| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पाचित्यादियोजनापाळि • Pācityādiyojanāpāḷi |
२. अत्थङ्गतसिक्खापदं
2. Atthaṅgatasikkhāpadaṃ
१५३. दुतिये परियायसद्दो वारत्थोति आह ‘‘वारेना’’ति। वारोति च अनुक्कमोयेवाति आह ‘‘पटिपाटियाति अत्थो’’ति। अधिकं चित्तं इमस्साति अधिचेतोति दस्सेन्तो आह ‘‘अधिचित्तवतो’’तिआदि। अधिचित्तं नाम इध अरहत्तफलचित्तमेव, न विपस्सनापादकभूतं अट्ठसमापत्तिचित्तन्ति आह ‘‘अरहत्तफलचित्तेना’’ति। ‘‘अधिचित्तसिक्खा’’तिआदीसु (पारा॰ ४५; दी॰ नि॰ ३.३०५; म॰ नि॰ १.४९७; अ॰ नि॰ ६.१०५; महानि॰ १०) हि विपस्सनापादकभूतं अट्ठसमापत्तिचित्तं ‘‘अधिचित्त’’न्ति वुच्चति। न पमज्जतोति न पमज्जन्तस्स। सातच्चकिरियायाति सततकरणेन। उभो लोके मुनति जानातीति मुनीति च, मोनं वुच्चति ञाणं मुननट्ठेन जाननत्थेन, तमस्सत्थीति मुनीति च दस्सेन्तो आह ‘‘मुनिनोती’’तिआदि। तत्थ ‘‘यो मुनति…पे॰… मुननेन वा’’तिइमिना पठमत्थं दस्सेति, ‘‘मोनं वुच्चति…पे॰… वुच्चती’’तिइमिना दुतियत्थं दस्सेति। मुन गतियन्ति धातुपाठेसु (सद्दनीतिधातुमालायं १५ पकारन्तधातु) वुत्तत्ता ‘‘यो मुनती’’ति एत्थ भूवादिगणिको मुनधातुयेव, न कीयादिगणिको मुधातूति दट्ठब्बं। अथ वा मुन ञाणेति धातुपाठेसु (सद्दनीतिधातुमालायं १७ कियादिगणिक) वुत्तत्ता ‘‘मुनाती’’ति कीयादिगणिकोव। धात्वन्तनकारलोपोति दट्ठब्बं। ‘‘मोनं वुच्चति ञाण’’न्ति चेत्थ ञाणं नाम अरहत्तञाणमेव। मोनस्स पथो मोनपथोति वुत्ते सत्ततिंस बोधिपक्खियधम्माव अधिप्पेताति आह ‘‘सत्ततिंसबोधिपक्खियधम्मेसू’’ति। अथ वा अधिसीलसिक्खादयो अधिप्पेताति आह ‘‘तीसु वा सिक्खासू’’ति। पुब्बभागपटिपदन्ति अरहत्तञाणस्स पुब्बभागे पवत्तं सीलसमथविपस्सनासङ्खातं पटिपदं। पुब्बभागेति अरहत्तञाणस्स पुब्बभागे। एत्थाति ‘‘अधिचेतसो…पे॰… सिक्खतो’’ति वचने। ‘‘तादिनो’’तिपदं ‘‘मुनिनो’’तिपदेन योजेतब्बन्ति आह ‘‘तादिसस्स खीणासवमुनिनो’’ति। एत्थाति ‘‘सोका न भवन्ति तादिनो’’ति वचने। रागादयो उपसमेतीति उपसन्तोति दस्सेतुं वुत्तं ‘‘रागादीन’’न्ति। सति अस्सत्थीति सतिमाति कत्वा मन्तुसद्दो निच्चयोगत्थोति आह ‘‘सतिया अविरहितस्सा’’ति।
153. Dutiye pariyāyasaddo vāratthoti āha ‘‘vārenā’’ti. Vāroti ca anukkamoyevāti āha ‘‘paṭipāṭiyāti attho’’ti. Adhikaṃ cittaṃ imassāti adhicetoti dassento āha ‘‘adhicittavato’’tiādi. Adhicittaṃ nāma idha arahattaphalacittameva, na vipassanāpādakabhūtaṃ aṭṭhasamāpatticittanti āha ‘‘arahattaphalacittenā’’ti. ‘‘Adhicittasikkhā’’tiādīsu (pārā. 45; dī. ni. 3.305; ma. ni. 1.497; a. ni. 6.105; mahāni. 