| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / नेत्तिप्पकरण-अट्ठकथा • Nettippakaraṇa-aṭṭhakathā |
७. आवट्टहारविभङ्गवण्णना
7. Āvaṭṭahāravibhaṅgavaṇṇanā
२९. तत्थ कतमो आवट्टो हारोति आवट्टहारविभङ्गो। तत्थ आरम्भथाति आरम्भधातुसङ्खातं वीरियं करोथ। निक्कमथाति कोसज्जपक्खतो निक्खन्तत्ता निक्कमधातुसङ्खातं तदुत्तरिवीरियं करोथ। युञ्जथ बुद्धसासनेति यस्मा सीलसंवरो इन्द्रियेसु गुत्तद्वारता भोजने मत्तञ्ञुता सतिसम्पजञ्ञन्ति इमेसु धम्मेसु पतिट्ठितानं जागरियानुयोगवसेन आरम्भनिक्कमधातुयो सम्पज्जन्ति, तस्मा तथाभूतसमथविपस्सनासङ्खाते भगवतो सासने युत्तप्पयुत्ता होथ। धुनाथ मच्चुनो सेनं, नळागारंव कुञ्जरोति एवं पटिपज्जन्ता च तेधातुइस्सरस्स मच्चुराजस्स वसं सत्ते नेतीति तस्स सेनासङ्खातं अबलं दुब्बलं यथा नाम बलूपपन्नो कुञ्जरो नळेहि कतं अगारं खणेनेव विद्धंसेति, एवमेव किलेसगणं धुनाथ विधमथ विद्धंसेथाति अत्थो (सं॰ नि॰ अट्ठ॰ १.१.१८५)।
29.Tatthakatamo āvaṭṭo hāroti āvaṭṭahāravibhaṅgo. Tattha ārambhathāti ārambhadhātusaṅkhātaṃ vīriyaṃ karotha. Nikkamathāti kosajjapakkhato nikkhantattā nikkamadhātusaṅkhātaṃ taduttarivīriyaṃ karotha. Yuñjatha buddhasāsaneti yasmā sīlasaṃvaro indriyesu guttadvāratā bhojane mattaññutā satisampajaññanti imesu dhammesu patiṭṭhitānaṃ jāgariyānuyogavasena ārambhanikkamadhātuyo sampajjanti, tasmā tathābhūtasamathavipassanāsaṅkhāte bhagavato sāsane yuttappayuttā hotha. Dhunātha maccuno senaṃ, naḷāgāraṃva kuñjaroti evaṃ paṭipajjantā ca tedhātuissarassa maccurājassa vasaṃ satte netīti tassa senāsaṅkhātaṃ abalaṃ dubbalaṃ yathā nāma balūpapanno kuñjaro naḷehi kataṃ agāraṃ khaṇeneva viddhaṃseti, evameva kilesagaṇaṃ dhunātha vidhamatha viddhaṃsethāti attho (saṃ. ni. aṭṭha. 1.1.185).
इदानि यदत्थं अयं गाथा निक्खित्ता, तं योजेत्वा दस्सेतुं ‘‘आरम्भथ निक्कमथाति वीरियस्स पदट्ठान’’न्तिआदि वुत्तं। तत्थ आरम्भथ निक्कमथाति इदं वचनं वीरियस्स पदट्ठानं वीरियपयोगस्स कारणं वीरियारम्भे नियोजनतो, ‘‘योगा वे जायती भूरी’’ति (ध॰ प॰ २८२) वचनतो योगो भावना। तत्थ विपस्सनाभावनाय वक्खमानत्ता समाधिभावना इधाधिप्पेताति वुत्तं – ‘‘युञ्जथ बुद्धसासनेति समाधिस्स पदट्ठान’’न्ति। ‘‘मच्चुनो सेन’’न्ति वुत्ताय किलेससेनाय सम्मा धुननं ञाणेनेव होतीति आह – ‘‘धुनाथ…पे॰… पदट्ठान’’न्ति। पुन यथावुत्तवीरियसमाधिपञ्ञासम्पयुत्तेसु आधिपच्चकिच्चताय पपञ्चप्पहानसमत्था वट्टमूलं छिन्दित्वा विवट्टं पापेन्ति चाति दस्सनत्थं ‘‘आरम्भथ निक्कमथाति वीरियिन्द्रियस्स पदट्ठान’’न्तिआदि वुत्तं। इमानि पदट्ठानानि देसनाति ‘‘यानिमानि वीरियस्स पदट्ठान’’न्तिआदिना वीरियादीनं पदट्ठानानि वुत्तानि, सा आरम्भथ निक्कमथाति आदिदेसना, न वीरियारम्भवत्थुआदीनीति अत्थो। तथा चेव संवण्णितं।
Idāni yadatthaṃ ayaṃ gāthā nikkhittā, taṃ yojetvā dassetuṃ ‘‘ārambhatha nikkamathāti vīriyassa padaṭṭhāna’’ntiādi vuttaṃ. Tattha ārambhatha nikkamathāti idaṃ vacanaṃ vīriyassa padaṭṭhānaṃ vīriyapayogassa kāraṇaṃ vīriyārambhe niyojanato, ‘‘yogā ve jāyatī bhūrī’’ti (dha. pa. 282) vacanato yogo bhāvanā. Tattha vipassanābhāvanāya vakkhamānattā samādhibhāvanā idhādhippetāti vuttaṃ – ‘‘yuñjatha buddhasāsaneti samādhissa padaṭṭhāna’’nti. ‘‘Maccuno sena’’nti vuttāya kilesasenāya sammā dhunanaṃ ñāṇeneva hotīti āha – ‘‘dhunātha…pe… padaṭṭhāna’’nti. Puna yathāvuttavīriyasamādhipaññāsampayuttesu ādhipaccakiccatāya papañcappahānasamatthā vaṭṭamūlaṃ chinditvā vivaṭṭaṃ pāpenti cāti dassanatthaṃ ‘‘ārambhatha nikkamathāti vīriyindriyassa padaṭṭhāna’’ntiādi vuttaṃ. Imāni padaṭṭhānāni desanāti ‘‘yānimāni vīriyassa padaṭṭhāna’’ntiādinā vīriyādīnaṃ padaṭṭhānāni vuttāni, sā ārambhatha nikkamathāti ādidesanā, na vīriyārambhavatthuādīnīti attho. Tathā ceva saṃvaṇṇitaṃ.
