Library / Tipiṭaka / తిపిటక • Tipiṭaka / విభఙ్గ-అనుటీకా • Vibhaṅga-anuṭīkā |
౨. ఆయతనవిభఙ్గో
2. Āyatanavibhaṅgo
౧. సుత్తన్తభాజనీయవణ్ణనా
1. Suttantabhājanīyavaṇṇanā
౧౫౪. అసాధారణతోతి ఆవేణికతో. తం నేసం అసాధారణభావం విపక్ఖవసేన పతిట్ఠాపేతుం సాధారణం ఉదాహరణవసేన దస్సేతి ‘‘ఆయతనసద్దత్థో వియా’’తి. అథ వా చక్ఖాదిఅత్థో ఏవ చక్ఖాదిసద్దవిసేసితో ఆయతనత్థోతి తం తాదిసం ఆయతనత్థం సన్ధాయాహ ‘‘ఆయతనసద్దత్థో వియ అసాధారణతో’’తి.
154. Asādhāraṇatoti āveṇikato. Taṃ nesaṃ asādhāraṇabhāvaṃ vipakkhavasena patiṭṭhāpetuṃ sādhāraṇaṃ udāharaṇavasena dasseti ‘‘āyatanasaddattho viyā’’ti. Atha vā cakkhādiattho eva cakkhādisaddavisesito āyatanatthoti taṃ tādisaṃ āyatanatthaṃ sandhāyāha ‘‘āyatanasaddattho viya asādhāraṇato’’ti.
యది విసయస్సాదనత్థో చక్ఖు-సద్దో, సోతాదీనమ్పి అయం సమఞ్ఞా సియాతి అతిప్పసఙ్గం పరిహరన్తో ‘‘సతిపీ’’తిఆదిమాహ. దుతియే అత్థవికప్పే చక్ఖతీతి విఞ్ఞాణాధిట్ఠితం సమవిసమం ఆచిక్ఖతి, ఆచిక్ఖన్తం వియ, విభావేన్తం వియ వా హోతీతి అత్థో. రూపమివ చక్ఖువిఞ్ఞేయ్యం వియ సవిగ్గహమివ సబిమ్బకం వియ వణ్ణవాచకో రూప-సద్దో అధిప్పేతోతి ఆహ ‘‘విత్థారణం వా రూపసద్దస్స అత్థో’’తి.
Yadi visayassādanattho cakkhu-saddo, sotādīnampi ayaṃ samaññā siyāti atippasaṅgaṃ pariharanto ‘‘satipī’’tiādimāha. Dutiye atthavikappe cakkhatīti viññāṇādhiṭṭhitaṃ samavisamaṃ ācikkhati, ācikkhantaṃ viya, vibhāventaṃ viya vā hotīti attho. Rūpamiva cakkhuviññeyyaṃ viya saviggahamiva sabimbakaṃ viya vaṇṇavācako rūpa-saddo adhippetoti āha ‘‘vitthāraṇaṃ vā rūpasaddassa attho’’ti.
వచనమేవాతి సవిఞ్ఞత్తికసద్దమేవ. గమీయతీతి ఉపనీయతి. అజ్ఝోహరణస్స రసగ్గహణమూలతావచనేన రసస్స పరమ్పరాయ జీవితహేతుతం దస్సేతి. రసనిమిత్తఞ్హి రసగ్గహణం, రసగ్గహణనిమిత్తం అజ్ఝోహరణం, తంనిమిత్తం జీవితన్తి. రసగ్గహణమూలతా చ అజ్ఝోహరణస్స యేభుయ్యతో వేదితబ్బా. దిస్సతి అపదిస్సతి ఏతేన ఫలన్తి దేసో, హేతూతి ఆహ ‘‘ఉప్పత్తిదేసోతి ఉప్పత్తికారణ’’న్తి. తథాతి చక్ఖాయతనాదిప్పకారేన. మనోగోచరభూతాతి మనసో ఏవ గోచరభూతా. సామఞ్ఞలక్ఖణేనేవాతి అనుభవనాదివిసేసలక్ఖణం అగ్గహేత్వా ధమ్మభావసఙ్ఖాతసాధారణలక్ఖణేనేవ . ఏకాయతనత్తం ఉపనేత్వా వుత్తా ద్వాదస ఏకసభావత్తా భిన్దిత్వా వచనే పయోజనాభావా. ద్వారాలమ్బనవిభాగదస్సనత్థా హి ఆయతనదేసనాతి.
Vacanamevāti saviññattikasaddameva. Gamīyatīti upanīyati. Ajjhoharaṇassa rasaggahaṇamūlatāvacanena rasassa paramparāya jīvitahetutaṃ dasseti. Rasanimittañhi rasaggahaṇaṃ, rasaggahaṇanimittaṃ ajjhoharaṇaṃ, taṃnimittaṃ jīvitanti. Rasaggahaṇamūlatā ca ajjhoharaṇassa yebhuyyato veditabbā. Dissati apadissati etena phalanti deso, hetūti āha ‘‘uppattidesoti uppattikāraṇa’’nti. Tathāti cakkhāyatanādippakārena. Manogocarabhūtāti manaso eva gocarabhūtā. Sāmaññalakkhaṇenevāti anubhavanādivisesalakkhaṇaṃ aggahetvā dhammabhāvasaṅkhātasādhāraṇalakkhaṇeneva . Ekāyatanattaṃ upanetvā vuttā dvādasa ekasabhāvattā bhinditvā vacane payojanābhāvā. Dvārālambanavibhāgadassanatthā hi āyatanadesanāti.
పుబ్బన్తతోతి పురిమభాగతో పాకభావతో. పాకభావో హి సభావధమ్మానం పుబ్బన్తో, విద్ధంసాభావో అపరన్తో.
Pubbantatoti purimabhāgato pākabhāvato. Pākabhāvo hi sabhāvadhammānaṃ pubbanto, viddhaṃsābhāvo aparanto.
నివాసట్ఠానాదీసు ఆయతన-సద్దో న ఆయతనత్థాదీసు వియ పదత్థవివరణముఖేన పవత్తో, అథ ఖో తస్మిం తస్మిం దేవఘరాదికే నిరుళ్హతాయ ఏవమత్థోతి ఆహ ‘‘రుళ్హివసేన ఆయతనసద్దస్సత్థం వత్తు’’న్తి. మనోతి ద్వారభూతమనో . నిస్సయభావోతి ఏత్థ నిస్సయసదిసో నిస్సయో, సదిసతా చ ఫలస్స తప్పటిబద్ధవుత్తితాయ దట్ఠబ్బా. వచనీయత్థో భావత్థో.
Nivāsaṭṭhānādīsu āyatana-saddo na āyatanatthādīsu viya padatthavivaraṇamukhena pavatto, atha kho tasmiṃ tasmiṃ devagharādike niruḷhatāya evamatthoti āha ‘‘ruḷhivasena āyatanasaddassatthaṃ vattu’’nti. Manoti dvārabhūtamano . Nissayabhāvoti ettha nissayasadiso nissayo, sadisatā ca phalassa tappaṭibaddhavuttitāya daṭṭhabbā. Vacanīyattho bhāvattho.
తావత్వతోతి తత్తకతో. ఊనచోదనాతి ద్వాదసతో ఊనాని కస్మా న వుత్తానీతి చోదనా. యది చక్ఖువిఞ్ఞాణాదీనం అసాధారణం ధమ్మజాతం ధమ్మాయతనం, ఏవం సన్తే చక్ఖాదీనమ్పి ధమ్మాయతనభావో సియాతి చోదనం సన్ధాయాహ ‘‘సతిపీ’’తిఆది. ద్వారారమ్మణభావేహీతి న ఆరమ్మణభావేనేవ అసాధారణం, అథ ఖో ద్వారారమ్మణభావేహి అసాధారణం సమ్భవతీతి వచనసేసో.
Tāvatvatoti tattakato. Ūnacodanāti dvādasato ūnāni kasmā na vuttānīti codanā. Yadi cakkhuviññāṇādīnaṃ asādhāraṇaṃ dhammajātaṃ dhammāyatanaṃ, evaṃ sante cakkhādīnampi dhammāyatanabhāvo siyāti codanaṃ sandhāyāha ‘‘satipī’’tiādi. Dvārārammaṇabhāvehīti na ārammaṇabhāveneva asādhāraṇaṃ, atha kho dvārārammaṇabhāvehi asādhāraṇaṃ sambhavatīti vacanaseso.
యేభుయ్యసహుప్పత్తిఆదీహీతి యేభుయ్యేన చక్ఖాయతనాదీని కస్సచి కదాచి ఏకతో ఉప్పజ్జన్తి. ‘‘కామధాతుయా ఉపపత్తిక్ఖణే కస్సచి ఏకాదసాయతనాని ఉప్పజ్జన్తీ’’తి హి వుత్తం. తస్మా ఆయతనానం ఉప్పత్తిక్కమో తావ న యుజ్జతి, న పహానక్కమో కుసలాబ్యాకతానం అప్పహాతబ్బతో, న పటిపత్తిక్కమో అకుసలానం, ఏకచ్చఅబ్యాకతానఞ్చ అప్పటిపజ్జనీయతో, న భూమిక్కమో అడ్ఢేకాదసన్నం ఆయతనానం ఏకన్తకామావచరత్తా, ఇతరేసం చతుభూమిపరియాపన్నత్తా, ఏకచ్చస్స లోకుత్తరభావతో చ. ఏవం ఉప్పత్తిక్కమాదిఅయుత్తియోజనా వేదితబ్బా. యేసు విజ్జమానేసు అత్తభావస్స పఞ్ఞాపనా, తే ‘‘మయ్హం చక్ఖు’’న్తిఆదినా అధికసినేహవత్థుభూతా చక్ఖాదయో యథా అజ్ఝత్తికతాయ, ఏవం దస్సనాదికిచ్చకరఇన్ద్రియతా చ పధానాతి ఆహ ‘‘అజ్ఝత్తికభావేన, విసయిభావేన చా’’తి. ఘానాదిక్కమేనాతి ఘానం జివ్హా కాయోతి ఇమినా కమేన.
Yebhuyyasahuppattiādīhīti yebhuyyena cakkhāyatanādīni kassaci kadāci ekato uppajjanti. ‘‘Kāmadhātuyā upapattikkhaṇe kassaci ekādasāyatanāni uppajjantī’’ti hi vuttaṃ. Tasmā āyatanānaṃ uppattikkamo tāva na yujjati, na pahānakkamo kusalābyākatānaṃ appahātabbato, na paṭipattikkamo akusalānaṃ, ekaccaabyākatānañca appaṭipajjanīyato, na bhūmikkamo aḍḍhekādasannaṃ āyatanānaṃ ekantakāmāvacarattā, itaresaṃ catubhūmipariyāpannattā, ekaccassa lokuttarabhāvato ca. Evaṃ uppattikkamādiayuttiyojanā veditabbā. Yesu vijjamānesu attabhāvassa paññāpanā, te ‘‘mayhaṃ cakkhu’’ntiādinā adhikasinehavatthubhūtā cakkhādayo yathā ajjhattikatāya, evaṃ dassanādikiccakaraindriyatā ca padhānāti āha ‘‘ajjhattikabhāvena, visayibhāvena cā’’ti. Ghānādikkamenāti ghānaṃ jivhā kāyoti iminā kamena.
పచ్చుప్పన్నారమ్మణత్తా వా చక్ఖాదీని పఠమం వుత్తాని, మనో పన కిఞ్చి పచ్చుప్పన్నారమ్మణం , కిఞ్చి యావనవత్తబ్బారమ్మణన్తి పచ్ఛా వుత్తం. పచ్చుప్పన్నారమ్మణేసుపి ఉపాదారూపారమ్మణాని చత్తారి పఠమం వుత్తాని, తతో భూతరూపారమ్మణం. ఉపాదారూపారమ్మణేసుపి దూరతరే దూరే, సీఘతరం సీఘఞ్చ ఆరమ్మణసమ్పటిచ్ఛనదీపనత్థం చక్ఖాదీనం దేసనాక్కమో. చక్ఖుసోతద్వయఞ్హి దూరగోచరన్తి పఠమం వుత్తం. తత్రాపి చక్ఖు దూరతరగోచరన్తి సబ్బపఠమం వుత్తం. పస్సన్తోపి హి దూరతరే నదిసోతం న తస్స సద్దం సుణాతి. ఘానజివ్హాసుపి ఘానం సీఘతరవుత్తీతి పఠమం వుత్తం. పురతో ఠపితమత్తస్స హి భోజనస్స గన్ధో గయ్హతీతి. యథాఠానం వా తేసం దేసనాక్కమో. ఇమస్మిఞ్హి సరీరే సబ్బుపరి చక్ఖుస్స అధిట్ఠానం, తస్స అధో సోతస్స, తస్స అధో ఘానస్స, తస్స అధో జివ్హాయ, తథా కాయస్స యేభుయ్యేన, మనో పన అరూపీభావతో సబ్బపచ్ఛా వుత్తో. తంతంగోచరత్తా తస్స తస్సానన్తరం బాహిరాయతనాని వుత్తానీతి వుత్తోవాయమత్థోతి ఏవమ్పి ఇమేసం కమో వేదితబ్బో.
Paccuppannārammaṇattā vā cakkhādīni paṭhamaṃ vuttāni, mano pana kiñci paccuppannārammaṇaṃ , kiñci yāvanavattabbārammaṇanti pacchā vuttaṃ. Paccuppannārammaṇesupi upādārūpārammaṇāni cattāri paṭhamaṃ vuttāni, tato bhūtarūpārammaṇaṃ. Upādārūpārammaṇesupi dūratare dūre, sīghataraṃ sīghañca ārammaṇasampaṭicchanadīpanatthaṃ cakkhādīnaṃ desanākkamo. Cakkhusotadvayañhi dūragocaranti paṭhamaṃ vuttaṃ. Tatrāpi cakkhu dūrataragocaranti sabbapaṭhamaṃ vuttaṃ. Passantopi hi dūratare nadisotaṃ na tassa saddaṃ suṇāti. Ghānajivhāsupi ghānaṃ sīghataravuttīti paṭhamaṃ vuttaṃ. Purato ṭhapitamattassa hi bhojanassa gandho gayhatīti. Yathāṭhānaṃ vā tesaṃ desanākkamo. Imasmiñhi sarīre sabbupari cakkhussa adhiṭṭhānaṃ, tassa adho sotassa, tassa adho ghānassa, tassa adho jivhāya, tathā kāyassa yebhuyyena, mano pana arūpībhāvato sabbapacchā vutto. Taṃtaṃgocarattā tassa tassānantaraṃ bāhirāyatanāni vuttānīti vuttovāyamatthoti evampi imesaṃ kamo veditabbo.
తతోతి హదయవత్థుభేదతో. యఞ్హి హదయవత్థుం నిస్సాయ ఏకం మనోవిఞ్ఞాణం పవత్తతి, న తదేవ నిస్సాయ అఞ్ఞం పవత్తతి. నిద్దేసవసేనాతి సఙ్ఖేపవిత్థారనిద్దేసవసేన. యోజేతబ్బం ‘‘కుసలసముట్ఠానం కుసలసముట్ఠానస్స సభాగ’’న్తిఆదినా.
Tatoti hadayavatthubhedato. Yañhi hadayavatthuṃ nissāya ekaṃ manoviññāṇaṃ pavattati, na tadeva nissāya aññaṃ pavattati. Niddesavasenāti saṅkhepavitthāraniddesavasena. Yojetabbaṃ ‘‘kusalasamuṭṭhānaṃ kusalasamuṭṭhānassa sabhāga’’ntiādinā.
సభావోతి విసయివిసయభావో, తదభినిబ్బత్తియఞ్చ యోగ్యతా. కారణసమత్థతాతి కారణభూతా సమత్థతా పచ్చయభావో. ద్వారాదిభావోతి ద్వారారమ్మణే ద్వారవుత్తిభావో. ఇమస్మిం అత్థేతి అనన్తరం వుత్తఅత్థే. యస్మాతి యాయ ధమ్మతాయ యేన ద్వారాదిభావేన కారణభూతేన. సమ్భవనవిసేసనన్తి కిరియాయ పరామసనమాహ. యం సమ్భవనం, ధమ్మతావేసాతి అత్థో. రిత్తకానేవాతి ధువాదిభావరిత్తకానేవ. విసమాదీసు అజ్ఝాసయో ఏతేసన్తి విసమాదిఅజ్ఝాసయాని, విసమాదిఅజ్ఝాసయాని వియ హోన్తీతి విసమాదిఅజ్ఝాసయాని, చక్ఖాదీని. విసమభావ…పే॰… వనభావేహీతి విసమభావాదిసన్నిస్సితఅహిఆదిసదిసుపాదిన్నధమ్మేహి చక్ఖాదీహి, వనసన్నిస్సితమక్కటసదిసేన చిత్తేన చ అభిరమితత్తా. వనభావోతి హి వనజ్ఝాసయోతి అత్థో.
Sabhāvoti visayivisayabhāvo, tadabhinibbattiyañca yogyatā. Kāraṇasamatthatāti kāraṇabhūtā samatthatā paccayabhāvo. Dvārādibhāvoti dvārārammaṇe dvāravuttibhāvo. Imasmiṃ attheti anantaraṃ vuttaatthe. Yasmāti yāya dhammatāya yena dvārādibhāvena kāraṇabhūtena. Sambhavanavisesananti kiriyāya parāmasanamāha. Yaṃ sambhavanaṃ, dhammatāvesāti attho. Rittakānevāti dhuvādibhāvarittakāneva. Visamādīsu ajjhāsayo etesanti visamādiajjhāsayāni, visamādiajjhāsayāni viya hontīti visamādiajjhāsayāni, cakkhādīni. Visamabhāva…pe… vanabhāvehīti visamabhāvādisannissitaahiādisadisupādinnadhammehi cakkhādīhi, vanasannissitamakkaṭasadisena cittena ca abhiramitattā. Vanabhāvoti hi vanajjhāsayoti attho.
పురిమన్తవివిత్తతాతి పుబ్బభాగవిరహో. ఉప్పాదతో పురిమకోట్ఠాసో హి ఇధ పురిమన్తో. అపరన్తేతి అపరభాగే, భఙ్గతో ఉద్ధన్తి అత్థో. ఉదయబ్బయపరిచ్ఛిన్నో హి సభావధమ్మో. యం సన్ధాయ వుత్తం ‘‘అనిధానగతా భగ్గా, పుఞ్జో నత్థి అనాగతే’’తి (మహాని॰ ౧౦). సదా అభావోతి న సదా అభావపతిట్ఠాపనం సబ్బకాలమ్పి నత్థీతి, అథ ఖో ఉదయబ్బయపరిచ్ఛిన్నత్తా సదాభావపటిక్ఖేపోతి ఆహ ‘‘అనిచ్చలక్ఖణ’’న్తి. సభావవిజహనన్తి భఙ్గప్పత్తిమాహ . విపరివత్తనం ఉప్పాదజరావత్థాహి సన్తానం వినా న వికారాపత్తీతి ఆహ ‘‘సన్తానవికారాపత్తి వా’’తి.