10) hi vipassanāpādakabhūtaṃ aṭṭhasamāpatticittaṃ ‘‘adhicitta’’nti vuccati. Na pamajjatoti na pamajjantassa. Sātaccakiriyāyāti satatakaraṇena. Ubho loke munati jānātīti munīti ca, monaṃ vuccati ñāṇaṃ munanaṭṭhena jānanatthena, tamassatthīti munīti ca dassento āha ‘‘muninotī’’tiādi. Tattha ‘‘yo munati…pe… munanena vā’’tiiminā paṭhamatthaṃ dasseti, ‘‘monaṃ vuccati…pe… vuccatī’’tiiminā dutiyatthaṃ dasseti. Muna gatiyanti dhātupāṭhesu (saddanītidhātumālāyaṃ 15 pakārantadhātu) vuttattā ‘‘yo munatī’’ti ettha bhūvādigaṇiko munadhātuyeva, na kīyādigaṇiko mudhātūti daṭṭhabbaṃ. Atha vā muna ñāṇeti dhātupāṭhesu (saddanītidhātumālāyaṃ 17 kiyādigaṇika) vuttattā ‘‘munātī’’ti kīyādigaṇikova. Dhātvantanakāralopoti daṭṭhabbaṃ. ‘‘Monaṃ vuccati ñāṇa’’nti cettha ñāṇaṃ nāma arahattañāṇameva. Monassa patho monapathoti vutte sattatiṃsa bodhipakkhiyadhammāva adhippetāti āha ‘‘sattatiṃsabodhipakkhiyadhammesū’’ti. Atha vā adhisīlasikkhādayo adhippetāti āha ‘‘tīsu vā sikkhāsū’’ti. Pubbabhāgapaṭipadanti arahattañāṇassa pubbabhāge pavattaṃ sīlasamathavipassanāsaṅkhātaṃ paṭipadaṃ. Pubbabhāgeti arahattañāṇassa pubbabhāge. Etthāti ‘‘adhicetaso…pe… sikkhato’’ti vacane. ‘‘Tādino’’tipadaṃ ‘‘munino’’tipadena yojetabbanti āha ‘‘tādisassa khīṇāsavamunino’’ti. Etthāti ‘‘sokā na bhavanti tādino’’ti vacane. Rāgādayo upasametīti upasantoti dassetuṃ vuttaṃ ‘‘rāgādīna’’nti. Sati assatthīti satimāti katvā mantusaddo niccayogatthoti āha ‘‘satiyā avirahitassā’’ti.
न कसीयति न विलेखीयतीति अकासो, सोयेव आकासो। अन्तरेन छिद्देन इक्खितब्बोति अन्तलिक्खो। आकासो हि चतुब्बिधो अजटाकासो, कसिणुग्घाटिमाकासो, परिच्छिन्नाकासो, रूपपरिच्छेदाकासोति। तत्थ अजटाकासोव इधाधिप्पेतो ‘‘अन्तलिक्खे’’ति विसेसितत्ता। तेनाह ‘‘न कसिणुग्घाटिमे, न पन रूपपरिच्छेदे’’ति। परिच्छिन्नाकासोपि रूपपरिच्छेदाकासेन सङ्गहितो। ‘‘म’’न्ति पदं ‘‘अवमञ्ञन्ती’’ति पदे कम्मं। एत्तकमेवाति एतप्पमाणं ‘‘अधिचेतसो’’तिआदिसङ्खातं वचनमेव, न अञ्ञं बुद्धवचनन्ति अत्थो। अयन्ति चूळपन्थको थेरो। हन्दाति वस्सग्गत्थे निपातो। मम आनुभावं दस्सेमि, तुम्हे पस्सथ गण्हथाति अधिप्पायो। वुट्ठायाति ततो चतुत्थज्झानतो वुट्ठहित्वा। अन्तरापि धायतीति एत्थ पिसद्दस्स अट्ठानत्थं दस्सेन्तो आह ‘‘अन्तरधायतिपी’’ति। एसेव नयो ‘‘सेय्यम्पि कप्पेती’’ति एत्थपि। थेरोति चूळपन्थको थेरो। इदं पदं अन्तरन्तरा युत्तट्ठानेसु सम्बन्धित्वा ‘‘तञ्चेव भणती’’तिइमिना सम्बन्धितब्बं। भातुथेरस्साति जेट्ठकभातुभूतस्स महापन्थकथेरस्स।