एवं यथानिक्खित्ताय देसनाय पदट्ठानवसेन अत्थं निद्धारेत्वा इदानि तं सभागविसभागधम्मवसेन आवट्टेतुकामो तस्स भूमिं दस्सेतुं ‘‘अयुञ्जन्तानं वा सत्तानं योगे युञ्जन्तानं वा आरम्भो’’तिआदिमाह। तस्सत्थो – योगे भावनायं तं अयुञ्जन्तानं वा सत्तानं अपरिपक्कञाणानं वासनाभागेन आयतिं विजाननत्थं अयं देसनारम्भो युञ्जन्तानं वा परिपक्कञाणानन्ति।
Evaṃ yathānikkhittāya desanāya padaṭṭhānavasena atthaṃ niddhāretvā idāni taṃ sabhāgavisabhāgadhammavasena āvaṭṭetukāmo tassa bhūmiṃ dassetuṃ ‘‘ayuñjantānaṃ vā sattānaṃ yoge yuñjantānaṃ vā ārambho’’tiādimāha. Tassattho – yoge bhāvanāyaṃ taṃ ayuñjantānaṃ vā sattānaṃ aparipakkañāṇānaṃ vāsanābhāgena āyatiṃ vijānanatthaṃ ayaṃ desanārambho yuñjantānaṃ vā paripakkañāṇānanti.
सो पमादो दुविधोति येन पमादेन भावनं नानुयुञ्जन्ति, सो पमादो अत्तनो कारणभेदेन दुविधो। अञ्ञाणेनाति पञ्चन्नं खन्धानं सलक्खणसामञ्ञलक्खणपटिच्छादकेन सम्मोहेन। निवुतोति छादितो। ञेय्यट्ठानन्ति ञेय्यञ्च तं ‘‘इति रूपं, इति रूपस्स समुदयो’’तिआदिना ञाणस्स पवत्तनट्ठानञ्चाति ञेय्यट्ठानं। अनेकभेदत्ता पापधम्मानं तब्बसेन अनेकभेदोपि पमादो मूलभूताय अविज्जाय वसेन एको एवाति आह – ‘‘एकविधो अविज्जाया’’ति। लाभविनिच्छयपरिग्गहमच्छरियानि परियेसनाआरक्खापरिभोगेसु अन्तोगधानि। छन्दरागज्झोसाना तण्हा एवाति तण्हामूलकेपि धम्मे एत्थेव पक्खिपित्वा ‘‘तिविधो तण्हाया’’ति वुत्तं।
So pamādo duvidhoti yena pamādena bhāvanaṃ nānuyuñjanti, so pamādo attano kāraṇabhedena duvidho. Aññāṇenāti pañcannaṃ khandhānaṃ salakkhaṇasāmaññalakkhaṇapaṭicchādakena sammohena. Nivutoti chādito. Ñeyyaṭṭhānanti ñeyyañca taṃ ‘‘iti rūpaṃ, iti rūpassa samudayo’’tiādinā ñāṇassa pavattanaṭṭhānañcāti ñeyyaṭṭhānaṃ. Anekabhedattā pāpadhammānaṃ tabbasena anekabhedopi pamādo mūlabhūtāya avijjāya vasena eko evāti āha – ‘‘ekavidho avijjāyā’’ti. Lābhavinicchayapariggahamacchariyāni pariyesanāārakkhāparibhogesu antogadhāni. Chandarāgajjhosānā taṇhā evāti taṇhāmūlakepi dhamme ettheva pakkhipitvā ‘‘tividho taṇhāyā’’ti vuttaṃ.