Purimantavivittatāti pubbabhāgaviraho. Uppādato purimakoṭṭhāso hi idha purimanto. Aparanteti aparabhāge, bhaṅgato uddhanti attho. Udayabbayaparicchinno hi sabhāvadhammo. Yaṃ sandhāya vuttaṃ ‘‘anidhānagatā bhaggā, puñjo natthi anāgate’’ti (mahāni. 10). Sadā abhāvoti na sadā abhāvapatiṭṭhāpanaṃ sabbakālampi natthīti, atha kho udayabbayaparicchinnattā sadābhāvapaṭikkhepoti āha ‘‘aniccalakkhaṇa’’nti. Sabhāvavijahananti bhaṅgappattimāha . Viparivattanaṃ uppādajarāvatthāhi santānaṃ vinā na vikārāpattīti āha ‘‘santānavikārāpatti vā’’ti.
జాతిధమ్మతాదీహీతి జాతిజరాబ్యాధిమరణాదిసభావతాహి. అనిట్ఠతాతి న ఇట్ఠతా, దుక్ఖతాతి అత్థో. పురిమం సామఞ్ఞలక్ఖణన్తి ‘‘పటిపీళనట్ఠేనా’’తి పుబ్బే సామఞ్ఞతో వుత్తం దుక్ఖలక్ఖణం. పచ్చయవసేన దుక్ఖనాకారేన పవత్తమానానం సభావధమ్మానం దుక్ఖనం పుగ్గలస్సేవ వసేన దుక్ఖమతాతి ఆహ ‘‘పుగ్గలస్స పీళనతో దుక్ఖమ’’న్తి. దుక్ఖవచనన్తి ‘‘దుక్ఖ’’న్తి సత్థు వచనం.
Jātidhammatādīhīti jātijarābyādhimaraṇādisabhāvatāhi. Aniṭṭhatāti na iṭṭhatā, dukkhatāti attho. Purimaṃ sāmaññalakkhaṇanti ‘‘paṭipīḷanaṭṭhenā’’ti pubbe sāmaññato vuttaṃ dukkhalakkhaṇaṃ. Paccayavasena dukkhanākārena pavattamānānaṃ sabhāvadhammānaṃ dukkhanaṃ puggalasseva vasena dukkhamatāti āha ‘‘puggalassa pīḷanato dukkhama’’nti. Dukkhavacananti ‘‘dukkha’’nti satthu vacanaṃ.
‘‘నత్థి ఏతస్స వసవత్తకో’’తి ఇమినా నత్థి ఏతస్స అత్తాతి అనత్తాతి ఇమమత్థం దస్సేతి, ‘‘నాపి ఇదం వసవత్తక’’న్తి ఇమినా పన న అత్తాతి అనత్తాతి. అత్తనోతి నియకజ్ఝత్తం సన్ధాయ వదతి. పరస్మిన్తి తతో అఞ్ఞస్మిం. పరస్స చ అత్తనీతి ఏత్థాపి ఏసేవ నయో. తం ఏతస్స నత్థీతి తం యథావుత్తపరపరికప్పితం వసవత్తకం ఏతస్స చక్ఖాదినో నత్థి, ఏతేన చతుకోటికసుఞ్ఞతాయ సఙ్గహో దట్ఠబ్బో. ‘‘సుఞ్ఞం తం తేన వసవత్తనాకారేనా’’తి ఇమినా ఉభయథాపి అవసవత్తనట్ఠే దస్సితబ్బే తత్థ తావ ఏకం దస్సేతుం ‘‘పరస్సా’’తిఆదిం వత్వా పున ‘‘అథ వా’’తిఆదినా ఇతరం దస్సేతి. సామి ఏవ సామికో, న సామికో అస్సామికోతి ఏవం అత్థే గయ్హమానే ‘‘అస్సామికతో’’తి పదస్స సుఞ్ఞవిసేసనతాయ పయోజనం నత్థి. కామకారియన్తి యథాకామకరణీయం. అవసవత్తనత్థం విసేసేత్వా దస్సేతి సమాసద్వయత్థసఙ్గహతో.
‘‘Natthi etassa vasavattako’’ti iminā natthi etassa attāti anattāti imamatthaṃ dasseti, ‘‘nāpi idaṃ vasavattaka’’nti iminā pana na attāti anattāti. Attanoti niyakajjhattaṃ sandhāya vadati. Parasminti tato aññasmiṃ. Parassa ca attanīti etthāpi eseva nayo. Taṃ etassa natthīti taṃ yathāvuttaparaparikappitaṃ vasavattakaṃ etassa cakkhādino natthi, etena catukoṭikasuññatāya saṅgaho daṭṭhabbo. ‘‘Suññaṃ taṃ tena vasavattanākārenā’’ti iminā ubhayathāpi avasavattanaṭṭhe dassitabbe tattha tāva ekaṃ dassetuṃ ‘‘parassā’’tiādiṃ vatvā puna ‘‘atha vā’’tiādinā itaraṃ dasseti. Sāmi eva sāmiko, na sāmiko assāmikoti evaṃ atthe gayhamāne ‘‘assāmikato’’ti padassa suññavisesanatāya payojanaṃ natthi. Kāmakāriyanti yathākāmakaraṇīyaṃ. Avasavattanatthaṃ visesetvā dasseti samāsadvayatthasaṅgahato.
ససన్తానే ధమ్మానం విసదిసుప్పత్తి ఇధ భావసఙ్కన్తిగమనం నామాతి ఆహ ‘‘సన్తతియం భావన్తరుప్పత్తియేవా’’తి. తథా విసదిసుప్పత్తియం పురిమాకారవిగమో పకతిభావవిజహనన్తి ఆహ ‘‘సన్తతియా యథాపవత్తాకారవిజహన’’న్తి. భవతీతి వా భావో, అవత్థావిసేసో, తస్స సఙ్కమనం భావసఙ్కన్తి. సభావధమ్మో హి ఉప్పాదక్ఖణం ఠితిక్ఖణఞ్చ పత్వా భిజ్జతీతి ఉప్పాదావత్థాయ జరావత్థం, తతో భఙ్గావత్థం సఙ్కమతీతి వుచ్చతి. తథా సఙ్కమతో చ అత్తలాభక్ఖణతో ఉద్ధం జరామరణేహి తంసభావపరిచ్చాగో పకతిభావవిజహనన్తి ఖణవసేన చేతం యోజేతబ్బం. పుబ్బాపరవసేనాతి చ ఖణానం పుబ్బాపరవసేనాతి అత్థో సమ్భవతి. ఏకత్థత్తాతి సమానాధికరణత్తా, న పన విసేసనవిసేసితబ్బభావానం ఏకత్తా. ‘‘చక్ఖుం అనిచ్చ’’న్తి వుత్తే ‘‘అనిచ్చం చక్ఖు’’న్తిపి వుత్తమేవ హోతీతి ‘‘యం చక్ఖు, తం అనిచ్చం, యం అనిచ్చం, తం చక్ఖు’’న్తి ఆపన్నమేవాతి ఆహ ‘‘అనిచ్చానం సేసధమ్మానమ్పి చక్ఖుభావో ఆపజ్జతీ’’తి.
Sasantāne dhammānaṃ visadisuppatti idha bhāvasaṅkantigamanaṃ nāmāti āha ‘‘santatiyaṃ bhāvantaruppattiyevā’’ti. Tathā visadisuppattiyaṃ purimākāravigamo pakatibhāvavijahananti āha ‘‘santatiyā yathāpavattākāravijahana’’nti. Bhavatīti vā bhāvo, avatthāviseso, tassa saṅkamanaṃ bhāvasaṅkanti. Sabhāvadhammo hi uppādakkhaṇaṃ ṭhitikkhaṇañca patvā bhijjatīti uppādāvatthāya jarāvatthaṃ, tato bhaṅgāvatthaṃ saṅkamatīti vuccati. Tathā saṅkamato ca attalābhakkhaṇato uddhaṃ jarāmaraṇehi taṃsabhāvapariccāgo pakatibhāvavijahananti khaṇavasena cetaṃ yojetabbaṃ. Pubbāparavasenāti ca khaṇānaṃ pubbāparavasenāti attho sambhavati. Ekatthattāti samānādhikaraṇattā, na pana visesanavisesitabbabhāvānaṃ ekattā. ‘‘Cakkhuṃ anicca’’nti vutte ‘‘aniccaṃ cakkhu’’ntipi vuttameva hotīti ‘‘yaṃ cakkhu, taṃ aniccaṃ, yaṃ aniccaṃ, taṃ cakkhu’’nti āpannamevāti āha ‘‘aniccānaṃ sesadhammānampi cakkhubhāvo āpajjatī’’ti.