Na kasīyati na vilekhīyatīti akāso, soyeva ākāso. Antarena chiddena ikkhitabboti antalikkho. Ākāso hi catubbidho ajaṭākāso, kasiṇugghāṭimākāso, paricchinnākāso, rūpaparicchedākāsoti. Tattha ajaṭākāsova idhādhippeto ‘‘antalikkhe’’ti visesitattā. Tenāha ‘‘na kasiṇugghāṭime, na pana rūpaparicchede’’ti. Paricchinnākāsopi rūpaparicchedākāsena saṅgahito. ‘‘Ma’’nti padaṃ ‘‘avamaññantī’’ti pade kammaṃ. Ettakamevāti etappamāṇaṃ ‘‘adhicetaso’’tiādisaṅkhātaṃ vacanameva, na aññaṃ buddhavacananti attho. Ayanti cūḷapanthako thero. Handāti vassaggatthe nipāto. Mama ānubhāvaṃ dassemi, tumhe passatha gaṇhathāti adhippāyo. Vuṭṭhāyāti tato catutthajjhānato vuṭṭhahitvā. Antarāpi dhāyatīti ettha pisaddassa aṭṭhānatthaṃ dassento āha ‘‘antaradhāyatipī’’ti. Eseva nayo ‘‘seyyampi kappetī’’ti etthapi. Theroti cūḷapanthako thero. Idaṃ padaṃ antarantarā yuttaṭṭhānesu sambandhitvā ‘‘tañceva bhaṇatī’’tiiminā sambandhitabbaṃ. Bhātutherassāti jeṭṭhakabhātubhūtassa mahāpanthakatherassa.
पद्मन्ति गाथायं तयो पादा इन्दवजिरा, चतुत्थपादो उपेन्दवजिरो। तस्मा पद्मन्ति एत्थ मकारे परे दुकारुकारस्स लोपं कत्वा परक्खरं नेत्वा ‘‘पद्म’’न्ति द्विभावेन लिखितब्बं। अवीतगन्धन्ति एत्थ वीति दीघुच्चारणमेव युत्तं। पङ्के दवति गच्छतीति पदुमं। कोकं दुग्गन्धस्स आदानं नुदति अपनेतीति कोकनुदं। सुन्दरो गन्धो इमस्साति सुगन्धं। अयं पनेत्थ योजना – यथा कोकनुदसङ्खातं सुगन्धं पातो पगेव बालातपेन फुल्लं विकसितं अवीतगन्धं हुत्वा विरोचमानं पदुमं सिया, तथा अङ्गीरसं अङ्गितो सरीरतो निच्छरणपभस्सररसं हुत्वा विरोचमानभूतं अन्तलिक्खे तपन्तं आदिच्चं इव तेधातुके तपन्तं सम्मासम्बुद्धं पस्साति।
Padmanti gāthāyaṃ tayo pādā indavajirā, catutthapādo upendavajiro. Tasmā padmanti ettha makāre pare dukārukārassa lopaṃ katvā parakkharaṃ netvā ‘‘padma’’nti dvibhāvena likhitabbaṃ. Avītagandhanti ettha vīti dīghuccāraṇameva yuttaṃ. Paṅke davati gacchatīti padumaṃ. Kokaṃ duggandhassa ādānaṃ nudati apanetīti kokanudaṃ. Sundaro gandho imassāti sugandhaṃ. Ayaṃ panettha yojanā – yathā kokanudasaṅkhātaṃ sugandhaṃ pāto pageva bālātapena phullaṃ vikasitaṃ avītagandhaṃ hutvā virocamānaṃ padumaṃ siyā, tathā aṅgīrasaṃ aṅgito sarīrato niccharaṇapabhassararasaṃ hutvā virocamānabhūtaṃ antalikkhe tapantaṃ ādiccaṃ iva tedhātuke tapantaṃ sammāsambuddhaṃ passāti.
