| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / थेरगाथा-अट्ठकथा • Theragāthā-aṭṭhakathā |
२. आतुमत्थेरगाथावण्णना
2. Ātumattheragāthāvaṇṇanā
यथा कळीरो सुसु वड्ढितग्गोति आयस्मतो आतुमत्थेरस्स गाथा। का उप्पत्ति? सोपि पुरिमबुद्धेसु कताधिकारो तत्थ तत्थ भवे विवट्टूपनिस्सयं पुञ्ञं आचिनन्तो इतो एकनवुते कप्पे कुलगेहे निब्बत्तित्वा विञ्ञुतं पत्तो विपस्सिं भगवन्तं अन्तरवीथियं गच्छन्तं दिस्वा पसन्नमानसो गन्धोदकेन गन्धचुण्णेन च पूजं अकासि। सो तेन पुञ्ञकम्मेन देवलोके निब्बत्तो अपरापरं सुगतीसुयेव संसरन्तो कस्सपस्स भगवतो सासने पब्बजित्वा समणधम्मं अकासि, ञाणस्स पन अपरिपक्कत्ता विसेसं निब्बत्तेतुं नासक्खि। अथ इमस्मिं बुद्धुप्पादे सावत्थियं सेट्ठिपुत्तो हुत्वा निब्बत्ति, आतुमोतिस्स नामं अहोसि। तस्स वयप्पत्तस्स माता ‘‘पुत्तस्स मे भरियं आनेस्सामा’’ति ञातकेहि सम्मन्तेसि। सो तं उपधारेत्वा हेतुसम्पत्तिया चोदियमानो ‘‘किं मय्हं घरावासेन, इदानेव पब्बजिस्सामी’’ति भिक्खूनं सन्तिकं गन्त्वा पब्बजि। पब्बजितम्पि नं माता उप्पब्बाजेतुकामा नानानयेहि पलोभेति। सो तस्सा अवसरं अदत्वा अत्तनो अज्झासयं पकासेन्तो –
Yathākaḷīro susu vaḍḍhitaggoti āyasmato ātumattherassa gāthā. Kā uppatti? Sopi purimabuddhesu katādhikāro tattha tattha bhave vivaṭṭūpanissayaṃ puññaṃ ācinanto ito ekanavute kappe kulagehe nibbattitvā viññutaṃ patto vipassiṃ bhagavantaṃ antaravīthiyaṃ gacchantaṃ disvā pasannamānaso gandhodakena gandhacuṇṇena ca pūjaṃ akāsi. So tena puññakammena devaloke nibbatto aparāparaṃ sugatīsuyeva saṃsaranto kassapassa bhagavato sāsane pabbajitvā samaṇadhammaṃ akāsi, ñāṇassa pana aparipakkattā visesaṃ nibbattetuṃ nāsakkhi. Atha imasmiṃ buddhuppāde sāvatthiyaṃ seṭṭhiputto hutvā nibbatti, ātumotissa nāmaṃ ahosi. Tassa vayappattassa mātā ‘‘puttassa me bhariyaṃ ānessāmā’’ti ñātakehi sammantesi. So taṃ upadhāretvā hetusampattiyā codiyamāno ‘‘kiṃ mayhaṃ gharāvāsena, idāneva pabbajissāmī’’ti bhikkhūnaṃ santikaṃ gantvā pabbaji. Pabbajitampi naṃ mātā uppabbājetukāmā nānānayehi palobheti. So tassā avasaraṃ adatvā attano ajjhāsayaṃ pakāsento –
७२.
72.
‘‘यथा कळीरो सुसु वड्ढितग्गो, दुन्निक्खमो होति पसाखजातो।
‘‘Yathā kaḷīro susu vaḍḍhitaggo, dunnikkhamo hoti pasākhajāto;
एवं अहं भरियायानीताय, अनुमञ्ञ मं पब्बजितोम्हि दानी’’ति॥ –
Evaṃ ahaṃ bhariyāyānītāya, anumañña maṃ pabbajitomhi dānī’’ti. –
गाथं अभासि।
Gāthaṃ abhāsi.
