| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पञ्चपकरण-अट्ठकथा • Pañcapakaraṇa-aṭṭhakathā |
२१. अत्थिपच्चयनिद्देसवण्णना
21. Atthipaccayaniddesavaṇṇanā
२१. अत्थिपच्चयनिद्देसे चत्तारो खन्धातिआदीहि सहजातवसेन अत्थिपच्चयो निद्दिट्ठो। चक्खायतनन्तिआदीहि पुरेजातवसेन। यं रूपं निस्सायाति एत्थ सहजातपुरेजातवसेन अत्थिपच्चयो निद्दिट्ठो। एवमयं पाळि सहजातपुरेजातानञ्ञेव अत्थिपच्चयानं वसेन आगता। पञ्हावारे पन सहजातं, पुरेजातं, पच्छाजातं, आहारं, इन्द्रियन्ति इमेसं वसेन आगतत्ता पच्छाजातआहारिन्द्रियवसेनापि अत्थिपच्चयो लब्भति। इध पन सावसेसवसेन देसना कताति अयं तावेत्थ पाळिवण्णना।
21. Atthipaccayaniddese cattāro khandhātiādīhi sahajātavasena atthipaccayo niddiṭṭho. Cakkhāyatanantiādīhi purejātavasena. Yaṃ rūpaṃ nissāyāti ettha sahajātapurejātavasena atthipaccayo niddiṭṭho. Evamayaṃ pāḷi sahajātapurejātānaññeva atthipaccayānaṃ vasena āgatā. Pañhāvāre pana sahajātaṃ, purejātaṃ, pacchājātaṃ, āhāraṃ, indriyanti imesaṃ vasena āgatattā pacchājātaāhārindriyavasenāpi atthipaccayo labbhati. Idha pana sāvasesavasena desanā katāti ayaṃ tāvettha pāḷivaṇṇanā.
अयं पन अत्थिपच्चयो नाम दुविधो – अञ्ञमञ्ञतो, न अञ्ञमञ्ञतो। तत्थ अञ्ञमञ्ञं तिविधं – अरूपं अरूपेन, रूपं रूपेन, रूपारूपं रूपारूपेन। ‘‘चत्तारो खन्धा अरूपिनो’’ति एत्थ हि सब्बचित्तुप्पत्तिवसेन अरूपं अरूपेन वुत्तं। ‘‘चत्तारो महाभूता’’ति एत्थ सब्बसन्ततिवसेन रूपं रूपेन। ‘‘ओक्कन्तिक्खणे नामरूप’’न्ति एत्थ पटिसन्धिखन्धानञ्चेव वत्थुनो च वसेन रूपारूपं रूपारूपेन वुत्तं। न अञ्ञमञ्ञम्पि तिविधं – ‘‘अरूपं रूपस्स, रूपं रूपस्स, रूपं अरूपस्स चित्तचेतसिका धम्मा’’ति एत्थ हि पञ्चवोकारवसेन अरूपं रूपस्स वुत्तं। ‘‘महाभूता उपादारूपान’’न्ति एत्थ सब्बसन्ततिवसेन रूपं रूपस्स। ‘‘चक्खायतनं चक्खुविञ्ञाणधातुया’’तिआदीसु वत्थारम्मणवसेन रूपं अरूपस्स अत्थिपच्चयोति वुत्तं।
Ayaṃ pana atthipaccayo nāma duvidho – aññamaññato, na aññamaññato. Tattha aññamaññaṃ tividhaṃ – arūpaṃ arūpena, rūpaṃ rūpena, rūpārūpaṃ rūpārūpena. ‘‘Cattāro khandhā arūpino’’ti ettha hi sabbacittuppattivasena arūpaṃ arūpena vuttaṃ. ‘‘Cattāro mahābhūtā’’ti ettha sabbasantativasena rūpaṃ rūpena. ‘‘Okkantikkhaṇe nāmarūpa’’nti ettha paṭisandhikhandhānañceva vatthuno ca vasena rūpārūpaṃ rūpārūpena vuttaṃ. Na aññamaññampi tividhaṃ – ‘‘arūpaṃ rūpassa, rūpaṃ rūpassa, rūpaṃ arūpassa cittacetasikā dhammā’’ti ettha hi pañcavokāravasena arūpaṃ rūpassa vuttaṃ. ‘‘Mahābhūtā upādārūpāna’’nti ettha sabbasantativasena rūpaṃ rūpassa. ‘‘Cakkhāyatanaṃ cakkhuviññāṇadhātuyā’’tiādīsu vatthārammaṇavasena rūpaṃ arūpassa atthipaccayoti vuttaṃ.