पगुणन्ति वाचुग्गतं। ततोति असक्कुणेय्यतो। नन्ति चूळपन्थकं। थेरोति महापन्थको थेरो निक्कड्ढापेसीति सम्बन्धो। सोति चूळपन्थको। अथाति तस्मिं काले। भगवा आहाति योजना। बुद्धचक्खुनाति आसयानुसयइन्द्रियपरोपरियत्तञाणसङ्खातेन सब्बञ्ञुबुद्धानं चक्खुना। तन्ति चूळपन्थकं। तस्साति चूळपन्थकस्स। अथाति तस्मिं आरोचनकाले। अस्साति चूळपन्थकस्स, दत्वाति सम्बन्धो। रजं मलं हरति अपनेतीति रजोहरणं, पिलोतिकखण्डं। सोति चूळपन्थको। तस्साति पिलोतिकखण्डस्स, ‘‘अन्त’’न्तिपदे अवयविसम्बन्धो। परिसुद्धम्पीति पिसद्दो अपरिसुद्धे पिलोतिकखण्डे का नाम कथाति दस्सेति। संवेगन्ति सन्तासं भयन्ति अत्थो। अथाति तस्मिं आरम्भकाले। अस्साति चूळपन्थकस्स। ‘‘त’’न्तिपदं ‘‘ममायनभाव’’न्तिपदेन सम्बन्धं कत्वा योजना कातब्बाति। दुतियं।
Paguṇanti vācuggataṃ. Tatoti asakkuṇeyyato. Nanti cūḷapanthakaṃ. Theroti mahāpanthako thero nikkaḍḍhāpesīti sambandho. Soti cūḷapanthako. Athāti tasmiṃ kāle. Bhagavā āhāti yojanā. Buddhacakkhunāti āsayānusayaindriyaparopariyattañāṇasaṅkhātena sabbaññubuddhānaṃ cakkhunā. Tanti cūḷapanthakaṃ. Tassāti cūḷapanthakassa. Athāti tasmiṃ ārocanakāle. Assāti cūḷapanthakassa, datvāti sambandho. Rajaṃ malaṃ harati apanetīti rajoharaṇaṃ, pilotikakhaṇḍaṃ. Soti cūḷapanthako. Tassāti pilotikakhaṇḍassa, ‘‘anta’’ntipade avayavisambandho. Parisuddhampīti pisaddo aparisuddhe pilotikakhaṇḍe kā nāma kathāti dasseti. Saṃveganti santāsaṃ bhayanti attho. Athāti tasmiṃ ārambhakāle. Assāti cūḷapanthakassa. ‘‘Ta’’ntipadaṃ ‘‘mamāyanabhāva’’ntipadena sambandhaṃ katvā yojanā kātabbāti. Dutiyaṃ.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / विनयपिटक • Vinayapiṭaka / महाविभङ्ग • Mahāvibhaṅga / ३. ओवादवग्गो • 3. Ovādavaggo
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / विनयपिटक (अट्ठकथा) • Vinayapiṭaka (aṭṭhakathā) / महाविभङ्ग-अट्ठकथा • Mahāvibhaṅga-aṭṭhakathā / २. अत्थङ्गतसिक्खापदवण्णना • 2. Atthaṅgatasikkhāpadavaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / सारत्थदीपनी-टीका • Sāratthadīpanī-ṭīkā / २. अत्थङ्गतसिक्खापदवण्णना • 2. Atthaṅgatasikkhāpadavaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / वजिरबुद्धि-टीका • Vajirabuddhi-ṭīkā / २. अत्थङ्गतसिक्खापदवण्णना • 2. Atthaṅgatasikkhāpadavaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / विमतिविनोदनी-टीका • Vimativinodanī-ṭīkā / २. अत्थङ्गतसिक्खापदवण्णना • 2. Atthaṅgatasikkhāpadavaṇṇanā
