| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पाचित्यादियोजनापाळि • Pācityādiyojanāpāḷi |
अविस्सज्जियवत्थुकथा
Avissajjiyavatthukathā
३२१. एतानीति गरुभण्डानि। तत्थाति रासिवसेन पञ्चसु सरूपवसेन पञ्चवीसतिया गरुभण्डेसु। आगन्त्वा, आभुसो वा रमन्ति एत्थाति आरामो। तेसंयेवाति पुप्फारामफलारामानमेव। ‘‘ठपितोकासो’’ति इमिना वत्थुसद्दस्स भूमिभेदत्थं दस्सेति। वसति आरामो पतिट्ठहति एत्थाति आरामवत्थु। तेसु वाति एत्थ वासद्देन नवभूमिभागतो अञ्ञस्स पोराणभूमिभागस्सपि आरामवत्थुभावं विकप्पेति। विसेसेन चतुइरियापथे हरति पवत्तेति एत्थाति विहारो। तस्साति विहारस्स। चतुन्नं मञ्चानन्ति निद्धारणत्थे सामिवचनं। अञ्ञतरो मञ्चो नामाति योजना। एसेव नयो सेसेसुपि। ‘‘लोहेन कता कुम्भी’’ति इमिना लोहकुम्भीति एत्थ मज्झेलोपसमासं दस्सेति। लोहमया कुम्भी लोहकुम्भीति वचनत्थोपि युज्जतेव। ‘‘एसेव नयो’’ति इमिना लोहेन कतं भाणकं, लोहेन कतो वारको, लोहेन कतं कटाहन्ति अत्थं अतिदिसति। एत्थाति भाणकवारककटाहेसु। अरञ्जरोति अतिमहन्तत्ता अरं खिप्पं जरति विनासेतीति अरञ्जरो। अथ वा जलं गण्हितुं अलन्ति अरञ्जरो लकारानं रकारे कत्वा।
321.Etānīti garubhaṇḍāni. Tatthāti rāsivasena pañcasu sarūpavasena pañcavīsatiyā garubhaṇḍesu. Āgantvā, ābhuso vā ramanti etthāti ārāmo. Tesaṃyevāti pupphārāmaphalārāmānameva. ‘‘Ṭhapitokāso’’ti iminā vatthusaddassa bhūmibhedatthaṃ dasseti. Vasati ārāmo patiṭṭhahati etthāti ārāmavatthu. Tesu vāti ettha vāsaddena navabhūmibhāgato aññassa porāṇabhūmibhāgassapi ārāmavatthubhāvaṃ vikappeti. Visesena catuiriyāpathe harati pavatteti etthāti vihāro. Tassāti vihārassa. Catunnaṃ mañcānanti niddhāraṇatthe sāmivacanaṃ. Aññataro mañco nāmāti yojanā. Eseva nayo sesesupi. ‘‘Lohena katā kumbhī’’ti iminā lohakumbhīti ettha majjhelopasamāsaṃ dasseti. Lohamayā kumbhī lohakumbhīti vacanatthopi yujjateva. ‘‘Eseva nayo’’ti iminā lohena kataṃ bhāṇakaṃ, lohena kato vārako, lohena kataṃ kaṭāhanti atthaṃ atidisati. Etthāti bhāṇakavārakakaṭāhesu. Arañjaroti atimahantattā araṃ khippaṃ jarati vināsetīti arañjaro. Atha vā jalaṃ gaṇhituṃ alanti arañjaro lakārānaṃ rakāre katvā.
गाथावसेन निगमनं दस्सेन्तो आह ‘‘एव’’न्तिआदि। तत्थ एवं पकासयीति सम्बन्धो। द्वे गरुभण्डानि द्विसङ्गहानि होन्ति, ततियं गरुभण्डं चतुसङ्गहं होति, चतुत्थं गरुभण्डं नवकोट्ठासं होति, पञ्चमं गरुभण्डं अट्ठभेदनं होति, इति इमिना पकारेन पञ्चनिम्मललोचनो नाथो पञ्चहि रासीहि पञ्चवीसविधं गरुभण्डं पकासयीति योजना।
Gāthāvasena nigamanaṃ dassento āha ‘‘eva’’ntiādi. Tattha evaṃ pakāsayīti sambandho. Dve garubhaṇḍāni dvisaṅgahāni honti, tatiyaṃ garubhaṇḍaṃ catusaṅgahaṃ hoti, catutthaṃ garubhaṇḍaṃ navakoṭṭhāsaṃ hoti, pañcamaṃ garubhaṇḍaṃ aṭṭhabhedanaṃ hoti, iti iminā pakārena pañcanimmalalocano nātho pañcahi rāsīhi pañcavīsavidhaṃ garubhaṇḍaṃ pakāsayīti yojanā.
तत्राति गरुभण्डे। हीति वित्थारो। सब्बम्पि इदं गरुभण्डं अविस्सज्जियन्ति वुत्तन्ति योजना। इधाति इमस्मिं वत्थुस्मिं। परिवारे पन आगतन्ति सम्बन्धो।
Tatrāti garubhaṇḍe. Hīti vitthāro. Sabbampi idaṃ garubhaṇḍaṃ avissajjiyanti vuttanti yojanā. Idhāti imasmiṃ vatthusmiṃ. Parivāre pana āgatanti sambandho.
पञ्च रासयो महेसिना वुत्ताति योजना। एत्थाति परिवारे।
Pañca rāsayo mahesinā vuttāti yojanā. Etthāti parivāre.