अपिचेस अत्थिपच्चयो नाम सङ्खेपतो खणत्तयप्पत्तं नामञ्चेव रूपञ्च, वत्तमाना पञ्चक्खन्धातिपि वत्तुं वट्टति। सो जातिभेदतो कुसलाकुसलविपाककिरियरूपवसेन पञ्चधा भिज्जति । तत्थ कुसलो सहजातपच्छाजातवसेन दुविधो होति, तथा अकुसलो विपाककिरियसङ्खातो च। तेसु कुसलो कामावचरादिभेदेन चतुधा भिज्जति, अकुसलो कामावचरोव विपाको चतुभूमको, किरियासङ्खातो तिभूमको। रूपसङ्खातो अत्थिपच्चयो कामावचरोव। सो पन सहजातपुरेजातवसेन दुविधो। तत्थ पञ्च वत्थूनि आरम्मणानि च पुरेजातानेव, हदयवत्थु सहजातं वा होति पुरेजातं वा। पञ्हावारे पन आगतो आहारो इन्द्रियञ्च सहजातादिभेदं न लभतीति एवमेत्थ नानप्पकारभेदतो विञ्ञातब्बो विनिच्छयो।
Apicesa atthipaccayo nāma saṅkhepato khaṇattayappattaṃ nāmañceva rūpañca, vattamānā pañcakkhandhātipi vattuṃ vaṭṭati. So jātibhedato kusalākusalavipākakiriyarūpavasena pañcadhā bhijjati . Tattha kusalo sahajātapacchājātavasena duvidho hoti, tathā akusalo vipākakiriyasaṅkhāto ca. Tesu kusalo kāmāvacarādibhedena catudhā bhijjati, akusalo kāmāvacarova vipāko catubhūmako, kiriyāsaṅkhāto tibhūmako. Rūpasaṅkhāto atthipaccayo kāmāvacarova. So pana sahajātapurejātavasena duvidho. Tattha pañca vatthūni ārammaṇāni ca purejātāneva, hadayavatthu sahajātaṃ vā hoti purejātaṃ vā. Pañhāvāre pana āgato āhāro indriyañca sahajātādibhedaṃ na labhatīti evamettha nānappakārabhedato viññātabbo vinicchayo.
एवं भिन्ने पनेत्थ चतुभूमककुसलोपि सहजातो अत्थिपच्चयो पञ्चवोकारे ‘‘एको खन्धो तिण्णन्नं खन्धान’’न्तिआदिना नयेन अञ्ञमञ्ञं खन्धानञ्चेव चित्तसमुट्ठानरूपस्स च ठपेत्वा पन रूपावचरकुसलं अवसेसो आरुप्पे सम्पयुत्तक्खन्धानञ्ञेव सहजातकुसलो अत्थिपच्चयेन पच्चयो होति। चतुभूमको पनेस पञ्चवोकारे चतुसमुट्ठानिकतिसमुट्ठानिककायस्स पच्छाजातो कुसलो अत्थिपच्चयेन पच्चयो होति। अकुसलेपि एसेव नयो। सोपि हि पञ्चवोकारे सम्पयुत्तक्खन्धानञ्चेव चित्तसमुट्ठानरूपस्स च, चतुवोकारे सम्पयुत्तक्खन्धानञ्ञेव सहजाताकुसलो अत्थिपच्चयेन पच्चयो। पञ्चवोकारे चतुसमुट्ठानिकतिसमुट्ठानिककायस्स पच्छाजाताकुसलो अत्थिपच्चयेन पच्चयो।
Evaṃ bhinne panettha catubhūmakakusalopi sahajāto atthipaccayo pañcavokāre ‘‘eko khandho tiṇṇannaṃ khandhāna’’ntiādinā nayena aññamaññaṃ khandhānañceva cittasamuṭṭhānarūpassa ca ṭhapetvā pana rūpāvacarakusalaṃ avaseso āruppe sampayuttakkhandhānaññeva sahajātakusalo atthipaccayena paccayo hoti. Catubhūmako panesa pañcavokāre catusamuṭṭhānikatisamuṭṭhānikakāyassa pacchājāto kusalo atthipaccayena paccayo hoti. Akusalepi eseva nayo. Sopi hi pañcavokāre sampayuttakkhandhānañceva cittasamuṭṭhānarūpassa ca, catuvokāre sampayuttakkhandhānaññeva sahajātākusalo atthipaccayena paccayo. Pañcavokāre catusamuṭṭhānikatisamuṭṭhānikakāyassa pacchājātākusalo atthipaccayena paccayo.
