। एत्थ च दुविधेपि विनये एकमेको विनयो पञ्चधा भिज्जति। संवरविनयोपि हि सीलसंवरो, सतिसंवरो, ञाणसंवरो, खन्तिसंवरो, वीरियसंवरोति पञ्चविधो। पहानविनयोपि तदङ्गप्पहानं, विक्खम्भनप्पहानं, समुच्छेदप्पहानं, पटिप्पस्सद्धिप्पहानं, निस्सरणप्पहानन्ति पञ्चविधो।
Ayañhi saṃvaravinayo pahānavinayoti duvidho vinayo. Ettha ca duvidhepi vinaye ekameko vinayo pañcadhā bhijjati. Saṃvaravinayopi hi sīlasaṃvaro, satisaṃvaro, ñāṇasaṃvaro, khantisaṃvaro, vīriyasaṃvaroti pañcavidho. Pahānavinayopi tadaṅgappahānaṃ, vikkhambhanappahānaṃ, samucchedappahānaṃ, paṭippassaddhippahānaṃ, nissaraṇappahānanti pañcavidho.
तत्थ ‘‘इमिना पातिमोक्खसंवरेन उपेतो होति समुपेतो’’ति (विभ॰ ५११) अयं सीलसंवरो। ‘‘रक्खति चक्खुन्द्रियं चक्खुन्द्रिये संवरं आपज्जती’’ति (दी॰ नि॰ १.२१३; म॰ नि॰ १.२९५; सं॰ नि॰ ४.२३९; अ॰ नि॰ ३.१६) अयं सतिसंवरो।
Tattha ‘‘iminā pātimokkhasaṃvarena upeto hoti samupeto’’ti (vibha. 511) ayaṃ sīlasaṃvaro. ‘‘Rakkhati cakkhundriyaṃ cakkhundriye saṃvaraṃ āpajjatī’’ti (dī. ni. 1.213; ma. ni. 1.295; saṃ. ni. 4.239; a. ni. 3.16) ayaṃ satisaṃvaro.
‘‘यानि सोतानि लोकस्मिं, (अजिताति भगवा)
‘‘Yāni sotāni lokasmiṃ, (ajitāti bhagavā)
सति तेसं निवारणं।
Sati tesaṃ nivāraṇaṃ;
सोतानं संवरं ब्रूमि, पञ्ञायेते पिधीयरे’’ति॥ (सु॰ नि॰ १०४१; चूळनि॰ अजितमाणवपुच्छानिद्देस ४) –
Sotānaṃ saṃvaraṃ brūmi, paññāyete pidhīyare’’ti. (su. ni. 1041; cūḷani. ajitamāṇavapucchāniddesa 4) –
अयं ञाणसंवरो। ‘‘खमो होति सीतस्स उण्हस्सा’’ति (म॰ नि॰ १.२४; अ॰ नि॰ ४.११४; ६.५८) अयं खन्तिसंवरो। ‘‘उप्पन्नं कामवितक्कं नाधिवासेती’’ति (म॰ नि॰ १.२६; अ॰ नि॰ ४.११४; ६.५८) अयं वीरियसंवरो। सब्बोपि चायं संवरो यथासकं संवरितब्बानं विनेतब्बानञ्च कायदुच्चरितादीनं संवरणतो ‘‘संवरो’’, विनयनतो ‘‘विनयो’’ति वुच्चति। एवं ताव संवरविनयो पञ्चधा भिज्जतीति वेदितब्बो।
Ayaṃ ñāṇasaṃvaro. ‘‘Khamo hoti sītassa uṇhassā’’ti (ma. ni. 1.24; a. ni. 4.114; 6.58) ayaṃ khantisaṃvaro. ‘‘Uppannaṃ kāmavitakkaṃ nādhivāsetī’’ti (ma. ni. 1.26; a. ni. 4.114; 6.58) ayaṃ vīriyasaṃvaro. Sabbopi cāyaṃ saṃvaro yathāsakaṃ saṃvaritabbānaṃ vinetabbānañca kāyaduccaritādīnaṃ saṃvaraṇato ‘‘saṃvaro’’, vinayanato ‘‘vinayo’’ti vuccati. Evaṃ tāva saṃvaravinayo pañcadhā bhijjatīti veditabbo.