तत्राति ‘‘परिवत्तनवसेना’’ति वचने। इदं गरुभण्डं उपनेतुन्ति सम्बन्धो। निच्चं तिट्ठन्तीति थावरा, ठाधातु वरपच्चयो, ठाकारस्स थाकारो। इमिना आरामआरामवत्थुविहारविहारवत्थूनि गहेतब्बानि। अविस्सज्जियअवेभङ्गीयत्ता गरु अलहुकं भण्डं गरुभण्डं। इमिना मञ्चादीनि एकवीसति गरुभण्डानि गहेतब्बानि। थावरेति आधारे भुम्मं, परियापन्नन्ति सम्बन्धो। अथ वा निद्धारणे भुम्मं, थावरेसूति हि अत्थो, खेत्तन्तिआदीसु सम्बन्धितब्बं। खिपति पुब्बण्णबीजमेत्थाति खेत्तं। वसति अपरण्णबीजं पतिट्ठाति एत्थाति वत्थु, तले भूमिभागे एकतो वा द्वीहि वा तीहि वा ठानेहि आवरणं करीयति एत्थाति तळाको, सरो। कस्सकानं मतेन कत्तब्बाति मातिका। आरामेन परिवत्तेतुन्ति सम्बन्धो। कानि परिवत्तेतुन्ति आह ‘‘इमानि चत्तारिपी’’ति। पिसद्दो अवयवसम्पिण्डनो।
Tatrāti ‘‘parivattanavasenā’’ti vacane. Idaṃ garubhaṇḍaṃ upanetunti sambandho. Niccaṃ tiṭṭhantīti thāvarā, ṭhādhātu varapaccayo, ṭhākārassa thākāro. Iminā ārāmaārāmavatthuvihāravihāravatthūni gahetabbāni. Avissajjiyaavebhaṅgīyattā garu alahukaṃ bhaṇḍaṃ garubhaṇḍaṃ. Iminā mañcādīni ekavīsati garubhaṇḍāni gahetabbāni. Thāvareti ādhāre bhummaṃ, pariyāpannanti sambandho. Atha vā niddhāraṇe bhummaṃ, thāvaresūti hi attho, khettantiādīsu sambandhitabbaṃ. Khipati pubbaṇṇabījametthāti khettaṃ. Vasati aparaṇṇabījaṃ patiṭṭhāti etthāti vatthu, tale bhūmibhāge ekato vā dvīhi vā tīhi vā ṭhānehi āvaraṇaṃ karīyati etthāti taḷāko, saro. Kassakānaṃ matena kattabbāti mātikā. Ārāmena parivattetunti sambandho. Kāni parivattetunti āha ‘‘imāni cattāripī’’ti. Pisaddo avayavasampiṇḍano.
तत्राति ‘‘परिवत्तेतुं वट्टती’’ति वचने। दूरेति सङ्घारामतो दूरट्ठाने। यम्पीति नाळिकेरफलम्पि। हरन्तीति सङ्घस्स हरन्ति। अञ्ञेसन्ति सङ्घतो अञ्ञेसं मनुस्सानन्ति सम्बन्धो। तेति मनुस्सा। सङ्घेन सम्पटिच्छितब्बोति सम्बन्धो। रुच्चतीति सङ्घस्सारामेन मनुस्सानमारामं, मनुस्सानमारामेन वा सङ्घस्सारामं परिवत्तेतुं रुचीयति इच्छीयति। भिक्खूनं आरामोति सम्बन्धो। अयन्ति मनुस्सानमारामो। खुद्दकोति सङ्घारामतो खुद्दको। आयन्ति अयति आयसामिको धनेन वड्ढिं गच्छति अनेनाति आयो, तं। समकमेवाति समप्पमाणमेव, आयं सचे देतीति सम्बन्धो। पमाणत्थे कपच्चयो। मनुस्सानं रुक्खाति सम्बन्धो। अतिरेकं सङ्घस्स देमाति सम्बन्धो। जानापेत्वाति ‘‘सङ्घे दिन्नं महप्फल’’न्ति (म॰ नि॰ ३.३७६) सङ्घस्स दिन्नदानस्स आनिसंसं मनुस्सानं जानापेत्वा। फलधारिनो होन्ति ननूति योजना। एवन्तिआदि निगमनं। एतेनेव नयेनाति येन नयेन आरामो आरामेन परिवत्तेतब्बो, एतेनेव नयेन। महन्तेन वा खुद्दकेन वा आरामवत्थुना चाति योजना। आराम आरामवत्थुविहारविहारवत्थूनि परिवत्तेतब्बानीति सम्बन्धो।
Tatrāti ‘‘parivattetuṃ vaṭṭatī’’ti vacane. Dūreti saṅghārāmato dūraṭṭhāne. Yampīti nāḷikeraphalampi. Harantīti saṅghassa haranti. Aññesanti saṅghato aññesaṃ manussānanti sambandho. Teti manussā. Saṅghena sampaṭicchitabboti sambandho. Ruccatīti saṅghassārāmena manussānamārāmaṃ, manussānamārāmena vā saṅghassārāmaṃ parivattetuṃ rucīyati icchīyati. Bhikkhūnaṃ ārāmoti sambandho. Ayanti manussānamārāmo. Khuddakoti saṅghārāmato khuddako. Āyanti ayati āyasāmiko dhanena vaḍḍhiṃ gacchati anenāti āyo, taṃ. Samakamevāti samappamāṇameva, āyaṃ sace detīti sambandho. Pamāṇatthe kapaccayo. Manussānaṃ rukkhāti sambandho. Atirekaṃ saṅghassa demāti sambandho. Jānāpetvāti ‘‘saṅghe dinnaṃ mahapphala’’nti (ma. ni. 3.376) saṅghassa dinnadānassa ānisaṃsaṃ manussānaṃ jānāpetvā. Phaladhārino honti nanūti yojanā. Evantiādi nigamanaṃ. Eteneva nayenāti yena nayena ārāmo ārāmena parivattetabbo, eteneva nayena. Mahantena vā khuddakena vā ārāmavatthunā cāti yojanā. Ārāma ārāmavatthuvihāravihāravatthūni parivattetabbānīti sambandho.
