| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
[४०३] ८. अट्ठिसेनजातकवण्णना
[403] 8. Aṭṭhisenajātakavaṇṇanā
येमे अहं न जानामीति इदं सत्था आळविं निस्साय अग्गाळवे चेतिये विहरन्तो कुटिकारसिक्खापदं आरब्भ कथेसि। पच्चुप्पन्नवत्थु हेट्ठा मणिकण्ठजातके (जा॰ १.३.७ आदयो) कथितमेव। सत्था पन ते भिक्खू आमन्तेत्वा ‘‘भिक्खवे, पोराणकपण्डिता पुब्बे अनुप्पन्ने बुद्धे बाहिरकपब्बज्जाय पब्बजित्वा राजूहि पवारितापि ‘याचना नाम परेसं अप्पिया अमनापा’ति न याचिंसू’’ति वत्वा अतीतं आहरि।
Yeme ahaṃ na jānāmīti idaṃ satthā āḷaviṃ nissāya aggāḷave cetiye viharanto kuṭikārasikkhāpadaṃ ārabbha kathesi. Paccuppannavatthu heṭṭhā maṇikaṇṭhajātake (jā. 1.3.7 ādayo) kathitameva. Satthā pana te bhikkhū āmantetvā ‘‘bhikkhave, porāṇakapaṇḍitā pubbe anuppanne buddhe bāhirakapabbajjāya pabbajitvā rājūhi pavāritāpi ‘yācanā nāma paresaṃ appiyā amanāpā’ti na yāciṃsū’’ti vatvā atītaṃ āhari.
अतीते बाराणसियं ब्रह्मदत्ते रज्जं कारेन्ते बोधिसत्तो एकस्मिं निगमे ब्राह्मणकुले निब्बत्ति, अट्ठिसेनकुमारोतिस्स नामं करिंसु। सो वयप्पत्तो तक्कसिलायं सब्बसिप्पानि उग्गण्हित्वा अपरभागे कामेसु आदीनवं दिस्वा घरावासतो निक्खमित्वा इसिपब्बज्जं पब्बजित्वा झानाभिञ्ञासमापत्तियो निब्बत्तेत्वा हिमवन्तपदेसे चिरं वसित्वा लोणम्बिलसेवनत्थाय मनुस्सपथं ओतरित्वा अनुपुब्बेन बाराणसिं पत्वा राजुय्याने वसित्वा पुनदिवसे भिक्खाय चरन्तो राजङ्गणं अगमासि। राजा तस्साचारविहारे पसीदित्वा तं निमन्तापेत्वा पासादतले पल्लङ्के निसीदापेत्वा सुभोजनं भोजेत्वा भोजनावसाने अनुमोदनं सुत्वा पसन्नो पटिञ्ञं गहेत्वा महासत्तं राजुय्याने वसापेसि, दिवसस्स च द्वे तयो वारे उपट्ठानं अगमासि। सो एकदिवसं धम्मकथाय पसन्नो रज्जं आदिं कत्वा ‘‘येन वो अत्थो, तं वदेय्याथा’’ति पवारेसि। बोधिसत्तो ‘‘इदं नाम मे देही’’ति न वदति। अञ्ञे याचका ‘‘इदं देहि, इदं देही’’ति इच्छितिच्छितं याचन्ति, राजा असज्जमानो देतियेव। सो एकदिवसं चिन्तेसि ‘‘अञ्ञे याचनकवनिब्बका ‘इदञ्चिदञ्च अम्हाकं देही’ति मं याचन्ति, अय्यो पन अट्ठिसेनो पवारितकालतो पट्ठाय न किञ्चि याचति, पञ्ञवा खो पनेस उपायकुसलो, पुच्छिस्सामि न’’न्ति। सो एकदिवसं भुत्तपातरासो गन्त्वा वन्दित्वा एकमन्तं निसिन्नो अञ्ञेसं याचनकारणं तस्स च अयाचनकारणं पुच्छन्तो पठमं गाथमाह –
