| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
[४२५] ९. अट्ठानजातकवण्णना
[425] 9. Aṭṭhānajātakavaṇṇanā
गङ्गा कुमुदिनीति इदं सत्था जेतवने विहरन्तो एकं उक्कण्ठितभिक्खुं आरब्भ कथेसि। तञ्हि भिक्खुं सत्था ‘‘सच्चं किर त्वं भिक्खु उक्कण्ठितोसी’’ति पुच्छित्वा ‘‘सच्चं, भन्ते’’ति वुत्ते ‘‘किंकारणा’’ति वत्वा ‘‘किलेसवसेना’’ति वुत्ते ‘‘भिक्खु मातुगामो नाम अकतञ्ञू मित्तदुब्भी अविस्सासनीयो। अतीते पण्डिता देवसिकं सहस्सं देन्तापि मातुगामं तोसेतुं नासक्खिंसु। सा एकदिवसमत्तं सहस्सं अलभित्वाव ते गीवायं गाहापेत्वा नीहरापेसि , एवं अकतञ्ञू मातुगामो, मा तस्स कारणा किलेसवसं गच्छा’’ति वत्वा अतीतं आहरि।
Gaṅgā kumudinīti idaṃ satthā jetavane viharanto ekaṃ ukkaṇṭhitabhikkhuṃ ārabbha kathesi. Tañhi bhikkhuṃ satthā ‘‘saccaṃ kira tvaṃ bhikkhu ukkaṇṭhitosī’’ti pucchitvā ‘‘saccaṃ, bhante’’ti vutte ‘‘kiṃkāraṇā’’ti vatvā ‘‘kilesavasenā’’ti vutte ‘‘bhikkhu mātugāmo nāma akataññū mittadubbhī avissāsanīyo. Atīte paṇḍitā devasikaṃ sahassaṃ dentāpi mātugāmaṃ tosetuṃ nāsakkhiṃsu. Sā ekadivasamattaṃ sahassaṃ alabhitvāva te gīvāyaṃ gāhāpetvā nīharāpesi , evaṃ akataññū mātugāmo, mā tassa kāraṇā kilesavasaṃ gacchā’’ti vatvā atītaṃ āhari.
अतीते बाराणसियं ब्रह्मदत्ते रज्जं कारेन्ते तस्स च पुत्तो ब्रह्मदत्तकुमारो, बाराणसिसेट्ठिनो च पुत्तो महाधनकुमारो नाम। ते उभोपि सहपंसुकीळका सहायका अहेसुं, एकाचरियकुलेयेव सिप्पं गण्हिंसु। राजकुमारो पितु अच्चयेन रज्जे पतिट्ठासि, सेट्ठिपुत्तोपिस्स सन्तिकेयेव अहोसि। बाराणसियञ्च एका नगरसोभिणी वण्णदासी अभिरूपा अहोसि सोभग्गप्पत्ता। सेट्ठिपुत्तो देवसिकं सहस्सं दत्वा निच्चकाले तायेव सद्धिं अभिरमन्तो पितु अच्चयेन सेट्ठिट्ठानं लभित्वापि न तं विजहि, तथेव देवसिकं सहस्सं दत्वा अभिरमि। सेट्ठिपुत्तो दिवसस्स तयो वारे राजुपट्ठानं गच्छति। अथस्स एकदिवसं राजुपट्ठानं गतस्स रञ्ञा सद्धिं समुल्लपन्तस्सेव सूरियो अत्थङ्गमि, अन्धकारं जातं। सो राजकुला निक्खमित्वा ‘‘इदानि गेहं गन्त्वा आगमनवेला नत्थि, नगरसोभिणियायेव गेहं गमिस्सामी’’ति उपट्ठाके उय्योजेत्वा एककोव तस्सा गेहं पाविसि। अथ नं सा दिस्वा ‘‘अय्यपुत्त, सहस्सं आभत’’न्ति आह। ‘‘भद्दे, अहं अज्जेव अतिविकालो जातो, तस्मा गेहं अगन्त्वा मनुस्से उय्योजेत्वा एककोव पविट्ठोस्मि, स्वे पन ते द्वे सहस्सानि दस्सामी’’ति।