उभोपीति गेहपासादवसेन उभोपि। तत्थाति गेहे। इदं पनाति पासादसङ्खातं गेहं, मनुस्सानं गेहन्ति सम्बन्धो। महग्घेन वा अप्पग्घेन वा विहारवत्थुना चाति योजना। विहारविहारवत्थुआरामआरामवत्थूनि परिवत्तेतब्बानीति सम्बन्धो। एवन्तिआदि निगमनं।
Ubhopīti gehapāsādavasena ubhopi. Tatthāti gehe. Idaṃ panāti pāsādasaṅkhātaṃ gehaṃ, manussānaṃ gehanti sambandho. Mahagghena vā appagghena vā vihāravatthunā cāti yojanā. Vihāravihāravatthuārāmaārāmavatthūni parivattetabbānīti sambandho. Evantiādi nigamanaṃ.
गरुभण्डेन गरुभण्डपरिवत्तने एवं विनिच्छयो वेदितब्बोति योजना। पंस्वागारकेसूति पंसुकीळनत्थाय कतेसु अगारकेसु। कप्पियमञ्चाति सङ्घगणपुग्गलानं कप्पिया सुवण्णरजतादीहि अकता मञ्चा। विहारस्स पन सुवण्णरजतमयादिकापि कप्पिया मञ्चा दातब्बाति सम्बन्धो। बहिसीमायाति उपचारसीमतो बहि। तत्थाति सङ्घत्थेरस्स वसनट्ठाने। तत्थाति तस्स भिक्खुनो वसनट्ठाने। ‘‘महग्घेना’’ति वुत्तवचनं नियमेन्तो आह ‘‘सतग्घनकेन वा सहस्सग्घनकेन वा’’ति। मञ्चसतन्ति मञ्चबहुं। एतेसुपीति पीठभिसिबिब्बोहनेसुपि। तत्थाति पीठभिसिबिब्बोहनेसु। कप्पियं पीठादीति सम्बन्धो। अकप्पियं वा महग्घं कप्पियं वाति कप्पियेन वा महग्घकप्पियेन वा परिवत्तेत्वाति सम्बन्धो। ‘‘वुत्तवत्थूनी’’ति पदं ‘‘परिवत्तेत्वा’’ति पदे अवुत्तकम्मं, ‘‘गहेतब्बानी’’ति पदे वुत्तकम्मं, पुब्बापरापेक्खपदं।
Garubhaṇḍena garubhaṇḍaparivattane evaṃ vinicchayo veditabboti yojanā. Paṃsvāgārakesūti paṃsukīḷanatthāya katesu agārakesu. Kappiyamañcāti saṅghagaṇapuggalānaṃ kappiyā suvaṇṇarajatādīhi akatā mañcā. Vihārassa pana suvaṇṇarajatamayādikāpi kappiyā mañcā dātabbāti sambandho. Bahisīmāyāti upacārasīmato bahi. Tatthāti saṅghattherassa vasanaṭṭhāne. Tatthāti tassa bhikkhuno vasanaṭṭhāne. ‘‘Mahagghenā’’ti vuttavacanaṃ niyamento āha ‘‘satagghanakena vā sahassagghanakena vā’’ti. Mañcasatanti mañcabahuṃ. Etesupīti pīṭhabhisibibbohanesupi. Tatthāti pīṭhabhisibibbohanesu. Kappiyaṃ pīṭhādīti sambandho. Akappiyaṃ vā mahagghaṃ kappiyaṃ vāti kappiyena vā mahagghakappiyena vā parivattetvāti sambandho. ‘‘Vuttavatthūnī’’ti padaṃ ‘‘parivattetvā’’ti pade avuttakammaṃ, ‘‘gahetabbānī’’ti pade vuttakammaṃ, pubbāparāpekkhapadaṃ.
पसतमत्तउदकगण्हकानिपीति एत्थ पसतो नाम कुञ्चितपाणि। सीहळदीपेति सीहं लाति गण्हातीति सीहळो लकारस्स ळकारं कत्वा, सीहबाहुनामको राजा, तस्स पुत्तत्ता विजयकुमारोपि सीहळो नाम, तेन आदिम्हि निवासभावेन गहितत्ता दीपो सीहळदीपो नाम, तस्मिं। पादं गण्हातीति पादगण्हनो, सोयेव पादगण्हनको। पादो नामाति ‘‘पादगण्हनको’’ति एत्थ पादो नाम। यो लोहवारको मगधनाळिया पञ्चनाळिमत्तं गण्हाति, सो लोहवारको पादो नामाति योजना। इमिना पमाणस्स नामं पमाणवन्ते उपचारतो वोहारनयं दस्सेति। ततोति पञ्चनाळिमत्तगण्हनकवारकतो। इमानीति लोहकुम्भीआदीनि।
Pasatamattaudakagaṇhakānipīti ettha pasato nāma kuñcitapāṇi. Sīhaḷadīpeti sīhaṃ lāti gaṇhātīti sīhaḷo lakārassa ḷakāraṃ katvā, sīhabāhunāmako rājā, tassa puttattā vijayakumāropi sīhaḷo nāma, tena ādimhi nivāsabhāvena gahitattā dīpo sīhaḷadīpo nāma, tasmiṃ. Pādaṃ gaṇhātīti pādagaṇhano, soyeva pādagaṇhanako. Pādo nāmāti ‘‘pādagaṇhanako’’ti ettha pādo nāma. Yo lohavārako magadhanāḷiyā pañcanāḷimattaṃ gaṇhāti, so lohavārako pādo nāmāti yojanā. Iminā pamāṇassa nāmaṃ pamāṇavante upacārato vohāranayaṃ dasseti. Tatoti pañcanāḷimattagaṇhanakavārakato. Imānīti lohakumbhīādīni.
