| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / अङ्गुत्तरनिकाय (टीका) • Aṅguttaranikāya (ṭīkā) |
१५. अट्ठानपाळि (पठमवग्ग)
15. Aṭṭhānapāḷi (paṭhamavagga)
(१५) १. अट्ठानपाळि-पठमवग्गवण्णना
(15) 1. Aṭṭhānapāḷi-paṭhamavaggavaṇṇanā
२६८. अट्ठानपाळिवण्णनायं अविज्जमानं ठानं अट्ठानं, नत्थि ठानन्ति वा अट्ठानं। अनवकासोति एत्थापि एसेव नयो। तदत्थनिगमनमेव हि ‘‘नेतं ठानं विज्जती’’ति वचनन्ति। तेनाह – ‘‘उभयेनपी’’तिआदि। यन्ति कारणत्थे पच्चत्तवचनं। हेतुअत्थो चेत्थ कारणत्थोति आह – ‘‘यन्ति येन कारणेना’’ति। उक्कट्ठनिद्देसेनेत्थ दिट्ठिसम्पत्ति वेदितब्बाति वुत्तं – ‘‘मग्गदिट्ठिया सम्पन्नो’’ति। कुतो पनायमत्थो लब्भतीति? लिङ्गतो, लिङ्गं चेतस्स निच्चतो उपगमनप्पटिक्खेपो। चतुभूमकेसूति इदं चतुत्थभूमकसङ्खारानं अरियसावकस्स विसयभावूपगमनतो वुत्तं, न पन ते आरब्भ निच्चतो उपगमनसब्भावतो। वक्खति हि ‘‘तदभावे चतुत्थभूमकसङ्खारा पना’’तिआदिना। अभिसङ्खतसङ्खारअभिसङ्खरणकसङ्खारानं सप्पदेसत्ता निप्पदेससङ्खारग्गहणत्थं ‘‘सङ्खतसङ्खारेसू’’ति वुत्तं, लोकुत्तरसङ्खारानं पन निवत्तने कारणं सयमेव वक्खति। एतं कारणं नत्थीति तथा उपगमने सेतुघातो नत्थि। तेजुस्सदत्ताति संकिलेसविधमनतेजस्स अधिकभावतो। तथा हि ते गम्भीरभावेन दुद्दसा अकुसलानं आरम्मणं न होन्तीति। इदं पन पकरणवसेन वुत्तं। अप्पहीनविपल्लासानञ्हि सन्तानेसु कुसलधम्मानम्पि ते आरम्मणं न होन्ति।
268. Aṭṭhānapāḷivaṇṇanāyaṃ avijjamānaṃ ṭhānaṃ aṭṭhānaṃ, natthi ṭhānanti vā aṭṭhānaṃ. Anavakāsoti etthāpi eseva nayo. Tadatthanigamanameva hi ‘‘netaṃ ṭhānaṃ vijjatī’’ti vacananti. Tenāha – ‘‘ubhayenapī’’tiādi. Yanti kāraṇatthe paccattavacanaṃ. Hetuattho cettha kāraṇatthoti āha – ‘‘yanti yena kāraṇenā’’ti. Ukkaṭṭhaniddesenettha diṭṭhisampatti veditabbāti vuttaṃ – ‘‘maggadiṭṭhiyā sampanno’’ti. Kuto panāyamattho labbhatīti? Liṅgato, liṅgaṃ cetassa niccato upagamanappaṭikkhepo. Catubhūmakesūti idaṃ catutthabhūmakasaṅkhārānaṃ ariyasāvakassa visayabhāvūpagamanato vuttaṃ, na pana te ārabbha niccato upagamanasabbhāvato. Vakkhati hi ‘‘tadabhāve catutthabhūmakasaṅkhārā panā’’tiādinā. Abhisaṅkhatasaṅkhāraabhisaṅkharaṇakasaṅkhārānaṃ sappadesattā nippadesasaṅkhāraggahaṇatthaṃ ‘‘saṅkhatasaṅkhāresū’’ti vuttaṃ, lokuttarasaṅkhārānaṃ pana nivattane kāraṇaṃ sayameva vakkhati. Etaṃ kāraṇaṃ natthīti tathā upagamane setughāto natthi. Tejussadattāti saṃkilesavidhamanatejassa adhikabhāvato. Tathā hi te gambhīrabhāvena duddasā akusalānaṃ ārammaṇaṃ na hontīti. Idaṃ pana pakaraṇavasena vuttaṃ. Appahīnavipallāsānañhi santānesu kusaladhammānampi te ārammaṇaṃ na honti.
२६९. असुखे सुखन्ति विपल्लासो च इध सुखतो उपगमनस्स ठानन्ति दस्सेन्तो ‘‘एकन्त…पे॰… अत्तदिट्ठिवसेना’’ति पधानदिट्ठिमाह। गूथन्ति गूथट्ठानं, दिट्ठिया निब्बानस्स अविसयभावो हेट्ठा वुत्तो एवाति कसिणादिपण्णत्तिसङ्गहत्थन्ति वुत्तं।
269. Asukhe sukhanti vipallāso ca idha sukhato upagamanassa ṭhānanti dassento ‘‘ekanta…pe… attadiṭṭhivasenā’’ti padhānadiṭṭhimāha. Gūthanti gūthaṭṭhānaṃ, diṭṭhiyā nibbānassa avisayabhāvo heṭṭhā vutto evāti kasiṇādipaṇṇattisaṅgahatthanti vuttaṃ.
२७०. परिच्छेदोति परिच्छिन्दनं परिच्छिज्ज तस्स गहणं। स्वायं येसु निच्चादितो उपगमनं सम्भवति, तेसं वसेनयेव कातब्बोति दस्सेन्तो ‘‘सब्बवारेसु वा’’तिआदिमाह। सब्बवारेसूति ‘‘निच्चतो उपगच्छेय्या’’तिआदिना आगतेसु सब्बेसु सुत्तपदेसु। पुथुज्जनो हीति हि-सद्दो हेतुअत्थो। यस्मा यं यं सङ्खारं पुथुज्जनो निच्चादिवसेन गण्हाति, तं तं अरियसावको अनिच्चादिवसेन गण्हन्तो याथावतो जानन्तो तं गाहं तं दिट्ठिं विस्सज्जेति, तस्मा यत्थ गाहो, तत्थ विस्सज्जनाति चतुभूमकसङ्खारा इध सङ्खारग्गहणेन न गय्हन्तीति अत्थो।
270.Paricchedoti paricchindanaṃ paricchijja tassa gahaṇaṃ. Svāyaṃ yesu niccādito upagamanaṃ sambhavati, tesaṃ vasenayeva kātabboti dassento ‘‘sabbavāresu vā’’tiādimāha. Sabbavāresūti ‘‘niccato upagaccheyyā’’tiādinā āgatesu sabbesu suttapadesu. Puthujjano hīti hi-saddo hetuattho. Yasmā yaṃ yaṃ saṅkhāraṃ puthujjano niccādivasena gaṇhāti, taṃ taṃ ariyasāvako aniccādivasena gaṇhanto yāthāvato jānanto taṃ gāhaṃ taṃ diṭṭhiṃ vissajjeti, tasmā yattha gāho, tattha vissajjanāti catubhūmakasaṅkhārā idha saṅkhāraggahaṇena na gayhantīti attho.
