| Library / Tipiṭaka / ਤਿਪਿਟਕ • Tipiṭaka / વਿਭਙ੍ਗ-ਮੂਲਟੀਕਾ • Vibhaṅga-mūlaṭīkā |
੨. ਆਯਤਨવਿਭਙ੍ਗੋ
2. Āyatanavibhaṅgo
੧. ