| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / संयुत्तनिकाय (टीका) • Saṃyuttanikāya (ṭīkā) |
॥ नमो तस्स भगवतो अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स॥
Namo tassa bhagavato arahato sammāsambuddhassa
संयुत्तनिकाये
Saṃyuttanikāye
महावग्गटीका
Mahāvaggaṭīkā
१. मग्गसंयुत्तं
1. Maggasaṃyuttaṃ
१. अविज्जावग्गो
1. Avijjāvaggo
१-२. अविज्जासुत्तादिवण्णना
1-2. Avijjāsuttādivaṇṇanā
१-२. पुब्बङ्गमाति पुब्बेचरा। अविज्जा हि अञ्ञाणलक्खणा सम्मुय्हनाकारेन आरम्मणे पवत्ततीति सम्पयुत्तधम्मानम्पि तदाकारानुविधानताय पच्चयो होति। तथा हि ते अनिच्चासुभदुक्खानत्तसभावेपि धम्मे निच्चादितो गण्हन्ति, अयमस्सा तेसं सहजातवसेन पुब्बङ्गमता। यं पन मोहेन अभिभूतो पापकिरियाय आदीनवं अपस्सन्तो पाणं हनति, अदिन्नं आदियति, कामेसु मिच्छा चरति, मुसा भणति, अञ्ञम्पि विविधं दुस्सील्यं आचरति, अयमस्स सहजातवसेन च उपनिस्सयवसेन च पुब्बङ्गमता। समापज्जनायाति तब्भावापज्जनाय अकुसलप्पत्तिया। सभावपटिलाभायाति अत्तलाभाय। तेनाह ‘‘उप्पत्तिया’’ति। सा पनेसा वुत्ताकारेन अकुसलानं पुब्बङ्गमभूता अविज्जा उप्पज्जतीति सम्बन्धो। यदेतन्ति यं एतं पापाजिगुच्छनताय पापतो अलज्जनाकारसण्ठितं अहिरिकं, पापानुत्रासताय पापतो अभायनाकारसण्ठितञ्च अनोत्तप्पं, एतं द्वयं अनुदेव अन्वागतमेव। अनु-सद्देन चेत्थ एतन्ति उपयोगवचनं। अनुदेवाति एतस्स अत्थो सहेव एकतोति। एत्थ अविज्जाय वुत्तनयानुसारेन तप्पटिपक्खतो च अत्थो वेदितब्बो। अयं पन विसेसो – तत्थ यथा अकुसलकम्मपथवसेन पवत्तियं पुब्बङ्गमता अविज्जाय, एवं कुसलकम्मपथवसेन पुञ्ञकिरियवत्थुवसेन च पवत्तियं विज्जाय पुब्बङ्गमता वत्तब्बा। वीमंसाधिपतिवसेन पवत्तियं आधिपच्चाकारवसेन च पुब्बङ्गमता वेदितब्बा। द्वीहेवाति च अवधारणं आधिपच्चाकारस्स सहजातेनेव सङ्गहेतब्बतो।
1-2.Pubbaṅgamāti pubbecarā. Avijjā hi aññāṇalakkhaṇā sammuyhanākārena ārammaṇe pavattatīti sampayuttadhammānampi tadākārānuvidhānatāya paccayo hoti. Tathā hi te aniccāsubhadukkhānattasabhāvepi dhamme niccādito gaṇhanti, ayamassā tesaṃ sahajātavasena pubbaṅgamatā. Yaṃ pana mohena abhibhūto pāpakiriyāya ādīnavaṃ apassanto pāṇaṃ hanati, adinnaṃ ādiyati, kāmesu micchā carati, musā bhaṇati, aññampi vividhaṃ dussīlyaṃ ācarati, ayamassa sahajātavasena ca upanissayavasena ca pubbaṅgamatā. Samāpajjanāyāti tabbhāvāpajjanāya akusalappattiyā. Sabhāvapaṭilābhāyāti attalābhāya. Tenāha ‘‘uppattiyā’’ti. Sā panesā vuttākārena akusalānaṃ pubbaṅgamabhūtā avijjā uppajjatīti sambandho. Yadetanti yaṃ etaṃ pāpājigucchanatāya pāpato alajjanākārasaṇṭhitaṃ ahirikaṃ, pāpānutrāsatāya pāpato abhāyanākārasaṇṭhitañca anottappaṃ, etaṃ dvayaṃ anudeva anvāgatameva. Anu-saddena cettha etanti upayogavacanaṃ. Anudevāti etassa attho saheva ekatoti. Ettha avijjāya vuttanayānusārena tappaṭipakkhato ca attho veditabbo. Ayaṃ pana viseso – tattha yathā akusalakammapathavasena pavattiyaṃ pubbaṅgamatā avijjāya, evaṃ kusalakammapathavasena puññakiriyavatthuvasena ca pavattiyaṃ vijjāya pubbaṅgamatā vattabbā. Vīmaṃsādhipativasena pavattiyaṃ ādhipaccākāravasena ca pubbaṅgamatā veditabbā. Dvīhevāti ca avadhāraṇaṃ ādhipaccākārassa sahajāteneva saṅgahetabbato.
लज्जनाकारसण्ठिताति पापतो जिगुच्छनाकारसण्ठिता। भायनाकारसण्ठितन्ति उत्तसनाकारसण्ठितं। एत्थाति हिरिओत्तप्पे। विदति, विन्दतीति वा विज्जा। विद्दसूति च सप्पञ्ञपरियायोति आह ‘‘विद्दसुनोति विदुनो’’ति। याथावदिट्ठीति अविपरीता दिट्ठि, संकिलेसतो निय्यानिकदिट्ठि। सम्मादिट्ठि पहोतीति एत्थ सा विज्जा सम्मादिट्ठि वेदितब्बा। न एकतो सब्बानि लब्भन्ति सम्मावाचाकम्मन्ताजीवानं पुब्बाभिसङ्खारस्स अनेकरूपत्ता। लोकुत्तरमग्गक्खणे एकतो लब्भन्ति किच्चतो भिन्नानम्पि तासं तत्थ सरूपतो अभिन्नत्ता। एका एव हि विरति मग्गक्खणे तिस्सन्नम्पि विरतीनं किच्चं साधेन्ती पवत्तति, यथा एका एव सम्मादिट्ठि परिजाननादिवसेन चतुब्बिधकिच्चं साधेन्ती पवत्तति। तानि च खो सब्बानि अट्ठपि पठमज्झानिके मग्गे लब्भन्तीति योजना। पठमज्झानिकेति पठमझानवन्ते।
Lajjanākārasaṇṭhitāti pāpato jigucchanākārasaṇṭhitā. Bhāyanākārasaṇṭhitanti uttasanākārasaṇṭhitaṃ. Etthāti hiriottappe. Vidati, vindatīti vā vijjā. Viddasūti ca sappaññapariyāyoti āha ‘‘viddasunoti viduno’’ti. Yāthāvadiṭṭhīti aviparītā diṭṭhi, saṃkilesato niyyānikadiṭṭhi. Sammādiṭṭhi pahotīti ettha sā vijjā sammādiṭṭhi veditabbā. Na ekato sabbāni labbhanti sammāvācākammantājīvānaṃ pubbābhisaṅkhārassa anekarūpattā. Lokuttaramaggakkhaṇe ekato labbhanti kiccato bhinnānampi tāsaṃ tattha sarūpato abhinnattā. Ekā eva hi virati maggakkhaṇe tissannampi viratīnaṃ kiccaṃ sādhentī pavattati, yathā ekā eva sammādiṭṭhi parijānanādivasena catubbidhakiccaṃ sādhentī pavattati. Tāni ca kho sabbāni aṭṭhapi paṭhamajjhānike magge labbhantīti yojanā. Paṭhamajjhāniketi paṭhamajhānavante.
तथाभूतस्साति अरियमग्गसमङ्गिनो। यस्मा महासळायतनसुत्ते वुत्तं ‘‘सम्मादिट्ठिआदीनं पञ्चन्नं एव अङ्गानं वसेना’’ति, तस्मा पञ्चङ्गिको लोकुत्तरमग्गो होति। ‘‘पुब्बेव खो पना’’ति हि वचनं तदा मग्गक्खणे विरतीनं अभावं ञापेति, तस्मा कामावचरचित्तेसु विय लोकुत्तरचित्तेसु विरति अनियताति अधिप्पायो। परिसुद्धभावदस्सनन्ति परिसुद्धसीलभावदस्सनत्थं। अयमत्थो दीपितो, न अरियमग्गे विरतीनं अभावो।
Tathābhūtassāti ariyamaggasamaṅgino. Yasmā mahāsaḷāyatanasutte vuttaṃ ‘‘sammādiṭṭhiādīnaṃ pañcannaṃ eva aṅgānaṃ vasenā’’ti, tasmā pañcaṅgiko lokuttaramaggo hoti. ‘‘Pubbeva kho panā’’ti hi vacanaṃ tadā maggakkhaṇe viratīnaṃ abhāvaṃ ñāpeti, tasmā kāmāvacaracittesu viya lokuttaracittesu virati aniyatāti adhippāyo. Parisuddhabhāvadassananti parisuddhasīlabhāvadassanatthaṃ. Ayamattho dīpito, na ariyamagge viratīnaṃ abhāvo.
यदि एवं कस्मा अभिधम्मे मग्गविभङ्गे पञ्चङ्गिकवारो आगतोति आह ‘‘यम्पि अभिधम्मे’’तिआदि। तन्ति ‘‘पञ्चङ्गिको मग्गो होती’’ति वचनं। ‘‘एकं किच्चन्तरं दस्सेतुं वुत्त’’न्ति वत्वा तं दस्सेतुं ‘‘यस्मिञ्हि काले’’तिआदि वुत्तं। यस्मिञ्हि कालेति लोकियकाले । तेन ‘‘एकं किच्चन्तर’’न्ति वुत्तं अट्ठङ्गिककिच्चं दस्सेति। विरतिउप्पादनेन मिच्छावाचादीनि पुग्गलेन मग्गसमये पजहापेन्तीति सम्मादिट्ठिआदीनि ‘‘पञ्च कारकङ्गानी’’ति वुत्तानि। सम्मावाचादिकिरिया हि विरति, तञ्च एतानि कारापेन्तीति। विरतिवसेनाति विरमणकिरियावसेन कारापकभावेन, कत्तुभावेन वाति अत्थो। ‘‘विरतित्तयवसेना’’ति वा पाठो।
Yadi evaṃ kasmā abhidhamme maggavibhaṅge pañcaṅgikavāro āgatoti āha ‘‘yampi abhidhamme’’tiādi. Tanti ‘‘pañcaṅgiko maggo hotī’’ti vacanaṃ. ‘‘Ekaṃkiccantaraṃ dassetuṃ vutta’’nti vatvā taṃ dassetuṃ ‘‘yasmiñhi kāle’’tiādi vuttaṃ. Yasmiñhi kāleti lokiyakāle . Tena ‘‘ekaṃ kiccantara’’nti vuttaṃ aṭṭhaṅgikakiccaṃ dasseti. Viratiuppādanena micchāvācādīni puggalena maggasamaye pajahāpentīti sammādiṭṭhiādīni ‘‘pañca kārakaṅgānī’’ti vuttāni. Sammāvācādikiriyā hi virati, tañca etāni kārāpentīti. Virativasenāti viramaṇakiriyāvasena kārāpakabhāvena, kattubhāvena vāti attho. ‘‘Viratittayavasenā’’ti vā pāṭho.