तथा यं नामरूपपरिच्छेदादीसु विपस्सनाञाणेसु पटिपक्खभावतो दीपालोकेन विय तमस्स तेन तेन विपस्सनाञाणेन तस्स तस्स अनत्थस्स पहानं, सेय्यथिदं – नामरूपववत्थानेन सक्कायदिट्ठिया, पच्चयपरिग्गहेन अहेतुविसमहेतुदिट्ठीनं, कङ्खावितरणेन कथंकथीभावस्स, कलापसम्मसनेन ‘‘अहं ममा’’ति गाहस्स, मग्गामग्गववत्थानेन अमग्गे मग्गसञ्ञाय, उदयदस्सनेन उच्छेददिट्ठिया, वयदस्सनेन सस्सतदिट्ठिया, भयदस्सनेन सभये अभयसञ्ञाय, आदीनवदस्सनेन अस्सादसञ्ञाय, निब्बिदानुपस्सनेन अभिरतिसञ्ञाय, मुञ्चितुकम्यताञाणेन अमुञ्चितुकम्यताय, उपेक्खाञाणेन अनुपेक्खाय, अनुलोमञाणेन धम्मट्ठितियं निब्बाने च पटिलोमभावस्स, गोत्रभुना सङ्खारनिमित्तगाहस्स पहानं, एतं तदङ्गप्पहानं नाम।
Tathā yaṃ nāmarūpaparicchedādīsu vipassanāñāṇesu paṭipakkhabhāvato dīpālokena viya tamassa tena tena vipassanāñāṇena tassa tassa anatthassa pahānaṃ, seyyathidaṃ – nāmarūpavavatthānena sakkāyadiṭṭhiyā, paccayapariggahena ahetuvisamahetudiṭṭhīnaṃ, kaṅkhāvitaraṇena kathaṃkathībhāvassa, kalāpasammasanena ‘‘ahaṃ mamā’’ti gāhassa, maggāmaggavavatthānena amagge maggasaññāya, udayadassanena ucchedadiṭṭhiyā, vayadassanena sassatadiṭṭhiyā, bhayadassanena sabhaye abhayasaññāya, ādīnavadassanena assādasaññāya, nibbidānupassanena abhiratisaññāya, muñcitukamyatāñāṇena amuñcitukamyatāya, upekkhāñāṇena anupekkhāya, anulomañāṇena dhammaṭṭhitiyaṃ nibbāne ca paṭilomabhāvassa, gotrabhunā saṅkhāranimittagāhassa pahānaṃ, etaṃ tadaṅgappahānaṃ nāma.