रूपीसु भवेसूति रूपधम्मेसु। अज्झोसानन्ति तण्हाभिनिवेसो। एतेन ‘‘तण्हाय रूपकायो पदट्ठान’’न्ति पदस्स अत्थं विवरति। अनादिमति हि संसारे इत्थिपुरिसा अञ्ञमञ्ञरूपाभिरामा, अयञ्चत्थो चित्तपरियादानसुत्तेन (अ॰ नि॰ १.१-१०) दीपेतब्बो। अरूपीसु सम्मोहोति फस्सादीनं अतिसुखुमसभावत्ता सन्ततिसमूहकिच्चारम्मणघनविनिब्भोगस्स दुक्करत्ता च अरूपधम्मेसु सम्मोहो, सत्तानं पतिट्ठितोति वचनसेसो। एवं निद्धारिते रूपकायनामकायसङ्खाते उपादानक्खन्धपञ्चके आरम्मणकरणवसेन पवत्तं तण्हञ्च अविज्जञ्च अविसेसेन वुत्तं चतुपादानानं वसेन विभजित्वा तेसं खन्धानं उपादानानञ्च दुक्खसमुदयभावेन सहपरिञ्ञेय्यपहातब्बभावं दस्सेति ‘‘तत्थ रूपकायो’’तिआदिना।
Rūpīsu bhavesūti rūpadhammesu. Ajjhosānanti taṇhābhiniveso. Etena ‘‘taṇhāya rūpakāyo padaṭṭhāna’’nti padassa atthaṃ vivarati. Anādimati hi saṃsāre itthipurisā aññamaññarūpābhirāmā, ayañcattho cittapariyādānasuttena (a. ni. 1.1-10) dīpetabbo. Arūpīsu sammohoti phassādīnaṃ atisukhumasabhāvattā santatisamūhakiccārammaṇaghanavinibbhogassa dukkarattā ca arūpadhammesu sammoho, sattānaṃ patiṭṭhitoti vacanaseso. Evaṃ niddhārite rūpakāyanāmakāyasaṅkhāte upādānakkhandhapañcake ārammaṇakaraṇavasena pavattaṃ taṇhañca avijjañca avisesena vuttaṃ catupādānānaṃ vasena vibhajitvā tesaṃ khandhānaṃ upādānānañca dukkhasamudayabhāvena sahapariññeyyapahātabbabhāvaṃ dasseti ‘‘tattha rūpakāyo’’tiādinā.
३०. एवं पमादमुखेन पुरिमसच्चद्वयं निद्धारेत्वा पमादमुखेनेव अपरम्पि सच्चद्वयं निद्धारेतुं ‘‘तत्थ यो’’तिआदि वुत्तं। तत्थ तस्साति तस्स पमादस्स। सम्पटिवेधेनाति सम्मा परिजाननेन अस्सादादीनं जाननेन। रक्खणा पटिसंहरणाति अत्तनो चित्तस्स रक्खणसङ्खाता पमादस्स पटिसंहरणा, तप्पटिपक्खेन सङ्कोचना अप्पमादानुयोगेन या खेपना। अयं समथोति किच्चेन समाधिं दस्सेति। अयं वोदानपक्खविसभागधम्मवसेन आवट्टना। ‘‘यदा जानाति कामानं…पे॰… आनिसंस’’न्ति इमिना समथाधिगमस्स उपायं दस्सेति।
30. Evaṃ pamādamukhena purimasaccadvayaṃ niddhāretvā pamādamukheneva aparampi saccadvayaṃ niddhāretuṃ ‘‘tattha yo’’tiādi vuttaṃ. Tattha tassāti tassa pamādassa. Sampaṭivedhenāti sammā parijānanena assādādīnaṃ jānanena. Rakkhaṇā paṭisaṃharaṇāti attano cittassa rakkhaṇasaṅkhātā pamādassa paṭisaṃharaṇā, tappaṭipakkhena saṅkocanā appamādānuyogena yā khepanā. Ayaṃ samathoti kiccena samādhiṃ dasseti. Ayaṃ vodānapakkhavisabhāgadhammavasena āvaṭṭanā. ‘‘Yadā jānāti kāmānaṃ…pe… ānisaṃsa’’nti iminā samathādhigamassa upāyaṃ dasseti.
तत्थ कामानन्ति वत्थुकामानञ्च किलेसकामानञ्च। अस्सादञ्च अस्सादतोति कामे पटिच्च उप्पज्जमानं सुखसोमनस्ससङ्खातं अस्सादं अस्सादताय अस्सादमत्ततो। आदीनवन्ति ‘‘अप्पस्सादा कामा बहुदुक्खा’’तिआदिना (म॰ नि॰ १.२३६) वुत्तं आदीनवं दोसं। निस्सरणन्ति पठमज्झानं। वुत्तञ्हेतं – ‘‘कामानमेतं निस्सरणं यदिदं नेक्खम्म’’न्ति (इतिवु॰ ७२)। ओकारन्ति लामकभावं। संकिलेसन्ति संकिलिस्सनं। कामहेतु हि सत्ता संकिलिस्सन्ति। वोदानन्ति विसुज्झनं। नेक्खम्मे च आनिसंसन्ति नीवरणप्पहानादिगुणविसेसयोगं। तत्थाति तस्मिं यथावुत्ते समथे सति। या वीमंसाति या पञ्ञा। ‘‘समाहितो, भिक्खवे, भिक्खु यथाभूतं पजानाती’’ति (सं॰ नि॰ ५.१०७१) हि वुत्तं। यथा तण्हासहिताव अविज्जा सङ्खारानं पच्चयो, एवं अविज्जासहिताव तण्हा उपादानानं पच्चयो। तासु निरुद्धासु उपादानादीनं अभावो एवाति तण्हाअविज्जापहानेन सकलवट्टदुक्खनिरोधं दस्सेन्तो ‘‘इमेसु द्वीसु धम्मेसु पहीनेसू’’तिआदिमाह। इमानि चत्तारि सच्चानि विसभागसभागधम्मावट्टनवसेन निद्धारितानीति अधिप्पायो।
Tattha kāmānanti vatthukāmānañca kilesakāmānañca. Assādañca assādatoti kāme paṭicca uppajjamānaṃ sukhasomanassasaṅkhātaṃ assādaṃ assādatāya assādamattato. Ādīnavanti ‘‘appassādā kāmā bahudukkhā’’tiādinā (ma. ni. 1.236) vuttaṃ ādīnavaṃ dosaṃ. Nissaraṇanti paṭhamajjhānaṃ. Vuttañhetaṃ – ‘‘kāmānametaṃ nissaraṇaṃ yadidaṃ nekkhamma’’nti (itivu. 72). Okāranti lāmakabhāvaṃ. Saṃkilesanti saṃkilissanaṃ. Kāmahetu hi sattā saṃkilissanti. Vodānanti visujjhanaṃ. Nekkhamme ca ānisaṃsanti nīvaraṇappahānādiguṇavisesayogaṃ. Tatthāti tasmiṃ yathāvutte samathe sati. Yā vīmaṃsāti yā paññā. ‘‘Samāhito, bhikkhave, bhikkhu yathābhūtaṃ pajānātī’’ti (saṃ. ni. 5.1071) hi vuttaṃ. Yathā taṇhāsahitāva avijjā saṅkhārānaṃ paccayo, evaṃ avijjāsahitāva taṇhā upādānānaṃ paccayo. Tāsu niruddhāsu upādānādīnaṃ abhāvo evāti taṇhāavijjāpahānena sakalavaṭṭadukkhanirodhaṃ dassento ‘‘imesu dvīsu dhammesu pahīnesū’’tiādimāha. Imāni cattāri saccāni visabhāgasabhāgadhammāvaṭṭanavasena niddhāritānīti adhippāyo.