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente tassa ca putto brahmadattakumāro, bārāṇasiseṭṭhino ca putto mahādhanakumāro nāma. Te ubhopi sahapaṃsukīḷakā sahāyakā ahesuṃ, ekācariyakuleyeva sippaṃ gaṇhiṃsu. Rājakumāro pitu accayena rajje patiṭṭhāsi, seṭṭhiputtopissa santikeyeva ahosi. Bārāṇasiyañca ekā nagarasobhiṇī vaṇṇadāsī abhirūpā ahosi sobhaggappattā. Seṭṭhiputto devasikaṃ sahassaṃ datvā niccakāle tāyeva saddhiṃ abhiramanto pitu accayena seṭṭhiṭṭhānaṃ labhitvāpi na taṃ vijahi, tatheva devasikaṃ sahassaṃ datvā abhirami. Seṭṭhiputto divasassa tayo vāre rājupaṭṭhānaṃ gacchati. Athassa ekadivasaṃ rājupaṭṭhānaṃ gatassa raññā saddhiṃ samullapantasseva sūriyo atthaṅgami, andhakāraṃ jātaṃ. So rājakulā nikkhamitvā ‘‘idāni gehaṃ gantvā āgamanavelā natthi, nagarasobhiṇiyāyeva gehaṃ gamissāmī’’ti upaṭṭhāke uyyojetvā ekakova tassā gehaṃ pāvisi. Atha naṃ sā disvā ‘‘ayyaputta, sahassaṃ ābhata’’nti āha. ‘‘Bhadde, ahaṃ ajjeva ativikālo jāto, tasmā gehaṃ agantvā manusse uyyojetvā ekakova paviṭṭhosmi, sve pana te dve sahassāni dassāmī’’ti.
सा चिन्तेसि ‘‘सचाहं अज्ज ओकासं करिस्सामि, अञ्ञेसुपि दिवसेसु तुच्छहत्थकोव आगमिस्सति, एवं मे धनं परिहायिस्सति, न दानिस्स ओकासं करिस्सामी’’ति। अथ नं एवमाह ‘‘सामि, मयं वण्णदासियो नाम, अम्हाकं सहस्सं अदत्वा केळि नाम नत्थी’’ति। ‘‘भद्दे, स्वे दिगुणं आहरिस्सामी’’ति पुनप्पुनं याचि। नगरसोभिणी दासियो आणापेसि ‘‘एतस्स इध ठत्वा मं ओलोकेतुं मा अदत्थ, गीवायं तं गहेत्वा नीहरित्वा द्वारं पिदहथा’’ति। तं सुत्वा दासियो तथा करिंसु। अथ सो चिन्तेसि ‘‘अहं इमाय सद्धिं असीतिकोटिधनं खादिं, सा मं एकदिवसं तुच्छहत्थं दिस्वा गीवायं गहेत्वा नीहरापेसि, अहो मातुगामो नाम पापो निल्लज्जो अकतञ्ञू मित्तदुब्भी’’ति। सो मातुगामस्स अगुणं अनुस्सरन्तोव विरज्जि, पटिकूलसञ्ञं पटिलभि, घरावासेपि उक्कण्ठितो ‘‘किं मे घरावासेन, अज्जेव निक्खमित्वा पब्बजिस्सामी’’ति पुन गेहं अगन्त्वा राजानम्पि अदिस्वाव नगरा निक्खमित्वा अरञ्ञं पविसित्वा गङ्गातीरे अस्समं मापेत्वा इसिपब्बज्जं पब्बजित्वा झानाभिञ्ञायो उप्पादेत्वा वनमूलफलाहारो तत्थ वासं कप्पेसि।