यं पन उपचारप्पनाभेदेन समाधिना पवत्तिभावनिवारणतो घटप्पहारेन विय उदकपिट्ठे सेवालस्स तेसं तेसं नीवरणादिधम्मानं पहानं, इदं विक्खम्भनप्पहानं नाम। यं चतुन्नं अरियमग्गानं भावितत्ता तंतंमग्गवतो अत्तनो सन्ताने ‘‘दिट्ठिगतानं पहानाया’’तिआदिना (ध॰ स॰ २७७; विभ॰ ६२८) नयेन वुत्तस्स समुदयपक्खिकस्स किलेसग्गणस्स अच्चन्तअप्पवत्तिभावेन पहानं, इदं समुच्छेदप्पहानं नाम। यं पन फलक्खणे पटिप्पस्सद्धत्तं किलेसानं, इदं पटिप्पस्सद्धिप्पहानं नाम। यं सब्बसङ्खतनिस्सटत्ता पहीनसब्बसङ्खतं निब्बानं, इदं निस्सरणप्पहानं नाम। सब्बम्पि चेतं पहानं यस्मा चागट्ठेन पहानं, विनयनट्ठेन विनयो, तस्मा ‘‘पहानविनयो’’ति वुच्चति, तंतंपहानवतो वा तस्स तस्स विनयस्स सम्भवतोपेतं ‘‘पहानविनयो’’ति वुच्चति। एवं पहानविनयोपि पञ्चधा भिज्जतीति वेदितब्बो।
Yaṃ pana upacārappanābhedena samādhinā pavattibhāvanivāraṇato ghaṭappahārena viya udakapiṭṭhe sevālassa tesaṃ tesaṃ nīvaraṇādidhammānaṃ pahānaṃ, idaṃ vikkhambhanappahānaṃ nāma. Yaṃ catunnaṃ ariyamaggānaṃ bhāvitattā taṃtaṃmaggavato attano santāne ‘‘diṭṭhigatānaṃ pahānāyā’’tiādinā (dha. sa. 277; vibha. 628) nayena vuttassa samudayapakkhikassa kilesaggaṇassa accantaappavattibhāvena pahānaṃ, idaṃ samucchedappahānaṃ nāma. Yaṃ pana phalakkhaṇe paṭippassaddhattaṃ kilesānaṃ, idaṃ paṭippassaddhippahānaṃ nāma. Yaṃ sabbasaṅkhatanissaṭattā pahīnasabbasaṅkhataṃ nibbānaṃ, idaṃ nissaraṇappahānaṃ nāma. Sabbampi cetaṃ pahānaṃ yasmā cāgaṭṭhena pahānaṃ, vinayanaṭṭhena vinayo, tasmā ‘‘pahānavinayo’’ti vuccati, taṃtaṃpahānavato vā tassa tassa vinayassa sambhavatopetaṃ ‘‘pahānavinayo’’ti vuccati. Evaṃ pahānavinayopi pañcadhā bhijjatīti veditabbo.
एवमयं सङ्खेपतो दुविधो, पभेदतो च दसविधो विनयो भिन्नसंवरत्ता पहातब्बस्स च अप्पहीनत्ता यस्मा एतस्स अस्सुतवतो पुथुज्जनस्स नत्थि, तस्मा अभावतो तस्स अयं ‘‘अविनीतो’’ति वुच्चतीति। एस नयो सप्पुरिसानं अदस्सावी सप्पुरिसधम्मस्स अकोविदो सप्पुरिसधम्मे अविनीतोति एत्थापि। निन्नानाकारणञ्हि एतं अत्थतो। यथाह – ‘‘येव ते अरिया, तेव ते सप्पुरिसा। येव ते सप्पुरिसा, तेव ते अरिया। योव सो अरियानं धम्मो, सोव सो सप्पुरिसानं धम्मो। योव सो सप्पुरिसानं धम्मो, सोव सो अरियानं धम्मो। येव ते अरियविनया, तेव ते सप्पुरिसविनया। येव ते सप्पुरिसविनया, तेव ते अरियविनया। अरियेति वा सप्पुरिसेति वा, अरियधम्मेति वा सप्पुरिसधम्मेति वा, अरियविनयेति वा सप्पुरिसविनयेति वा एसेसे एके एकट्ठे समे समभागे तज्जाते तञ्ञेवा’’ति।
Evamayaṃ saṅkhepato duvidho, pabhedato ca dasavidho vinayo bhinnasaṃvarattā pahātabbassa ca appahīnattā yasmā etassa assutavato puthujjanassa natthi, tasmā abhāvato tassa ayaṃ ‘‘avinīto’’ti vuccatīti. Esa nayo sappurisānaṃ adassāvī sappurisadhammassa akovido sappurisadhamme avinītoti etthāpi. Ninnānākāraṇañhi etaṃ atthato. Yathāha – ‘‘yeva te ariyā, teva te sappurisā. Yeva te sappurisā, teva te ariyā. Yova so ariyānaṃ dhammo, sova so sappurisānaṃ dhammo. Yova so sappurisānaṃ dhammo, sova so ariyānaṃ dhammo. Yeva te ariyavinayā, teva te sappurisavinayā. Yeva te sappurisavinayā, teva te ariyavinayā. Ariyeti vā sappuriseti vā, ariyadhammeti vā sappurisadhammeti vā, ariyavinayeti vā sappurisavinayeti vā esese eke ekaṭṭhe same samabhāge tajjāte taññevā’’ti.