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente bodhisatto ekasmiṃ nigame brāhmaṇakule nibbatti, aṭṭhisenakumārotissa nāmaṃ kariṃsu. So vayappatto takkasilāyaṃ sabbasippāni uggaṇhitvā aparabhāge kāmesu ādīnavaṃ disvā gharāvāsato nikkhamitvā isipabbajjaṃ pabbajitvā jhānābhiññāsamāpattiyo nibbattetvā himavantapadese ciraṃ vasitvā loṇambilasevanatthāya manussapathaṃ otaritvā anupubbena bārāṇasiṃ patvā rājuyyāne vasitvā punadivase bhikkhāya caranto rājaṅgaṇaṃ agamāsi. Rājā tassācāravihāre pasīditvā taṃ nimantāpetvā pāsādatale pallaṅke nisīdāpetvā subhojanaṃ bhojetvā bhojanāvasāne anumodanaṃ sutvā pasanno paṭiññaṃ gahetvā mahāsattaṃ rājuyyāne vasāpesi, divasassa ca dve tayo vāre upaṭṭhānaṃ agamāsi. So ekadivasaṃ dhammakathāya pasanno rajjaṃ ādiṃ katvā ‘‘yena vo attho, taṃ vadeyyāthā’’ti pavāresi. Bodhisatto ‘‘idaṃ nāma me dehī’’ti na vadati. Aññe yācakā ‘‘idaṃ dehi, idaṃ dehī’’ti icchiticchitaṃ yācanti, rājā asajjamāno detiyeva. So ekadivasaṃ cintesi ‘‘aññe yācanakavanibbakā ‘idañcidañca amhākaṃ dehī’ti maṃ yācanti, ayyo pana aṭṭhiseno pavāritakālato paṭṭhāya na kiñci yācati, paññavā kho panesa upāyakusalo, pucchissāmi na’’nti. So ekadivasaṃ bhuttapātarāso gantvā vanditvā ekamantaṃ nisinno aññesaṃ yācanakāraṇaṃ tassa ca ayācanakāraṇaṃ pucchanto paṭhamaṃ gāthamāha –
५४.
54.
‘‘येमे अहं न जानामि, अट्ठिसेन वनिब्बके।
‘‘Yeme ahaṃ na jānāmi, aṭṭhisena vanibbake;
ते मं सङ्गम्म याचन्ति, कस्मा मं त्वं न याचसी’’ति॥
Te maṃ saṅgamma yācanti, kasmā maṃ tvaṃ na yācasī’’ti.
तत्थ वनिब्बकेति याचनके। सङ्गम्माति समागन्त्वा। इदं वुत्तं होति – अय्य, अट्ठिसेन, येमे वनिब्बके अहं नामगोत्तजातिकुलप्पदेसेन ‘‘इमे नामेते’’तिपि न जानामि, ते मं समागन्त्वा इच्छितिच्छितं याचन्ति, त्वं पन कस्मा मं किञ्चि न याचसीति।
Tattha vanibbaketi yācanake. Saṅgammāti samāgantvā. Idaṃ vuttaṃ hoti – ayya, aṭṭhisena, yeme vanibbake ahaṃ nāmagottajātikulappadesena ‘‘ime nāmete’’tipi na jānāmi, te maṃ samāgantvā icchiticchitaṃ yācanti, tvaṃ pana kasmā maṃ kiñci na yācasīti.
तं सुत्वा बोधिसत्तो दुतियं गाथमाह –
Taṃ sutvā bodhisatto dutiyaṃ gāthamāha –
५५.
55.
‘‘याचको अप्पियो होति, याचं अददमप्पियो।
‘‘Yācako appiyo hoti, yācaṃ adadamappiyo;
तस्माहं तं न याचामि, मा मे विदेस्सना अहू’’ति॥
Tasmāhaṃ taṃ na yācāmi, mā me videssanā ahū’’ti.