विपाकतो पन कामावचररूपावचरो अत्थिपच्चयो नियमेनेव पटिसन्धिक्खणे खन्धानञ्चेव कटत्तारूपस्स च सहजातत्थिपच्चयेन पच्चयो। पवत्ते पन सम्पयुत्तक्खन्धानञ्चेव चित्तसमुट्ठानरूपस्स च सहजातत्थिपच्चयेन पच्चयो, ठितिप्पत्तस्स चतुसमुट्ठानिकतिसमुट्ठानिककायस्स पच्छाजातत्थिपच्चयेन पच्चयो। अरूपावचरविपाको पन आरुप्पे उप्पन्नलोकुत्तरविपाको च अत्तना सम्पयुत्तक्खन्धानञ्ञेव सहजातत्थिपच्चयेन पच्चयो। पञ्चवोकारे लोकुत्तरविपाको सम्पयुत्तक्खन्धानञ्चेव चित्तसमुट्ठानरूपस्स च सहजातत्थिपच्चयेन पच्चयो, चतुसमुट्ठानिकतिसमुट्ठानिककायस्स पच्छाजातत्थिपच्चयेन पच्चयो। किरियतो रूपावचरो अत्थिपच्चयो सम्पयुत्तक्खन्धानञ्चेव चित्तसमुट्ठानरूपस्स च सहजातत्थिपच्चयेन पच्चयो, चतुसमुट्ठानिकतिसमुट्ठानिककायस्स पच्छाजातत्थिपच्चयेन पच्चयो। कामावचरारूपावचरो पन आरुप्पे सम्पयुत्तक्खन्धानञ्ञेव, पञ्चवोकारे चित्तसमुट्ठानरूपस्सापि सहजातत्थिपच्चयेन पच्चयो, चतुसमुट्ठानिकतिसमुट्ठानिककायस्स पच्छाजातत्थि पच्चयेन पच्चयो।
Vipākato pana kāmāvacararūpāvacaro atthipaccayo niyameneva paṭisandhikkhaṇe khandhānañceva kaṭattārūpassa ca sahajātatthipaccayena paccayo. Pavatte pana sampayuttakkhandhānañceva cittasamuṭṭhānarūpassa ca sahajātatthipaccayena paccayo, ṭhitippattassa catusamuṭṭhānikatisamuṭṭhānikakāyassa pacchājātatthipaccayena paccayo. Arūpāvacaravipāko pana āruppe uppannalokuttaravipāko ca attanā sampayuttakkhandhānaññeva sahajātatthipaccayena paccayo. Pañcavokāre lokuttaravipāko sampayuttakkhandhānañceva cittasamuṭṭhānarūpassa ca sahajātatthipaccayena paccayo, catusamuṭṭhānikatisamuṭṭhānikakāyassa pacchājātatthipaccayena paccayo. Kiriyato rūpāvacaro atthipaccayo sampayuttakkhandhānañceva cittasamuṭṭhānarūpassa ca sahajātatthipaccayena paccayo, catusamuṭṭhānikatisamuṭṭhānikakāyassa pacchājātatthipaccayena paccayo. Kāmāvacarārūpāvacaro pana āruppe sampayuttakkhandhānaññeva, pañcavokāre cittasamuṭṭhānarūpassāpi sahajātatthipaccayena paccayo, catusamuṭṭhānikatisamuṭṭhānikakāyassa pacchājātatthi paccayena paccayo.