कस्मा पन थेरो अत्तानुदिट्ठिया कतमेहि वीसतिया आकारेहि अभिनिवेसो होतीति पुच्छित्वा तं अविस्सज्जेत्वाव ‘‘इध अस्सुतवा पुथुज्जनो’’ति एवं पुथुज्जनं निद्दिसीति? पुग्गलाधिट्ठानाय देसनाय तं अत्थं आविकातुं पठमं पुथुज्जनं निद्दिसीति वेदितब्बं।
Kasmā pana thero attānudiṭṭhiyā katamehi vīsatiyā ākārehi abhiniveso hotīti pucchitvā taṃ avissajjetvāva ‘‘idha assutavā puthujjano’’ti evaṃ puthujjanaṃ niddisīti? Puggalādhiṭṭhānāya desanāya taṃ atthaṃ āvikātuṃ paṭhamaṃ puthujjanaṃ niddisīti veditabbaṃ.
१३१. एवं पुथुज्जनं निद्दिसित्वा इदानि अभिनिवेसुद्देसं दस्सेन्तो रूपं अत्ततो समनुपस्सतीतिआदिमाह । तत्थ रूपं अत्ततो समनुपस्सतीति रूपक्खन्धं कसिणरूपञ्च ‘‘अत्ता’’ति दिट्ठिपस्सनाय समनुपस्सति। निद्देसे पनस्स रूपक्खन्धे अभिनिवेसो पञ्चक्खन्धाधिकारत्ता पाकटोति तं अवत्वा कसिणरूपमेव ‘‘रूप’’न्ति सामञ्ञवसेन वुत्तन्ति वेदितब्बं। रूपवन्तं वा अत्तानन्ति अरूपं ‘‘अत्ता’’ति गहेत्वा तं अत्तानं रूपवन्तं समनुपस्सति। अत्तनि वा रूपन्ति अरूपमेव ‘‘अत्ता’’ति गहेत्वा तस्मिं अत्तनि रूपं समनुपस्सति। रूपस्मिं वा अत्तानन्ति अरूपमेव ‘‘अत्ता’’ति गहेत्वा तं अत्तानं रूपस्मिं समनुपस्सति।
131. Evaṃ puthujjanaṃ niddisitvā idāni abhinivesuddesaṃ dassento rūpaṃ attato samanupassatītiādimāha . Tattha rūpaṃ attato samanupassatīti rūpakkhandhaṃ kasiṇarūpañca ‘‘attā’’ti diṭṭhipassanāya samanupassati. Niddese panassa rūpakkhandhe abhiniveso pañcakkhandhādhikārattā pākaṭoti taṃ avatvā kasiṇarūpameva ‘‘rūpa’’nti sāmaññavasena vuttanti veditabbaṃ. Rūpavantaṃ vā attānanti arūpaṃ ‘‘attā’’ti gahetvā taṃ attānaṃ rūpavantaṃ samanupassati. Attani vā rūpanti arūpameva ‘‘attā’’ti gahetvā tasmiṃ attani rūpaṃ samanupassati. Rūpasmiṃ vā attānanti arūpameva ‘‘attā’’ti gahetvā taṃ attānaṃ rūpasmiṃ samanupassati.