తేహి చ అనిచ్చదుక్ఖలక్ఖణేహి చ అనత్తలక్ఖణమేవ విసేసేన దస్సితం ‘‘యదనిచ్చం, తం దుక్ఖం, యం దుక్ఖం, తదనత్తా’’తిఆదీసు (సం॰ ని॰ ౩.౧౫, ౪౫, ౭౬, ౮౫; ౨.౪.౧, ౨; పటి॰ మ॰ ౨.౧౦) వియ. దోసలక్ఖణాకారనిదస్సనత్థోతి దోసస్స లక్ఖితబ్బాకారనిదస్సనత్థో. ఏవం దుక్ఖేనాతి ఏవం నానప్పకారేన అక్ఖిరోగాదిదుక్ఖేన ఆబాధతాయ. అనత్తలక్ఖణదీపకానన్తి అనత్తతాపఞ్ఞాపనస్స జోతకానం ఉపాయభూతానం. న హి ఘటభేదకణ్టకవేధాదివసేన లబ్భమానా అనిచ్చదుక్ఖతా సత్తానం ఏకన్తతో అనత్తతాధిగమహేతూ హోన్తి. పచ్చయపటిబద్ధతాఅభిణ్హసమ్పటిపీళనాదివసేన పన లబ్భమానా హోన్తి. తథా హి చక్ఖాదీని కమ్మాదిమహాభూతాదిపచ్చయపటిబద్ధవుత్తీని, తతో ఏవ అహుత్వా సమ్భవన్తి, హుత్వా పటివేన్తీతి అనిచ్చాని, అభిణ్హసమ్పటిపీళితత్తా దుక్ఖాని, ఏవంభూతాని చ అవసవత్తనతో అనత్తకానీతి పరిగ్గహే ఠితేహి సముపచితఞాణసమ్భారేహి పస్సితుం సక్కా.
Tehi ca aniccadukkhalakkhaṇehi ca anattalakkhaṇameva visesena dassitaṃ ‘‘yadaniccaṃ, taṃ dukkhaṃ, yaṃ dukkhaṃ, tadanattā’’tiādīsu (saṃ. ni. 3.15, 45, 76, 85; 2.4.1, 2; paṭi. ma. 2.10) viya. Dosalakkhaṇākāranidassanatthoti dosassa lakkhitabbākāranidassanattho. Evaṃ dukkhenāti evaṃ nānappakārena akkhirogādidukkhena ābādhatāya. Anattalakkhaṇadīpakānanti anattatāpaññāpanassa jotakānaṃ upāyabhūtānaṃ. Na hi ghaṭabhedakaṇṭakavedhādivasena labbhamānā aniccadukkhatā sattānaṃ ekantato anattatādhigamahetū honti. Paccayapaṭibaddhatāabhiṇhasampaṭipīḷanādivasena pana labbhamānā honti. Tathā hi cakkhādīni kammādimahābhūtādipaccayapaṭibaddhavuttīni, tato eva ahutvā sambhavanti, hutvā paṭiventīti aniccāni, abhiṇhasampaṭipīḷitattā dukkhāni, evaṃbhūtāni ca avasavattanato anattakānīti pariggahe ṭhitehi samupacitañāṇasambhārehi passituṃ sakkā.
కథం పనేతేసం హుత్వా అభావో జానితబ్బోతి? ఖణే ఖణే అఞ్ఞథత్తదస్సనతో. తం కథం ఞాయతీతి? యుత్తితో. కా పనేత్థ యుత్తీతి? విసేసగ్గహణం. యది చక్ఖాదీనం ఖణే ఖణే అఞ్ఞథత్తం న సియా, బహిపచ్చయభేదే యదిదం పచ్ఛా విసేసగ్గహణం, తం న సియా. యస్స హి తాదిసం ఖణే ఖణే అఞ్ఞథత్తం నత్థి, తస్స అసతి బహిపచ్చయవిసేసే కథం పచ్ఛా విసేసగ్గహణం భవేయ్య, భవతి చ విసేసగ్గహణం. తస్మా అత్థి నేసం ఖణే ఖణే అఞ్ఞథత్తం యం సణికం సణికం వడ్ఢేన్తం పచ్ఛా పాకటతరం జాయతీతి. తథా హి సరీరస్స తావ ఆనాపానానం అనవత్థానతో పరిస్సమతో చ విసేసగ్గహణం. అనవత్థితా హి అస్సాసపస్సాసా వాతా వారేన వారేన పవత్తనతో. యది హి అస్ససితే వా పస్సస్సితే వా సరీరస్స కోచి పచ్ఛా విసేసో న సియా, న నేసం కోచి భేదో సియా, దిట్ఠో చ సో. తస్మా అస్ససితం సరీరం అఞ్ఞథా హోన్తం కమేన తాదిసం అవత్థం పాపుణాతి. యా పస్సాసస్స పచ్చయో హోతి, పస్ససితే చ పున తథేవ అస్సాసస్స పచ్చయో హోతీతి ఆనాపానానం అనవత్థానతోపి సరీరస్స విసేసగ్గహణం అఞ్ఞథత్తసిద్ధి. తథా పరిస్సమోపి అసతి విసేసే పచ్ఛా సరీరస్స న సియా, యేనాయం ఇరియాపథన్తరాదీని సేవనేన పరిస్సమవినోదనం కరోతి.
Kathaṃ panetesaṃ hutvā abhāvo jānitabboti? Khaṇe khaṇe aññathattadassanato. Taṃ kathaṃ ñāyatīti? Yuttito. Kā panettha yuttīti? Visesaggahaṇaṃ. Yadi cakkhādīnaṃ khaṇe khaṇe aññathattaṃ na siyā, bahipaccayabhede yadidaṃ pacchā visesaggahaṇaṃ, taṃ na siyā. Yassa hi tādisaṃ khaṇe khaṇe aññathattaṃ natthi, tassa asati bahipaccayavisese kathaṃ pacchā visesaggahaṇaṃ bhaveyya, bhavati ca visesaggahaṇaṃ. Tasmā atthi nesaṃ khaṇe khaṇe aññathattaṃ yaṃ saṇikaṃ saṇikaṃ vaḍḍhentaṃ pacchā pākaṭataraṃ jāyatīti. Tathā hi sarīrassa tāva ānāpānānaṃ anavatthānato parissamato ca visesaggahaṇaṃ. Anavatthitā hi assāsapassāsā vātā vārena vārena pavattanato. Yadi hi assasite vā passassite vā sarīrassa koci pacchā viseso na siyā, na nesaṃ koci bhedo siyā, diṭṭho ca so. Tasmā assasitaṃ sarīraṃ aññathā hontaṃ kamena tādisaṃ avatthaṃ pāpuṇāti. Yā passāsassa paccayo hoti, passasite ca puna tatheva assāsassa paccayo hotīti ānāpānānaṃ anavatthānatopi sarīrassa visesaggahaṇaṃ aññathattasiddhi. Tathā parissamopi asati visese pacchā sarīrassa na siyā, yenāyaṃ iriyāpathantarādīni sevanena parissamavinodanaṃ karoti.
అథ వా రూపాదిభేదతోపి విసేసగ్గహణం. రూపగన్ధరసఫస్సాదీనఞ్హి విసేసేన యో సరీరే అనిన్ద్రియబద్ధేసు చ ఖీరూదకవత్థపుప్ఫఫలోసధిధఞ్ఞాదీనం పచ్ఛా విసేసో గయ్హతి, సో అసతి బహిపచ్చయవిసేసే నేసం జరాదిఅవత్థాసు వణ్ణబలాదిభేదో, రసవీరియవిపాకానుభావభేదో చ ఖణే ఖణే అఞ్ఞథత్తం వినా కథముపలబ్భేయ్య. యం పన తం ధమ్మతారూపం సిలాది, తత్థ కథన్తి? తస్సాపి సీతుణ్హసమ్ఫస్సభేదతో అత్థేవ విసేసగ్గహణం. తం ఖణే ఖణే అఞ్ఞథత్తం వినా న యుజ్జతీతి. సతి చ రూపాదిభేదే సిద్ధోవ తంనిస్సయమహాభూతభేదోపి. న హి నిస్సయమహాభూతభేదేన వినా నిస్సితభేదో సమ్భవతీతి. ఏవం తావ రూపధమ్మానం విసేసగ్గహణతో ఖణే ఖణే అఞ్ఞథత్తం, తతో చ హుత్వా అభావసిద్ధి.
Atha vā rūpādibhedatopi visesaggahaṇaṃ. Rūpagandharasaphassādīnañhi visesena yo sarīre anindriyabaddhesu ca khīrūdakavatthapupphaphalosadhidhaññādīnaṃ pacchā viseso gayhati, so asati bahipaccayavisese nesaṃ jarādiavatthāsu vaṇṇabalādibhedo, rasavīriyavipākānubhāvabhedo ca khaṇe khaṇe aññathattaṃ vinā kathamupalabbheyya. Yaṃ pana taṃ dhammatārūpaṃ silādi, tattha kathanti? Tassāpi sītuṇhasamphassabhedato attheva visesaggahaṇaṃ. Taṃ khaṇe khaṇe aññathattaṃ vinā na yujjatīti. Sati ca rūpādibhede siddhova taṃnissayamahābhūtabhedopi. Na hi nissayamahābhūtabhedena vinā nissitabhedo sambhavatīti. Evaṃ tāva rūpadhammānaṃ visesaggahaṇato khaṇe khaṇe aññathattaṃ, tato ca hutvā abhāvasiddhi.