२७१. पुत्तसम्बन्धेन मातुपितुसमञ्ञा दत्तकित्तिमादिवसेनपि पुत्तवोहारो लोके दिस्सति, सो च खो परियायेनाति निप्परियायेन सिद्धं तं दस्सेतुं – ‘‘जनिकाव माता, जनकोव पिता’’ति वुत्तं। तथा आनन्तरियकम्मस्स अधिप्पेतत्ता ‘‘मनुस्सभूतोव खीणासवो अरहाति अधिप्पेतो’’ति वुत्तं। ‘‘अट्ठानमेत’’न्तिआदिना ‘‘मातुआदीनंयेव जीविता वोरोपने अरियसावकस्स अभब्बभावदस्सनतो तदञ्ञं अरियसावको जीविता वोरोपेतीति इदं अत्थतो आपन्नमेवा’’ति मञ्ञमानो वदति – ‘‘किं पन अरियसावको अञ्ञं जीविता वोरोपेय्या’’ति? ‘‘अट्ठानमेतं अनवकासो, यं दिट्ठिसम्पन्नो पुग्गलो सञ्चिच्च पाणं जीविता वोरोपेय्य, नेतं ठानं विज्जती’’ति वचनतो ‘‘एतम्पि अट्ठान’’न्ति वुत्तं। तेनेवाह – ‘‘सचे ही’’तिआदि। एवं सन्ते कस्मा ‘‘मातर’’न्तिआदिना विसेसेत्वा वुत्तन्ति आह – ‘‘पुथुज्जनभावस्स पना’’तिआदि। तत्थ बलदीपनत्थन्ति सद्धादिबलसमन्नागमदीपनत्थं। अरियमग्गेनागतसद्धाधिबलवसेन हि अरियसावको तादिसं सावज्जं न करोति।
271. Puttasambandhena mātupitusamaññā dattakittimādivasenapi puttavohāro loke dissati, so ca kho pariyāyenāti nippariyāyena siddhaṃ taṃ dassetuṃ – ‘‘janikāva mātā, janakova pitā’’ti vuttaṃ. Tathā ānantariyakammassa adhippetattā ‘‘manussabhūtova khīṇāsavo arahāti adhippeto’’ti vuttaṃ. ‘‘Aṭṭhānameta’’ntiādinā ‘‘mātuādīnaṃyeva jīvitā voropane ariyasāvakassa abhabbabhāvadassanato tadaññaṃ ariyasāvako jīvitā voropetīti idaṃ atthato āpannamevā’’ti maññamāno vadati – ‘‘kiṃ pana ariyasāvako aññaṃ jīvitā voropeyyā’’ti? ‘‘Aṭṭhānametaṃ anavakāso, yaṃ diṭṭhisampanno puggalo sañcicca pāṇaṃ jīvitā voropeyya, netaṃ ṭhānaṃ vijjatī’’ti vacanato ‘‘etampi aṭṭhāna’’nti vuttaṃ. Tenevāha – ‘‘sace hī’’tiādi. Evaṃ sante kasmā ‘‘mātara’’ntiādinā visesetvā vuttanti āha – ‘‘puthujjanabhāvassa panā’’tiādi. Tattha baladīpanatthanti saddhādibalasamannāgamadīpanatthaṃ. Ariyamaggenāgatasaddhādhibalavasena hi ariyasāvako tādisaṃ sāvajjaṃ na karoti.
२७५. पञ्चहि कारणेहीति इदमेत्थ निप्फादकानि तेसं पुब्बभागियानि च कारणानि कारणभावसामञ्ञेन एकज्झं गहेत्वा वुत्तं, न पन सब्बेसं समानयोगक्खमत्ता। आकारेहीति कारणेहि। अनुस्सावनेनाति अनुरूपं सावनेन। भेदस्स अनुरूपं यथा भेदो होति, एवं भिन्दितब्बानं भिक्खूनं अत्तनो वचनस्स सावनेन विञ्ञापनेन। तेनाह – ‘‘ननु तुम्हे’’तिआदि। कण्णमूले वचीभेदं कत्वाति एतेन पाकटं कत्वा भेदकरवत्थुदीपनं वोहारो, तत्थ अत्तनो निच्छितमत्थं रहस्सवसेन विञ्ञापनं अनुस्सावनन्ति दस्सेति।
275.Pañcahi kāraṇehīti idamettha nipphādakāni tesaṃ pubbabhāgiyāni ca kāraṇāni kāraṇabhāvasāmaññena ekajjhaṃ gahetvā vuttaṃ, na pana sabbesaṃ samānayogakkhamattā. Ākārehīti kāraṇehi. Anussāvanenāti anurūpaṃ sāvanena. Bhedassa anurūpaṃ yathā bhedo hoti, evaṃ bhinditabbānaṃ bhikkhūnaṃ attano vacanassa sāvanena viññāpanena. Tenāha – ‘‘nanu tumhe’’tiādi. Kaṇṇamūle vacībhedaṃ katvāti etena pākaṭaṃ katvā bhedakaravatthudīpanaṃ vohāro, tattha attano nicchitamatthaṃ rahassavasena viññāpanaṃ anussāvananti dasseti.
कम्ममेव उद्देसो वा पमाणन्ति तेहि सङ्घभेदसिद्धितो वुत्तं, इतरे पन तेसं सम्भारभूता। तेनाह – ‘‘वोहारा’’तिआदि। तत्थाति वोहरणे। चुतिअनन्तरं फलं अनन्तरं नाम, तस्मिं अनन्तरे नियुत्तानि, तन्निब्बत्तनेन अनन्तरकरणसीलानि, अनन्तरप्पयोजनानि चाति आनन्तरियानि, तानि एव कम्मानीति आनन्तरियकम्मानि।
Kammameva uddeso vā pamāṇanti tehi saṅghabhedasiddhito vuttaṃ, itare pana tesaṃ sambhārabhūtā. Tenāha – ‘‘vohārā’’tiādi. Tatthāti voharaṇe. Cutianantaraṃ phalaṃ anantaraṃ nāma, tasmiṃ anantare niyuttāni, tannibbattanena anantarakaraṇasīlāni, anantarappayojanāni cāti ānantariyāni, tāni eva kammānīti ānantariyakammāni.
कम्मतोति ‘‘एवं आनन्तरियकम्मं होति, एवं आनन्तरियकम्मसदिस’’न्ति एवं कम्मविभागतो। द्वारतोति कायद्वारतो। कप्पट्ठितियतोति ‘‘इदं कप्पट्ठितियविपाकं, इदं न कप्पट्ठितियविपाक’’न्ति एवं कप्पट्ठितियविभागतो। पाकसाधारणादीहीति ‘‘इदमेत्थ विपच्चति, इदं न विपच्चती’’ति विपच्चनविभागतो, गहट्ठपब्बजितानं साधारणासाधारणतो, आदि-सद्देन वेदनादिविभागतो च।
Kammatoti ‘‘evaṃ ānantariyakammaṃ hoti, evaṃ ānantariyakammasadisa’’nti evaṃ kammavibhāgato. Dvāratoti kāyadvārato. Kappaṭṭhitiyatoti ‘‘idaṃ kappaṭṭhitiyavipākaṃ, idaṃ na kappaṭṭhitiyavipāka’’nti evaṃ kappaṭṭhitiyavibhāgato. Pākasādhāraṇādīhīti ‘‘idamettha vipaccati, idaṃ na vipaccatī’’ti vipaccanavibhāgato, gahaṭṭhapabbajitānaṃ sādhāraṇāsādhāraṇato, ādi-saddena vedanādivibhāgato ca.
कम्मतो ताव विनिच्छयो वुच्चतीति सम्बन्धो। यस्मा मनुस्सत्तभावे ठितस्सेव कुसलधम्मानं तिक्खविसदभावापत्ति, यथा तिण्णं बोधिसत्तानं बोधित्तयनिब्बत्तियं, एवं मनुस्सभावे ठितस्सेव एदिसानं अकुसलधम्मानम्पि तिक्खविसदभावापत्तीति आह – ‘‘मनुस्सभूतस्सेवा’’ति। पाकतिकमनुस्सानम्पि च कुसलधम्मानं विसेसप्पत्ति विमानवत्थुअट्ठकथायं वुत्तनयेनेव वेदितब्बा। यथावुत्तो च अत्थो समानजातियस्स विकोपने गरुतरो, न तथा विजातियस्साति वुत्तं – ‘‘मनुस्सभूतं मातरं वा पितरं वा’’ति। लिङ्गपरिवत्ते च सो एव एककम्मनिब्बत्तो भवङ्गप्पबन्धो जीवितिन्द्रियपबन्धो च, न अञ्ञोति आह – ‘‘अपि परिवत्तलिङ्ग’’न्ति। अरहत्तं पत्तेपि एसेव नयो। तस्स विपाकन्तिआदि कम्मस्स आनन्तरियभावसमत्थनं। चतुक्कोटियञ्चेत्थ सम्भवति। तत्थ पठमा कोटि दस्सिता, इतरासु विसङ्केतभावं दस्सेतुं – ‘‘यो पना’’तिआदि वुत्तं। यदिपि तत्थ विसङ्केतो, कम्मं पन गरुतरं आनन्तरियसदिसं भायितब्बन्ति आह – ‘‘भारियं…पे॰… तिट्ठती’’ति। अयं पञ्होति ञापनिच्छानिब्बत्ता कथा।
Kammato tāva vinicchayo vuccatīti sambandho. Yasmā manussattabhāve ṭhitasseva kusaladhammānaṃ tikkhavisadabhāvāpatti, yathā tiṇṇaṃ bodhisattānaṃ bodhittayanibbattiyaṃ, evaṃ manussabhāve ṭhitasseva edisānaṃ akusaladhammānampi tikkhavisadabhāvāpattīti āha – ‘‘manussabhūtassevā’’ti. Pākatikamanussānampi ca kusaladhammānaṃ visesappatti vimānavatthuaṭṭhakathāyaṃ vuttanayeneva veditabbā. Yathāvutto ca attho samānajātiyassa vikopane garutaro, na tathā vijātiyassāti vuttaṃ – ‘‘manussabhūtaṃ mātaraṃ vā pitaraṃ vā’’ti. Liṅgaparivatte ca so eva ekakammanibbatto bhavaṅgappabandho jīvitindriyapabandho ca, na aññoti āha – ‘‘api parivattaliṅga’’nti. Arahattaṃ pattepi eseva nayo. Tassa vipākantiādi kammassa ānantariyabhāvasamatthanaṃ. Catukkoṭiyañcettha sambhavati. Tattha paṭhamā koṭi dassitā, itarāsu visaṅketabhāvaṃ dassetuṃ – ‘‘yo panā’’tiādi vuttaṃ. Yadipi tattha visaṅketo, kammaṃ pana garutaraṃ ānantariyasadisaṃ bhāyitabbanti āha – ‘‘bhāriyaṃ…pe… tiṭṭhatī’’ti. Ayaṃ pañhoti ñāpanicchānibbattā kathā.