तत्थ कळीरोति अङ्कुरो, इध पन वंसङ्कुरो अधिप्पेतो। सुसूति तरुणो। वड्ढितग्गोति पवड्ढितसाखो। सुसुवड्ढितग्गोति वा सुट्ठु वड्ढितसाखो सञ्जातपत्तसाखो। दुन्निक्खमोति वेळुगुम्बतो निक्खामेतुं नीहरितुं असक्कुणेय्यो। पसाखजातोति जातपसाखो, साखानम्पि पब्बे पब्बे उप्पन्नअनुसाखो। एवं अहं भरियायानीतायाति यथा वंसो वड्ढितग्गो वंसन्तरेसु संसट्ठ साखापसाखो वेळुगुम्बतो दुन्नीहरणीयो होति, एवं अहम्पि भरियाय मय्हं आनीताय पुत्तधीतादिवसेन वड्ढितग्गो आसत्तिवसेन घरावासतो दुन्नीहरणीयो भवेय्यं। यथा पन वंसकळीरो असञ्जातसाखबन्धो वेळुगुम्बतो सुनीहरणीयोव होति, एवं अहम्पि असञ्जातपुत्तदारादिबन्धो सुनीहरणीयो होमि, तस्मा अनानीताय एव भरियाय अनुमञ्ञ मं अत्तनाव मं अनुजानापेत्वा। पब्बजितोम्हि दानीति, ‘‘इदानि पन पब्बजितो अम्हि, साधु सुट्ठू’’ति अत्तनो नेक्खम्माभिरतिं पकासेसि, अथ वा ‘‘अनुमञ्ञ मं पब्बजितोम्हि दानी’’ति मातु कथेति। अयञ्हेत्थ अत्थो – यदिपि ताय पुब्बे नानुमतं, इदानि पन पब्बजितो अम्हि, तस्मा अनुमञ्ञ अनुजानाहि मं समणभावेयेव ठातुं, नाहं तया निवत्तनीयोति । एवं पन कथेन्तो यथाठितोव विपस्सनं वड्ढेत्वा मग्गपटिपाटिया किलेसे खेपेत्वा छळभिञ्ञो अहोसि। तेन वुत्तं अपदाने (अप॰ थेर १.१३.३५-४०) –
Tattha kaḷīroti aṅkuro, idha pana vaṃsaṅkuro adhippeto. Susūti taruṇo. Vaḍḍhitaggoti pavaḍḍhitasākho. Susuvaḍḍhitaggoti vā suṭṭhu vaḍḍhitasākho sañjātapattasākho. Dunnikkhamoti veḷugumbato nikkhāmetuṃ nīharituṃ asakkuṇeyyo. Pasākhajātoti jātapasākho, sākhānampi pabbe pabbe uppannaanusākho. Evaṃ ahaṃ bhariyāyānītāyāti yathā vaṃso vaḍḍhitaggo vaṃsantaresu saṃsaṭṭha sākhāpasākho veḷugumbato dunnīharaṇīyo hoti, evaṃ ahampi bhariyāya mayhaṃ ānītāya puttadhītādivasena vaḍḍhitaggo āsattivasena gharāvāsato dunnīharaṇīyo bhaveyyaṃ. Yathā pana vaṃsakaḷīro asañjātasākhabandho veḷugumbato sunīharaṇīyova hoti, evaṃ ahampi asañjātaputtadārādibandho sunīharaṇīyo homi, tasmā anānītāya eva bhariyāya anumañña maṃ attanāva maṃ anujānāpetvā. Pabbajitomhi dānīti, ‘‘idāni pana pabbajito amhi, sādhu suṭṭhū’’ti attano nekkhammābhiratiṃ pakāsesi, atha vā ‘‘anumañña maṃ pabbajitomhi dānī’’ti mātu katheti. Ayañhettha attho – yadipi tāya pubbe nānumataṃ, idāni pana pabbajito amhi, tasmā anumañña anujānāhi maṃ samaṇabhāveyeva ṭhātuṃ, nāhaṃ tayā nivattanīyoti . Evaṃ pana kathento yathāṭhitova vipassanaṃ vaḍḍhetvā maggapaṭipāṭiyā kilese khepetvā chaḷabhiñño ahosi. Tena vuttaṃ apadāne (apa. thera 1.13.35-40) –
‘‘निसज्ज पासादवरे, विपस्सिं अद्दसं जिनं।
‘‘Nisajja pāsādavare, vipassiṃ addasaṃ jinaṃ;
ककुधं विलसन्तंव, सब्बञ्ञुं तमनासकं॥
Kakudhaṃ vilasantaṃva, sabbaññuṃ tamanāsakaṃ.