भिङ्गार …पे॰… कटच्छुआदीनीति भिङ्गारो च पटिग्गहो च उळुङ्को च दब्बि च कटच्छु च पाति च तट्टको च सरको च समुग्गो च अङ्गारकपल्लो च धूमकटच्छु च भिङ्गार…पे॰… धूमकटच्छुयो, ता आदि येसं तानीति भिङ्गार…पे॰… कटच्छुआदीनि। आदिसद्देन अञ्ञानि उपकरणानि गहेतब्बानि। भाजनीयानीति भाजेतब्बानि। कंसलोहादीतिआदिसद्देन वट्टलोहं सङ्गण्हाति। वट्टलोहं नाम पीतलोहं। हीति सच्चं, यस्मा वा। पारिहारियन्ति सङ्घिकपरिभोगं परिहरित्वा अपनेत्वा पुग्गलिकपरिभोगेन परिभुञ्जनं, ‘‘अत्तसन्तक’’न्ति वा परिग्गहेन हरित्वा भुञ्जनं न वट्टति। गिहिविकटनीहारेनेवाति ‘‘गिहिविकट’’न्ति अभिनीहारेनेव।
Bhiṅgāra…pe… kaṭacchuādīnīti bhiṅgāro ca paṭiggaho ca uḷuṅko ca dabbi ca kaṭacchu ca pāti ca taṭṭako ca sarako ca samuggo ca aṅgārakapallo ca dhūmakaṭacchu ca bhiṅgāra…pe… dhūmakaṭacchuyo, tā ādi yesaṃ tānīti bhiṅgāra…pe… kaṭacchuādīni. Ādisaddena aññāni upakaraṇāni gahetabbāni. Bhājanīyānīti bhājetabbāni. Kaṃsalohādītiādisaddena vaṭṭalohaṃ saṅgaṇhāti. Vaṭṭalohaṃ nāma pītalohaṃ. Hīti saccaṃ, yasmā vā. Pārihāriyanti saṅghikaparibhogaṃ pariharitvā apanetvā puggalikaparibhogena paribhuñjanaṃ, ‘‘attasantaka’’nti vā pariggahena haritvā bhuñjanaṃ na vaṭṭati. Gihivikaṭanīhārenevāti ‘‘gihivikaṭa’’nti abhinīhāreneva.
अञ्ञस्मिम्पि कप्पियलोहभण्डे परियापन्ना अञ्जनीति योजना। अथ वा कप्पियलोहभण्डेति निद्धारणे भुम्मं, ‘‘अञ्जनी’’तिआदिना सम्बन्धितब्बं। सूचीति चीवरादिसिब्बनका सूचि। पण्णसूचीति पण्णे लिखना सूचि। अञ्ञम्पीति अञ्जनिआदितो अञ्ञम्पि। धूमनेत्तञ्च फालञ्च दीपरुक्खो च दीपकपल्लको च ओलम्बकदीपो च धूमनेत्त…पे॰… ओलम्बकदीपा। इत्थिपुरिसतिरच्छानगतसङ्खातानि रूपानि एतेसु अत्थीति इत्थिपुरिसतिरच्छानगतरूपकानि। धूमनेत्त…पे॰… ओलम्बकदीपा च ते इत्थिपुरिसतिरच्छानगतरूपकानि चेति धूमनेत्त…पे॰… रूपकानि, विसेसनपरनिपातो। तानि वा अञ्ञानि वा भित्तिच्छदनकवाटादीसु उपनेतब्बानि लोहभण्डानीति सम्बन्धो। लोहखिलकन्ति लोहमयं आणिं। परिहरित्वाति ‘‘अत्तनो सन्तक’’न्ति परिग्गहेन हरित्वा, सङ्घिकपरिभोगगिहिविकटानि वा अपनेत्वा। खीरपासाणमयानीति खीरवण्णेन पासाणेन कतानि।
Aññasmimpi kappiyalohabhaṇḍe pariyāpannā añjanīti yojanā. Atha vā kappiyalohabhaṇḍeti niddhāraṇe bhummaṃ, ‘‘añjanī’’tiādinā sambandhitabbaṃ. Sūcīti cīvarādisibbanakā sūci. Paṇṇasūcīti paṇṇe likhanā sūci. Aññampīti añjaniādito aññampi. Dhūmanettañca phālañca dīparukkho ca dīpakapallako ca olambakadīpo ca dhūmanetta…pe… olambakadīpā. Itthipurisatiracchānagatasaṅkhātāni rūpāni etesu atthīti itthipurisatiracchānagatarūpakāni. Dhūmanetta…pe… olambakadīpā ca te itthipurisatiracchānagatarūpakāni ceti dhūmanetta…pe… rūpakāni, visesanaparanipāto. Tāni vā aññāni vā bhitticchadanakavāṭādīsu upanetabbāni lohabhaṇḍānīti sambandho. Lohakhilakanti lohamayaṃ āṇiṃ. Pariharitvāti ‘‘attano santaka’’nti pariggahena haritvā, saṅghikaparibhogagihivikaṭāni vā apanetvā. Khīrapāsāṇamayānīti khīravaṇṇena pāsāṇena katāni.
सुवण्णञ्च रजतञ्च हारकूटञ्च जातिफलिकञ्च सुवण्ण…पे॰… जातिफलिकानि, तेहि कतानि भाजनानि सुवण्ण…पे॰… भाजनानि। सब्बन्ति सुवण्णरजतादिसब्बं। वट्टतीति सङ्घगणपुग्गलानं वट्टति।
Suvaṇṇañca rajatañca hārakūṭañca jātiphalikañca suvaṇṇa…pe… jātiphalikāni, tehi katāni bhājanāni suvaṇṇa…pe… bhājanāni. Sabbanti suvaṇṇarajatādisabbaṃ. Vaṭṭatīti saṅghagaṇapuggalānaṃ vaṭṭati.
वासिआदीसु एवं विनिच्छयो वेदितब्बोति योजना, निद्धारणे वा भुम्मं। याय वासिया न सक्काति सम्बन्धो। ततोति वासितो। महत्तरीसद्दो महन्तपरियायो अनिप्फन्नपाटिपदिको। महत्तरी वासीति सम्बन्धो। वेज्जानन्ति भिसक्कानं। सिरावेधनफरसुपीति पिसद्देन ततो महन्तं पन पगेवाति दस्सेति। या पन कुठारी आवुधसङ्खेपेन कताति सम्बन्धो। अथ वा आवुधसङ्खेपेन कता या पन कुठारी अत्थीति योजना। अनामासाति अनामसितब्बा, अनामासारहाति अत्थो। चतुरङ्गुलमत्तोपीति पिसद्दो ततो अधिको पन पगेवाति दस्सेति। निखणित्वा खादतीति निखादनं। चतुरस्सं मुखमेतस्साति चतुरस्समुखं। दोणिसदिसं मुखमेतस्साति दोणिमुखं। सम्मुञ्चनिदण्डवेधनम्पि निखादनं दण्डबद्धं होति चेति योजना। दण्डेन बन्धितब्बन्ति दण्डबद्धं, दण्डं बद्धमेतस्साति वा दण्डबद्धं। ‘‘अदण्डक’’न्ति वत्वा तस्सेवत्थं दस्सेतुं वुत्तं ‘‘फलमत्तमेवा’’ति। नत्थि दण्डमेतस्साति अदण्डकं। यन्ति निखादनं। परिहरितुन्ति पुग्गलिकभावेन परिग्गहेत्वा हरितुं, सङ्घिकभावं अपनेतुं वा। सिखरम्पि निखादनेनेव सङ्गहितं लक्खणहारनयेन समानकिच्चभावतो। सिखरन्ति येन परिब्भमित्वा छिन्दन्ति, येहि मनुस्सेहि दिन्नानीति सम्बन्धो। तेति मनुस्सा, वदन्तीति सम्बन्धो। नोति अम्हाकं। पाकतिकेति पकतिया ठिते, यथा पठमं ठिता होन्ति, तथा करिस्सामाति अत्थो। सचे आहरन्तीति सचे आयाचनं अकत्वा हरन्ति। अनाहरन्तापीति पुन अनाहरन्तापि।
Vāsiādīsu evaṃ vinicchayo veditabboti yojanā, niddhāraṇe vā bhummaṃ. Yāya vāsiyā na sakkāti sambandho. Tatoti vāsito. Mahattarīsaddo mahantapariyāyo anipphannapāṭipadiko. Mahattarī vāsīti sambandho. Vejjānanti bhisakkānaṃ. Sirāvedhanapharasupīti pisaddena tato mahantaṃ pana pagevāti dasseti. Yā pana kuṭhārī āvudhasaṅkhepena katāti sambandho. Atha vā āvudhasaṅkhepena katā yā pana kuṭhārī atthīti yojanā. Anāmāsāti anāmasitabbā, anāmāsārahāti attho. Caturaṅgulamattopīti pisaddo tato adhiko pana pagevāti dasseti. Nikhaṇitvā khādatīti nikhādanaṃ. Caturassaṃ mukhametassāti caturassamukhaṃ. Doṇisadisaṃ mukhametassāti doṇimukhaṃ. Sammuñcanidaṇḍavedhanampi nikhādanaṃ daṇḍabaddhaṃ hoti ceti yojanā. Daṇḍena bandhitabbanti daṇḍabaddhaṃ, daṇḍaṃ baddhametassāti vā daṇḍabaddhaṃ. ‘‘Adaṇḍaka’’nti vatvā tassevatthaṃ dassetuṃ vuttaṃ ‘‘phalamattamevā’’ti. Natthi daṇḍametassāti adaṇḍakaṃ. Yanti nikhādanaṃ. Pariharitunti puggalikabhāvena pariggahetvā harituṃ, saṅghikabhāvaṃ apanetuṃ vā. Sikharampi nikhādaneneva saṅgahitaṃ lakkhaṇahāranayena samānakiccabhāvato. Sikharanti yena paribbhamitvā chindanti, yehi manussehi dinnānīti sambandho. Teti manussā, vadantīti sambandho. Noti amhākaṃ. Pākatiketi pakatiyā ṭhite, yathā paṭhamaṃ ṭhitā honti, tathā karissāmāti attho. Sace āharantīti sace āyācanaṃ akatvā haranti. Anāharantāpīti puna anāharantāpi.
कम्मारो च तट्टकारो च चुन्दकारो च नळकारो च मणिकारो च पत्तबन्धको च कम्मार…पे॰… पत्तबन्धका, तेसं। अधिकरणी च मुट्ठिको च सण्डासो च तुला च अधिकरणि…पे॰… तुला। सङ्घे दिन्नकालतोति सङ्घस्स दिन्नकालतो। तिपुं छिन्दति अनेनाति तिपुच्छेदनं, तमेव सत्थकं तिपुच्छेदनसत्थकं। महाकत्तरिञ्च महासण्डासञ्च महापिप्फिलिकञ्च ठपेत्वाति योजना। कस्मा ठपितानीति आह ‘‘महाकत्तरिआदीनि गरुभण्डानी’’ति। तत्थ यस्मा महाकत्तरिआदीनि गरुभण्डानि, तस्मा ‘‘ठपेत्वा महाकत्तरि’’न्ति आदि मया वुत्तन्ति योजना।
Kammāro ca taṭṭakāro ca cundakāro ca naḷakāro ca maṇikāro ca pattabandhako ca kammāra…pe… pattabandhakā, tesaṃ. Adhikaraṇī ca muṭṭhiko ca saṇḍāso ca tulā ca adhikaraṇi…pe… tulā. Saṅghe dinnakālatoti saṅghassa dinnakālato. Tipuṃ chindati anenāti tipucchedanaṃ, tameva satthakaṃ tipucchedanasatthakaṃ. Mahākattariñca mahāsaṇḍāsañca mahāpipphilikañca ṭhapetvāti yojanā. Kasmā ṭhapitānīti āha ‘‘mahākattariādīni garubhaṇḍānī’’ti. Tattha yasmā mahākattariādīni garubhaṇḍāni, tasmā ‘‘ṭhapetvā mahākattari’’nti ādi mayā vuttanti yojanā.