Sā cintesi ‘‘sacāhaṃ ajja okāsaṃ karissāmi, aññesupi divasesu tucchahatthakova āgamissati, evaṃ me dhanaṃ parihāyissati, na dānissa okāsaṃ karissāmī’’ti. Atha naṃ evamāha ‘‘sāmi, mayaṃ vaṇṇadāsiyo nāma, amhākaṃ sahassaṃ adatvā keḷi nāma natthī’’ti. ‘‘Bhadde, sve diguṇaṃ āharissāmī’’ti punappunaṃ yāci. Nagarasobhiṇī dāsiyo āṇāpesi ‘‘etassa idha ṭhatvā maṃ oloketuṃ mā adattha, gīvāyaṃ taṃ gahetvā nīharitvā dvāraṃ pidahathā’’ti. Taṃ sutvā dāsiyo tathā kariṃsu. Atha so cintesi ‘‘ahaṃ imāya saddhiṃ asītikoṭidhanaṃ khādiṃ, sā maṃ ekadivasaṃ tucchahatthaṃ disvā gīvāyaṃ gahetvā nīharāpesi, aho mātugāmo nāma pāpo nillajjo akataññū mittadubbhī’’ti. So mātugāmassa aguṇaṃ anussarantova virajji, paṭikūlasaññaṃ paṭilabhi, gharāvāsepi ukkaṇṭhito ‘‘kiṃ me gharāvāsena, ajjeva nikkhamitvā pabbajissāmī’’ti puna gehaṃ agantvā rājānampi adisvāva nagarā nikkhamitvā araññaṃ pavisitvā gaṅgātīre assamaṃ māpetvā isipabbajjaṃ pabbajitvā jhānābhiññāyo uppādetvā vanamūlaphalāhāro tattha vāsaṃ kappesi.
राजा तं अपस्सन्तो ‘‘कहं मम सहायो’’ति पुच्छि। नगरसोभिणियापि कतकम्मं सकलनगरे पाकटं जातं। अथस्स तमत्थं आचिक्खित्वा ‘‘इति ते देव, सहायो लज्जाय घरम्पि अगन्त्वा अरञ्ञं पविसित्वा पब्बजितो भविस्सती’’ति आहंसु। राजा तं सुत्वा नगरसोभिणिं पक्कोसापेत्वा ‘‘सच्चं किर त्वं एकदिवसं सहस्सं अलभित्वा मम सहायं गीवायं गाहापेत्वा नीहरापेसी’’ति पुच्छि। ‘‘सच्चं, देवा’’ति। ‘‘पापे जम्मी, सीघं मम सहायस्स गतट्ठानं गन्त्वा तं आनेहि, नो चे आनेस्ससि, जीवितं ते नत्थी’’ति। सा रञ्ञो वचनं सुत्वा भीता रथं आरुय्ह महन्तेन परिवारेन नगरा निक्खमित्वा तस्स वसनट्ठानं परियेसन्ती सुतवसेन तं ठानं सुत्वा तत्थ गन्त्वा वन्दित्वा ‘‘अय्य, मया अन्धबालभावेन कतं दोसं खमथ, अहं न पुनेवं करिस्सामी’’ति याचित्वा ‘‘साधु, खमामि ते, नत्थि मे तयि आघातो’’ति वुत्ते ‘‘सचे मे खमथ, मया सद्धिं रथं अभिरुहथ, नगरं गच्छिस्साम, गतकाले यं मम घरे धनं अत्थि, सब्बं दस्सामी’’ति आह। सो तस्सा वचनं सुत्वा ‘‘भद्दे, इदानि तया सद्धिं गन्तुं न सक्का, यदा पन इमस्मिं लोके येन न भवितब्बं, तं भविस्सति, अपि नाम तदा गच्छेय्य’’न्ति वत्वा पठमं गाथमाह –
Rājā taṃ apassanto ‘‘kahaṃ mama sahāyo’’ti pucchi. Nagarasobhiṇiyāpi katakammaṃ sakalanagare pākaṭaṃ jātaṃ. Athassa tamatthaṃ ācikkhitvā ‘‘iti te deva, sahāyo lajjāya gharampi agantvā araññaṃ pavisitvā pabbajito bhavissatī’’ti āhaṃsu. Rājā taṃ sutvā nagarasobhiṇiṃ pakkosāpetvā ‘‘saccaṃ kira tvaṃ ekadivasaṃ sahassaṃ alabhitvā mama