अभिसन्धिनाति अधिप्पायेन। आनन्तरियं फुसतीति मरणाधिप्पायेनेव आनन्तरियवत्थुनो विकोपितत्ता वुत्तं। आनन्तरियं न फुसतीति आनन्तरियवत्थुअभावतो आनन्तरियं न होति। सब्बत्थ हि पुरिमं अभिसन्धिचित्तं अप्पमाणं, वधकचित्तं पन तदारम्मणं जीवितिन्द्रियञ्च आनन्तरियभावे पमाणन्ति दट्ठब्बं। सङ्गामचतुक्कं सम्पत्तवसेन योजेतब्बं। यो हि परसेनाय अञ्ञञ्च योधं पितरञ्च कम्मं करोन्ते दिस्वा योधस्स उसुं खिपति ‘‘एतं विज्झित्वा मम पितरं विज्झिस्सती’’ति, यथाधिप्पायं गते पितुघातको होति। ‘‘योधे विद्धे मम पिता पलायिस्सती’’ति खिपति, उसुं अयथाधिप्पायं गन्त्वा पितरं मारेति, वोहारवसेन पितुघातकोति वुच्चति, आनन्तरियं पन नत्थीति। चोरचतुक्कं पन यो ‘‘चोरं मारेस्सामी’’ति चोरवेसेन गच्छन्तं पितरं मारेति, आनन्तरियं फुसतीतिआदिना योजेतब्बं। तेनेवाति तेनेव पयोगेन। अरहन्तघातको होतियेवाति अरहतो मारितत्ता वुत्तं, पुथुज्जनस्सेव तं दिन्नं होतीति एत्थायमधिप्पायो – यथा वधकचेतना पच्चुप्पन्नारम्मणापि पबन्धविच्छेदनवसेन जीवितिन्द्रियं आरम्मणं कत्वा पवत्तति, न एवं चागचेतना। सा हि चजितब्बवत्थुं आरम्मणं कत्वा चजनमत्तमेव होति, अञ्ञसन्तकभावकरणञ्च तस्स चजनं, तस्मा यस्स तं सन्तकं कतं, तस्सेव दिन्नं होतीति।
Abhisandhināti adhippāyena. Ānantariyaṃ phusatīti maraṇādhippāyeneva ānantariyavatthuno vikopitattā vuttaṃ. Ānantariyaṃ na phusatīti ānantariyavatthuabhāvato ānantariyaṃ na hoti. Sabbattha hi purimaṃ abhisandhicittaṃ appamāṇaṃ, vadhakacittaṃ pana tadārammaṇaṃ jīvitindriyañca ānantariyabhāve pamāṇanti daṭṭhabbaṃ. Saṅgāmacatukkaṃ sampattavasena yojetabbaṃ. Yo hi parasenāya aññañca yodhaṃ pitarañca kammaṃ karonte disvā yodhassa usuṃ khipati ‘‘etaṃ vijjhitvā mama pitaraṃ vijjhissatī’’ti, yathādhippāyaṃ gate pitughātako hoti. ‘‘Yodhe viddhe mama pitā palāyissatī’’ti khipati, usuṃ ayathādhippāyaṃ gantvā pitaraṃ māreti, vohāravasena pitughātakoti vuccati, ānantariyaṃ pana natthīti. Coracatukkaṃ pana yo ‘‘coraṃ māressāmī’’ti coravesena gacchantaṃ pitaraṃ māreti, ānantariyaṃ phusatītiādinā yojetabbaṃ. Tenevāti teneva payogena. Arahantaghātako hotiyevāti arahato māritattā vuttaṃ, puthujjanasseva taṃ dinnaṃ hotīti etthāyamadhippāyo – yathā vadhakacetanā paccuppannārammaṇāpi pabandhavicchedanavasena jīvitindriyaṃ ārammaṇaṃ katvā pavattati, na evaṃ cāgacetanā. Sā hi cajitabbavatthuṃ ārammaṇaṃ katvā cajanamattameva hoti, aññasantakabhāvakaraṇañca tassa cajanaṃ, tasmā yassa taṃ santakaṃ kataṃ, tasseva dinnaṃ hotīti.
लोहितं समोसरतीति अभिघातेन पकुप्पमानं सञ्चितं होति। महन्ततरन्ति गरुतरं। सरीरप्पटिजग्गने वियाति सत्थुरूपकायप्पटिजग्गने विय।
Lohitaṃsamosaratīti abhighātena pakuppamānaṃ sañcitaṃ hoti. Mahantataranti garutaraṃ. Sarīrappaṭijaggane viyāti satthurūpakāyappaṭijaggane viya.
असन्निपतितेति इदं सामग्गियदीपनं। भेदो च होतीति सङ्घस्स भेदो च होति। वट्टतीति सञ्ञायाति ‘‘ईदिसं करणं सङ्घभेदाय न होती’’ति सञ्ञाय। तथा नवतो ऊनपरिसायाति नवतो ऊनपरिसाय करोन्तस्स तथाति योजेतब्बं। तथाति च इमिना ‘‘न आनन्तरियकम्म’’न्ति इमं आकड्ढति, न पन ‘‘भेदोव होती’’ति इदं। हेट्ठिमन्तेन हि नवन्नमेव वसेन सङ्घभेदो। धम्मवादिनो अनवज्जाति यथाधम्मं अनवट्ठानतो। सङ्घभेदस्स पुब्बभागो सङ्घराजि।
Asannipatiteti idaṃ sāmaggiyadīpanaṃ. Bhedo ca hotīti saṅghassa bhedo ca hoti. Vaṭṭatīti saññāyāti ‘‘īdisaṃ karaṇaṃ saṅghabhedāya na hotī’’ti saññāya. Tathā navato ūnaparisāyāti navato ūnaparisāya karontassa tathāti yojetabbaṃ. Tathāti ca iminā ‘‘na ānantariyakamma’’nti imaṃ ākaḍḍhati, na pana ‘‘bhedova hotī’’ti idaṃ. Heṭṭhimantena hi navannameva vasena saṅghabhedo. Dhammavādino anavajjāti yathādhammaṃ anavaṭṭhānato. Saṅghabhedassa pubbabhāgo saṅgharāji.
कायद्वारमेव पूरेन्ति कायकम्मभावेनेव लक्खितब्बतो। सण्ठहन्तेहि कप्पे…पे॰… मुच्चतीति इदं कप्पट्ठकथाय (कथा॰ ६५४ आदयो) न समेति। तत्थ हि अट्ठकथाय (कथा॰ अट्ठ॰ ६५४-६५७) वुत्तं – ‘‘आपायिकोति इदं सुत्तं यं सो एकं कप्पं असीतिभागे कत्वा ततो एकभागमत्तं कालं तिट्ठेय्य, तं आयुकप्पं सन्धाय वुत्त’’न्ति। कप्पविनासेयेवाति च आयुकप्पविनासे एवाति अत्थे सति नत्थि विरोधो। एत्थ च सण्ठहन्तेति इदम्पि ‘‘स्वेव विनस्सिस्सती’’ति विय अभूतपरिकप्पवसेन वुत्तं। एकदिवसमेव निरये पच्चति, ततो परं कप्पाभावे आयुकप्पस्सपि अभावतोति अविरोधतो अत्थयोजना दट्ठब्बा। सेसानीति सङ्घभेदतो अञ्ञानि आनन्तरियकम्मानि।
Kāyadvārameva pūrenti kāyakammabhāveneva lakkhitabbato. Saṇṭhahantehi kappe…pe… muccatīti idaṃ kappaṭṭhakathāya (kathā. 654 ādayo) na sameti. Tattha hi aṭṭhakathāya (kathā. aṭṭha. 654-657) vuttaṃ – ‘‘āpāyikoti idaṃ suttaṃ yaṃ so ekaṃ kappaṃ asītibhāge katvā tato ekabhāgamattaṃ kālaṃ tiṭṭheyya, taṃ āyukappaṃ sandhāya vutta’’nti. Kappavināseyevāti ca āyukappavināse evāti atthe sati natthi virodho. Ettha ca saṇṭhahanteti idampi ‘‘sveva vinassissatī’’ti viya abhūtaparikappavasena vuttaṃ. Ekadivasameva niraye paccati, tato paraṃ kappābhāve āyukappassapi abhāvatoti avirodhato atthayojanā daṭṭhabbā. Sesānīti saṅghabhedato aññāni ānantariyakammāni.