అరూపధమ్మానం పన ఆరమ్మణాదిభేదేన విసేసగ్గహణం. యత్థ యత్థ హి ఆరమ్మణే అరూపధమ్మా ఉప్పజ్జన్తి, తత్థ తత్థేవ తే భిజ్జన్తి, న అఞ్ఞం సఙ్కమన్తి, ఆరమ్మణధమ్మా చ యథాసకం ఖణతో ఉద్ధం న తిట్ఠన్తీతి. స్వాయమత్థో పదీపాదిఉదాహరణేన వేదితబ్బో. అఞ్ఞే ఏవ హి ఖణే ఖణే రూపాదయో పదీపజాలాయ, తథా ఖీరధారాదీసు పతన్తీసు, వాయుమ్హి చ పహరన్తే సమ్ఫస్సాని. యథా చేతేసం ఖణే ఖణే అఞ్ఞథత్తం, కిమఙ్గం పన చిత్తచేతసికానం. కిఞ్చ సద్దభేదతో, సద్దవిసేసతోపి తన్నిమిత్తానం చిత్తచేతసికానం ఖణే ఖణే అఞ్ఞథత్తం, తతో విసేసగ్గహణం. పగుణఞ్హి గన్థం సీఘం పరివత్తేన్తస్స చిత్తసముట్ఠానానం సద్దానం భేదో దిట్ఠో. న హి కారణభేదేన వినా ఫలభేదో అత్థి. యథా తం వాదితసద్దానం, ఏవం ఆరమ్మణభేదేన అరూపధమ్మానం విసేసగ్గహణం. తేనేవ నేసం ఖణే ఖణే అఞ్ఞథత్తం వేదితబ్బం. జాతిభూమిసమ్పయుత్తధమ్మభేదేన విసేసగ్గహణేపి ఏసేవ నయో. ఏవం రూపారూపధమ్మానం విసేసగ్గహణతో ఖణే ఖణే అఞ్ఞథత్తసిద్ధి. యతో హుత్వా అభావతో చక్ఖాదీని అనిచ్చానీతి సిద్ధాని, అనిచ్చత్తా ఏవ అభిణ్హసమ్పటిపీళనతో దుక్ఖాని, తతో చ అవసవత్తనతో అనత్తకాని. తేనాహ భగవా ‘‘యదనిచ్చం, తం దుక్ఖం, యం దుక్ఖం, తదనత్తా’’తి (సం॰ ని॰ ౩.౧౫, ౪౫, ౭౬, ౮౫; ౨.౪.౧, ౨; పటి॰ మ॰ ౨.౧౦).
Arūpadhammānaṃ pana ārammaṇādibhedena visesaggahaṇaṃ. Yattha yattha hi ārammaṇe arūpadhammā uppajjanti, tattha tattheva te bhijjanti, na aññaṃ saṅkamanti, ārammaṇadhammā ca yathāsakaṃ khaṇato uddhaṃ na tiṭṭhantīti. Svāyamattho padīpādiudāharaṇena veditabbo. Aññe eva hi khaṇe khaṇe rūpādayo padīpajālāya, tathā khīradhārādīsu patantīsu, vāyumhi ca paharante samphassāni. Yathā cetesaṃ khaṇe khaṇe aññathattaṃ, kimaṅgaṃ pana cittacetasikānaṃ. Kiñca saddabhedato, saddavisesatopi tannimittānaṃ cittacetasikānaṃ khaṇe khaṇe aññathattaṃ, tato visesaggahaṇaṃ. Paguṇañhi ganthaṃ sīghaṃ parivattentassa cittasamuṭṭhānānaṃ saddānaṃ bhedo diṭṭho. Na hi kāraṇabhedena vinā phalabhedo atthi. Yathā taṃ vāditasaddānaṃ, evaṃ ārammaṇabhedena arūpadhammānaṃ visesaggahaṇaṃ. Teneva nesaṃ khaṇe khaṇe aññathattaṃ veditabbaṃ. Jātibhūmisampayuttadhammabhedena visesaggahaṇepi eseva nayo. Evaṃ rūpārūpadhammānaṃ visesaggahaṇato khaṇe khaṇe aññathattasiddhi. Yato hutvā abhāvato cakkhādīni aniccānīti siddhāni, aniccattā eva abhiṇhasampaṭipīḷanato dukkhāni, tato ca avasavattanato anattakāni. Tenāha bhagavā ‘‘yadaniccaṃ, taṃ dukkhaṃ, yaṃ dukkhaṃ, tadanattā’’ti (saṃ. ni. 3.15, 45, 76, 85; 2.4.1, 2; paṭi. ma. 2.10).
నిరన్తరం పవత్తమానస్సాతి అభిణ్హసద్దత్థం విసేసేత్వా వదతి. ధాతుమత్తతాయాతి ధాతుమత్తభావేన. సమూహతోతి ససమ్భారచక్ఖాదిపిణ్డతో. ‘‘చక్ఖాదీన’’న్తి ఇదం ‘‘సమూహతో’’తి పదం అపేక్ఖిత్వా సమ్బన్ధే సామివచనం, ‘‘వినిబ్భుజన’’న్తి పదం అపేక్ఖిత్వా కమ్మత్థేతి వేదితబ్బం. చత్తారిపి ఘనానీతి సన్తతిసమూహకిచ్చారమ్మణఘనాని. పవత్తరూపాదిగ్గహణతోతి రుప్పనాదివసేన పవత్తఞ్చ తం రూపాదిగ్గహణఞ్చాతి పవత్తరూపాదిగ్గహణం, తతోతి యోజేతబ్బం. అనిచ్చాదిగ్గహణస్స సబ్భావాతి రూపవేదనాదిఞాణతో భిన్నస్స అనిచ్చాదిఞాణస్స లబ్భమానత్తా. తేన సతిపి రూపాదిఅత్థానం అనిచ్చాదిభావే రుప్పనాదిభావతో అనిచ్చాదిభావస్స భేదమాహ. ఇదాని తమేవ భేదం ఞాతతీరణపరిఞ్ఞావిసయతాయ పాకటం కాతుం ‘‘న హీ’’తిఆదిమాహ. నాతిధావితున్తి ఇధ లక్ఖణలక్ఖణవన్తా భిన్నా వుత్తా. తత్థ లక్ఖణారమ్మణికవిపస్సనాయ ఖన్ధారమ్మణతావచనేన అభిన్నాతి అఞ్ఞమఞ్ఞవిరోధాపాదనేన అతిధావితుం న యుత్తం. కస్మాతి చే? వుత్తం ‘‘తే పనాకారా’’తిఆది. అధిప్పాయోపి చేత్థ లక్ఖణానం రూపాదిఆకారమత్తతావిభావనన్తి దట్ఠబ్బో. ‘‘అనిచ్చం దుక్ఖం అనత్తా’’తి హి సఙ్ఖారే సభావతో సల్లక్ఖేన్తోయేవ లక్ఖణాని చ సల్లక్ఖేతీతి. యథా అనిచ్చాదితో అనిచ్చతాదీనం వుత్తనయేన భేదో, ఏవం అనిచ్చతాదీనమ్పి సతిపి లక్ఖణభావసామఞ్ఞే నానాఞాణగోచరతాయ, నానాపటిపక్ఖతాయ, నానిన్ద్రియాధికతాయ చ విమోక్ఖముఖత్తయభూతానం అఞ్ఞమఞ్ఞభేదోతి దస్సేన్తో ‘‘అనిచ్చన్తి చ గణ్హన్తో’’తిఆదిమాహ. తం సువిఞ్ఞేయ్యమేవ.
Nirantaraṃpavattamānassāti abhiṇhasaddatthaṃ visesetvā vadati. Dhātumattatāyāti dhātumattabhāvena. Samūhatoti sasambhāracakkhādipiṇḍato. ‘‘Cakkhādīna’’nti idaṃ ‘‘samūhato’’ti padaṃ apekkhitvā sambandhe sāmivacanaṃ, ‘‘vinibbhujana’’nti padaṃ apekkhitvā kammattheti veditabbaṃ. Cattāripi ghanānīti santatisamūhakiccārammaṇaghanāni. Pavattarūpādiggahaṇatoti ruppanādivasena pavattañca taṃ rūpādiggahaṇañcāti pavattarūpādiggahaṇaṃ, tatoti yojetabbaṃ. Aniccādiggahaṇassa sabbhāvāti rūpavedanādiñāṇato bhinnassa aniccādiñāṇassa labbhamānattā. Tena satipi rūpādiatthānaṃ aniccādibhāve ruppanādibhāvato aniccādibhāvassa bhedamāha. Idāni tameva bhedaṃ ñātatīraṇapariññāvisayatāya pākaṭaṃ kātuṃ ‘‘na hī’’tiādimāha. Nātidhāvitunti idha lakkhaṇalakkhaṇavantā bhinnā vuttā. Tattha lakkhaṇārammaṇikavipassanāya khandhārammaṇatāvacanena abhinnāti aññamaññavirodhāpādanena atidhāvituṃ na yuttaṃ. Kasmāti ce? Vuttaṃ ‘‘te panākārā’’tiādi. Adhippāyopi cettha lakkhaṇānaṃ rūpādiākāramattatāvibhāvananti daṭṭhabbo. ‘‘Aniccaṃ dukkhaṃ anattā’’ti hi saṅkhāre sabhāvato sallakkhentoyeva lakkhaṇāni ca sallakkhetīti. Yathā aniccādito aniccatādīnaṃ vuttanayena bhedo, evaṃ aniccatādīnampi satipi lakkhaṇabhāvasāmaññe nānāñāṇagocaratāya, nānāpaṭipakkhatāya, nānindriyādhikatāya ca vimokkhamukhattayabhūtānaṃ aññamaññabhedoti dassento ‘‘aniccanti ca gaṇhanto’’tiādimāha. Taṃ suviññeyyameva.
సుత్తన్తభాజనీయవణ్ణనా నిట్ఠితా.
Suttantabhājanīyavaṇṇanā niṭṭhitā.
౨. అభిధమ్మభాజనీయవణ్ణనా
2. Abhidhammabhājanīyavaṇṇanā
౧౫౫. పచ్చయయుగళవసేనాతి అజ్ఝత్తికబాహిరపచ్చయద్వయవసేన. అజ్ఝత్తికబాహిరవసేన అబ్బోకారతోతి అజ్ఝత్తికవసేన చేవ బాహిరవసేన చ అసఙ్కరతో.
155. Paccayayugaḷavasenāti ajjhattikabāhirapaccayadvayavasena. Ajjhattikabāhiravasena abbokāratoti ajjhattikavasena ceva bāhiravasena ca asaṅkarato.
౧౬౭. విసఙ్ఖారనిన్నస్సాతి నిబ్బానపోణస్స. వినిముత్తసఙ్ఖారస్సాతి సముచ్ఛేదపటిపస్సద్ధివిముత్తీహి సముఖేన, తప్పటిబద్ధఛన్దరాగప్పహానేన చ సుట్ఠు వినిముత్తసఙ్ఖారస్స పరమస్సాసభావేన, గతిభావేన చ పతిట్ఠానభూతే. ‘‘నిబ్బానం అరహతో గతీ’’తి (పటి॰ ౩౩౯) హి వుత్తం. ఠితిభావేనాతి చ పాఠో. తంసచ్ఛికరణాభావేతి తస్స నిబ్బానస్స సచ్ఛికరణాభావే. నీతోతి పాపితో, పకాసితోతి అత్థో.
167. Visaṅkhāraninnassāti nibbānapoṇassa. Vinimuttasaṅkhārassāti samucchedapaṭipassaddhivimuttīhi samukhena, tappaṭibaddhachandarāgappahānena ca suṭṭhu vinimuttasaṅkhārassa paramassāsabhāvena, gatibhāvena ca patiṭṭhānabhūte. ‘‘Nibbānaṃ arahato gatī’’ti (paṭi. 339) hi vuttaṃ. Ṭhitibhāvenāti ca pāṭho. Taṃsacchikaraṇābhāveti tassa nibbānassa sacchikaraṇābhāve. Nītoti pāpito, pakāsitoti attho.
చుణ్ణితన్తి భేదితం. త్వమేవ కిం న జానాసీతి కిం త్వం న జానాసియేవాతి అత్థో. ‘‘కిం త్వం ఏకం నానం జానాసి, కిం త్వం న జానాసి ఏవా’’తి ఏవం విక్ఖేపం కరోన్తం పరవాదిం ‘‘నను ఞాతే’’తిఆదినా సకవాదీ నిబన్ధతి. విభజిత్వాతి ‘‘రాగాదీనం ఖీణన్తే ఉప్పన్నత్తా’’తి భావత్థం విభజిత్వా. రాగాదీనం ఖయా న హోన్తీతి యోజనా. ససభావతా చ నిబ్బానస్స ఆపన్నా హోతీతి సమ్బన్ధో.
Cuṇṇitanti bheditaṃ. Tvameva kiṃ na jānāsīti kiṃ tvaṃ na jānāsiyevāti attho. ‘‘Kiṃ tvaṃ ekaṃ nānaṃ jānāsi, kiṃ tvaṃ na jānāsi evā’’ti evaṃ vikkhepaṃ karontaṃ paravādiṃ ‘‘nanu ñāte’’tiādinā sakavādī nibandhati. Vibhajitvāti ‘‘rāgādīnaṃ khīṇante uppannattā’’ti bhāvatthaṃ vibhajitvā. Rāgādīnaṃ khayā na hontīti yojanā. Sasabhāvatā ca nibbānassa āpannā hotīti sambandho.
నిబ్బానారమ్మణకరణేన కారణభూతేన. హేతుఅత్థే హి ఇదం కరణవచనం. కిలేసక్ఖయమత్తతం వా నిబ్బానస్స ఇచ్ఛతో కిలేసక్ఖయేన భవితబ్బన్తి యోజనా.
Nibbānārammaṇakaraṇena kāraṇabhūtena. Hetuatthe hi idaṃ karaṇavacanaṃ. Kilesakkhayamattataṃ vā nibbānassa icchato kilesakkhayena bhavitabbanti yojanā.
ఏవం కిలేసక్ఖయమత్తే నిబ్బానే ఖేపేతబ్బా కిలేసా బహువిధా నానప్పకారా, మగ్గో చ ఓధిసో కిలేసే ఖేపేతి. స్వాయం ‘‘కతమం కిలేసక్ఖయం నిబ్బానం ఆరమ్మణం కత్వా కతమే కిలేసే ఖేపేతీ’’తి పురిమపుచ్ఛాద్వయమేవ వదతి. తదేవాతి యం ‘‘అవిజ్జాతణ్హానం కిఞ్చి ఏకదేసమత్తమ్పీ’’తి వుత్తం, తదేవ.
Evaṃ kilesakkhayamatte nibbāne khepetabbā kilesā bahuvidhā nānappakārā, maggo ca odhiso kilese khepeti. Svāyaṃ ‘‘katamaṃ kilesakkhayaṃ nibbānaṃ ārammaṇaṃ katvā katame kilese khepetī’’ti purimapucchādvayameva vadati. Tadevāti yaṃ ‘‘avijjātaṇhānaṃ kiñci ekadesamattampī’’ti vuttaṃ, tadeva.
ఏత్థ చ యాయం ‘‘కిలేసక్ఖయోవ నిబ్బాన’’న్తి నిబ్బానస్స అభావతాచోదనా, తత్రాయం ఆగమతో యుత్తితో చస్స భావాభావవిభావనా. తఞ్హి భగవతా –
Ettha ca yāyaṃ ‘‘kilesakkhayova nibbāna’’nti nibbānassa abhāvatācodanā, tatrāyaṃ āgamato yuttito cassa bhāvābhāvavibhāvanā. Tañhi bhagavatā –
‘‘అత్థి, భిక్ఖవే, అజాతం అభూతం అకతం అసఙ్ఖత’’న్తి (ఉదా॰ ౭౩; ఇతివు॰ ౪౩).
‘‘Atthi, bhikkhave, ajātaṃ abhūtaṃ akataṃ asaṅkhata’’nti (udā. 73; itivu. 43).
‘‘అత్థి , భిక్ఖవే, తదాయతనం, యత్థ నేవ పథవీ న ఆపో న తేజో న వాయో’’తి (ఉదా॰ ౭౧) –
‘‘Atthi , bhikkhave, tadāyatanaṃ, yattha neva pathavī na āpo na tejo na vāyo’’ti (udā. 71) –
చ ఆదినా, తథా –
Ca ādinā, tathā –
‘‘గమ్భీరో దుద్దసో దురనుబోధో సన్తో పణీతో అతక్కావచరో నిపుణో పణ్డితవేదనీయో’’తి (మ॰ ని॰ ౨.౩౩౭; సం॰ ని॰ ౧.౧౭౨; మహావ॰ ౭-౮) –
‘‘Gambhīro duddaso duranubodho santo paṇīto atakkāvacaro nipuṇo paṇḍitavedanīyo’’ti (ma. ni. 2.337; saṃ. ni. 1.172; mahāva. 7-8) –
‘‘అసఙ్ఖతఞ్చ వో, భిక్ఖవే, దేసేస్సామి అసఙ్ఖతగామినిఞ్చ పటిపదం, అనతం, అనాసవం, సచ్చం, పారం, నిపుణం, సుదుద్దసం, అజజ్జరం, ధువం, అపలోకితం, అనిదస్సనం, నిప్పపఞ్చం, సన్తం, అమతం, పణీతం, సివం, ఖేమం, తణ్హాక్ఖయం, అచ్ఛరియం, అబ్భుతం, అనీతికం, అనీతికధమ్మం, నిబ్బానం, అబ్యాబజ్ఝం, విరాగం, సుద్ధిం, ముత్తిం, అనాలయం, దీపం, లేణం, తాణం, సరణం, పరాయణఞ్చ వో, భిక్ఖవే, దేసేస్సామి పరాయణగామినిఞ్చ పటిపద’’న్తి (సం॰ ని॰ ౪.౩౭౭) –
‘‘Asaṅkhatañca vo, bhikkhave, desessāmi asaṅkhatagāminiñca paṭipadaṃ, anataṃ, anāsavaṃ, saccaṃ, pāraṃ, nipuṇaṃ, sududdasaṃ, ajajjaraṃ, dhuvaṃ, apalokitaṃ, anidassanaṃ, nippapañcaṃ, santaṃ, amataṃ, paṇītaṃ, sivaṃ, khemaṃ, taṇhākkhayaṃ, acchariyaṃ, abbhutaṃ, anītikaṃ, anītikadhammaṃ, nibbānaṃ, abyābajjhaṃ, virāgaṃ, suddhiṃ, muttiṃ, anālayaṃ, dīpaṃ, leṇaṃ, tāṇaṃ, saraṇaṃ, parāyaṇañca vo, bhikkhave, desessāmi parāyaṇagāminiñca paṭipada’’nti (saṃ. ni. 4.377) –
ఏవమాదీహి చ సుత్తపదేహి ‘‘అప్పచ్చయా ధమ్మా, అసఙ్ఖతా ధమ్మా (ధ॰ స॰ దుకమాతికా ౭), సబ్బఞ్చ రూపం అసఙ్ఖతా చ ధాతూ’’తిఆదీహి (ధ॰ స॰ ౧౧౯౨, ౧౧౯౮, ౧౨౦౦) అభిధమ్మపదేసేహి చ పరమత్థభావేనేవ దేసితం. న హి సభావవిరహితస్స అభావమత్తస్స గమ్భీరాసఙ్ఖతాదిభావో అబ్యాకతధమ్మాదిభావో చ యుత్తో, వుత్తో చ సో. తస్మా న అభావమత్తం నిబ్బానం.