sahāyaṃ gīvāyaṃ gāhāpetvā nīharāpesī’’ti pucchi. ‘‘Saccaṃ, devā’’ti. ‘‘Pāpe jammī, sīghaṃ mama sahāyassa gataṭṭhānaṃ gantvā taṃ ānehi, no ce ānessasi, jīvitaṃ te natthī’’ti. Sā rañño vacanaṃ sutvā bhītā rathaṃ āruyha mahantena parivārena nagarā nikkhamitvā tassa vasanaṭṭhānaṃ pariyesantī sutavasena taṃ ṭhānaṃ sutvā tattha gantvā vanditvā ‘‘ayya, mayā andhabālabhāvena kataṃ dosaṃ khamatha, ahaṃ na punevaṃ karissāmī’’ti yācitvā ‘‘sādhu, khamāmi te, natthi me tayi āghāto’’ti vutte ‘‘sace me khamatha, mayā saddhiṃ rathaṃ abhiruhatha, nagaraṃ gacchissāma, gatakāle yaṃ mama ghare dhanaṃ atthi, sabbaṃ dassāmī’’ti āha. So tassā vacanaṃ sutvā ‘‘bhadde, idāni tayā saddhiṃ gantuṃ na sakkā, yadā pana imasmiṃ loke yena na bhavitabbaṃ, taṃ bhavissati, api nāma tadā gaccheyya’’nti vatvā paṭhamaṃ gāthamāha –
७७.
77.
‘‘गङ्गा कुमुदिनी सन्ता, सङ्खवण्णा च कोकिला।
‘‘Gaṅgā kumudinī santā, saṅkhavaṇṇā ca kokilā;
जम्बू तालफलं दज्जा, अथ नून तदा सिया’’ति॥
Jambū tālaphalaṃ dajjā, atha nūna tadā siyā’’ti.
तस्सत्थो – भद्दे, यथा हि कुमुदसरा कुमुदेहि सञ्छन्ना तिट्ठन्ति, तथेव सचे सकलापि महागङ्गा कुमुदिनी सीघसोतं पहाय सन्ता उपसन्ता सिया, सब्बे कोकिला च सङ्खवण्णा भवेय्युं, सब्बो जम्बुरुक्खो च तालफलं ददेय्य। अथ नून तदा सियाति अथ तादिसे काले अम्हाकम्पि समागमो नून सिया, भवेय्य नामाति वुत्तं होति।
Tassattho – bhadde, yathā hi kumudasarā kumudehi sañchannā tiṭṭhanti, tatheva sace sakalāpi mahāgaṅgā kumudinī sīghasotaṃ pahāya santā upasantā siyā, sabbe kokilā ca saṅkhavaṇṇā bhaveyyuṃ, sabbo jamburukkho ca tālaphalaṃ dadeyya. Atha nūna tadā siyāti atha tādise kāle amhākampi samāgamo nūna siyā, bhaveyya nāmāti vuttaṃ hoti.
एवञ्च वत्वा पुनपि ताय ‘‘एहि, अय्य, गच्छामा’’ति वुत्ते ‘‘गच्छिस्सामा’’ति वत्वा ‘‘कस्मिं काले’’ति वुत्ते ‘‘असुकस्मिञ्च असुकस्मिञ्चा’’ति वत्वा सेसगाथा अभासि –
Evañca vatvā punapi tāya ‘‘ehi, ayya, gacchāmā’’ti vutte ‘‘gacchissāmā’’ti vatvā ‘‘kasmiṃ kāle’’ti vutte ‘‘asukasmiñca asukasmiñcā’’ti vatvā sesagāthā abhāsi –
७८.
78.
‘‘यदा कच्छपलोमानं, पावारो तिविधो सिया।
‘‘Yadā kacchapalomānaṃ, pāvāro tividho siyā;
हेमन्तिकं पावुरणं, अथ नून तदा सिया॥
Hemantikaṃ pāvuraṇaṃ, atha nūna tadā siyā.
७९.
79.
‘‘यदा मकसपादानं, अट्टालो सुकतो सिया।
‘‘Yadā makasapādānaṃ, aṭṭālo sukato siyā;
दळ्हो च अविकम्पी च, अथ नून तदा सिया॥
Daḷho ca avikampī ca, atha nūna tadā siyā.
८०.
80.
‘‘यदा ससविसाणानं, निस्सेणी सुकता सिया।
‘‘Yadā sasavisāṇānaṃ, nisseṇī sukatā siyā;
सग्गस्सारोहणत्थाय, अथ नून तदा सिया॥
Saggassārohaṇatthāya, atha nūna tadā siyā.
८१.
81.
‘‘यदा निस्सेणिमारुय्ह, चन्दं खादेय्यु मूसिका।
‘‘Yadā nisseṇimāruyha, candaṃ khādeyyu mūsikā;
राहुञ्च परिपातेय्युं, अथ नून तदा सिया॥
Rāhuñca paripāteyyuṃ, atha nūna tadā siyā.
८२.
82.
‘‘यदा सुराघटं पित्वा, मक्खिका गणचारिणी।
‘‘Yadā surāghaṭaṃ pitvā, makkhikā gaṇacāriṇī;
अङ्गारे वासं कप्पेय्युं, अथ नून तदा सिया॥
Aṅgāre vāsaṃ kappeyyuṃ, atha nūna tadā siyā.
८३.
83.
‘‘यदा बिम्बोट्ठसम्पन्नो, गद्रभो सुमुखो सिया।
‘‘Yadā bimboṭṭhasampanno, gadrabho sumukho siyā;
कुसलो नच्चगीतस्स, अथ नून तदा सिया॥
Kusalo naccagītassa, atha nūna tadā siyā.
८४.
84.
‘‘यदा काका उलूका च, मन्तयेय्युं रहोगता।
‘‘Yadā kākā ulūkā ca, mantayeyyuṃ rahogatā;
अञ्ञमञ्ञं पिहय्येय्युं, अथ नून तदा सिया॥
Aññamaññaṃ pihayyeyyuṃ, atha nūna tadā siyā.
८५.
85.
‘‘यदा मुळालपत्तानं, छत्तं थिरतरं सिया।
‘‘Yadā muḷālapattānaṃ, chattaṃ thirataraṃ siyā;
वस्सस्स पटिघाताय, अथ नून तदा सिया॥
Vassassa paṭighātāya, atha nūna tadā siyā.
८६.
86.
‘‘यदा कुलको सकुणो, पब्बतं गन्धमादनं।
‘‘Yadā kulako sakuṇo, pabbataṃ gandhamādanaṃ;
तुण्डेनादाय गच्छेय्य, अथ नून तदा सिया॥
Tuṇḍenādāya gaccheyya, atha nūna tadā siyā.
८७.
87.
‘‘यदा सामुद्दिकं नावं, सयन्तं सवटाकरं।
‘‘Yadā sāmuddikaṃ nāvaṃ, sayantaṃ savaṭākaraṃ;
चेटो आदाय गच्छेय्य, अथ नून तदा सिया’’ति॥
Ceṭo ādāya gaccheyya, atha nūna tadā siyā’’ti.