एवं वोदानपक्खं निक्खिपित्वा तस्स विसभागधम्मवसेन सभागधम्मवसेन च आवट्टनं दस्सेत्वा इदानि संकिलेसपक्खं निक्खिपित्वा तस्स विसभागधम्मवसेन सभागधम्मवसेन च आवट्टनं दस्सेतुं ‘‘यथापि मूले’’ति गाथमाह। तस्सत्थो – यथा नाम पतिट्ठाहेतुभावेन मूलन्ति लद्धवोहारे भूमिगते रुक्खस्स अवयवे फरसुछेदादिअन्तरायाभावेन अनुपद्दवे ततो एव दळ्हे थिरे सति खन्धे छिन्नेपि अस्सत्थादिरुक्खो रुहति, एवमेव तण्हानुसयसङ्खाते अत्तभावरुक्खस्स मूले मग्गञाणफरसुना अनुपच्छिन्ने तयिदं दुक्खं पुनप्पुनं अपरापरभावेन निब्बत्तति न निरुज्झतीति। कामतण्हादिनिवत्तनत्थं ‘‘भवतण्हाया’’ति वुत्तं। एतस्स धम्मस्स पच्चयोति एतस्स भवतण्हासङ्खातस्स धम्मस्स भवेसु आदीनवप्पटिच्छादनादिवसेन अस्सादग्गहणस्स पच्चयो। वुत्तञ्हेतं – ‘‘संयोजनीयेसु, भिक्खवे, धम्मेसु अस्सादानुपस्सिनो तण्हा पवड्ढती’’ति (सं॰ नि॰ २.५७)। तेनेवाह – ‘‘अविज्जापच्चया हि भवतण्हा’’ति। इध समथो विपस्सना च मग्गसमाधि मग्गपञ्ञा च अधिप्पेताति आह – ‘‘येन तण्हानुसयं समूहनती’’तिआदि। इमानि चत्तारि सच्चानीति विसभागसभागधम्मावट्टनवसेन निद्धारितानीति। सेसं वुत्तनयमेव।
Evaṃ vodānapakkhaṃ nikkhipitvā tassa visabhāgadhammavasena sabhāgadhammavasena ca āvaṭṭanaṃ dassetvā idāni saṃkilesapakkhaṃ nikkhipitvā tassa visabhāgadhammavasena sabhāgadhammavasena ca āvaṭṭanaṃ dassetuṃ ‘‘yathāpi mūle’’ti gāthamāha. Tassattho – yathā nāma patiṭṭhāhetubhāvena mūlanti laddhavohāre bhūmigate rukkhassa avayave pharasuchedādiantarāyābhāvena anupaddave tato eva daḷhe thire sati khandhe chinnepi assatthādirukkho ruhati, evameva taṇhānusayasaṅkhāte attabhāvarukkhassa mūle maggañāṇapharasunā anupacchinne tayidaṃ dukkhaṃ punappunaṃ aparāparabhāvena nibbattati na nirujjhatīti. Kāmataṇhādinivattanatthaṃ ‘‘bhavataṇhāyā’’ti vuttaṃ. Etassa dhammassa paccayoti etassa bhavataṇhāsaṅkhātassa dhammassa bhavesu ādīnavappaṭicchādanādivasena assādaggahaṇassa paccayo. Vuttañhetaṃ – ‘‘saṃyojanīyesu, bhikkhave, dhammesu assādānupassino taṇhā pavaḍḍhatī’’ti (saṃ. ni. 2.57). Tenevāha – ‘‘avijjāpaccayā hi bhavataṇhā’’ti. Idha samatho vipassanā ca maggasamādhi maggapaññā ca adhippetāti āha – ‘‘yena taṇhānusayaṃ samūhanatī’’tiādi. Imāni cattāri saccānīti visabhāgasabhāgadhammāvaṭṭanavasena niddhāritānīti. Sesaṃ vuttanayameva.