यदि तानि अहोसिकम्मसङ्खं गच्छन्ति, एवं सति कथं नेसं आनन्तरियता चुतिअनन्तरं विपाकदानाभावतो। अथ सति फलदाने चुतिअनन्तरो एव एतेसं फलकालो, न अञ्ञोति फलकालनियमेन नियतता इच्छिता, न फलदाननियमेन। एवम्पि नियतफलकालानं अञ्ञेसम्पि उपपज्जवेदनीयानं दिट्ठधम्मवेदनीयानञ्च नियतता आपज्जेय्य, तस्मा विपाकधम्मधम्मानं पच्चयन्तरविकलतादीहि अविपच्चमानानम्पि अत्तनो सभावेन विपाकधम्मता विय बलवता आनन्तरियेन विपाके दिन्ने अविपच्चमानानम्पि आनन्तरियानं फलदाने नियतसभावा आनन्तरियसभावा च पवत्तीति अत्तनो सभावेन फलदाननियमेनेव नियता आनन्तरियता च वेदितब्बा। अवस्सञ्च आनन्तरियसभावा ततो एव नियतसभावा च तेसं पवत्तीति सम्पटिच्छितब्बमेतं, अञ्ञस्स बलवतो आनन्तरियस्स अभावे सति चुतिअनन्तरं एकन्तेन फलदानतो।
Yadi tāni ahosikammasaṅkhaṃ gacchanti, evaṃ sati kathaṃ nesaṃ ānantariyatā cutianantaraṃ vipākadānābhāvato. Atha sati phaladāne cutianantaro eva etesaṃ phalakālo, na aññoti phalakālaniyamena niyatatā icchitā, na phaladānaniyamena. Evampi niyataphalakālānaṃ aññesampi upapajjavedanīyānaṃ diṭṭhadhammavedanīyānañca niyatatā āpajjeyya, tasmā vipākadhammadhammānaṃ paccayantaravikalatādīhi avipaccamānānampi attano sabhāvena vipākadhammatā viya balavatā ānantariyena vipāke dinne avipaccamānānampi ānantariyānaṃ phaladāne niyatasabhāvā ānantariyasabhāvā ca pavattīti attano sabhāvena phaladānaniyameneva niyatā ānantariyatā ca veditabbā. Avassañca ānantariyasabhāvā tato eva niyatasabhāvā ca tesaṃ pavattīti sampaṭicchitabbametaṃ, aññassa balavato ānantariyassa abhāve sati cutianantaraṃ ekantena phaladānato.
ननु एवं अञ्ञेसम्पि उपपज्जवेदनीयानं अञ्ञस्मिं विपाकदायके असति चुतिअनन्तरमेव एकन्तेन फलदानतो नियतसभावा आनन्तरियसभावा च पवत्ति आपज्जतीति? नापज्जति असमानजातिकेन चेतोपणिधिवसेन उपघातकेन च निवत्तेतब्बविपाकत्ता अनन्तरे एकन्तफलदायकत्ताभावा, न पन आनन्तरियानं पठमज्झानादीनं दुतियज्झानादीनि विय असमानजातिकं फलनिवत्तकं अत्थि सब्बानन्तरियानं अवीचिफलत्ता, न च हेट्ठूपपत्तिं इच्छतो सीलवतो चेतोपणिधि विय उपरूपपत्तिजनककम्मफलं आनन्तरियफलं निवत्तेतुं समत्थो चेतोपणिधि अत्थि अनिच्छन्तस्सेव अवीचिपातनतो, न च आनन्तरियोपघातकं किञ्चि कम्मं अत्थि, तस्मा तेसंयेव अनन्तरे एकन्तविपाकजनकसभावा पवत्तीति। अनेकानि च आनन्तरियानि कतानि एकन्तेन विपाके नियतसभावत्ता उपरताविपच्चनसभावासङ्कत्ता निच्छितानि सभावतो नियतानेव। तेसु पन समानसभावेसु एकेन विपाके दिन्ने इतरानि अत्तना कत्तब्बकिच्चस्स तेनेव कतत्ता न दुतियं ततियम्पि च पटिसन्धिं करोन्ति, न समत्थताविघातत्ताति नत्थि तेसं आनन्तरियकतानिवत्ति, गरुगरुतरभावो पन तेसं लब्भतेवाति सङ्घभेदस्स सिया गरुतरभावोति ‘‘येन…पे॰… विपच्चती’’ति आह। एकस्स पन अञ्ञानि उपत्थम्भकानि होन्तीति दट्ठब्बानि। पटिसन्धिवसेन विपच्चतीति वचनेन इतरेसं पवत्तिविपाकदायिता अनुञ्ञाता विय दिस्सति। नो वा तथा सीलवतीति यथा पिता सीलवा, तथा सीलवती नो वा होतीति योजना। सचे माता सीलवती, मातुघातो पटिसन्धिवसेन विपच्चतीति योजना।
Nanu evaṃ aññesampi upapajjavedanīyānaṃ aññasmiṃ vipākadāyake asati cutianantarameva ekantena phaladānato niyatasabhāvā ānantariyasabhāvā ca pavatti āpajjatīti? Nāpajjati asamānajātikena cetopaṇidhivasena upaghātakena ca nivattetabbavipākattā anantare ekantaphaladāyakattābhāvā, na pana ānantariyānaṃ paṭhamajjhānādīnaṃ dutiyajjhānādīni viya asamānajātikaṃ phalanivattakaṃ atthi sabbānantariyānaṃ avīciphalattā, na ca heṭṭhūpapattiṃ icchato sīlavato cetopaṇidhi viya uparūpapattijanakakammaphalaṃ ānantariyaphalaṃ nivattetuṃ samattho cetopaṇidhi atthi anicchantasseva avīcipātanato, na ca ānantariyopaghātakaṃ kiñci kammaṃ atthi, tasmā tesaṃyeva anantare ekantavipākajanakasabhāvā pavattīti. Anekāni ca ānantariyāni katāni ekantena vipāke niyatasabhāvattā uparatāvipaccanasabhāvāsaṅkattā nicchitāni sabhāvato niyatāneva. Tesu pana samānasabhāvesu ekena vipāke dinne itarāni attanā kattabbakiccassa teneva katattā na dutiyaṃ tatiyampi ca paṭisandhiṃ karonti, na samatthatāvighātattāti natthi tesaṃ ānantariyakatānivatti, garugarutarabhāvo pana tesaṃ labbhatevāti saṅghabhedassa siyā garutarabhāvoti ‘‘yena…pe… vipaccatī’’ti āha. Ekassa pana aññāni upatthambhakāni hontīti daṭṭhabbāni. Paṭisandhivasena vipaccatīti vacanena itaresaṃ pavattivipākadāyitā anuññātā viya dissati. No vā tathā sīlavatīti yathā pitā sīlavā, tathā sīlavatī no vā hotīti yojanā. Sace mātā sīlavatī, mātughāto paṭisandhivasena vipaccatīti yojanā.
पकतत्तोति अनुक्खित्तो। समानसंवासकोति अपाराजिको। समानसीमायन्ति एकसीमायं।
Pakatattoti anukkhitto. Samānasaṃvāsakoti apārājiko. Samānasīmāyanti ekasīmāyaṃ.
२७६. सत्थु किच्चं कातुं असमत्थोति यं सत्थारा कातब्बकिच्चं अनुसासनादि, नं कातुं असमत्थोति भगवन्तं पच्चक्खाय। अञ्ञं तित्थकरन्ति अञ्ञं सत्थारं। वुत्तञ्हेतं –
276.Satthu kiccaṃ kātuṃ asamatthoti yaṃ satthārā kātabbakiccaṃ anusāsanādi, naṃ kātuṃ asamatthoti bhagavantaṃ paccakkhāya. Aññaṃ titthakaranti aññaṃ satthāraṃ. Vuttañhetaṃ –
‘‘तित्थं जानितब्बं, तित्थकरो जानितब्बो, तित्थिया जानितब्बा, तित्थियसावका जानितब्बा। तत्थ तित्थं नाम द्वासट्ठि दिट्ठियो। एत्थ हि सत्था तरन्ति उप्लवन्ति उम्मुज्जनिमुज्जं करोन्ति, तस्मा तित्थन्ति वुच्चन्ति। तादिसानं दिट्ठीनं उप्पादेता तित्थकरो नाम पूरणकस्सपादिको। तस्स लद्धिं गहेत्वा पब्बजिता तित्थिया नाम। ते हि तित्थे जाताति तित्थिया। यथावुत्तं वा दिट्ठिगतसङ्खातं तित्थं एतेसं अत्थीति तित्थिका , तित्थिका एव तित्थिया। तेसं पच्चयदायका तित्थियसावकाति वेदितब्बा’’ति (म॰ नि॰ अट्ठ॰ १.१४०)।
‘‘Titthaṃ jānitabbaṃ, titthakaro jānitabbo, titthiyā jānitabbā, titthiyasāvakā jānitabbā. Tattha titthaṃ nāma dvāsaṭṭhi diṭṭhiyo. Ettha hi satthā taranti uplavanti ummujjanimujjaṃ karonti, tasmā titthanti vuccanti. Tādisānaṃ diṭṭhīnaṃ uppādetā titthakaro nāma pūraṇakassapādiko. Tassa laddhiṃ gahetvā pabbajitā titthiyā nāma. Te hi titthe jātāti titthiyā. Yathāvuttaṃ vā diṭṭhigatasaṅkhātaṃ titthaṃ etesaṃ atthīti titthikā , titthikā eva titthiyā. Tesaṃ paccayadāyakā titthiyasāvakāti veditabbā’’ti (ma. ni. aṭṭha. 1.140).