तत्थ तिविधोति एको कच्छपलोममयेन पुप्फेन, एको तूलेन, एको उभयेनाति एवं तिप्पकारो। हेमन्तिकं पावुरणन्ति हिमपातसमये पावुरणाय भवितुं समत्थो। अथ नून तदा सियाति अथ तस्मिं काले मम तया सद्धिं एकंसेनेव संसग्गो सिया। एवं सब्बत्थ पच्छिमपदं योजेतब्बं। अट्टालो सुकतोति अभिरुहित्वा युज्झन्तं पुरिससतं धारेतुं यथा सक्कोति, एवं सुकतो। परिपातेय्युन्ति पलापेय्युं। अङ्गारेति वीतच्चिकङ्गारसन्थरे। वासं कप्पेय्युन्ति एकेकं सुराघटं पिवित्वा मत्ता वसेय्युं। बिम्बोट्ठसम्पन्नोति बिम्बफलसदिसेहि ओट्ठेहि समन्नागतो। सुमुखोति सुवण्णआदाससदिसो मुखो। पिहयेय्युन्ति अञ्ञमञ्ञस्स सम्पत्तिं इच्छन्ता पिहयेय्युं पत्थेय्युं। मुळालपत्तानन्ति सण्हानं मुळालगच्छपत्तानं। कुलकोति एको खुद्दकसकुणो। सामुद्दिकन्ति समुद्दपक्खन्दनमहानावं। सयन्तं सवटाकरन्ति यन्तेन चेव वटाकरेन च सद्धिं सब्बसम्भारयुत्तं। चेटो आदायाति यदा एवरूपं नावं खुद्दको गामदारको हत्थेन गहेत्वा गच्छेय्याति अत्थो।
Tattha tividhoti eko kacchapalomamayena pupphena, eko tūlena, eko ubhayenāti evaṃ tippakāro. Hemantikaṃ pāvuraṇanti himapātasamaye pāvuraṇāya bhavituṃ samattho. Atha nūna tadā siyāti atha tasmiṃ kāle mama tayā saddhiṃ ekaṃseneva saṃsaggo siyā. Evaṃ sabbattha pacchimapadaṃ yojetabbaṃ. Aṭṭālo sukatoti abhiruhitvā yujjhantaṃ purisasataṃ dhāretuṃ yathā sakkoti, evaṃ sukato. Paripāteyyunti palāpeyyuṃ. Aṅgāreti vītaccikaṅgārasanthare. Vāsaṃ kappeyyunti ekekaṃ surāghaṭaṃ pivitvā mattā vaseyyuṃ. Bimboṭṭhasampannoti bimbaphalasadisehi oṭṭhehi samannāgato. Sumukhoti suvaṇṇaādāsasadiso mukho. Pihayeyyunti aññamaññassa sampattiṃ icchantā pihayeyyuṃ pattheyyuṃ. Muḷālapattānanti saṇhānaṃ muḷālagacchapattānaṃ. Kulakoti eko khuddakasakuṇo. Sāmuddikanti samuddapakkhandanamahānāvaṃ. Sayantaṃ savaṭākaranti yantena ceva vaṭākarena ca saddhiṃ sabbasambhārayuttaṃ. Ceṭo ādāyāti yadā evarūpaṃ nāvaṃ khuddako gāmadārako hatthena gahetvā gaccheyyāti attho.
इति महासत्तो इमिना अट्ठानपरिकप्पेन एकादस गाथा अभासि। तं सुत्वा नगरसोभिणी महासत्तं खमापेत्वा नगरं गन्त्वा रञ्ञो तं कारणं आरोचेत्वा अत्तनो जीवितं याचित्वा गण्हि।
Iti mahāsatto iminā aṭṭhānaparikappena ekādasa gāthā abhāsi. Taṃ sutvā nagarasobhiṇī mahāsattaṃ khamāpetvā nagaraṃ gantvā rañño taṃ kāraṇaṃ ārocetvā attano jīvitaṃ yācitvā gaṇhi.
सत्था इमं धम्मदेसनं आहरित्वा ‘‘एवं भिक्खु मातुगामो नाम अकतञ्ञू मित्तदुब्भी’’ति वत्वा सच्चानि पकासेत्वा जातकं समोधानेसि, सच्चपरियोसाने उक्कण्ठितभिक्खु सोतापत्तिफले पतिट्ठहि। तदा राजा आनन्दो अहोसि, तापसो पन अहमेव अहोसिन्ति।
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā ‘‘evaṃ bhikkhu mātugāmo nāma akataññū mittadubbhī’’ti vatvā saccāni pakāsetvā jātakaṃ samodhānesi, saccapariyosāne ukkaṇṭhitabhikkhu sotāpattiphale patiṭṭhahi. Tadā rājā ānando ahosi, tāpaso pana ahameva ahosinti.
अट्ठानजातकवण्णना नवमा।
Aṭṭhānajātakavaṇṇanā navamā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / ४२५. अट्ठानजातकं • 425. Aṭṭhānajātakaṃ