इदानि न केवलं निद्धारितेहेव विसभागसभागधम्मेहि आवट्टनं, अथ खो पाळिआगतेहिपि तेहि आवट्टनं आवट्टहारोति दस्सनत्थं ‘‘सब्बपापस्स अकरण’’न्ति गाथमाह । तत्थ सब्बपापस्साति सब्बाकुसलस्स। अकरणन्ति अनुप्पादनं। कुसलस्साति चतुभूमककुसलस्स। उपसम्पदाति पटिलाभो। सचित्तपरियोदापनन्ति अत्तनो चित्तवोदानं, तं पन अरहत्तेन होति। इति सीलसंवरेन सब्बपापं पहाय समथविपस्सनाहि कुसलं सम्पादेत्वा अरहत्तफलेन चित्तं परियोदपेतब्बन्ति एतं बुद्धान सासनं ओवादो अनुसिट्ठीति अयं सङ्खेपत्थो, वित्थारतो पन अत्थो पाळितो एव विञ्ञायति।
Idāni na kevalaṃ niddhāriteheva visabhāgasabhāgadhammehi āvaṭṭanaṃ, atha kho pāḷiāgatehipi tehi āvaṭṭanaṃ āvaṭṭahāroti dassanatthaṃ ‘‘sabbapāpassa akaraṇa’’nti gāthamāha . Tattha sabbapāpassāti sabbākusalassa. Akaraṇanti anuppādanaṃ. Kusalassāti catubhūmakakusalassa. Upasampadāti paṭilābho. Sacittapariyodāpananti attano cittavodānaṃ, taṃ pana arahattena hoti. Iti sīlasaṃvarena sabbapāpaṃ pahāya samathavipassanāhi kusalaṃ sampādetvā arahattaphalena cittaṃ pariyodapetabbanti etaṃ buddhāna sāsanaṃ ovādo anusiṭṭhīti ayaṃ saṅkhepattho, vitthārato pana attho pāḷito eva viññāyati.
तत्थ ‘‘सब्बपापं नामा’’तिआदीसु दोससमुट्ठानन्ति दोसो समुट्ठानमेव एतस्साति दोससमुट्ठानं, न दोसो एव समुट्ठानन्ति। लोभसमुट्ठानायपि पिसुणवाचाय सम्भवतो। कायदुच्चरितन्ति पदं अपेक्खित्वा ‘‘दोससमुट्ठान’’न्ति नपुंसकनिद्देसो। लोभसमुट्ठानं मोहसमुट्ठानन्ति एत्थापि एसेव नयो। सम्फप्पलापो उद्धच्चचित्तेन पवत्तयतीति अधिप्पायेन तस्स मोहसमुट्ठानता वुत्ता।
Tattha ‘‘sabbapāpaṃ nāmā’’tiādīsu dosasamuṭṭhānanti doso samuṭṭhānameva etassāti dosasamuṭṭhānaṃ, na doso eva samuṭṭhānanti. Lobhasamuṭṭhānāyapi pisuṇavācāya sambhavato. Kāyaduccaritanti padaṃ apekkhitvā ‘‘dosasamuṭṭhāna’’nti napuṃsakaniddeso. Lobhasamuṭṭhānaṃ mohasamuṭṭhānanti etthāpi eseva nayo. Samphappalāpo uddhaccacittena pavattayatīti adhippāyena tassa mohasamuṭṭhānatā vuttā.
एवं दुच्चरितअकुसलकम्मपथकम्मविभागेन ‘‘सब्बपाप’’न्ति एत्थ वुत्तपापं विभजित्वा इदानिस्स अकुसलमूलवसेन अगतिगमनविभागम्पि दस्सेतुं ‘‘अकुसलमूल’’न्तिआदि वुत्तं। तत्थ अकुसलमूलं पयोगं गच्छन्तन्ति लोभादिअकुसलानि कायवचीपयोगं गच्छन्तानि, कायवचीपयोगं समुट्ठापेन्तानीति अत्थो। छन्दाति छन्दहेतु। यं छन्दा अगतिं गच्छति, इदं लोभसमुट्ठानन्ति छन्दा अगतिं गच्छतीति यदेतं अगतिगमनं, इदं लोभसमुट्ठानन्ति। एवं सेसेसुपि अत्थो दट्ठब्बो। एत्तावता ‘‘सब्बपापस्स अकरण’’न्ति एत्थ पापं दस्सेत्वा इदानि तस्स अकरणं दस्सेन्तो ‘‘लोभो…पे॰… पञ्ञाया’’ति तीहि कुसलमूलेहि तिण्णं अकुसलमूलानं पहानवसेन सब्बपापस्स अकरणं अनुप्पादनमाह। तथा लोभो उपेक्खायातिआदिना ब्रह्मविहारेहि। तत्थ अरतिं वूपसमेन्ती मुदिता तस्सा मूलभूतं मोहं पजहतीति कत्वा वुत्तं – ‘‘मोहो मुदिताय पहानं अब्भत्थं गच्छती’’ति।
Evaṃ duccaritaakusalakammapathakammavibhāgena ‘‘sabbapāpa’’nti ettha vuttapāpaṃ vibhajitvā idānissa akusalamūlavasena agatigamanavibhāgampi dassetuṃ ‘‘akusalamūla’’ntiādi vuttaṃ. Tattha akusalamūlaṃ payogaṃ gacchantanti lobhādiakusalāni kāyavacīpayogaṃ gacchantāni, kāyavacīpayogaṃ samuṭṭhāpentānīti attho. Chandāti chandahetu. Yaṃ chandā agatiṃ gacchati, idaṃ lobhasamuṭṭhānanti chandā agatiṃ gacchatīti yadetaṃ agatigamanaṃ, idaṃ lobhasamuṭṭhānanti. Evaṃ sesesupi attho daṭṭhabbo. Ettāvatā ‘‘sabbapāpassa akaraṇa’’nti ettha pāpaṃ dassetvā idāni tassa akaraṇaṃ dassento ‘‘lobho…pe… paññāyā’’ti tīhi kusalamūlehi tiṇṇaṃ akusalamūlānaṃ pahānavasena sabbapāpassa akaraṇaṃ anuppādanamāha. Tathā lobho upekkhāyātiādinā brahmavihārehi. Tattha aratiṃ vūpasamentī muditā tassā mūlabhūtaṃ mohaṃ pajahatīti katvā vuttaṃ – ‘‘moho muditāya pahānaṃ abbhatthaṃ gacchatī’’ti.