२७७. अभिजातिआदीसु पकम्पनदेवतूपसङ्कमनादिना जातचक्कवाळेन समानयोगक्खमं दससहस्सपरिमाणं चक्कवाळं जातिखेत्तं। सरसेनेव आणापवत्तनट्ठानं आणाखेत्तं। विसयभूतं ठानं विसयखेत्तं। दससहस्सी लोकधातूति इमाय लोकधातुया सद्धिं इमं लोकधातुं परिवारेत्वा ठिता दससहस्सी लोकधातु। तत्तकानंयेव जातिखेत्तभावो धम्मतावसेन वेदितब्बो। ‘‘परिग्गहवसेना’’ति केचि, ‘‘सब्बेसंयेव बुद्धानं तत्तकंयेव जातिखेत्तं तन्निवासीनंयेव देवतानं धम्माभिसमयो’’ति च वदन्ति। मातुकुच्छि ओक्कमनकालादीनं छन्नं एव गहणं निदस्सनमत्तं महाभिनीहारादिकालेपि तस्स पकम्पनस्स लब्भनतो। आणाखेत्तं नाम यं एकज्झं संवट्टति विवट्टति च, आणा पवत्तति आणाय तन्निवासिदेवतानं सिरसा सम्पटिच्छनेन, तञ्च खो केवलं बुद्धानं आनुभावेनेव, न अधिप्पायवसेन। अधिप्पायवसेन पन ‘‘यावता वा पन आकङ्खेय्या’’ति (अ॰ नि॰ ३.८१) वचनतो ततो परम्पि आणा वत्तेय्येव।
277. Abhijātiādīsu pakampanadevatūpasaṅkamanādinā jātacakkavāḷena samānayogakkhamaṃ dasasahassaparimāṇaṃ cakkavāḷaṃ jātikhettaṃ. Saraseneva āṇāpavattanaṭṭhānaṃ āṇākhettaṃ. Visayabhūtaṃ ṭhānaṃ visayakhettaṃ. Dasasahassī lokadhātūti imāya lokadhātuyā saddhiṃ imaṃ lokadhātuṃ parivāretvā ṭhitā dasasahassī lokadhātu. Tattakānaṃyeva jātikhettabhāvo dhammatāvasena veditabbo. ‘‘Pariggahavasenā’’ti keci, ‘‘sabbesaṃyeva buddhānaṃ tattakaṃyeva jātikhettaṃ tannivāsīnaṃyeva devatānaṃ dhammābhisamayo’’ti ca vadanti. Mātukucchi okkamanakālādīnaṃ channaṃ eva gahaṇaṃ nidassanamattaṃ mahābhinīhārādikālepi tassa pakampanassa labbhanato. Āṇākhettaṃ nāma yaṃ ekajjhaṃ saṃvaṭṭati vivaṭṭati ca, āṇā pavattati āṇāya tannivāsidevatānaṃ sirasā sampaṭicchanena, tañca kho kevalaṃ buddhānaṃ ānubhāveneva, na adhippāyavasena. Adhippāyavasena pana ‘‘yāvatā vā pana ākaṅkheyyā’’ti (a. ni. 3.81) vacanato tato parampi āṇā vatteyyeva.
न उप्पज्जन्तीति पन अत्थीति ‘‘न मे आचरियो अत्थि, सदिसो मे न विज्जती’’तिआदिं (म॰ नि॰ १.२८५; महाव॰ ११; कथा॰ ४०५) इमिस्सा लोकधातुया ठत्वा वदन्तेन भगवता ‘‘किं पनावुसो, सारिपुत्त, अत्थेतरहि अञ्ञे समणा वा ब्राह्मणा वा भगवता समसमा सम्बोधियन्ति, एवं पुट्ठो अहं, भन्ते, ‘नो’ति वदेय्य’’न्ति (दी॰ नि॰ ३.१६१) वत्वा तस्स कारणं दस्सेतुं – ‘‘अट्ठानमेतं अनवकासो, यं एकिस्सा लोकधातुया द्वे अरहन्तो सम्मासम्बुद्धा अपुब्बं अचरिमं उप्पज्जेय्यु’’न्ति इमं सुत्तं (अ॰ नि॰ १.२७७; विभ॰ ८०९; म॰ नि॰ ३.१२९; मि॰ प॰ ५.१.१) आहरन्तेन धम्मसेनापतिना च बुद्धखेत्तभूतं इमं लोकधातुं ठपेत्वा अञ्ञत्थ अनुप्पत्ति वुत्ता होतीति अधिप्पायो।
Na uppajjantīti pana atthīti ‘‘na me ācariyo atthi, sadiso me na vijjatī’’tiādiṃ (ma. ni. 1.285; mahāva. 11; kathā. 405) imissā lokadhātuyā ṭhatvā vadantena bhagavatā ‘‘kiṃ panāvuso, sāriputta, atthetarahi aññe samaṇā vā brāhmaṇā vā bhagavatā samasamā sambodhiyanti, evaṃ puṭṭho ahaṃ, bhante, ‘no’ti vadeyya’’nti (dī. ni. 3.161) vatvā tassa kāraṇaṃ dassetuṃ – ‘‘aṭṭhānametaṃ anavakāso, yaṃ ekissā lokadhātuyā dve arahanto sammāsambuddhā apubbaṃ acarimaṃ uppajjeyyu’’nti imaṃ suttaṃ (a. ni. 1.277; vibha. 809; ma. ni. 3.129; mi. pa. 5.1.1) āharantena dhammasenāpatinā ca buddhakhettabhūtaṃ imaṃ lokadhātuṃ ṭhapetvā aññattha anuppatti vuttā hotīti adhippāyo.
एकतोति सह, एकस्मिं कालेति अत्थो, सो पन कालो कथं परिच्छिन्नोति चरिमभवे पटिसन्धिग्गहणतो पट्ठाय याव धातुपरिनिब्बानाति दस्सेन्तो, ‘‘तत्था’’तिआदिमाह। अनच्छरियत्ताति द्वीसुपि उप्पज्जमानेसु अच्छरियत्ताभावतोति अत्थो। द्वीसुपि उप्पज्जमानेसु अनच्छरियता, किमङ्गं पन बहूसूति दस्सेन्तो, ‘‘यदि चा’’तिआदिमाह। बुद्धा नाम मज्झे भिन्नसुवण्णं विय एकसदिसाति तेसं देसनापि एकरसा एकधाति आह – ‘‘देसनाय च विसेसाभावतो’’ति । एतेनपि अनच्छरियत्तमेव साधेति। विवादभावतोति एतेन विवादाभावत्थं द्वे बुद्धा एकतो न उप्पज्जन्तीति दस्सेति। एतं कारणन्ति एतं अनच्छरियतादिकारणं। तत्थाति मिलिन्दपञ्हे।
Ekatoti saha, ekasmiṃ kāleti attho, so pana kālo kathaṃ paricchinnoti carimabhave paṭisandhiggahaṇato paṭṭhāya yāva dhātuparinibbānāti dassento, ‘‘tatthā’’tiādimāha. Anacchariyattāti dvīsupi uppajjamānesu acchariyattābhāvatoti attho. Dvīsupi uppajjamānesu anacchariyatā, kimaṅgaṃ pana bahūsūti dassento, ‘‘yadi cā’’tiādimāha. Buddhā nāma majjhe bhinnasuvaṇṇaṃ viya ekasadisāti tesaṃ desanāpi ekarasā ekadhāti āha – ‘‘desanāya ca visesābhāvato’’ti . Etenapi anacchariyattameva sādheti. Vivādabhāvatoti etena vivādābhāvatthaṃ dve buddhā ekato na uppajjantīti dasseti. Etaṃ kāraṇanti etaṃ anacchariyatādikāraṇaṃ. Tatthāti milindapañhe.