तत्थ रूपं अत्ततो समनुपस्सतीति सुद्धरूपमेव ‘‘अत्ता’’ति कथितं। रूपवन्तं वा अत्तानं, अत्तनि वा रूपं, रूपस्मिं वा अत्तानं, वेदनं अत्ततो समनुपस्सति, सञ्ञं, सङ्खारे, विञ्ञाणं अत्ततो समनुपस्सतीति इमेसु सत्तसु ठानेसु अरूपं ‘‘अत्ता’’ति कथितं। वेदनावन्तं वा अत्तानं, अत्तनि वा वेदनं, वेदनाय वा अत्तानन्ति एवं चतूसु खन्धेसु तिण्णं तिण्णं वसेन द्वादससु ठानेसु रूपारूपमिस्सको अत्ता कथितो। ता पन वीसतिपि दिट्ठियो मग्गावरणा, न सग्गावरणा, सोतापत्तिमग्गवज्झा।
Tattha rūpaṃ attato samanupassatīti suddharūpameva ‘‘attā’’ti kathitaṃ. Rūpavantaṃ vā attānaṃ, attani vā rūpaṃ, rūpasmiṃ vā attānaṃ, vedanaṃ attato samanupassati, saññaṃ, saṅkhāre, viññāṇaṃ attato samanupassatīti imesu sattasu ṭhānesu arūpaṃ ‘‘attā’’ti kathitaṃ. Vedanāvantaṃ vā attānaṃ, attani vā vedanaṃ, vedanāya vā attānanti evaṃ catūsu khandhesu tiṇṇaṃ tiṇṇaṃ vasena dvādasasu ṭhānesu rūpārūpamissako attā kathito. Tā pana vīsatipi diṭṭhiyo maggāvaraṇā, na saggāvaraṇā, sotāpattimaggavajjhā.
इदानि तं निद्दिसन्तो कथं रूपन्तिआदिमाह। तत्थ पथवीकसिणन्ति पथवीमण्डलं निस्साय उप्पादितं पटिभागनिमित्तसङ्खातं सकलफरणवसेन पथवीकसिणं। अहन्ति अत्तानमेव सन्धाय गण्हाति। अत्तन्ति अत्तानं। अद्वयन्ति एकमेव। तेलप्पदीपस्साति तेलयुत्तस्स पदीपस्स। झायतोति जलतो। या अच्चि, सो वण्णोतिआदि अच्चिं मुञ्चित्वा वण्णस्स अभावतो वुत्तं। या च दिट्ठि यञ्च वत्थूति तदुभयं एकतो कत्वा रूपवत्थुका अत्तानुदिट्ठि वुच्चतीति अत्थो।
Idāni taṃ niddisanto kathaṃ rūpantiādimāha. Tattha pathavīkasiṇanti pathavīmaṇḍalaṃ nissāya uppāditaṃ paṭibhāganimittasaṅkhātaṃ sakalapharaṇavasena pathavīkasiṇaṃ. Ahanti attānameva sandhāya gaṇhāti. Attanti attānaṃ. Advayanti ekameva. Telappadīpassāti telayuttassa padīpassa. Jhāyatoti jalato. Yā acci, so vaṇṇotiādi acciṃ muñcitvā vaṇṇassa abhāvato vuttaṃ. Yā ca diṭṭhi yañca vatthūti tadubhayaṃ ekato katvā rūpavatthukā attānudiṭṭhi vuccatīti attho.