रूपसङ्खातो पन अत्थिपच्चयो सहजातो, पुरेजातो, आहारो, इन्द्रियन्ति चतुब्बिधो। तत्थ सहजातरूपत्थिपच्चयो चतुसमुट्ठानवसेन चतुधा ठितो। तत्थ कम्मसमुट्ठानो एकं महाभूतं तिण्णन्नं महाभूतानं, तीणि एकस्स, द्वे द्विन्नं, महाभूता उपादारूपानन्ति एवं सहजातत्थिपच्चयेन पच्चयो होति। पटिसन्धिक्खणे वत्थुरूपं कामावचररूपावचरविपाकक्खन्धानं सहजातत्थिपच्चयेन पच्चयो होति। तेसम्पि तिसमुट्ठानिकरूपं एकं महाभूतं तिण्णन्नं महाभूतानं, तीणि एकस्स, द्वे द्विन्नं, महाभूता उपादारूपानन्ति एवं सहजातत्थिपच्चयेन पच्चयो होति। पुरेजातत्थिपच्चयो पन वत्थुपुरेजातआरम्मणपुरेजातवसेन दुविधो होति। सो दुविधोपि हेट्ठा पुरेजातपच्चये वुत्तनयेनेव योजेत्वा गहेतब्बो। आहारत्थिपच्चयोपि हेट्ठा कबळीकाराहारपच्चये योजितनयेनेव योजेतब्बो। इध पनेस अत्तनो अनिरुद्धक्खणे पच्चयभावेन अत्थिपच्चयोति वुत्तो। रूपजीवितिन्द्रियम्पि हेट्ठा इन्द्रियपच्चये रूपजीवितिन्द्रिययोजनायं वुत्तनयेनेव योजेतब्बं। इध पनेतम्पि अत्तनो अनिरुद्धक्खणेयेव पच्चयभावेन अत्थिपच्चयोति वुत्तन्ति एवमेत्थ पच्चयुप्पन्नतोपि विञ्ञातब्बो विनिच्छयोति।
Rūpasaṅkhāto pana atthipaccayo sahajāto, purejāto, āhāro, indriyanti catubbidho. Tattha sahajātarūpatthipaccayo catusamuṭṭhānavasena catudhā ṭhito. Tattha kammasamuṭṭhāno ekaṃ mahābhūtaṃ tiṇṇannaṃ mahābhūtānaṃ, tīṇi ekassa, dve dvinnaṃ, mahābhūtā upādārūpānanti evaṃ sahajātatthipaccayena paccayo hoti. Paṭisandhikkhaṇe vatthurūpaṃ kāmāvacararūpāvacaravipākakkhandhānaṃ sahajātatthipaccayena paccayo hoti. Tesampi tisamuṭṭhānikarūpaṃ ekaṃ mahābhūtaṃ tiṇṇannaṃ mahābhūtānaṃ, tīṇi ekassa, dve dvinnaṃ, mahābhūtā upādārūpānanti evaṃ sahajātatthipaccayena paccayo hoti. Purejātatthipaccayo pana vatthupurejātaārammaṇapurejātavasena duvidho hoti. So duvidhopi heṭṭhā purejātapaccaye vuttanayeneva yojetvā gahetabbo. Āhāratthipaccayopi heṭṭhā kabaḷīkārāhārapaccaye yojitanayeneva yojetabbo. Idha panesa attano aniruddhakkhaṇe paccayabhāvena atthipaccayoti vutto. Rūpajīvitindriyampi heṭṭhā indriyapaccaye rūpajīvitindriyayojanāyaṃ vuttanayeneva yojetabbaṃ. Idha panetampi attano aniruddhakkhaṇeyeva paccayabhāvena atthipaccayoti vuttanti evamettha paccayuppannatopi viññātabbo vinicchayoti.
अत्थिपच्चयनिद्देसवण्णना।
Atthipaccayaniddesavaṇṇanā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / पट्ठानपाळि • Paṭṭhānapāḷi / (२) पच्चयनिद्देसो • (2) Paccayaniddeso