एकं एव बुद्धं धारेतीति एकबुद्धधारणी। एतेन एवंसभावा एते बुद्धगुणा, येन दुतियबुद्धगुणे धारेतुं असमत्था अयं लोकधातूति दस्सेति। पच्चयविसेसनिप्फन्नानञ्हि गुणधम्मानं भारियो विसेसो महापथवियापि दुस्सहोति सक्का विञ्ञातुं। तथा हि अभिसम्बोधिसमये उपगतस्स लोकनाथस्स गुणभारं बोधिरुक्खस्स तीसुपि दिसासु महापथवी सन्धारेतुं नासक्खि। तस्मा ‘‘न धारेय्या’’ति वत्वा तमेव अधारणं परियायन्तरेहि पकासेन्तो ‘‘चलेय्या’’तिआदिमाह। तत्थ चलेय्याति परिप्फन्देय्य। कम्पेय्याति पवेधेय्य । नमेय्याति एकपस्सेन नमेय्य। ओनमेय्याति ओसीदेय्य। विनमेय्याति विविधं इतो चितो च नमेय्य। विकिरेय्याति वातेन थुसमुट्ठि विय विप्पकिरेय्य। विधमेय्याति विनस्सेय्य। विद्धंसेय्याति सब्बसो विद्धस्ता भवेय्य। तथाभूता च न कत्थचि तिट्ठेय्याति आह – ‘‘न ठानमुपगच्छेय्या’’ति।
Ekaṃ eva buddhaṃ dhāretīti ekabuddhadhāraṇī. Etena evaṃsabhāvā ete buddhaguṇā, yena dutiyabuddhaguṇe dhāretuṃ asamatthā ayaṃ lokadhātūti dasseti. Paccayavisesanipphannānañhi guṇadhammānaṃ bhāriyo viseso mahāpathaviyāpi dussahoti sakkā viññātuṃ. Tathā hi abhisambodhisamaye upagatassa lokanāthassa guṇabhāraṃ bodhirukkhassa tīsupi disāsu mahāpathavī sandhāretuṃ nāsakkhi. Tasmā ‘‘na dhāreyyā’’ti vatvā tameva adhāraṇaṃ pariyāyantarehi pakāsento ‘‘caleyyā’’tiādimāha. Tattha caleyyāti paripphandeyya. Kampeyyāti pavedheyya . Nameyyāti ekapassena nameyya. Onameyyāti osīdeyya. Vinameyyāti vividhaṃ ito cito ca nameyya. Vikireyyāti vātena thusamuṭṭhi viya vippakireyya. Vidhameyyāti vinasseyya. Viddhaṃseyyāti sabbaso viddhastā bhaveyya. Tathābhūtā ca na katthaci tiṭṭheyyāti āha – ‘‘na ṭhānamupagaccheyyā’’ti.
इदानि तत्थ निदस्सनं दस्सेन्तो, ‘‘यथा, महाराजा’’तिआदिमाह। तत्थ एके पुरिसेति एकस्मिं पुरिसे। समुपादिकाति समं उद्धं पज्जति पवत्ततीति समुपादिका, उदकस्स उपरि समं गामिनीति अत्थो। ‘‘समुप्पादिका’’तिपि पठन्ति, अयमेवत्थो। वण्णेनाति सण्ठानेन। पमाणेनाति आरोहेन। किसथूलेनाति किसथूलभावेन, परिणाहेनाति अत्थो। द्विन्नम्पीति द्वेपि, द्विन्नम्पि वा सरीरभारं।
Idāni tattha nidassanaṃ dassento, ‘‘yathā, mahārājā’’tiādimāha. Tattha eke puriseti ekasmiṃ purise. Samupādikāti samaṃ uddhaṃ pajjati pavattatīti samupādikā, udakassa upari samaṃ gāminīti attho. ‘‘Samuppādikā’’tipi paṭhanti, ayamevattho. Vaṇṇenāti saṇṭhānena. Pamāṇenāti ārohena. Kisathūlenāti kisathūlabhāvena, pariṇāhenāti attho. Dvinnampīti dvepi, dvinnampi vā sarīrabhāraṃ.
छादेन्तन्ति रोचेन्तं रुचिं उप्पादेन्तं। तन्दिकतोति तेन भोजनेन तन्दिभूतो। अनोनमितदण्डजातोति यावदत्थं भोजनेन ओनमितुं असक्कुणेय्यताय अनोनमनदण्डो विय जातो। सकिं भुत्तो वमेय्याति एकम्पि आलोपं अज्झोहरित्वा वमेय्याति अत्थो।
Chādentanti rocentaṃ ruciṃ uppādentaṃ. Tandikatoti tena bhojanena tandibhūto. Anonamitadaṇḍajātoti yāvadatthaṃ bhojanena onamituṃ asakkuṇeyyatāya anonamanadaṇḍo viya jāto. Sakiṃ bhutto vameyyāti ekampi ālopaṃ ajjhoharitvā vameyyāti attho.
अतिधम्मभारेन पथवी चलतीति धम्मेन नाम पथवी तिट्ठेय्य। सा किं तेनेव चलति विनस्सतीति अधिप्पायेन पुच्छति। पुन थेरो ‘‘रतनं नाम लोके कुटुम्बं सन्धारेन्तं अभिमतञ्च लोकेन अत्तनो गरुसभावताय सकटभङ्गस्स कारणं अतिभारभूतं दिट्ठं। एवं धम्मो च हितसुखविसेसेहि तंसमङ्गीनं धारेन्तो अभिमतो च विञ्ञूनं गम्भीरप्पमेय्यभावेन गरुसभावत्ता अतिभारभूतो पथवीचलनस्स कारणं होती’’ति दस्सेन्तो, ‘‘इध, महाराज, द्वे सकटा’’तिआदिमाह । एतेनेव तथागतस्स मातुकुच्छिओक्कमनादिकाले पथवीकम्पनकारणं संवण्णितन्ति दट्ठब्बं। एकस्साति एकस्मा, एकस्स वा सकटस्स रतनं, तस्मा सकटा गहेत्वाति अत्थो।
Atidhammabhārena pathavī calatīti dhammena nāma pathavī tiṭṭheyya. Sā kiṃ teneva calati vinassatīti adhippāyena pucchati. Puna thero ‘‘ratanaṃ nāma loke kuṭumbaṃ sandhārentaṃ abhimatañca lokena attano garusabhāvatāya sakaṭabhaṅgassa kāraṇaṃ atibhārabhūtaṃ diṭṭhaṃ. Evaṃ dhammo ca hitasukhavisesehi taṃsamaṅgīnaṃ dhārento abhimato ca viññūnaṃ gambhīrappameyyabhāvena garusabhāvattā atibhārabhūto pathavīcalanassa kāraṇaṃ hotī’’ti dassento, ‘‘idha, mahārāja, dve sakaṭā’’tiādimāha . Eteneva tathāgatassa mātukucchiokkamanādikāle pathavīkampanakāraṇaṃ saṃvaṇṇitanti daṭṭhabbaṃ. Ekassāti ekasmā, ekassa vā sakaṭassa ratanaṃ, tasmā sakaṭā gahetvāti attho.
ओसारितन्ति उच्चारितं, वुत्तन्ति अत्थो। अग्गोति सब्बसत्तेहि अग्गो। जेट्ठोति वुद्धतरो। सेट्ठोति पसत्थतरो। विसिट्ठेहि सीलादीहि गुणेहि समन्नागतत्ता विसिट्ठो। उग्गततमोति उत्तमो। पवरोति तस्सेव वेवचनं। नत्थि एतस्स समोति असमो। असमा पुब्बबुद्धा, तेहि समोति असमसमो। नत्थि एतस्स पटिसमो पटिपुग्गलोति अप्पटिसमो। नत्थि एतस्स पटिभागोति अप्पटिभागो। नत्थि एतस्स पटिपुग्गलोति अप्पटिपुग्गलो।
Osāritanti uccāritaṃ, vuttanti attho. Aggoti sabbasattehi aggo. Jeṭṭhoti vuddhataro. Seṭṭhoti pasatthataro. Visiṭṭhehi sīlādīhi guṇehi samannāgatattā visiṭṭho. Uggatatamoti uttamo. Pavaroti tasseva vevacanaṃ. Natthi etassa samoti asamo. Asamā pubbabuddhā, tehi samoti asamasamo. Natthi etassa paṭisamo paṭipuggaloti appaṭisamo. Natthi etassa paṭibhāgoti appaṭibhāgo. Natthi etassa paṭipuggaloti appaṭipuggalo.