आपोकसिणादीनि आपादीनि निस्साय उप्पादितकसिणनिमित्तानेव। परिच्छिन्नाकासकसिणं पन रूपज्झानस्स आरम्मणं होन्तम्पि आकासकसिणन्ति वुच्चमाने अरूपज्झानारम्मणेन कसिणुग्घाटिमाकासेन संकिण्णं होतीति न गहितन्ति वेदितब्बं। रूपाधिकारत्ता विञ्ञाणकसिणं न गहेतब्बमेवाति। इधेकच्चो वेदनं सञ्ञं सङ्खारे विञ्ञाणं अत्ततो समनुपस्सतीति चत्तारो खन्धे अभिन्दित्वा एकतो गहणवसेन वुत्तं। सो हि चित्तचेतसिकानं विसुं विसुं करणे असमत्थत्ता सब्बे एकतो कत्वा ‘‘अत्ता’’ति गण्हाति। इमिना रूपेन रूपवाति एत्थ सरीररूपम्पि कसिणरूपम्पि लब्भति। छायासम्पन्नोति छायाय सम्पन्नो अविरळो। तमेनाति एत्थ एन-सद्दो निपातमत्तं, तमेतन्ति वा अत्थो। छायावाति विज्जमानच्छायो । रूपं अत्ताति अग्गहितेपि रूपं अमुञ्चित्वा दिट्ठिया उप्पन्नत्ता रूपवत्थुकाति वुत्तं।
Āpokasiṇādīni āpādīni nissāya uppāditakasiṇanimittāneva. Paricchinnākāsakasiṇaṃ pana rūpajjhānassa ārammaṇaṃ hontampi ākāsakasiṇanti vuccamāne arūpajjhānārammaṇena kasiṇugghāṭimākāsena saṃkiṇṇaṃ hotīti na gahitanti veditabbaṃ. Rūpādhikārattā viññāṇakasiṇaṃ na gahetabbamevāti. Idhekacco vedanaṃ saññaṃ saṅkhāre viññāṇaṃ attato samanupassatīti cattāro khandhe abhinditvā ekato gahaṇavasena vuttaṃ. So hi cittacetasikānaṃ visuṃ visuṃ karaṇe asamatthattā sabbe ekato katvā ‘‘attā’’ti gaṇhāti. Iminā rūpena rūpavāti ettha sarīrarūpampi kasiṇarūpampi labbhati. Chāyāsampannoti chāyāya sampanno aviraḷo. Tamenāti ettha ena-saddo nipātamattaṃ, tametanti vā attho. Chāyāvāti vijjamānacchāyo . Rūpaṃ attāti aggahitepi rūpaṃ amuñcitvā diṭṭhiyā uppannattā rūpavatthukāti vuttaṃ.
अत्तनि रूपं समनुपस्सतीति सरीररूपस्स कसिणरूपस्स च चित्तनिस्सितत्ता तस्मिं अरूपसमुदाये अत्तनि तं रूपं समनुपस्सति। अयं गन्धोति घायितगन्धं आह। इमस्मिं पुप्फेति पुप्फनिस्सितत्ता गन्धस्स एवमाह।
Attani rūpaṃ samanupassatīti sarīrarūpassa kasiṇarūpassa ca cittanissitattā tasmiṃ arūpasamudāye attani taṃ rūpaṃ samanupassati. Ayaṃ gandhoti ghāyitagandhaṃ āha. Imasmiṃ puppheti pupphanissitattā gandhassa evamāha.
रूपस्मिं अत्तानं समनुपस्सतीति यत्थ रूपं गच्छति, तत्थ चित्तं गच्छति। तस्मा रूपनिस्सितं चित्तं गहेत्वा तं अरूपसमुदायं अत्तानं तस्मिं रूपे समनुपस्सति। ओळारिकत्ता रूपस्स ओळारिकाधारं करण्डकमाह।
Rūpasmiṃ attānaṃ samanupassatīti yattha rūpaṃ gacchati, tattha cittaṃ gacchati. Tasmā rūpanissitaṃ cittaṃ gahetvā taṃ arūpasamudāyaṃ attānaṃ tasmiṃ rūpe samanupassati. Oḷārikattā rūpassa oḷārikādhāraṃ karaṇḍakamāha.
