| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / धम्मसङ्गणि-अट्ठकथा • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā |
अट्ठमहाविपाकचित्तवण्णना
Aṭṭhamahāvipākacittavaṇṇanā
४९८. इदानि अट्ठमहाविपाकचित्तानि दस्सेतुं पुन कतमे धम्मा अब्याकतातिआदि आरद्धं। तत्थ पाळियं नयमत्तं दस्सेत्वा सब्बवारा संखित्ता। तेसं अत्थो हेट्ठा वुत्तनयेनेव वेदितब्बो। यो पनेत्थ विसेसो तं दस्सेतुं अलोभो अब्याकतमूलन्तिआदि वुत्तं। यम्पि न वुत्तं तं एवं वेदितब्बं – यो हि कामावचरकुसलेसु कम्मद्वारकम्मपथपुञ्ञकिरियवत्थुभेदो वुत्तो सो इध नत्थि। कस्मा? अविञ्ञत्तिजनकतो अविपाकधम्मतो तथा अप्पवत्तितो च। यापि ता येवापनकेसु करुणामुदिता वुत्ता, ता सत्तारम्मणत्ता विपाकेसु न सन्ति। एकन्तपरित्तारम्मणानि हि कामावचरविपाकानि। न केवलञ्च करुणामुदिता, विरतियोपेत्थ न सन्ति। ‘पञ्च सिक्खापदानि कुसलानेवा’ति (विभ॰ ७१५) हि वुत्तं।
498. Idāni aṭṭhamahāvipākacittāni dassetuṃ puna katame dhammā abyākatātiādi āraddhaṃ. Tattha pāḷiyaṃ nayamattaṃ dassetvā sabbavārā saṃkhittā. Tesaṃ attho heṭṭhā vuttanayeneva veditabbo. Yo panettha viseso taṃ dassetuṃ alobho abyākatamūlantiādi vuttaṃ. Yampi na vuttaṃ taṃ evaṃ veditabbaṃ – yo hi kāmāvacarakusalesu kammadvārakammapathapuññakiriyavatthubhedo vutto so idha natthi. Kasmā? Aviññattijanakato avipākadhammato tathā appavattito ca. Yāpi tā yevāpanakesu karuṇāmuditā vuttā, tā sattārammaṇattā vipākesu na santi. Ekantaparittārammaṇāni hi kāmāvacaravipākāni. Na kevalañca karuṇāmuditā, viratiyopettha na santi. ‘Pañca sikkhāpadāni kusalānevā’ti (vibha. 715) hi vuttaṃ.
असङ्खारससङ्खारविधानञ्चेत्थ कुसलतो चेव पच्चयभेदतो च वेदितब्बं। असङ्खारिकस्स हि कुसलस्स असङ्खारिकमेव विपाकं, ससङ्खारिकस्स ससङ्खारिकं। बलवपच्चयेहि च उप्पन्नं असङ्खारिकं, इतरेहि इतरं। हीनादिभेदेपि इमानि हीनमज्झिमपणीतेहि छन्दादीहि अनिप्फादितत्ता हीनमज्झिमपणीतानि नाम न होन्ति। हीनस्स पन कुसलस्स विपाकं हीनं, मज्झिमस्स मज्झिमं, पणीतस्स पणीतं। अधिपतिनो पेत्थ न सन्ति। कस्मा? छन्दादीनि धुरं कत्वा अनुप्पादेतब्बतो। सेसं सब्बं अट्ठसु कुसलेसु वुत्तसदिसमेव।
Asaṅkhārasasaṅkhāravidhānañcettha kusalato ceva paccayabhedato ca veditabbaṃ. Asaṅkhārikassa hi kusalassa asaṅkhārikameva vipākaṃ, sasaṅkhārikassa sasaṅkhārikaṃ. Balavapaccayehi ca uppannaṃ asaṅkhārikaṃ, itarehi itaraṃ. Hīnādibhedepi imāni hīnamajjhimapaṇītehi chandādīhi anipphāditattā hīnamajjhimapaṇītāni nāma na honti. Hīnassa pana kusalassa vipākaṃ hīnaṃ, majjhimassa majjhimaṃ, paṇītassa paṇītaṃ. Adhipatino pettha na santi. Kasmā? Chandādīni dhuraṃ katvā anuppādetabbato. Sesaṃ sabbaṃ aṭṭhasu kusalesu vuttasadisameva.