Evamādīhi ca suttapadehi ‘‘appaccayā dhammā, asaṅkhatā dhammā (dha. sa. dukamātikā 7), sabbañca rūpaṃ asaṅkhatā ca dhātū’’tiādīhi (dha. sa. 1192, 1198, 1200) abhidhammapadesehi ca paramatthabhāveneva desitaṃ. Na hi sabhāvavirahitassa abhāvamattassa gambhīrāsaṅkhatādibhāvo abyākatadhammādibhāvo ca yutto, vutto ca so. Tasmā na abhāvamattaṃ nibbānaṃ.
అపి చాయం అభావవాదీ ఏవం పుచ్ఛితబ్బో – యది కిలేసాభావో నిబ్బానం, స్వాయమభావో ఏకో వా సియా అనేకో వా? యది ఏకో, ఏకేనేవ మగ్గేన కతో సచ్ఛికతో చ హోతీతి ఉపరిమానం మగ్గానం నిరత్థకతా ఆపజ్జతి. న హి ఏకం అనేకేహి కమ్మప్పవత్తేహి సాధేతబ్బం దిట్ఠం. అథ సియా ఏకోవ సో కిలేసాభావో, న పన మగ్గేహి కాతబ్బో, అథ ఖో సచ్ఛికాతబ్బోతి. ఏవం సతి సుట్ఠుతరం మగ్గస్స నిరత్థకతా ఆపజ్జతి కిలేసానం అప్పహానతో. అకరోన్తో చ మగ్గో కిలేసాభావం తస్స సచ్ఛికిరియాయ కమత్థం సాధేయ్య, అథ మగ్గానం సంయోజనత్తయప్పహానాదిపటినియతకిచ్చతాయ పహాయకవిభాగేన కిలేసాభావభేదో, ఏవం సతి వినా సభావభేదం బహుభావో నత్థీతి బహుభావతాపదేసేనస్స ససభావతా ఆపన్నా. అథాపి సియా ‘‘యేసం అభావో, తేసం బహుభావేన బహుభావోపచారో’’తి, ఏవం సతి యేసం అభావో, తేసం సభావతాయ ససభావోపచారోపి సియా. తథా తేసం కిలేససఙ్ఖతాదితాయ కిలేససఙ్ఖతాదిభావా చ సియుం, న చేతం యుత్తన్తి న తేసం బహుభావోపచారో యుత్తో. ఏకభావోపి చస్స అసభావతాయ ఏవ వత్తుం న సక్కాతి చే? న, అభావసామఞ్ఞతో, అభావసామఞ్ఞేన అభేదసమఞ్ఞాయ ఏకత్తనిద్దేసో. సతి చ ఏకత్తే పుబ్బే వుత్తదోసానతివత్తి.
Api cāyaṃ abhāvavādī evaṃ pucchitabbo – yadi kilesābhāvo nibbānaṃ, svāyamabhāvo eko vā siyā aneko vā? Yadi eko, ekeneva maggena kato sacchikato ca hotīti uparimānaṃ maggānaṃ niratthakatā āpajjati. Na hi ekaṃ anekehi kammappavattehi sādhetabbaṃ diṭṭhaṃ. Atha siyā ekova so kilesābhāvo, na pana maggehi kātabbo, atha kho sacchikātabboti. Evaṃ sati suṭṭhutaraṃ maggassa niratthakatā āpajjati kilesānaṃ appahānato. Akaronto ca maggo kilesābhāvaṃ tassa sacchikiriyāya kamatthaṃ sādheyya, atha maggānaṃ saṃyojanattayappahānādipaṭiniyatakiccatāya pahāyakavibhāgena kilesābhāvabhedo, evaṃ sati vinā sabhāvabhedaṃ bahubhāvo natthīti bahubhāvatāpadesenassa sasabhāvatā āpannā. Athāpi siyā ‘‘yesaṃ abhāvo, tesaṃ bahubhāvena bahubhāvopacāro’’ti, evaṃ sati yesaṃ abhāvo, tesaṃ sabhāvatāya sasabhāvopacāropi siyā. Tathā tesaṃ kilesasaṅkhatāditāya kilesasaṅkhatādibhāvā ca siyuṃ, na cetaṃ yuttanti na tesaṃ bahubhāvopacāro yutto. Ekabhāvopi cassa asabhāvatāya eva vattuṃ na sakkāti ce? Na, abhāvasāmaññato, abhāvasāmaññena abhedasamaññāya ekattaniddeso. Sati ca ekatte pubbe vuttadosānativatti.
బహుభావే చ ససభావతా సిద్ధా. యదిపి సియా యథా బహుభావో ససభావతం, ఏవం సామఞ్ఞేన ససభావతా బహుభావం న బ్యభిచరేయ్యాతి ససభావపక్ఖేపి నిబ్బానస్స బహుభావో ఆపజ్జతీతి? తం న, కస్మా? తథా సామఞ్ఞాభేదతో. న హి ఏవం వత్తుం లబ్భా యథా ఖరభావో ససభావతం న బ్యభిచరతి, ఏవం ససభావతాపి ఖరభావం న బ్యభిచరేయ్యాతి. ఏవఞ్హి సతి తదఞ్ఞసబ్బధమ్మాభావప్పసఙ్గో సియా, తస్మా బహుభావో ససభావతాపేక్ఖో, న ససభావతా బహుభావాపేక్ఖాతి న ససభావస్స నిబ్బానస్స బహుభావాపత్తి. ‘‘ఏకఞ్హి సచ్చం న దుతీయమత్థి (సు॰ ని॰ ౮౯౦; మహాని॰ ౧౧౯), ఏకా నిట్ఠా న పుథునిట్ఠా’’తిఆదివచనతో.
Bahubhāve ca sasabhāvatā siddhā. Yadipi siyā yathā bahubhāvo sasabhāvataṃ, evaṃ sāmaññena sasabhāvatā bahubhāvaṃ na byabhicareyyāti sasabhāvapakkhepi nibbānassa bahubhāvo āpajjatīti? Taṃ na, kasmā? Tathā sāmaññābhedato. Na hi evaṃ vattuṃ labbhā yathā kharabhāvo sasabhāvataṃ na byabhicarati, evaṃ sasabhāvatāpi kharabhāvaṃ na byabhicareyyāti. Evañhi sati tadaññasabbadhammābhāvappasaṅgo siyā, tasmā bahubhāvo sasabhāvatāpekkho, na sasabhāvatā bahubhāvāpekkhāti na sasabhāvassa nibbānassa bahubhāvāpatti. ‘‘Ekañhi saccaṃ na dutīyamatthi (su. ni. 890; mahāni. 119), ekā niṭṭhā na puthuniṭṭhā’’tiādivacanato.
అపి చేత్థ కిలేసాభావో నామ రాగాదీనం సముచ్ఛేదో అచ్చన్తప్పహానం అనుప్పాదనిరోధో. తస్స చ ఏకత్తే ఏకేనేవ మగ్గేన సాధేతబ్బతా కిచ్చవిసేసాభావతోతి దస్సనాదిమగ్గవిభాగో న సియా. ఇచ్ఛితో చ సో ఓధిసోవ కిలేసానం పహాతబ్బత్తా. సో చ మగ్గవిభాగో సద్ధాదీనం ఇన్ద్రియానం నాతితిక్ఖతిక్ఖతిక్ఖతరతిక్ఖతమభావేన ఏకస్మిమ్పి సముచ్ఛేదప్పహానయోగ్యభావే సచ్ఛికిరియావిసేసేన హోతీతి నిబ్బానస్స ససభావతాయయేవ యుత్తో. అభావో పన కిలేసానం మగ్గేన కాతబ్బో సియా ‘‘మా మగ్గస్స నిరత్థకతా అహోసీ’’తి, న సచ్ఛికాతబ్బో. కో హి తస్స సభావో, యో తేన సచ్ఛికరియేయ్య. సో చ కిలేసాభావో ఏకేనేవ మగ్గేన సాధేతబ్బో సియా, న చతూహి ‘‘మా చతుభావనిబ్బానతాపత్తి, నిబ్బానవిసేసాపత్తి చ అహోసీ’’తి. తతో దస్సనాదిమగ్గవిభాగో న సియాతి సబ్బం ఆవత్తతి.
Api cettha kilesābhāvo nāma rāgādīnaṃ samucchedo accantappahānaṃ anuppādanirodho. Tassa ca ekatte ekeneva maggena sādhetabbatā kiccavisesābhāvatoti dassanādimaggavibhāgo na siyā. Icchito ca so odhisova kilesānaṃ pahātabbattā. So ca maggavibhāgo saddhādīnaṃ indriyānaṃ nātitikkhatikkhatikkhataratikkhatamabhāvena ekasmimpi samucchedappahānayogyabhāve sacchikiriyāvisesena hotīti nibbānassa sasabhāvatāyayeva yutto. Abhāvo pana kilesānaṃ maggena kātabbo siyā ‘‘mā maggassa niratthakatā ahosī’’ti, na sacchikātabbo. Ko hi tassa sabhāvo, yo tena sacchikariyeyya. So ca kilesābhāvo ekeneva maggena sādhetabbo siyā, na catūhi ‘‘mā catubhāvanibbānatāpatti, nibbānavisesāpatti ca ahosī’’ti. Tato dassanādimaggavibhāgo na siyāti sabbaṃ āvattati.
యది చ అభావో భావస్స సియాతి తస్స భావధమ్మతా ఇచ్ఛితా, ఏవం సతి యథా సఙ్ఖతధమ్మస్స తస్స జరామరణాదీనం వియ సఙ్ఖతధమ్మతాపి ఆపన్నా, ఏవం బహూనం కిలేసానం ధమ్మస్స తస్స బహుభావాదిప్పసఙ్గోపి దున్నివారోతి అతంసభావస్స అసఙ్ఖతస్సేకస్స ససభావస్స నిబ్బానభావో వేదితబ్బో.