१३२. इधेकच्चो चक्खुसम्फस्सजं वेदनन्तिआदीसु विसुं विसुं वेदनाय दिट्ठिगहणे असतिपि वेदनाति एकग्गहणेन गहिते सब्बासं वेदनानं अन्तोगधत्ता विसुं विसुं गहिता एव होन्तीति विसुं विसुं योजना कताति वेदितब्बा। सो हि अनुभवनवसेन वेदनाय ओळारिकत्ता वेदनंयेव ‘‘अत्ता’’ति गण्हाति। सञ्ञं सङ्खारे विञ्ञाणं रूपं अत्ततो समनुपस्सतीति सञ्ञादयो अरूपधम्मे रूपञ्च एकतो कत्वा ‘‘अत्ता’’ति समनुपस्सति। उम्मत्तको विय हि पुथुज्जनो यथा यथा उपट्ठाति, तथा तथा गण्हाति।
132.Idhekaccocakkhusamphassajaṃ vedanantiādīsu visuṃ visuṃ vedanāya diṭṭhigahaṇe asatipi vedanāti ekaggahaṇena gahite sabbāsaṃ vedanānaṃ antogadhattā visuṃ visuṃ gahitā eva hontīti visuṃ visuṃ yojanā katāti veditabbā. So hi anubhavanavasena vedanāya oḷārikattā vedanaṃyeva ‘‘attā’’ti gaṇhāti. Saññaṃ saṅkhāre viññāṇaṃ rūpaṃ attato samanupassatīti saññādayo arūpadhamme rūpañca ekato katvā ‘‘attā’’ti samanupassati. Ummattako viya hi puthujjano yathā yathā upaṭṭhāti, tathā tathā gaṇhāti.
१३३. चक्खुसम्फस्सजं सञ्ञन्तिआदीसु सञ्जाननवसेन सञ्ञाय पाकटत्ता सञ्ञं ‘‘अत्ता’ति गण्हाति। सेसं वेदनाय वुत्तनयेन वेदितब्बं।
133.Cakkhusamphassajaṃ saññantiādīsu sañjānanavasena saññāya pākaṭattā saññaṃ ‘‘attā’ti gaṇhāti. Sesaṃ vedanāya vuttanayena veditabbaṃ.
१३४. चक्खुसम्फस्सजं चेतनन्तिआदीसु सङ्खारक्खन्धपरियापन्नेसु धम्मेसु चेतनाय पधानत्ता पाकटत्ता च चेतना एव निद्दिट्ठा। ताय इतरेपि निद्दिट्ठाव होन्ति। सो पन चेतसिकभाववसेन पाकटत्ता चेतनं ‘‘अत्ता’’ति गण्हाति। सेसं वुत्तनयमेव।
134.Cakkhusamphassajaṃ cetanantiādīsu saṅkhārakkhandhapariyāpannesu dhammesu cetanāya padhānattā pākaṭattā ca cetanā eva niddiṭṭhā. Tāya itarepi niddiṭṭhāva honti. So pana cetasikabhāvavasena pākaṭattā cetanaṃ ‘‘attā’’ti gaṇhāti. Sesaṃ vuttanayameva.
१३५. चक्खुविञ्ञाणन्तिआदीसु विजाननवसेन चित्तस्स पाकटत्ता चित्तं ‘‘अत्ता’’ति गण्हाति। सेसमेत्थापि वुत्तनयमेव।
135.Cakkhuviññāṇantiādīsu vijānanavasena cittassa pākaṭattā cittaṃ ‘‘attā’’ti gaṇhāti. Sesametthāpi vuttanayameva.
अत्तानुदिट्ठिनिद्देसवण्णना निट्ठिता।
Attānudiṭṭhiniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / पटिसम्भिदामग्गपाळि • Paṭisambhidāmaggapāḷi / २. अत्तानुदिट्ठिनिद्देसो • 2. Attānudiṭṭhiniddeso