इदानि इमेसं अट्ठन्नं महाविपाकचित्तानं विपच्चनट्ठानं वेदितब्बं। एतानि हि चतूसु ठानेसु विपच्चन्ति – पटिसन्धियं, भवङ्गे, चुतियं, तदारम्मणेति। कथं? मनुस्सेसु ताव कामावचरदेवेसु च पुञ्ञवन्तानं दुहेतुकतिहेतुकानं पटिसन्धिग्गहणकाले पटिसन्धि हुत्वा विपच्चन्ति। पटिसन्धिया वीतिवत्ताय पवत्ते सट्ठिपि असीतिपि वस्सानि असङ्ख्येय्यम्पि आयुकालं भवङ्गं हुत्वा, बलवारम्मणे छसु द्वारेसु तदारम्मणं हुत्वा, मरणकाले चुति हुत्वाति। एवं चतूसु ठानेसु विपच्चन्ति।
Idāni imesaṃ aṭṭhannaṃ mahāvipākacittānaṃ vipaccanaṭṭhānaṃ veditabbaṃ. Etāni hi catūsu ṭhānesu vipaccanti – paṭisandhiyaṃ, bhavaṅge, cutiyaṃ, tadārammaṇeti. Kathaṃ? Manussesu tāva kāmāvacaradevesu ca puññavantānaṃ duhetukatihetukānaṃ paṭisandhiggahaṇakāle paṭisandhi hutvā vipaccanti. Paṭisandhiyā vītivattāya pavatte saṭṭhipi asītipi vassāni asaṅkhyeyyampi āyukālaṃ bhavaṅgaṃ hutvā, balavārammaṇe chasu dvāresu tadārammaṇaṃ hutvā, maraṇakāle cuti hutvāti. Evaṃ catūsu ṭhānesu vipaccanti.
तत्थ सब्बेपि सब्बञ्ञुबोधिसत्ता पच्छिमपटिसन्धिग्गहणे पठमेन सोमनस्ससहगततिहेतुकअसङ्खारिकमहाविपाकचित्तेन पटिसन्धिं गण्हन्ति। तं पन मेत्तापुब्बभागचित्तस्स विपाकं होति। तेन दिन्नाय पटिसन्धिया असङ्ख्येय्यं आयु। कालवसेन पन परिणमति। महासीवत्थेरो पनाह – ‘सोमनस्ससहगततो उपेक्खासहगतं बलवतरं। तेन पटिसन्धिं गण्हन्ति। तेन गहितपटिसन्धिका हि महज्झासया होन्ति। दिब्बेसुपि आरम्मणेसु उप्पिलाविनो न होन्ति, तिपिटकचूळनागत्थेरादयो विया’ति । अट्ठकथायं पन – ‘अयं थेरस्स मनोरथो,’‘नत्थि एत’न्ति पटिक्खिपित्वा ‘सब्बञ्ञुबोधिसत्तानं हितूपचारो बलवा होति , तस्मा मेत्तापुब्बभागकामावचरकुसलविपाकसोमनस्ससहगततिहेतुकअसङ्खारिकचित्तेन पटिसन्धिं गण्हन्ती’ति वुत्तं।
Tattha sabbepi sabbaññubodhisattā pacchimapaṭisandhiggahaṇe paṭhamena somanassasahagatatihetukaasaṅkhārikamahāvipākacittena paṭisandhiṃ gaṇhanti. Taṃ pana mettāpubbabhāgacittassa vipākaṃ hoti. Tena dinnāya paṭisandhiyā asaṅkhyeyyaṃ āyu. Kālavasena pana pariṇamati. Mahāsīvatthero panāha – ‘somanassasahagatato upekkhāsahagataṃ balavataraṃ. Tena paṭisandhiṃ gaṇhanti. Tena gahitapaṭisandhikā hi mahajjhāsayā honti. Dibbesupi ārammaṇesu uppilāvino na honti, tipiṭakacūḷanāgattherādayo viyā’ti . Aṭṭhakathāyaṃ pana – ‘ayaṃ therassa manoratho,’‘natthi eta’nti paṭikkhipitvā ‘sabbaññubodhisattānaṃ hitūpacāro balavā hoti , tasmā mettāpubbabhāgakāmāvacarakusalavipākasomanassasahagatatihetukaasaṅkhārikacittena paṭisandhiṃ gaṇhantī’ti vuttaṃ.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / धम्मसङ्गणीपाळि • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / अब्याकतविपाको • Abyākatavipāko
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / धम्मसङ्गणी-मूलटीका • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā / अट्ठमहाविपाकचित्तवण्णना • Aṭṭhamahāvipākacittavaṇṇanā
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / धम्मसङ्गणी-अनुटीका • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā / अट्ठमहाविपाकचित्तवण्णना • Aṭṭhamahāvipākacittavaṇṇanā
