| Library / Tipiṭaka / ติปิฎก • Tipiṭaka / ธมฺมสงฺคณิ-อฎฺฐกถา • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā |
อฎฺฐมหาวิปากจิตฺตวณฺณนา
Aṭṭhamahāvipākacittavaṇṇanā
๔๙๘. อิทานิ อฎฺฐมหาวิปากจิตฺตานิ ทเสฺสตุํ ปุน กตเม ธมฺมา อพฺยากตาติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ ปาฬิยํ นยมตฺตํ ทเสฺสตฺวา สพฺพวารา สํขิตฺตาฯ เตสํ อโตฺถ เหฎฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตโพฺพฯ โย ปเนตฺถ วิเสโส ตํ ทเสฺสตุํ อโลโภ อพฺยากตมูลนฺติอาทิ วุตฺตํฯ ยมฺปิ น วุตฺตํ ตํ เอวํ เวทิตพฺพํ – โย หิ กามาวจรกุสเลสุ กมฺมทฺวารกมฺมปถปุญฺญกิริยวตฺถุเภโท วุโตฺต โส อิธ นตฺถิฯ กสฺมา? อวิญฺญตฺติชนกโต อวิปากธมฺมโต ตถา อปฺปวตฺติโต จฯ ยาปิ ตา เยวาปนเกสุ กรุณามุทิตา วุตฺตา, ตา สตฺตารมฺมณตฺตา วิปาเกสุ น สนฺติฯ เอกนฺตปริตฺตารมฺมณานิ หิ กามาวจรวิปากานิฯ น เกวลญฺจ กรุณามุทิตา, วิรติโยเปตฺถ น สนฺติฯ ‘ปญฺจ สิกฺขาปทานิ กุสลาเนวา’ติ (วิภ. ๗๑๕) หิ วุตฺตํฯ
498. Idāni aṭṭhamahāvipākacittāni dassetuṃ puna katame dhammā abyākatātiādi āraddhaṃ. Tattha pāḷiyaṃ nayamattaṃ dassetvā sabbavārā saṃkhittā. Tesaṃ attho heṭṭhā vuttanayeneva veditabbo. Yo panettha viseso taṃ dassetuṃ alobho abyākatamūlantiādi vuttaṃ. Yampi na vuttaṃ taṃ evaṃ veditabbaṃ – yo hi kāmāvacarakusalesu kammadvārakammapathapuññakiriyavatthubhedo vutto so idha natthi. Kasmā? Aviññattijanakato avipākadhammato tathā appavattito ca. Yāpi tā yevāpanakesu karuṇāmuditā vuttā, tā sattārammaṇattā vipākesu na santi. Ekantaparittārammaṇāni hi kāmāvacaravipākāni. Na kevalañca karuṇāmuditā, viratiyopettha na santi. ‘Pañca sikkhāpadāni kusalānevā’ti (vibha. 715) hi vuttaṃ.
อสงฺขารสสงฺขารวิธานเญฺจตฺถ กุสลโต เจว ปจฺจยเภทโต จ เวทิตพฺพํฯ อสงฺขาริกสฺส หิ กุสลสฺส อสงฺขาริกเมว วิปากํ, สสงฺขาริกสฺส สสงฺขาริกํฯ พลวปจฺจเยหิ จ อุปฺปนฺนํ อสงฺขาริกํ, อิตเรหิ อิตรํฯ หีนาทิเภเทปิ อิมานิ หีนมชฺฌิมปณีเตหิ ฉนฺทาทีหิ อนิปฺผาทิตตฺตา หีนมชฺฌิมปณีตานิ นาม น โหนฺติฯ หีนสฺส ปน กุสลสฺส วิปากํ หีนํ, มชฺฌิมสฺส มชฺฌิมํ, ปณีตสฺส ปณีตํฯ อธิปติโน เปตฺถ น สนฺติฯ กสฺมา? ฉนฺทาทีนิ ธุรํ กตฺวา อนุปฺปาเทตพฺพโตฯ เสสํ สพฺพํ อฎฺฐสุ กุสเลสุ วุตฺตสทิสเมวฯ
Asaṅkhārasasaṅkhāravidhānañcettha kusalato ceva paccayabhedato ca veditabbaṃ. Asaṅkhārikassa hi kusalassa asaṅkhārikameva vipākaṃ, sasaṅkhārikassa sasaṅkhārikaṃ. Balavapaccayehi ca uppannaṃ asaṅkhārikaṃ, itarehi itaraṃ. Hīnādibhedepi imāni hīnamajjhimapaṇītehi chandādīhi anipphāditattā hīnamajjhimapaṇītāni nāma na honti. Hīnassa pana kusalassa vipākaṃ hīnaṃ, majjhimassa majjhimaṃ, paṇītassa paṇītaṃ. Adhipatino pettha na santi. Kasmā? Chandādīni dhuraṃ katvā anuppādetabbato. Sesaṃ sabbaṃ aṭṭhasu kusalesu vuttasadisameva.