Yadi ca abhāvo bhāvassa siyāti tassa bhāvadhammatā icchitā, evaṃ sati yathā saṅkhatadhammassa tassa jarāmaraṇādīnaṃ viya saṅkhatadhammatāpi āpannā, evaṃ bahūnaṃ kilesānaṃ dhammassa tassa bahubhāvādippasaṅgopi dunnivāroti ataṃsabhāvassa asaṅkhatassekassa sasabhāvassa nibbānabhāvo veditabbo.
యది ఏవం కస్మా ‘‘రాగక్ఖయో దోసక్ఖయో మోహక్ఖయో’’తి (సం॰ ని॰ ౪.౩౧౫, ౩౩౦) వుత్తన్తి? ఖయేన అధిగన్తబ్బత్తా. ఖయో హి అరియమగ్గో. యథాహ ‘‘ఖయే ఞాణం, అనుప్పాదే ఞాణ’’న్తి (ధ॰ స॰ దుకమాతికా ౧౪౨). తేన రాగాదిక్ఖయపరియాయేన అరియమగ్గేన అధిగన్తబ్బతో ‘‘పరమత్థం గమ్భీరం నిపుణం దుద్దసం దురనుబోధం నిబ్బానం రాగాదిక్ఖయో’’తి వుత్తం. రాగాదిప్పహానముఖేన వా తథా పత్తబ్బతో, యథా అఞ్ఞత్థాపి వుత్తం ‘‘మదనిమ్మద్దనో పిపాసవినయో’’తిఆది (అ॰ ని॰ ౪.౩౪; ఇతివు॰ ౯౦).
Yadi evaṃ kasmā ‘‘rāgakkhayo dosakkhayo mohakkhayo’’ti (saṃ. ni. 4.315, 330) vuttanti? Khayena adhigantabbattā. Khayo hi ariyamaggo. Yathāha ‘‘khaye ñāṇaṃ, anuppāde ñāṇa’’nti (dha. sa. dukamātikā 142). Tena rāgādikkhayapariyāyena ariyamaggena adhigantabbato ‘‘paramatthaṃ gambhīraṃ nipuṇaṃ duddasaṃ duranubodhaṃ nibbānaṃ rāgādikkhayo’’ti vuttaṃ. Rāgādippahānamukhena vā tathā pattabbato, yathā aññatthāpi vuttaṃ ‘‘madanimmaddano pipāsavinayo’’tiādi (a. ni. 4.34; itivu. 90).
అపిచ యథా పరిఞ్ఞేయ్యతాయ సఉత్తరానం కామానం రూపానఞ్చ పటిపక్ఖభూతం తబ్బిధురసభావం నిస్సరణం పఞ్ఞాయతి, ఏవం ససభావానం సబ్బేసమ్పి సఙ్ఖతధమ్మానం పటిపక్ఖభూతేన తబ్బిధురసభావేన నిస్సరణేన భవితబ్బం. యఞ్చ తన్నిస్సరణం, సా అసఙ్ఖతా ధాతు. కిఞ్చ భియ్యో – సఙ్ఖతధమ్మారమ్మణం విపస్సనాఞాణం అపి అనులోమఞాణం కిలేసే తదఙ్గవసేన పజహతి, న సముచ్ఛేదవసేన పజహితుం సక్కోతి. తథా సమ్ముతిసచ్చారమ్మణం పఠమజ్ఝానాదీసు ఞాణం విక్ఖమ్భనవసేనేవ కిలేసే పజహతి, న సముచ్ఛేదవసేన. ఇతి సఙ్ఖతధమ్మారమ్మణస్స, సమ్ముతిసచ్చారమ్మణస్స చ ఞాణస్స కిలేసానం సముచ్ఛేదప్పహానే అసమత్థభావతో తేసం సముచ్ఛేదప్పహానకరస్స అరియమగ్గఞాణస్స తదుభయవిపరీతసభావేన ఆరమ్మణేన భవితబ్బం, సా అసఙ్ఖతా ధాతు. తథా ‘‘అత్థి, భిక్ఖవే, అజాతం అభూతం అకతం అసఙ్ఖత’’న్తి (ఉదా॰ ౭౩; ఇతివు॰ ౪౩) ఇదం నిబ్బానస్స పరమత్థతో అత్థిభావజోతకం వచనం అవిపరీతత్థం భగవతా భాసితత్తా. యఞ్హి భగవతా భాసితం, తం అవిపరీతత్థం యథా తం ‘‘సబ్బే సఙ్ఖారా అనిచ్చా, సబ్బే సఙ్ఖారా దుక్ఖా, సబ్బే ధమ్మా అనత్తా’’తి (ధ॰ ప॰ ౨౭౭-౨౭౯; థేరగా॰ ౬౭౬-౬౭౮; నేత్తి॰ ౫), తథా నిబ్బాన-సద్దో కత్థచి విసయే యథాభూతపరమత్థవిసయో ఉపచారవుత్తిసబ్భావతో సేయ్యథాపి సీహ-సద్దో. అథ వా అత్థేవ పరమత్థతో అసఙ్ఖతా ధాతు ఇతరతబ్బిపరీతవిముత్తిసభావత్తా సేయ్యథాపి ‘‘పథవీధాతు వేదనా చా’’తి ఏవమాదీహి నయేహి యుత్తితోపి అసఙ్ఖతాయ ధాతుయా పరమత్థతో అత్థిభావో వేదితబ్బో.
Apica yathā pariññeyyatāya sauttarānaṃ kāmānaṃ rūpānañca paṭipakkhabhūtaṃ tabbidhurasabhāvaṃ nissaraṇaṃ paññāyati, evaṃ sasabhāvānaṃ sabbesampi saṅkhatadhammānaṃ paṭipakkhabhūtena tabbidhurasabhāvena nissaraṇena bhavitabbaṃ. Yañca tannissaraṇaṃ, sā asaṅkhatā dhātu. Kiñca bhiyyo – saṅkhatadhammārammaṇaṃ vipassanāñāṇaṃ api anulomañāṇaṃ kilese tadaṅgavasena pajahati, na samucchedavasena pajahituṃ sakkoti. Tathā sammutisaccārammaṇaṃ paṭhamajjhānādīsu ñāṇaṃ vikkhambhanavaseneva kilese pajahati, na samucchedavasena. Iti saṅkhatadhammārammaṇassa, sammutisaccārammaṇassa ca ñāṇassa kilesānaṃ samucchedappahāne asamatthabhāvato tesaṃ samucchedappahānakarassa ariyamaggañāṇassa tadubhayaviparītasabhāvena ārammaṇena bhavitabbaṃ, sā asaṅkhatā dhātu. Tathā ‘‘atthi, bhikkhave, ajātaṃ abhūtaṃ akataṃ asaṅkhata’’nti (udā. 73; itivu. 43) idaṃ nibbānassa paramatthato atthibhāvajotakaṃ vacanaṃ aviparītatthaṃ bhagavatā bhāsitattā. Yañhi bhagavatā bhāsitaṃ, taṃ aviparītatthaṃ yathā taṃ ‘‘sabbe saṅkhārā aniccā, sabbe saṅkhārā dukkhā, sabbe dhammā anattā’’ti (dha. pa. 277-279; theragā. 676-678; netti. 5), tathā nibbāna-saddo katthaci visaye yathābhūtaparamatthavisayo upacāravuttisabbhāvato seyyathāpi sīha-saddo. Atha vā attheva paramatthato asaṅkhatā dhātu itaratabbiparītavimuttisabhāvattā seyyathāpi ‘‘pathavīdhātu vedanā cā’’ti evamādīhi nayehi yuttitopi asaṅkhatāya dhātuyā paramatthato atthibhāvo veditabbo.
అభిధమ్మభాజనీయవణ్ణనా నిట్ఠితా.
Abhidhammabhājanīyavaṇṇanā niṭṭhitā.
౩. పఞ్హపుచ్ఛకవణ్ణనా
3. Pañhapucchakavaṇṇanā
౧౬౮. కిఞ్చీతి కిఞ్చి ఆరమ్మణం. ఆలమ్బనతోతి ఆరమ్మణకరణతో.
168. Kiñcīti kiñci ārammaṇaṃ. Ālambanatoti ārammaṇakaraṇato.
పఞ్హపుచ్ఛకవణ్ణనా నిట్ఠితా.
Pañhapucchakavaṇṇanā niṭṭhitā.
ఆయతనవిభఙ్గవణ్ణనా నిట్ఠితా.
Āyatanavibhaṅgavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
తిపిటక (మూల) • Tipiṭaka (Mūla) / అభిధమ్మపిటక • Abhidhammapiṭaka / విభఙ్గపాళి • Vibhaṅgapāḷi / ౨. ఆయతనవిభఙ్గో • 2. Āyatanavibhaṅgo
అట్ఠకథా • Aṭṭhakathā / అభిధమ్మపిటక (అట్ఠకథా) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / సమ్మోహవినోదనీ-అట్ఠకథా • Sammohavinodanī-aṭṭhakathā
౧. సుత్తన్తభాజనీయవణ్ణనా • 1. Suttantabhājanīyavaṇṇanā
౨. అభిధమ్మభాజనీయవణ్ణనా • 2. Abhidhammabhājanīyavaṇṇanā
౩. పఞ్హాపుచ్ఛకవణ్ణనా • 3. Pañhāpucchakavaṇṇanā
టీకా • Tīkā / అభిధమ్మపిటక (టీకా) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / విభఙ్గ-మూలటీకా • Vibhaṅga-mūlaṭīkā / ౨. ఆయతనవిభఙ్గో • 2. Āyatanavibhaṅgo