तत्थ याचको अप्पियो होतीति यो हि, महाराज, पुग्गलो ‘‘इदं मे देही’’ति याचको, सो मातापितूनम्पि मित्तामच्चादीनम्पि अप्पियो होति अमनापो। तस्स अप्पियभावो मणिकण्ठजातकेन दीपेतब्बो। याचन्ति याचितभण्डं। अददन्ति अददमानो। इदं वुत्तं होति – योपि याचितं न देति, सो मातापितरो आदिं कत्वा अददमानो पुग्गलो याचकस्स अप्पियो होतीति। तस्माति यस्मा याचकोपि दायकस्स, याचितं भण्डं अददन्तोपि याचकस्स अप्पियो होति, तस्मा अहं तं न याचामि। मा मे विदेस्सना अहूति सचे हि अहं याचेय्यमेव, तव विदेस्सो भवेय्य, सा मे तव सन्तिका उप्पन्ना विदेस्सना, सचे पन त्वं न ददेय्यासि, मम विदेस्सो भवेय्यासि, सा च मम तयि विदेस्सना, एवं सब्बथापि मा मे विदेस्सना अहु, मा नो उभिन्नम्पि मेत्ता भिज्जीति एतमत्थं सम्पस्सन्तो अहं तं न किञ्चि याचामीति।
Tattha yācako appiyo hotīti yo hi, mahārāja, puggalo ‘‘idaṃ me dehī’’ti yācako, so mātāpitūnampi mittāmaccādīnampi appiyo hoti amanāpo. Tassa appiyabhāvo maṇikaṇṭhajātakena dīpetabbo. Yācanti yācitabhaṇḍaṃ. Adadanti adadamāno. Idaṃ vuttaṃ hoti – yopi yācitaṃ na deti, so mātāpitaro ādiṃ katvā adadamāno puggalo yācakassa appiyo hotīti. Tasmāti yasmā yācakopi dāyakassa, yācitaṃ bhaṇḍaṃ adadantopi yācakassa appiyo hoti, tasmā ahaṃ taṃ na yācāmi. Mā me videssanā ahūti sace hi ahaṃ yāceyyameva, tava videsso bhaveyya, sā me tava santikā uppannā videssanā, sace pana tvaṃ na dadeyyāsi, mama videsso bhaveyyāsi, sā ca mama tayi videssanā, evaṃ sabbathāpi mā me videssanā ahu, mā no ubhinnampi mettā bhijjīti etamatthaṃ sampassanto ahaṃ taṃ na kiñci yācāmīti.
अथस्स वचनं सुत्वा राजा तिस्सो गाथा अभासि –
Athassa vacanaṃ sutvā rājā tisso gāthā abhāsi –
५६.
56.
‘‘यो वे याचनजीवानो, काले याचं न याचति।
‘‘Yo ve yācanajīvāno, kāle yācaṃ na yācati;
परञ्च पुञ्ञा धंसेति, अत्तनापि न जीवति॥
Parañca puññā dhaṃseti, attanāpi na jīvati.
५७.
57.
‘‘यो च याचनजीवानो, काले याचञ्हि याचति।
‘‘Yo ca yācanajīvāno, kāle yācañhi yācati;
परञ्च पुञ्ञं लब्भेति, अत्तनापि च जीवति॥
Parañca puññaṃ labbheti, attanāpi ca jīvati.
५८.
58.
‘‘न वेदेस्सन्ति सप्पञ्ञा, दिस्वा याचकमागते।
‘‘Na vedessanti sappaññā, disvā yācakamāgate;
ब्रह्मचारि पियो मेसि, वद त्वं भञ्ञमिच्छसी’’ति॥
Brahmacāri piyo mesi, vada tvaṃ bhaññamicchasī’’ti.
तत्थ याचनजीवानोति याचनजीवमानो, अयमेव वा पाठो। इदं वुत्तं होति – अय्य, अट्ठिसेन यो याचनेन जीवमानो धम्मिको समणो वा ब्राह्मणो वा याचितब्बयुत्तपत्तकाले किञ्चिदेव याचितब्बं न याचति, सो परञ्च दायकं पुञ्ञा धंसेति परिहापेति, अत्तनापि च सुखं न जीवति। पुञ्ञं लब्भेतीति काले पन याचितब्बं याचन्तो परञ्च पुञ्ञं अधिगमेति, अत्तनापि च सुखं जीवति। न वेदेस्सन्तीति यं त्वं वदेसि ‘‘मा मे विदेस्सना अहू’’ति, तं कस्मा वदसि। सप्पञ्ञा हि दानञ्च दानफलञ्च जानन्ता पण्डिता याचके आगते दिस्वा न देस्सन्ति न कुज्झन्ति, अञ्ञदत्थु पन पमुदिताव होन्तीति दीपेति। याचकमागतेति म-कारो ब्यञ्जनसन्धिवसेन वुत्तो, याचके आगतेति अत्थो। ब्रह्मचारि पियो मेसीति अय्य अट्ठिसेन, परिसुद्धचारि महापुञ्ञ, त्वं मय्हं अतिविय पियो, तस्मा वरं त्वं मं वदेहि याचाहियेव। भञ्ञमिच्छसीति यंकिञ्चि वत्तब्बं इच्छसि, सब्बं वद, रज्जम्पि ते दस्सामियेवाति।
Tattha yācanajīvānoti yācanajīvamāno, ayameva vā pāṭho. Idaṃ vuttaṃ hoti – ayya, aṭṭhisena yo yācanena jīvamāno dhammiko samaṇo vā brāhmaṇo vā yācitabbayuttapattakāle kiñcideva yācitabbaṃ na yācati, so parañca dāyakaṃ puññā dhaṃseti parihāpeti, attanāpi ca sukhaṃ na jīvati. Puññaṃ labbhetīti kāle pana yācitabbaṃ yācanto parañca puññaṃ adhigameti, attanāpi ca sukhaṃ jīvati. Na vedessantīti yaṃ tvaṃ vadesi ‘‘mā me videssanā ahū’’ti, taṃ kasmā vadasi. Sappaññā hi dānañca dānaphalañca jānantā paṇḍitā yācake āgate disvā na dessanti na kujjhanti, aññadatthu pana pamuditāva hontīti dīpeti. Yācakamāgateti ma-kāro byañjanasandhivasena vutto, yācake āgateti attho. Brahmacāri piyo mesīti ayya aṭṭhisena, parisuddhacāri mahāpuñña, tvaṃ mayhaṃ ativiya piyo, tasmā varaṃ tvaṃ maṃ vadehi yācāhiyeva. Bhaññamicchasīti yaṃkiñci vattabbaṃ icchasi, sabbaṃ vada, rajjampi te dassāmiyevāti.