सभावपकतिकाति सभावभूता अकित्तिमा पकति। कारणमहन्तत्ताति कारणानं महन्तताय, महन्तेहि बुद्धकरधम्मेहि पारमिसङ्खातेहि कारणेहि बुद्धगुणानं निब्बत्तितोति वुत्तं होति। पथवीआदीनि महन्तानि वत्थूनि, महन्ता चक्कवाळादयो अत्तनो अत्तनो विसये एकेकाव, एवं सम्मासम्बुद्धोपि महन्तो अत्तनो विसये एको एव। को च तस्स विसयो? बुद्धभूमि, यावतकं वा ञेय्यं। ‘‘आकासो विय अनन्तविसयो भगवा एको एव होती’’ति वदन्तो परचक्कवाळेसुपि दुतियस्स बुद्धस्स अभावं दस्सेति।
Sabhāvapakatikāti sabhāvabhūtā akittimā pakati. Kāraṇamahantattāti kāraṇānaṃ mahantatāya, mahantehi buddhakaradhammehi pāramisaṅkhātehi kāraṇehi buddhaguṇānaṃ nibbattitoti vuttaṃ hoti. Pathavīādīni mahantāni vatthūni, mahantā cakkavāḷādayo attano attano visaye ekekāva, evaṃ sammāsambuddhopi mahanto attano visaye eko eva. Ko ca tassa visayo? Buddhabhūmi, yāvatakaṃ vā ñeyyaṃ. ‘‘Ākāso viya anantavisayo bhagavā eko eva hotī’’ti vadanto paracakkavāḷesupi dutiyassa buddhassa abhāvaṃ dasseti.
इमिनाव पदेनाति ‘‘एकिस्सा लोकधातुया’’ति इमिना एव पदेन। दस चक्कवाळसहस्सानि गहितानीति जातिखेत्तापेक्खाय गहितानि। एकचक्कवाळेनेवाति इमिना एव एकचक्कवाळेन, न येन केनचि। यथा ‘‘इमस्मिंयेव चक्कवाळे उप्पज्जन्ती’’ति वुत्ते इमस्मिम्पि चक्कवाळे जम्बुदीपे एव, तत्थापि मज्झिमदेसे एवाति परिच्छिन्दितुं वट्टति, एवं ‘‘एकिस्सा लोकधातुया’’ति जातिखेत्ते अधिप्पेतेपि इमिनाव चक्कवाळेन परिच्छिन्दितुं वट्टति।
Imināva padenāti ‘‘ekissā lokadhātuyā’’ti iminā eva padena. Dasa cakkavāḷasahassāni gahitānīti jātikhettāpekkhāya gahitāni. Ekacakkavāḷenevāti iminā eva ekacakkavāḷena, na yena kenaci. Yathā ‘‘imasmiṃyeva cakkavāḷe uppajjantī’’ti vutte imasmimpi cakkavāḷe jambudīpe eva, tatthāpi majjhimadese evāti paricchindituṃ vaṭṭati, evaṃ ‘‘ekissā lokadhātuyā’’ti jātikhette adhippetepi imināva cakkavāḷena paricchindituṃ vaṭṭati.
पठमवग्गवण्णना निट्ठिता।
Paṭhamavaggavaṇṇanā niṭṭhitā.
१५. अट्ठानपाळि (दुतियवग्ग)
15. Aṭṭhānapāḷi (dutiyavagga)
(१५) २. अट्ठानपाळि-दुतियवग्गवण्णना
(15) 2. Aṭṭhānapāḷi-dutiyavaggavaṇṇanā
२७८. विवादुपच्छेदतोति विवादुपच्छेदकारणा। द्वीसु उप्पन्नेसु यो विवादो भवेय्य, तस्स अनुप्पादोयेवेत्थ विवादुपच्छेदो। एकस्मिं दीपेतिआदिना दीपन्तरेपि एकज्झं न उप्पज्जति, पगेव एकदीपेति दस्सेति। सोपि परिहायेथाति चक्कवाळस्स पदेसे एव पवत्तितब्बत्ता परिहायेय्य।
278.Vivādupacchedatoti vivādupacchedakāraṇā. Dvīsu uppannesu yo vivādo bhaveyya, tassa anuppādoyevettha vivādupacchedo. Ekasmiṃ dīpetiādinā dīpantarepi ekajjhaṃ na uppajjati, pageva ekadīpeti dasseti. Sopi parihāyethāti cakkavāḷassa padese eva pavattitabbattā parihāyeyya.
२७९-२८०. मनुस्सत्तन्ति मनुस्सभावो तस्सेव पब्बज्जादिगुणानं योग्गभावतो। लिङ्गसम्पत्तीति पुरिसभावो। हेतूति मनोवचीपणिधानपुब्बिका हेतुसम्पदा। सत्थारदस्सनन्ति सत्थुसम्मुखीभावो। पब्बज्जाति कम्मकिरियवादीसु तापसेसु, भिक्खूसु वा पब्बज्जा। गुणसम्पत्तीति अभिञ्ञादिगुणसम्पदा। अधिकारोति बुद्धे उद्दिस्स अधिको कारो, सविसेसा उपकारकिरिया अधिको सक्कारोति वुत्तं होति। छन्दोव छन्दता, सम्मासम्बोधिं उद्दिस्स सातिसयो कत्तुकम्यताकुसलच्छन्दो। अट्ठधम्मसमोधानाति एतेसं अट्ठन्नं धम्मानं समायोगेन। अभिनीहारोति कायपणिधानं। समिज्झतीति निप्फज्जति। अयमेत्थ सङ्खेपो, वित्थारो पन परमत्थदीपनिया चरियापिटकवण्णनाय (चरिया॰ अट्ठ॰ पकिण्णककथा) वुत्तनयेन वेदितब्बो। सब्बाकारपरिपूरमेवाति परिपुण्णलक्खणताय सत्तुत्तमादीहि सब्बाकारेन सम्पन्नमेव। न हि इत्थिया कोसोहितवत्थगुय्हतादि सम्भवति। दुतियपकति च नाम पठमपकतितो निहीना एव। तेनेवाह – अनन्तरवारे ‘‘यस्मा’’तिआदि।
279-280.Manussattanti manussabhāvo tasseva pabbajjādiguṇānaṃ yoggabhāvato. Liṅgasampattīti purisabhāvo. Hetūti manovacīpaṇidhānapubbikā hetusampadā. Satthāradassananti satthusammukhībhāvo. Pabbajjāti kammakiriyavādīsu tāpasesu, bhikkhūsu vā pabbajjā. Guṇasampattīti abhiññādiguṇasampadā. Adhikāroti buddhe uddissa adhiko kāro, savisesā upakārakiriyā adhiko sakkāroti vuttaṃ hoti. Chandova chandatā, sammāsambodhiṃ uddissa sātisayo kattukamyatākusalacchando. Aṭṭhadhammasamodhānāti etesaṃ aṭṭhannaṃ dhammānaṃ samāyogena. Abhinīhāroti kāyapaṇidhānaṃ. Samijjhatīti nipphajjati. Ayamettha saṅkhepo, vitthāro pana paramatthadīpaniyā cariyāpiṭakavaṇṇanāya (cariyā. aṭṭha. pakiṇṇakakathā) vuttanayena veditabbo. Sabbākāraparipūramevāti paripuṇṇalakkhaṇatāya sattuttamādīhi sabbākārena sampannameva. Na hi itthiyā kosohitavatthaguyhatādi sambhavati. Dutiyapakati ca nāma paṭhamapakatito nihīnā eva. Tenevāha – anantaravāre ‘‘yasmā’’tiādi.
२८१. इध पुरिसस्स तत्थ निब्बत्तनतोति इमस्मिं मनुस्सलोके पुरिसभूतस्स तत्थ ब्रह्मलोके ब्रह्मत्तभावेन निब्बत्तनतो। तेन असतिपि पुरिसलिङ्गे पुरिसाकारा ब्रह्मानो होन्तीति दस्सेति। तंयेव च पुरिसाकारं सन्धाय वुत्तं भगवता ‘‘यं पुरिसो ब्रह्मत्तं कारेय्या’’ति। तेनेवाह – ‘‘समानेपी’’तिआदि। यदि एवं इत्थियो ब्रह्मलोके न उप्पज्जेय्युन्ति आह – ‘‘ब्रह्मत्त’’न्तिआदि।
281.Idha purisassa tattha nibbattanatoti imasmiṃ manussaloke purisabhūtassa tattha brahmaloke brahmattabhāvena nibbattanato. Tena asatipi purisaliṅge purisākārā brahmāno hontīti dasseti. Taṃyeva ca purisākāraṃ sandhāya vuttaṃ bhagavatā ‘‘yaṃ puriso brahmattaṃ kāreyyā’’ti. Tenevāha – ‘‘samānepī’’tiādi. Yadi evaṃ itthiyo brahmaloke na uppajjeyyunti āha – ‘‘brahmatta’’ntiādi.