३१. इदानि अञ्ञेनपि परियायेन पापं तस्स अकरणञ्च दस्सेत्वा सेसपदानञ्च अत्थविभावनमुखेन सभागविसभागधम्मावट्टनं दस्सेतुं ‘‘सब्बपापं नाम अट्ठ मिच्छत्तानी’’तिआदि वुत्तं। अकिरिया अकरणं अनज्झाचारोति तीहिपि पदेहि मिच्छत्तानं अनुप्पादनमेव वदति। तथा किरिया करणं अज्झाचारोति तीहिपि पदेहि उप्पादनमेव वदति। अज्झाचारोति अधिट्ठहित्वा आचरणं। अतीतस्साति चिरकालप्पवत्तिवसेन पुराणस्स। मग्गस्साति अरियमग्गस्स। वुत्तञ्हेतं – ‘‘पुराणमग्गं पुराणं अञ्जसन्ति खो अरियस्सेतं अट्ठङ्गिकस्स मग्गस्स अधिवचन’’न्ति (सं॰ नि॰ २.६५ अत्थतो समानं)। अतीतेन वा विपस्सिना भगवता यथाधिगतं देसितभावं सन्धाय ‘‘अतीतस्स मग्गस्सा’’ति वुत्तं। विपस्सिनो हि अयं भगवतो सम्मासम्बुद्धस्स पातिमोक्खुद्देसगाथाति।
31. Idāni aññenapi pariyāyena pāpaṃ tassa akaraṇañca dassetvā sesapadānañca atthavibhāvanamukhena sabhāgavisabhāgadhammāvaṭṭanaṃ dassetuṃ ‘‘sabbapāpaṃ nāma aṭṭha micchattānī’’tiādi vuttaṃ. Akiriyā akaraṇaṃ anajjhācāroti tīhipi padehi micchattānaṃ anuppādanameva vadati. Tathā kiriyā karaṇaṃ ajjhācāroti tīhipi padehi uppādanameva vadati. Ajjhācāroti adhiṭṭhahitvā ācaraṇaṃ. Atītassāti cirakālappavattivasena purāṇassa. Maggassāti ariyamaggassa. Vuttañhetaṃ – ‘‘purāṇamaggaṃ purāṇaṃ añjasanti kho ariyassetaṃ aṭṭhaṅgikassa maggassa adhivacana’’nti (saṃ. ni. 2.65 atthato samānaṃ). Atītena vā vipassinā bhagavatā yathādhigataṃ desitabhāvaṃ sandhāya ‘‘atītassa maggassā’’ti vuttaṃ. Vipassino hi ayaṃ bhagavato sammāsambuddhassa pātimokkhuddesagāthāti.
यं पटिवेधेनाति यस्स परिञ्ञाभिसमयेन। यं परियोदापितं, अयं निरोधोति यदिपि असङ्खता धातु केनचि संकिलेसेन न संकिलिस्सति, अधिगच्छन्तस्स पन पुग्गलस्स वसेन एवं वुत्तं। तस्स हि याव संकिलेसा न विगच्छन्ति, ताव असङ्खता धातु अपरियोदपिताति वुच्चति। यथा निब्बानाधिगमेन ये खन्धा वूपसमेतब्बा, तेसं सेसभावेन असेसभावेन च ‘‘सउपादिसेसा’’ति च, ‘‘अनुपादिसेसा’’ति च वुच्चति, एवंसम्पदमिदं दट्ठब्बं।
Yaṃ paṭivedhenāti yassa pariññābhisamayena. Yaṃ pariyodāpitaṃ, ayaṃ nirodhoti yadipi asaṅkhatā dhātu kenaci saṃkilesena na saṃkilissati, adhigacchantassa pana puggalassa vasena evaṃ vuttaṃ. Tassa hi yāva saṃkilesā na vigacchanti, tāva asaṅkhatā dhātu apariyodapitāti vuccati. Yathā nibbānādhigamena ye khandhā vūpasametabbā, tesaṃ sesabhāvena asesabhāvena ca ‘‘saupādisesā’’ti ca, ‘‘anupādisesā’’ti ca vuccati, evaṃsampadamidaṃ daṭṭhabbaṃ.