एवं बोधिसत्तो रञ्ञा रज्जेनापि पवारितो नेव किञ्चि याचि। रञ्ञो पन एवं अत्तनो अज्झासये कथिते महासत्तोपि पब्बजितपटिपत्तिं दस्सेतुं ‘‘महाराज, याचना हि नामेसा कामभोगीनं गिहीनं आचिण्णा, न पब्बजितानं, पब्बजितेन पन पब्बजितकालतो पट्ठाय गिहीहि असमानपरिसुद्धाजीवेन भवितब्ब’’न्ति पब्बजितपटिपदं दस्सेन्तो छट्ठं गाथमाह –
Evaṃ bodhisatto raññā rajjenāpi pavārito neva kiñci yāci. Rañño pana evaṃ attano ajjhāsaye kathite mahāsattopi pabbajitapaṭipattiṃ dassetuṃ ‘‘mahārāja, yācanā hi nāmesā kāmabhogīnaṃ gihīnaṃ āciṇṇā, na pabbajitānaṃ, pabbajitena pana pabbajitakālato paṭṭhāya gihīhi asamānaparisuddhājīvena bhavitabba’’nti pabbajitapaṭipadaṃ dassento chaṭṭhaṃ gāthamāha –
५९.
59.
‘‘न वे याचन्ति सप्पञ्ञा, धीरो च वेदितुमरहति।
‘‘Na ve yācanti sappaññā, dhīro ca veditumarahati;
उद्दिस्स अरिया तिट्ठन्ति, एसा अरियान याचना’’ति॥
Uddissa ariyā tiṭṭhanti, esā ariyāna yācanā’’ti.
तत्थ सप्पञ्ञाति बुद्धा च बुद्दसावका च बोधिया पटिपन्ना इसिपब्बज्जं पब्बजिता बोधिसत्ता च सब्बेपि सप्पञ्ञा च सुसीला च, एते एवरूपा सप्पञ्ञा ‘‘अम्हाकं इदञ्चिदञ्च देथा’’ति न याचन्ति। धीरो च वेदितुमरहतीति उपट्ठाको पन धीरो पण्डितो गिलानकाले च अगिलानकाले च येन येनत्थो, तं सब्बं सयमेव वेदितुं जानितुं अरहति। उद्दिस्स अरिया तिट्ठन्तीति अरिया पन वाचं अभिन्दित्वा येनत्थिका होन्ति, तं उद्दिस्स केवलं भिक्खाचारवत्तेन तिट्ठन्ति, नेव कायङ्गं वा वाचङ्गं वा कोपेन्ति। कायविकारं दस्सेत्वा निमित्तं करोन्तो हि कायङ्गं कोपेति नाम, वचीभेदं करोन्तो वाचङ्गं कोपेति नाम, तदुभयं अकत्वा बुद्धादयो अरिया तिट्ठन्ति। एसा अरियान याचनाति एसा कायङ्गवाचङ्गं अकोपेत्वा भिक्खाय तिट्ठमाना अरियानं याचना नाम।
Tattha sappaññāti buddhā ca buddasāvakā ca bodhiyā paṭipannā isipabbajjaṃ pabbajitā bodhisattā ca sabbepi sappaññā ca susīlā ca, ete evarūpā sappaññā ‘‘amhākaṃ idañcidañca dethā’’ti na yācanti. Dhīro ca veditumarahatīti upaṭṭhāko pana dhīro paṇḍito gilānakāle ca agilānakāle ca yena yenattho, taṃ sabbaṃ sayameva vedituṃ jānituṃ arahati. Uddissa ariyā tiṭṭhantīti ariyā pana vācaṃ abhinditvā yenatthikā honti, taṃ uddissa kevalaṃ bhikkhācāravattena tiṭṭhanti, neva kāyaṅgaṃ vā vācaṅgaṃ vā kopenti. Kāyavikāraṃ dassetvā nimittaṃ karonto hi kāyaṅgaṃ kopeti nāma, vacībhedaṃ karonto vācaṅgaṃ kopeti nāma, tadubhayaṃ akatvā buddhādayo ariyā tiṭṭhanti. Esā ariyāna yācanāti esā kāyaṅgavācaṅgaṃ akopetvā bhikkhāya tiṭṭhamānā ariyānaṃ yācanā nāma.