वल्लिआदीसु एवं विनिच्छयो वेदितब्बोति योजना। वेत्तवल्लिआदिकाति वेत्तसङ्खातवल्लिआदिका। अड्ढबहुप्पमाणाति एत्थ –
Valliādīsu evaṃ vinicchayo veditabboti yojanā. Vettavalliādikāti vettasaṅkhātavalliādikā. Aḍḍhabahuppamāṇāti ettha –
‘‘ब्यामो सहकरा बाहु, द्वेपस्सद्वयवित्थता’’ति॥ –
‘‘Byāmo sahakarā bāhu, dvepassadvayavitthatā’’ti. –
अभिधाने (अभिधानप्पदीपिकायं २६९ गाथायं) वुत्तत्ता बाहु नाम इध ब्यामोव अधिप्पेतो। तस्मा द्वीसु पस्सेसु वित्थतानं ब्यामसङ्खातानं सहकरानं द्विन्नं बाहूनं अड्ढोति अड्ढबाहु, तस्स पमाणमेतस्साति अड्ढबाहुप्पमाणाति वचनत्थो कातब्बो, दीघतो द्विहत्था वल्लीति वुत्तं होति। तत्थजातकाति तिस्सं सङ्घस्स भूमियं जातका। रक्खितगोपिताति सङ्घेन सयं रक्खिता, परेहि गोपिता। इमिना अरक्खितअगोपिता गरुभण्डं न होतीति दस्सेति। साति वल्लि। अतिरेका होतीति सम्बन्धो। उपनेतुन्ति तं वल्लिं उपनेतुं। सुत्तञ्च मकचिवाकञ्च नाळिकेरहीरञ्च चम्मञ्च सुत्त…पे॰… चम्मानि, तेहि कता सुत्त…पे॰… चम्ममया। रज्जुका वा योत्तानि वा गरुभण्डं होतीति सम्बन्धो। एकवट्टा वा द्विवट्टा वाति एत्थ वासद्देन तिवट्टादिं सङ्गण्हाति। अवट्टेत्वा दिन्नं सुत्तञ्च अवट्टेत्वा दिन्ना मकचिवाकनाळिकेरहीरा चाति योजना।
Abhidhāne (abhidhānappadīpikāyaṃ 269 gāthāyaṃ) vuttattā bāhu nāma idha byāmova adhippeto. Tasmā dvīsu passesu vitthatānaṃ byāmasaṅkhātānaṃ sahakarānaṃ dvinnaṃ bāhūnaṃ aḍḍhoti aḍḍhabāhu, tassa pamāṇametassāti aḍḍhabāhuppamāṇāti vacanattho kātabbo, dīghato dvihatthā vallīti vuttaṃ hoti. Tatthajātakāti tissaṃ saṅghassa bhūmiyaṃ jātakā. Rakkhitagopitāti saṅghena sayaṃ rakkhitā, parehi gopitā. Iminā arakkhitaagopitā garubhaṇḍaṃ na hotīti dasseti. Sāti valli. Atirekā hotīti sambandho. Upanetunti taṃ valliṃ upanetuṃ. Suttañca makacivākañca nāḷikerahīrañca cammañca sutta…pe… cammāni, tehi katā sutta…pe… cammamayā. Rajjukā vā yottāni vā garubhaṇḍaṃ hotīti sambandho. Ekavaṭṭā vā dvivaṭṭā vāti ettha vāsaddena tivaṭṭādiṃ saṅgaṇhāti. Avaṭṭetvā dinnaṃ suttañca avaṭṭetvā dinnā makacivākanāḷikerahīrā cāti yojanā.
यो कोचि वेळूति सम्बन्धो। सोपीति वेळुपि वट्टतीति सम्बन्धो। पिसद्देन वल्लिं अपेक्खति। इदमेत्थाति इदं सब्बं एत्थ वेळुम्हि, वेळूसु वा इदन्ति सम्बन्धो। समकं वाति गहितवेळुना समप्पमाणं वा। अतिरेकं वाति ततो अतिरेकं वा। तंअग्घनकन्ति तस्स वेळुनो अग्घनारहं। फातिकम्मन्ति वड्ढिकम्मं। तत्थेवाति गण्हनट्ठानेव। गमनकालेति गण्हनट्ठानतो अञ्ञत्थ गमनकाले। ‘‘पहिणित्वा दातब्बो’’ति इमिना सयं वा आगन्त्वा दातब्बोति अत्थोपि लक्खणहारनयेन गहेतब्बो समानकिच्चत्ता।
Yo koci veḷūti sambandho. Sopīti veḷupi vaṭṭatīti sambandho. Pisaddena valliṃ apekkhati. Idametthāti idaṃ sabbaṃ ettha veḷumhi, veḷūsu vā idanti sambandho. Samakaṃ vāti gahitaveḷunā samappamāṇaṃ vā. Atirekaṃ vāti tato atirekaṃ vā. Taṃagghanakanti tassa veḷuno agghanārahaṃ. Phātikammanti vaḍḍhikammaṃ. Tatthevāti gaṇhanaṭṭhāneva. Gamanakāleti gaṇhanaṭṭhānato aññattha gamanakāle. ‘‘Pahiṇitvā dātabbo’’ti iminā sayaṃ vā āgantvā dātabboti atthopi lakkhaṇahāranayena gahetabbo samānakiccattā.
मुञ्जपब्बजसद्देन मुञ्जपब्बजतिणानं पाळियं विसुं गहितत्ता तिणसद्देन तानि ठपेत्वा पारिसेसञायेन अवसेसतिणमेव गहेतब्बन्ति दस्सेन्तो आह ‘‘मुञ्जं पब्बजञ्च ठपेत्वा’’तिआदि। समानफलत्ता लक्खणहारनयेन पण्णम्पि तिणेनेव सङ्गहितन्ति दस्सेन्तो आह ‘‘यत्था’’तिआदि। तत्थ यत्थाति यस्मिं ठाने, इतीति एवं। तिणञ्च गरुभण्डं होतीति सम्बन्धो। तत्थजातकं वाति तस्मिं सङ्घारामे जातकं वा। बहारामेति सङ्घारामतो बहि। तम्पीति तिणम्पि। पिसद्देन वल्लिवेळू अपेक्खति। अट्ठङ्गुलप्पमाणोपीति दीघतो अट्ठङ्गुलपमाणोपि । रित्तपोत्थकोति अलिखितत्ता तुच्छो मकचिवत्थादिकोपि पण्णमयोपि पोत्थको। इदञ्च पण्णपसङ्गेन वुत्तं।
Muñjapabbajasaddena muñjapabbajatiṇānaṃ pāḷiyaṃ visuṃ gahitattā tiṇasaddena tāni ṭhapetvā pārisesañāyena avasesatiṇameva gahetabbanti dassento āha ‘‘muñjaṃ pabbajañca ṭhapetvā’’tiādi. Samānaphalattā lakkhaṇahāranayena paṇṇampi tiṇeneva saṅgahitanti dassento āha ‘‘yatthā’’tiādi. Tattha yatthāti yasmiṃ ṭhāne, itīti evaṃ. Tiṇañca garubhaṇḍaṃ hotīti sambandho. Tatthajātakaṃ vāti tasmiṃ saṅghārāme jātakaṃ vā. Bahārāmeti saṅghārāmato bahi. Tampīti tiṇampi. Pisaddena valliveḷū apekkhati. Aṭṭhaṅgulappamāṇopīti dīghato aṭṭhaṅgulapamāṇopi . Rittapotthakoti alikhitattā tuccho makacivatthādikopi paṇṇamayopi potthako. Idañca paṇṇapasaṅgena vuttaṃ.
पञ्चवण्णा वाति नीलपीतलोहितोदातमञ्जिट्ठवसेन पञ्चवण्णना वा। तम्पीति मत्तिकम्पि। पिसद्देन वल्लिवेळुतिणानि अपेक्खति।
Pañcavaṇṇā vāti nīlapītalohitodātamañjiṭṭhavasena pañcavaṇṇanā vā. Tampīti mattikampi. Pisaddena valliveḷutiṇāni apekkhati.
दारुभण्डे एवं विनिच्छयो वेदितब्बोति योजना। रक्खितगोपितो यो कोचि दारुभण्डको अत्थीति योजना। महाअट्ठकथायं पन वुत्तोति सम्बन्धो।
Dārubhaṇḍe evaṃ vinicchayo veditabboti yojanā. Rakkhitagopito yo koci dārubhaṇḍako atthīti yojanā. Mahāaṭṭhakathāyaṃ pana vuttoti sambandho.
तत्राति महाअट्ठकथायं, ‘‘तेन खो पन समयेना’’ति पाळियं वा। इमेसूति आसन्दिकादीसु। एत्थाति पीठेसु, पलालपीठेनाति सम्बन्धो। ब्यग्घचम्मओनद्धन्ति ब्यग्घचम्मेन अवनद्धं। वाळरूपपरिक्खित्तन्ति वाळरूपेहि परिवारितं। रतनपरिसिब्बितन्ति रतनसुत्तेन समन्ततो सिब्बितं।
Tatrāti mahāaṭṭhakathāyaṃ, ‘‘tena kho pana samayenā’’ti pāḷiyaṃ vā. Imesūti āsandikādīsu. Etthāti pīṭhesu, palālapīṭhenāti sambandho. Byagghacammaonaddhanti byagghacammena avanaddhaṃ. Vāḷarūpaparikkhittanti vāḷarūpehi parivāritaṃ. Ratanaparisibbitanti ratanasuttena samantato sibbitaṃ.
एतेसुपीति वङ्कफलकादीसुपि। ‘‘सङ्खथालकं पन भाजनीय’’न्ति पाठस्सानन्तरं ‘‘तथा’’ति पाठो अत्थि, सो एत्थ न युज्जति, परतो पन ‘‘येन केनचि कतं गरुभण्डमेवा’’ति पाठस्सानन्तरं युज्जति। तत्थ हि यथा येन केनचि कतं गरुभण्डमेव होति, तथा थम्भतुलासोपानफलकादीसु दारुमयं वा पासाणमयं वा यंकिञ्चि गेहसम्भाररूपं गरुभण्डमेवाति अत्थो।
Etesupīti vaṅkaphalakādīsupi. ‘‘Saṅkhathālakaṃ pana bhājanīya’’nti pāṭhassānantaraṃ ‘‘tathā’’ti pāṭho atthi, so ettha na yujjati, parato pana ‘‘yena kenaci kataṃ garubhaṇḍamevā’’ti pāṭhassānantaraṃ yujjati. Tattha hi yathā yena kenaci kataṃ garubhaṇḍameva hoti, tathā thambhatulāsopānaphalakādīsu dārumayaṃ vā pāsāṇamayaṃ vā yaṃkiñci gehasambhārarūpaṃ garubhaṇḍamevāti attho.
सब्बन्ति सकलं उदकतुम्बपादकथलिकमण्डलं। एतेसुपीति आधारकादीसुपि। तथा थम्भतलाति एत्थ तथासद्देन ‘गरुभण्डमेवा’’ति पदं अतिदिसति। सङ्घे दिन्नन्ति सङ्घस्स दिन्नं। भूमत्थरणन्ति भूमियं अत्थरितब्बं। तम्पीति एळकचम्मम्पि।
Sabbanti sakalaṃ udakatumbapādakathalikamaṇḍalaṃ. Etesupīti ādhārakādīsupi. Tathā thambhatalāti ettha tathāsaddena ‘garubhaṇḍamevā’’ti padaṃ atidisati. Saṅghe dinnanti saṅghassa dinnaṃ. Bhūmattharaṇanti bhūmiyaṃ attharitabbaṃ. Tampīti eḷakacammampi.
उदुक्खलं गरुभण्डमेवाति सम्बन्धो। एसेव नयो मुसलन्तिआदीसुपि। एतेसूति मञ्चपादादीसु। अनुञ्ञातवासियाति भाजनत्थाय अनुञ्ञातवासिया। धमकरणोति एत्थ ‘‘सङ्खं धमति, सङ्खधमको’’तिआदीसु विय निस्संयोगपाठोयेव युज्जति। तस्मा धमति वातेन पवत्ततीति धमो, वातहेतुको सद्दो, धमं करोतीति धमकरणोति वचनत्थो कातब्बो। सब्बमेतन्ति अनुञ्ञातवासिदण्डादिकं एतं सब्बं। ततोति अनुञ्ञातवासिदण्डादिकतो, महन्ततरं वासिदण्डादिकं गरुभण्डन्ति योजना।
Udukkhalaṃ garubhaṇḍamevāti sambandho. Eseva nayo musalantiādīsupi. Etesūti mañcapādādīsu. Anuññātavāsiyāti bhājanatthāya anuññātavāsiyā. Dhamakaraṇoti ettha ‘‘saṅkhaṃ dhamati, saṅkhadhamako’’tiādīsu viya nissaṃyogapāṭhoyeva yujjati. Tasmā dhamati vātena pavattatīti dhamo, vātahetuko saddo, dhamaṃ karotīti dhamakaraṇoti vacanattho kātabbo. Sabbametanti anuññātavāsidaṇḍādikaṃ etaṃ sabbaṃ. Tatoti anuññātavāsidaṇḍādikato, mahantataraṃ vāsidaṇḍādikaṃ garubhaṇḍanti yojanā.
यथाजातमेवाति यथापवत्तमेव। तेहीति हत्थिदन्तादीहि, ‘‘कत’’इति पदेन सम्बन्धितब्बं। तच्छितनिट्ठितोपीति तच्छितकम्मेन निट्ठितोपि।
Yathājātamevāti yathāpavattameva. Tehīti hatthidantādīhi, ‘‘kata’’iti padena sambandhitabbaṃ. Tacchitaniṭṭhitopīti tacchitakammena niṭṭhitopi.
मत्तिकाभण्डे एवं विनिच्छयो वेदितब्बोति योजना, उपभोगो च परिभोगो च उपभोगपरिभोगं, समाहारद्वन्दो। इदं पदं ‘‘घटपिधानादिकुलालभाजन’’न्ति पदेनेव सम्बन्धितब्बं। थुपिकातीति एत्थ इतिसद्दो इमसद्दत्थो। इदं सब्बं सङ्घस्स दिन्नकालतो पट्ठाय गरुभण्डन्ति योजना। ‘‘अनतिरित्तपमाणो’’ति विसेसनपदं ‘‘घटको’’ति विसेस्यपदेनेव सम्बन्धितब्बं। एत्थाति मत्तिकाभण्डे, आधारे वा निद्धारणे वा त्थ पच्चयो। मत्तिकाभण्डे कुण्डिका भाजनीयकोट्ठासं भजति, एवं लोहभण्डेपीति योजना। एत्थाति गरुभण्डविनिच्छये।
Mattikābhaṇḍe evaṃ vinicchayo veditabboti yojanā, upabhogo ca paribhogo ca upabhogaparibhogaṃ, samāhāradvando. Idaṃ padaṃ ‘‘ghaṭapidhānādikulālabhājana’’nti padeneva sambandhitabbaṃ. Thupikātīti ettha itisaddo imasaddattho. Idaṃ sabbaṃ saṅghassa dinnakālato paṭṭhāya garubhaṇḍanti yojanā. ‘‘Anatirittapamāṇo’’ti visesanapadaṃ ‘‘ghaṭako’’ti visesyapadeneva sambandhitabbaṃ. Etthāti mattikābhaṇḍe, ādhāre vā niddhāraṇe vā ttha paccayo. Mattikābhaṇḍe kuṇḍikā bhājanīyakoṭṭhāsaṃ bhajati, evaṃ lohabhaṇḍepīti yojanā. Etthāti garubhaṇḍavinicchaye.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / विनयपिटक • Vinayapiṭaka / चूळवग्गपाळि • Cūḷavaggapāḷi / अविस्सज्जियवत्थु • Avissajjiyavatthu
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / विनयपिटक (अट्ठकथा) • Vinayapiṭaka (aṭṭhakathā) / चूळवग्ग-अट्ठकथा • Cūḷavagga-aṭṭhakathā / अविस्सज्जियवत्थुकथा • Avissajjiyavatthukathā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / सारत्थदीपनी-टीका • Sāratthadīpanī-ṭīkā / अविस्सज्जियवत्थुकथावण्णना • Avissajjiyavatthukathāvaṇṇanā