२९०-२९५. ‘‘कायदुच्चरितस्सा’’तिआदिपाळिया कम्मनियामो नाम कथितो। समञ्जनं समङ्गो, समन्नागमो, सो एतस्स अत्थीति समङ्गी, समन्नागतो, समञ्जनसीलो वा समङ्गी, पुब्बभागे उपकरणसमुदायतो पभुति आयूहनवसेन आयूहनसमङ्गीता, सन्निट्ठापकचेतनावसेन चेतनासमङ्गिता। चेतनासन्ततिवसेन वा आयूहनसमङ्गिता, तंतंचेतनाक्खणवसेन चेतनासमङ्गीता। कतूपचितस्स अविपक्कविपाकस्स कम्मस्स वसेन कम्मसमङ्गिता। कम्मे पन विपच्चितुं आरद्धे विपाकप्पवत्तिवसेन विपाकसमङ्गिता। कम्मादीनं उपट्ठानकालवसेन उपट्ठानसमङ्गिता। कुसलाकुसलकम्मायूहनक्खणेति कुसलकम्मस्स अकुसलकम्मस्स च समीहनक्खणे। तथाति इमिना कुसलाकुसलकम्मपदं आकड्ढति। यथा कतं कम्मं फलदानसमत्थं होति, तथा कतं उपचितं। विपाकारहन्ति दुतियभवादीसु विपच्चनारहं। उप्पज्जमानानं उपपत्तिनिमित्तं उपट्ठातीति योजना। उपपत्तिया उप्पज्जनस्स निमित्तं कारणन्ति उपपत्तिनिमित्तं, कम्मं, कम्मनिमित्तं, गतिनिमित्तञ्च। अट्ठकथायं पन गतिनिमित्तवसेनेव योजना दस्सिता। कम्मकम्मनिमित्तानम्पि उपट्ठानं यथारहं दट्ठब्बं। ‘‘यानिस्स तानि पुब्बे कतानि कम्मानि, तानिस्स तस्मिं समये ओलम्बन्ति अज्झोलम्बन्ति अभिलम्बन्ति’’ति (म॰ नि॰ ३.२४८) वचनतो सायन्हे महन्तानं पब्बतकूटानं छाया विय आसन्नमरणस्स सत्तस्स चित्ते सुपिने विय विपच्चितुं कतोकासं कम्मं, तस्स निमित्तं गतिनिमित्तं उपतिट्ठतेव। चलतीति परिवत्तति। एकेन हि कम्मुना तज्जे निमित्ते उपट्ठिते पच्चयविसेसवसेन ततो अञ्ञेन कम्मुना तदञ्ञस्स निमित्तस्स उपट्ठानं परिवत्तनं। सेसा निच्चला अवसेसा चतुब्बिधापि समङ्गिता निच्चला अपरिवत्तनतो।
290-295. ‘‘Kāyaduccaritassā’’tiādipāḷiyā kammaniyāmo nāma kathito. Samañjanaṃ samaṅgo, samannāgamo, so etassa atthīti samaṅgī, samannāgato, samañjanasīlo vā samaṅgī, pubbabhāge upakaraṇasamudāyato pabhuti āyūhanavasena āyūhanasamaṅgītā, sanniṭṭhāpakacetanāvasena cetanāsamaṅgitā. Cetanāsantativasena vā āyūhanasamaṅgitā, taṃtaṃcetanākkhaṇavasena cetanāsamaṅgītā. Katūpacitassa avipakkavipākassa kammassa vasena kammasamaṅgitā. Kamme pana vipaccituṃ āraddhe vipākappavattivasena vipākasamaṅgitā. Kammādīnaṃ upaṭṭhānakālavasena upaṭṭhānasamaṅgitā. Kusalākusalakammāyūhanakkhaṇeti kusalakammassa akusalakammassa ca samīhanakkhaṇe. Tathāti iminā kusalākusalakammapadaṃ ākaḍḍhati. Yathā kataṃ kammaṃ phaladānasamatthaṃ hoti, tathā kataṃ upacitaṃ. Vipākārahanti dutiyabhavādīsu vipaccanārahaṃ. Uppajjamānānaṃ upapattinimittaṃ upaṭṭhātīti yojanā. Upapattiyā uppajjanassa nimittaṃ kāraṇanti upapattinimittaṃ, kammaṃ, kammanimittaṃ, gatinimittañca. Aṭṭhakathāyaṃ pana gatinimittavaseneva yojanā dassitā. Kammakammanimittānampi upaṭṭhānaṃ yathārahaṃ daṭṭhabbaṃ. ‘‘Yānissa tāni pubbe katāni kammāni, tānissa tasmiṃ samaye olambanti ajjholambanti abhilambanti’’ti (ma. ni. 3.248) vacanato sāyanhe mahantānaṃ pabbatakūṭānaṃ chāyā viya āsannamaraṇassa sattassa citte supine viya vipaccituṃ katokāsaṃ kammaṃ, tassa nimittaṃ gatinimittaṃ upatiṭṭhateva. Calatīti parivattati. Ekena hi kammunā tajje nimitte upaṭṭhite paccayavisesavasena tato aññena kammunā tadaññassa nimittassa upaṭṭhānaṃ parivattanaṃ. Sesā niccalā avasesā catubbidhāpi samaṅgitā niccalā aparivattanato.
सुनखवाजिकोति सुनखेहि मिगवाजवसेन वजनसीलो, सुनखलुद्दकोति अत्थो। तलसन्थरणपूजन्ति भूमितलस्स पुप्फेहि सन्थरणपूजं। आयूहनचेतना कम्मसमङ्गितावसेनाति कायदुच्चरितस्स अपरापरं आयूहनेन सन्निट्ठापकचेतनाय तस्सेव पकप्पने कम्मक्खयकरञाणेन अखेपितत्ता यथूपचितकम्मुना च समङ्गिभावस्स वसेन।
Sunakhavājikoti sunakhehi migavājavasena vajanasīlo, sunakhaluddakoti attho. Talasantharaṇapūjanti bhūmitalassa pupphehi santharaṇapūjaṃ. Āyūhanacetanā kammasamaṅgitāvasenāti kāyaduccaritassa aparāparaṃ āyūhanena sanniṭṭhāpakacetanāya tasseva pakappane kammakkhayakarañāṇena akhepitattā yathūpacitakammunā ca samaṅgibhāvassa vasena.
कम्मन्ति अकुसलकम्मं। तस्मिंयेव खणेति आयूहनक्खणेयेव। तस्साति कम्मसमङ्गिनो पुग्गलस्स सग्गो वारितो, तञ्चे कम्मं विपाकवारं लभेय्याति अधिप्पायो। सग्गो वारितोति च निदस्सनमत्तं। मनुस्सलोकोपिस्स वारितोवाति। अपरे पन पुरिमेहि विपाकावरणस्स अनुद्धटत्ता ‘‘तस्मिंयेव खणे’’ति च अविसेसेन वुत्तत्ता तं दोसं परिहरितुं ‘‘आयूहितकम्मं नामा’’तिआदिमाह। यदा कम्मं विपाकवारं लभतीति इदं कतोकासस्स अप्पटिबाहियत्ता वुत्तं । तथा हि भगवा ततियपाराजिकवत्थुस्मिं (पारा॰ १६२ आदयो) पटिसल्लीयि, इमस्मिं सुत्ते ‘‘कायदुच्चरितसमङ्गी’’ति आगतत्ता विपाकूपट्ठानसमङ्गिता न लब्भन्ति।
Kammanti akusalakammaṃ. Tasmiṃyeva khaṇeti āyūhanakkhaṇeyeva. Tassāti kammasamaṅgino puggalassa saggo vārito, tañce kammaṃ vipākavāraṃ labheyyāti adhippāyo. Saggo vāritoti ca nidassanamattaṃ. Manussalokopissa vāritovāti. Apare pana purimehi vipākāvaraṇassa anuddhaṭattā ‘‘tasmiṃyeva khaṇe’’ti ca avisesena vuttattā taṃ dosaṃ pariharituṃ ‘‘āyūhitakammaṃ nāmā’’tiādimāha. Yadā kammaṃ vipākavāraṃ labhatīti idaṃ katokāsassa appaṭibāhiyattā vuttaṃ . Tathā hi bhagavā tatiyapārājikavatthusmiṃ (pārā. 162 ādayo) paṭisallīyi, imasmiṃ sutte ‘‘kāyaduccaritasamaṅgī’’ti āgatattā vipākūpaṭṭhānasamaṅgitā na labbhanti.
(दुतियवग्गवण्णना निट्ठिता।)
(Dutiyavaggavaṇṇanā niṭṭhitā.)
अट्ठानपाळिवण्णनायं अनुत्तानत्थदीपना निट्ठिता।
Aṭṭhānapāḷivaṇṇanāyaṃ anuttānatthadīpanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / अङ्गुत्तरनिकाय • Aṅguttaranikāya / १५. अट्ठानपाळि • 15. Aṭṭhānapāḷi
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / अङ्गुत्तरनिकाय (अट्ठकथा) • Aṅguttaranikāya (aṭṭhakathā) / १५. अट्ठानपाळि • 15. Aṭṭhānapāḷi