इमानि पाळिआगतधम्मानं सभागविसभागधम्मावट्टनवसेन निद्धारितानि चत्तारि सच्चानि पुनपि पाळिआगतधम्मानं सभागविसभागधम्मावट्टनेन आवट्टहारं दस्सेतुं ‘‘धम्मो हवे रक्खती’’ति गाथमाह। तस्सा पदत्थो पुब्बे वुत्तो एव। धम्मोति पुञ्ञधम्मो इधाधिप्पेतो। तं विभजित्वा दस्सेन्तो ‘‘धम्मो नाम दुविधो इन्द्रियसंवरो मग्गो चा’’ति आह। इन्द्रियसंवरसीसेन चेत्थ सब्बम्पि सीलं गहितन्ति दट्ठब्बं । सब्बा उपपत्तियो दुग्गति दुक्खदुक्खतादियोगेन दुक्खा गतियोति कत्वा। यथावुत्ते दुविधे धम्मे पठमो धम्मो यथा सुचिण्णो होति, यतो च सो रक्खति, यत्थ च पतिट्ठापेति, तं सब्बं दस्सेतुं ‘‘तत्थ या संवरसीले अखण्डकारिता’’तिआदि वुत्तं। इदानि तस्स धम्मस्स अपायतो रक्खणे एकन्तिकभावं विभावेतुं गामणिसंयुत्ते (सं॰ नि॰ ४.३५८) असिबन्धकपुत्तसुत्तं आभतं।
Imāni pāḷiāgatadhammānaṃ sabhāgavisabhāgadhammāvaṭṭanavasena niddhāritāni cattāri saccāni punapi pāḷiāgatadhammānaṃ sabhāgavisabhāgadhammāvaṭṭanena āvaṭṭahāraṃ dassetuṃ ‘‘dhammo have rakkhatī’’ti gāthamāha. Tassā padattho pubbe vutto eva. Dhammoti puññadhammo idhādhippeto. Taṃ vibhajitvā dassento ‘‘dhammo nāma duvidho indriyasaṃvaro maggo cā’’ti āha. Indriyasaṃvarasīsena cettha sabbampi sīlaṃ gahitanti daṭṭhabbaṃ . Sabbā upapattiyo duggati dukkhadukkhatādiyogena dukkhā gatiyoti katvā. Yathāvutte duvidhe dhamme paṭhamo dhammo yathā suciṇṇo hoti, yato ca so rakkhati, yattha ca patiṭṭhāpeti, taṃ sabbaṃ dassetuṃ ‘‘tattha yā saṃvarasīle akhaṇḍakāritā’’tiādi vuttaṃ. Idāni tassa dhammassa apāyato rakkhaṇe ekantikabhāvaṃ vibhāvetuṃ gāmaṇisaṃyutte (saṃ. ni. 4.358) asibandhakaputtasuttaṃ ābhataṃ.
तत्थ एवन्ति पकारेन। च-सद्दो सम्पिण्डने, इमिनापि पकारेन अयमत्थो वेदितब्बोति अधिप्पायो। असिबन्धकपुत्तोति असिबन्धकस्स नाम पुत्तो। गामे जेट्ठकताय गामणी। पच्छाभूमकाति पच्छाभूमिवासिनो। कामण्डलुकाति सकमण्डलुनो। सेवालमालिकाति पातोव उदकतो सेवालञ्चेव उप्पलादीनि च गहेत्वा उदकसुद्धिभावजाननत्थं मालं कत्वा पिळन्धनका। उदकोरोहकाति सायं पातं उदकं ओरोहणका। उय्यापेन्तीति उपरियापेन्ति। सञ्ञापेन्तीति सम्मा यापेन्ति। सग्गं नाम ओक्कामेन्तीति परिवारेत्वा ठिताव ‘‘गच्छ, भो, ब्रह्मलोकं, गच्छ, भो, ब्रह्मलोक’’न्ति वदन्ता सग्गं पवेसेन्ति।
Tattha evanti pakārena. Ca-saddo sampiṇḍane, imināpi pakārena ayamattho veditabboti adhippāyo. Asibandhakaputtoti asibandhakassa nāma putto. Gāme jeṭṭhakatāya gāmaṇī. Pacchābhūmakāti pacchābhūmivāsino. Kāmaṇḍalukāti sakamaṇḍaluno. Sevālamālikāti pātova udakato sevālañceva uppalādīni ca gahetvā udakasuddhibhāvajānanatthaṃ mālaṃ katvā piḷandhanakā. Udakorohakāti sāyaṃ pātaṃ udakaṃ orohaṇakā. Uyyāpentīti upariyāpenti. Saññāpentīti sammā yāpenti. Saggaṃ nāma okkāmentīti parivāretvā ṭhitāva ‘‘gaccha, bho, brahmalokaṃ, gaccha, bho, brahmaloka’’nti vadantā saggaṃ pavesenti.
अनुपरिसक्केय्याति अनुपरिगच्छेय्य। उम्मुज्जाति उट्ठह। उप्लवाति जलस्स उपरिप्लव। थलमुप्लवाति थलं अभिरुह। तत्र यास्साति तत्र यं अस्स, यं भवेय्य। सक्खरकठलन्ति सक्खरा वा कठला वा। सा अधोगामी अस्साति सा अधो गच्छेय्य, हेट्ठागामी भवेय्य। अधो गच्छेय्याति हेट्ठा गच्छेय्य। मग्गस्साति अरियमग्गस्स। तिक्खताति तिखिणता। सा च खो न सत्थकस्स विय निसितकरणता, अथ खो इन्द्रियानं पटुभावोति दस्सेतुं ‘‘अधिमत्तता’’ति आह। ननु च अरियमग्गो अत्तना पहातब्बकिलेसे अनवसेसं समुच्छिन्दतीति अतिखिणो नाम नत्थीति? सच्चमेतं, तथापि नो च खो ‘‘यथा दिट्ठिप्पत्तस्सा’’ति वचनतो सद्धाविमुत्तदिट्ठिप्पत्तानं किलेसप्पहानं पति अत्थि काचि विसेसमत्ताति सक्का वत्तुं। अयं पन विसेसो न इधाधिप्पेतो, सब्बुपपत्तिसमतिक्कमनस्स अधिप्पेतत्ता। यस्मा पन अरियमग्गेन ओधिसो किलेसा पहीयन्ति, तञ्च नेसं तथापहानं मग्गधम्मेसु इन्द्रियानं अपाटवपाटवतरपाटवतमभावेन होतीति यो वजिरूपमधम्मेसु मत्थकप्पत्तानं अग्गमग्गधम्मानं पटुतमभावो। अयं इध मग्गस्स तिक्खताति अधिप्पेता। तेनेवाह – ‘‘अयं धम्मो सुचिण्णो सब्बाहि उपपत्तीहि रक्खती’’ति। ‘‘तस्मा रक्खितचित्तस्सा’’तिआदिना सुत्तन्तरेन (उदा॰ ३२) सुगतिसञ्ञितानम्पि उपपत्तीनं दुग्गतिभावं साधेति।
Anuparisakkeyyāti anuparigaccheyya. Ummujjāti uṭṭhaha. Uplavāti jalassa upariplava. Thalamuplavāti thalaṃ abhiruha. Tatra yāssāti tatra yaṃ assa, yaṃ bhaveyya. Sakkharakaṭhalanti sakkharā vā kaṭhalā vā. Sā adhogāmī assāti sā adho gaccheyya, heṭṭhāgāmī bhaveyya. Adho gaccheyyāti heṭṭhā gaccheyya. Maggassāti ariyamaggassa. Tikkhatāti tikhiṇatā. Sā ca kho na satthakassa viya nisitakaraṇatā, atha kho indriyānaṃ paṭubhāvoti dassetuṃ ‘‘adhimattatā’’ti āha. Nanu ca ariyamaggo attanā pahātabbakilese anavasesaṃ samucchindatīti atikhiṇo nāma natthīti? Saccametaṃ, tathāpi no ca kho ‘‘yathā diṭṭhippattassā’’ti vacanato saddhāvimuttadiṭṭhippattānaṃ kilesappahānaṃ pati atthi kāci visesamattāti sakkā vattuṃ. Ayaṃ pana viseso na idhādhippeto, sabbupapattisamatikkamanassa adhippetattā. Yasmā pana ariyamaggena odhiso kilesā pahīyanti, tañca nesaṃ tathāpahānaṃ maggadhammesu indriyānaṃ apāṭavapāṭavatarapāṭavatamabhāvena hotīti yo vajirūpamadhammesu matthakappattānaṃ aggamaggadhammānaṃ paṭutamabhāvo. Ayaṃ idha maggassa tikkhatāti adhippetā. Tenevāha – ‘‘ayaṃ dhammo suciṇṇo sabbāhi upapattīhi rakkhatī’’ti. ‘‘Tasmā rakkhitacittassā’’tiādinā suttantarena (udā. 32) sugatisaññitānampi upapattīnaṃ duggatibhāvaṃ sādheti.
३२. इदानि यथावुत्तस्स धम्मस्स विसभागधम्मानं तण्हाविज्जादीनं सभागधम्मानञ्च समथविपस्सनादीनं निद्धारणवसेन आवट्टहारं योजेत्वा दस्सेतुं ‘‘तत्थ दुग्गतीनं हेतु तण्हा च अविज्जा चा’’तिआदिमाह। तं पुब्बे वुत्तनयत्ता सुविञ्ञेय्यमेव। इदं वुच्चति ब्रह्मचरियन्ति इदं अरियं समथविपस्सनासङ्खातं मग्गब्रह्मचरियन्ति वुच्चति। यं रक्खतीति सब्बाहि दुग्गतीहि रक्खन्तस्स अरियमग्गस्स आरम्मणभूतो निरोधो रक्खन्तो विय वुत्तो, निमित्तस्स कत्तुभावेन उपचरितत्ता। इमानि चत्तारि सच्चानि विसभागसभागधम्मावट्टनवसेन निद्धारितानीति अधिप्पायो।
32. Idāni yathāvuttassa dhammassa visabhāgadhammānaṃ taṇhāvijjādīnaṃ sabhāgadhammānañca samathavipassanādīnaṃ niddhāraṇavasena āvaṭṭahāraṃ yojetvā dassetuṃ ‘‘tattha duggatīnaṃ hetu taṇhā ca avijjā cā’’tiādimāha. Taṃ pubbe vuttanayattā suviññeyyameva. Idaṃ vuccati brahmacariyanti idaṃ ariyaṃ samathavipassanāsaṅkhātaṃ maggabrahmacariyanti vuccati. Yaṃ rakkhatīti sabbāhi duggatīhi rakkhantassa ariyamaggassa ārammaṇabhūto nirodho rakkhanto viya vutto, nimittassa kattubhāvena upacaritattā. Imāni cattāri saccāni visabhāgasabhāgadhammāvaṭṭanavasena niddhāritānīti adhippāyo.
आवट्टहारविभङ्गवण्णना निट्ठिता।
Āvaṭṭahāravibhaṅgavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / नेत्तिप्पकरणपाळि • Nettippakaraṇapāḷi / ७. आवट्टहारविभङ्गो • 7. Āvaṭṭahāravibhaṅgo
टीका • Tīkā / सुत्तपिटक (टीका) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / खुद्दकनिकाय (टीका) • Khuddakanikāya (ṭīkā) / नेत्तिप्पकरण-टीका • Nettippakaraṇa-ṭīkā / ७. आवट्टहारविभङ्गवण्णना • 7. Āvaṭṭahāravibhaṅgavaṇṇanā
टीका • Tīkā / सुत्तपिटक (टीका) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / खुद्दकनिकाय (टीका) • Khuddakanikāya (ṭīkā) / नेत्तिविभाविनी • Nettivibhāvinī / ७. आवट्टहारविभङ्गविभावना • 7. Āvaṭṭahāravibhaṅgavibhāvanā