राजा बोधिसत्तस्स वचनं सुत्वा ‘‘भन्ते, यदि सप्पञ्ञो उपट्ठाको अत्तनाव ञत्वा कुलूपकस्स दातब्बं देति, अहम्पि तुम्हाकं इदञ्चिदञ्च दम्मी’’ति वदन्तो सत्तमं गाथमाह –
Rājā bodhisattassa vacanaṃ sutvā ‘‘bhante, yadi sappañño upaṭṭhāko attanāva ñatvā kulūpakassa dātabbaṃ deti, ahampi tumhākaṃ idañcidañca dammī’’ti vadanto sattamaṃ gāthamāha –
६०.
60.
‘‘ददामि ते ब्राह्मण रोहिणीनं, गवं सहस्सं सह पुङ्गवेन।
‘‘Dadāmi te brāhmaṇa rohiṇīnaṃ, gavaṃ sahassaṃ saha puṅgavena;
अरियो हि अरियस्स कथं न दज्जा, सुत्वान गाथा तव धम्मयुत्ता’’ति॥
Ariyo hi ariyassa kathaṃ na dajjā, sutvāna gāthā tava dhammayuttā’’ti.
तत्थ रोहिणीनन्ति रत्तवण्णानं। गवं सहस्सन्ति खीरदधिआदिमधुररसपरिभोगत्थाय एवरूपानं गुन्नं सहस्सं तुय्हं दम्मि, तं मे पटिग्गण्ह। अरियोति आचारअरियो। अरियस्साति आचारअरियस्स। कथं न दज्जाति केन कारणेन न ददेय्य।
Tattha rohiṇīnanti rattavaṇṇānaṃ. Gavaṃ sahassanti khīradadhiādimadhurarasaparibhogatthāya evarūpānaṃ gunnaṃ sahassaṃ tuyhaṃ dammi, taṃ me paṭiggaṇha. Ariyoti ācāraariyo. Ariyassāti ācāraariyassa. Kathaṃ na dajjāti kena kāraṇena na dadeyya.
एवं वुत्ते बोधिसत्तो ‘‘अहं महाराज, अकिञ्चनो पब्बजितो, न मे गावीहि अत्थो’’ति पटिक्खिपि। राजा तस्सोवादे ठत्वा दानादीनि पुञ्ञानि कत्वा सग्गपरायणो अहोसि। सोपि अपरिहीनज्झानो ब्रह्मलोके उप्पज्जि।
Evaṃ vutte bodhisatto ‘‘ahaṃ mahārāja, akiñcano pabbajito, na me gāvīhi attho’’ti paṭikkhipi. Rājā tassovāde ṭhatvā dānādīni puññāni katvā saggaparāyaṇo ahosi. Sopi aparihīnajjhāno brahmaloke uppajji.
सत्था इमं धम्मदेसनं आहरित्वा सच्चानि पकासेत्वा जातकं समोधानेसि, सच्चपरियोसाने बहू सोतापत्तिफलादीसु पतिट्ठिता। तदा राजा आनन्दो अहोसि, अट्ठिसेनो पन अहमेव अहोसिन्ति।
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā saccāni pakāsetvā jātakaṃ samodhānesi, saccapariyosāne bahū sotāpattiphalādīsu patiṭṭhitā. Tadā rājā ānando ahosi, aṭṭhiseno pana ahameva ahosinti.
अट्ठिसेनजातकवण्णना अट्ठमा।
Aṭṭhisenajātakavaṇṇanā aṭṭhamā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / ४०३. अट्ठिसेनकजातकं • 403. Aṭṭhisenakajātakaṃ