सम्माकम्मन्तो पूरतीति इमेहि सम्मादिट्ठिआदीहि सम्माकम्मन्तकिच्चं पूरति नाम तेहि वीरियादिकेहि तदत्थसिद्धितो। तम्पि सन्धाय ‘‘एकं किच्चन्तरं दस्सेतु’’न्ति वुत्तं। इमं किच्चन्तरं दस्सेतुन्ति लोकुत्तरमग्गक्खणेपि इमानेव पञ्च सम्मावाचादिविरतित्तयस्स एकक्खणे कारापकङ्गानीति दस्सेतुं। एवं वुत्तन्ति ‘‘तस्मिं समये पञ्चङ्गिको मग्गो होती’’ति (विभ॰ ४९४) एवं वुत्तं। लोकियमग्गक्खणे पञ्चेव होन्ति, विरति पन अनियता, तस्मा ‘‘छअङ्गिको’’ति अवत्वा ‘‘पञ्चङ्गिको’’इच्चेव वुत्तं। तयिदं अभिधम्मे पञ्चङ्गिकवारदेसनाय कारणकित्तनमग्गो, अरियमग्गो पन अट्ठङ्गिकोवाति दस्सेतुं, ‘‘या च, भिक्खवे’’तिआदिमाह, तं सुविञ्ञेय्यमेव। मिच्छादिट्ठिआदिका दस, तप्पच्चया अकुसला च दसाति वीसति अकुसलपक्खिया, सम्मादिट्ठिआदिका दस, तप्पच्चया कुसला च दसाति वीसति कुसलपक्खिया महाचत्तारीसकसुत्ते वुत्ता। महाचत्तारीसकन्ति तस्सेतं नामं। मिस्सकोव कथितो लोकुत्तरस्सपि इध लब्भमानत्ता।
Sammākammanto pūratīti imehi sammādiṭṭhiādīhi sammākammantakiccaṃ pūrati nāma tehi vīriyādikehi tadatthasiddhito. Tampi sandhāya ‘‘ekaṃ kiccantaraṃ dassetu’’nti vuttaṃ. Imaṃ kiccantaraṃ dassetunti lokuttaramaggakkhaṇepi imāneva pañca sammāvācādiviratittayassa ekakkhaṇe kārāpakaṅgānīti dassetuṃ. Evaṃ vuttanti ‘‘tasmiṃ samaye pañcaṅgiko maggo hotī’’ti (vibha. 494) evaṃ vuttaṃ. Lokiyamaggakkhaṇe pañceva honti, virati pana aniyatā, tasmā ‘‘chaaṅgiko’’ti avatvā ‘‘pañcaṅgiko’’icceva vuttaṃ. Tayidaṃ abhidhamme pañcaṅgikavāradesanāya kāraṇakittanamaggo, ariyamaggo pana aṭṭhaṅgikovāti dassetuṃ, ‘‘yā ca, bhikkhave’’tiādimāha, taṃ suviññeyyameva. Micchādiṭṭhiādikā dasa, tappaccayā akusalā ca dasāti vīsati akusalapakkhiyā, sammādiṭṭhiādikā dasa, tappaccayā kusalā ca dasāti vīsati kusalapakkhiyā mahācattārīsakasutte vuttā. Mahācattārīsakanti tassetaṃ nāmaṃ. Missakova kathito lokuttarassapi idha labbhamānattā.
यस्मा कोसलसंयुत्तेपि इध च थेरेन ‘‘उपड्ढमिदं, भन्ते, ब्रह्मचरियस्सा’’तिआदिना वुत्तं ‘‘मा हेवं आनन्दा’’तिआदिना पटिक्खिपित्वा ‘‘सकलमेविदं आनन्दा’’तिआदिना भगवता देसितं सुत्तं आगतं। तस्सत्थो कोसलसंयुत्तवण्णनायं वुत्तो, तस्मा वुत्तं ‘‘कोसलसंयुत्ते वुत्तत्थमेवा’’ति।
Yasmā kosalasaṃyuttepi idha ca therena ‘‘upaḍḍhamidaṃ, bhante, brahmacariyassā’’tiādinā vuttaṃ ‘‘mā hevaṃ ānandā’’tiādinā paṭikkhipitvā ‘‘sakalamevidaṃ ānandā’’tiādinā bhagavatā desitaṃ suttaṃ āgataṃ. Tassattho kosalasaṃyuttavaṇṇanāyaṃ vutto, tasmā vuttaṃ ‘‘kosalasaṃyutte vuttatthamevā’’ti.
अविज्जासुत्तादिवण्णना निट्ठिता।
Avijjāsuttādivaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / संयुत्तनिकाय • Saṃyuttanikāya
१. अविज्जासुत्तं • 1. Avijjāsuttaṃ
२. उपड्ढसुत्तं • 2. Upaḍḍhasuttaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / संयुत्तनिकाय (अट्ठकथा) • Saṃyuttanikāya (aṭṭhakathā) / १-२. अविज्जासुत्तादिवण्णना • 1-2. Avijjāsuttādivaṇṇanā