‘‘पासादस्साविदूरे च, गच्छति लोकनायको।
‘‘Pāsādassāvidūre ca, gacchati lokanāyako;
पभा निद्धावते तस्स, यथा च सतरंसिनो॥
Pabhā niddhāvate tassa, yathā ca sataraṃsino.
‘‘गन्धोदकञ्च पग्गय्ह, बुद्धसेट्ठं समोकिरिं।
‘‘Gandhodakañca paggayha, buddhaseṭṭhaṃ samokiriṃ;
तेन चित्तप्पसादेन, तत्थ कालङ्कतो अहं॥
Tena cittappasādena, tattha kālaṅkato ahaṃ.
‘‘एकनवुतितो कप्पे, यं गन्धोदकमाकिरिं।
‘‘Ekanavutito kappe, yaṃ gandhodakamākiriṃ;
दुग्गतिं नाभिजानामि, बुद्धपूजायिदं फलं॥
Duggatiṃ nābhijānāmi, buddhapūjāyidaṃ phalaṃ.
‘‘एकतिंसे इतो कप्पे, सुगन्धो नाम खत्तियो।
‘‘Ekatiṃse ito kappe, sugandho nāma khattiyo;
सत्तरतनसम्पन्नो, चक्कवत्ती महब्बलो॥
Sattaratanasampanno, cakkavattī mahabbalo.
‘‘किलेसा झापिता मय्हं…पे॰… कतं बुद्धस्स सासन’’न्ति॥
‘‘Kilesā jhāpitā mayhaṃ…pe… kataṃ buddhassa sāsana’’nti.
छळभिञ्ञो पन हुत्वा मातरं आपुच्छित्वा तस्सा पेक्खन्तियायेव आकासेन पक्कामि। सो अरहत्तप्पत्तिया उत्तरिकालम्पि अन्तरन्तरा तमेव गाथं पच्चुदाहासि।
Chaḷabhiñño pana hutvā mātaraṃ āpucchitvā tassā pekkhantiyāyeva ākāsena pakkāmi. So arahattappattiyā uttarikālampi antarantarā tameva gāthaṃ paccudāhāsi.
तत्थ ‘‘पब्बजितोम्ही’’ति इमिनापदेसेन अयम्पि थेरस्स अञ्ञाब्याकरणगाथा अहोसि अत्तनो सन्ताने रागादिमलस्स पब्बाजितभावदीपनतो। तेनाह भगवा – ‘‘पब्बाजयमत्तनो मलं, तस्मा ‘पब्बजितो’ति वुच्चती’’ति (ध॰ प॰ ३८८)।
Tattha ‘‘pabbajitomhī’’ti imināpadesena ayampi therassa aññābyākaraṇagāthā ahosi attano santāne rāgādimalassa pabbājitabhāvadīpanato. Tenāha bhagavā – ‘‘pabbājayamattano malaṃ, tasmā ‘pabbajito’ti vuccatī’’ti (dha. pa. 388).
आतुमत्थेरगाथावण्णना निट्ठिता।
Ātumattheragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / थेरगाथापाळि • Theragāthāpāḷi / २. आतुमत्थेरगाथा • 2. Ātumattheragāthā