อิทานิ อิเมสํ อฎฺฐนฺนํ มหาวิปากจิตฺตานํ วิปจฺจนฎฺฐานํ เวทิตพฺพํฯ เอตานิ หิ จตูสุ ฐาเนสุ วิปจฺจนฺติ – ปฎิสนฺธิยํ, ภวเงฺค, จุติยํ, ตทารมฺมเณติฯ กถํ? มนุเสฺสสุ ตาว กามาวจรเทเวสุ จ ปุญฺญวนฺตานํ ทุเหตุกติเหตุกานํ ปฎิสนฺธิคฺคหณกาเล ปฎิสนฺธิ หุตฺวา วิปจฺจนฺติฯ ปฎิสนฺธิยา วีติวตฺตาย ปวเตฺต สฎฺฐิปิ อสีติปิ วสฺสานิ อสเงฺขฺยยฺยมฺปิ อายุกาลํ ภวงฺคํ หุตฺวา, พลวารมฺมเณ ฉสุ ทฺวาเรสุ ตทารมฺมณํ หุตฺวา, มรณกาเล จุติ หุตฺวาติฯ เอวํ จตูสุ ฐาเนสุ วิปจฺจนฺติฯ
Idāni imesaṃ aṭṭhannaṃ mahāvipākacittānaṃ vipaccanaṭṭhānaṃ veditabbaṃ. Etāni hi catūsu ṭhānesu vipaccanti – paṭisandhiyaṃ, bhavaṅge, cutiyaṃ, tadārammaṇeti. Kathaṃ? Manussesu tāva kāmāvacaradevesu ca puññavantānaṃ duhetukatihetukānaṃ paṭisandhiggahaṇakāle paṭisandhi hutvā vipaccanti. Paṭisandhiyā vītivattāya pavatte saṭṭhipi asītipi vassāni asaṅkhyeyyampi āyukālaṃ bhavaṅgaṃ hutvā, balavārammaṇe chasu dvāresu tadārammaṇaṃ hutvā, maraṇakāle cuti hutvāti. Evaṃ catūsu ṭhānesu vipaccanti.
ตตฺถ สเพฺพปิ สพฺพญฺญุโพธิสตฺตา ปจฺฉิมปฎิสนฺธิคฺคหเณ ปฐเมน โสมนสฺสสหคตติเหตุกอสงฺขาริกมหาวิปากจิเตฺตน ปฎิสนฺธิํ คณฺหนฺติฯ ตํ ปน เมตฺตาปุพฺพภาคจิตฺตสฺส วิปากํ โหติฯ เตน ทินฺนาย ปฎิสนฺธิยา อสเงฺขฺยยฺยํ อายุฯ กาลวเสน ปน ปริณมติฯ มหาสีวเตฺถโร ปนาห – ‘โสมนสฺสสหคตโต อุเปกฺขาสหคตํ พลวตรํฯ เตน ปฎิสนฺธิํ คณฺหนฺติฯ เตน คหิตปฎิสนฺธิกา หิ มหชฺฌาสยา โหนฺติฯ ทิเพฺพสุปิ อารมฺมเณสุ อุปฺปิลาวิโน น โหนฺติ, ติปิฎกจูฬนาคเตฺถราทโย วิยา’ติ ฯ อฎฺฐกถายํ ปน – ‘อยํ เถรสฺส มโนรโถ,’‘นตฺถิ เอต’นฺติ ปฎิกฺขิปิตฺวา ‘สพฺพญฺญุโพธิสตฺตานํ หิตูปจาโร พลวา โหติ , ตสฺมา เมตฺตาปุพฺพภาคกามาวจรกุสลวิปากโสมนสฺสสหคตติเหตุกอสงฺขาริกจิเตฺตน ปฎิสนฺธิํ คณฺหนฺตี’ติ วุตฺตํฯ
Tattha sabbepi sabbaññubodhisattā pacchimapaṭisandhiggahaṇe paṭhamena somanassasahagatatihetukaasaṅkhārikamahāvipākacittena paṭisandhiṃ gaṇhanti. Taṃ pana mettāpubbabhāgacittassa vipākaṃ hoti. Tena dinnāya paṭisandhiyā asaṅkhyeyyaṃ āyu. Kālavasena pana pariṇamati. Mahāsīvatthero panāha – ‘somanassasahagatato upekkhāsahagataṃ balavataraṃ. Tena paṭisandhiṃ gaṇhanti. Tena gahitapaṭisandhikā hi mahajjhāsayā honti. Dibbesupi ārammaṇesu uppilāvino na honti, tipiṭakacūḷanāgattherādayo viyā’ti . Aṭṭhakathāyaṃ pana – ‘ayaṃ therassa manoratho,’‘natthi eta’nti paṭikkhipitvā ‘sabbaññubodhisattānaṃ hitūpacāro balavā hoti , tasmā mettāpubbabhāgakāmāvacarakusalavipākasomanassasahagatatihetukaasaṅkhārikacittena paṭisandhiṃ gaṇhantī’ti vuttaṃ.
Related texts:
ติปิฎก (มูล) • Tipiṭaka (Mūla) / อภิธมฺมปิฎก • Abhidhammapiṭaka / ธมฺมสงฺคณีปาฬิ • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / อพฺยากตวิปาโก • Abyākatavipāko
ฎีกา • Tīkā / อภิธมฺมปิฎก (ฎีกา) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ธมฺมสงฺคณี-มูลฎีกา • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā / อฎฺฐมหาวิปากจิตฺตวณฺณนา • Aṭṭhamahāvipākacittavaṇṇanā
ฎีกา • Tīkā / อภิธมฺมปิฎก (ฎีกา) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ธมฺมสงฺคณี-อนุฎีกา • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā / อฎฺฐมหาวิปากจิตฺตวณฺณนา • Aṭṭhamahāvipākacittavaṇṇanā
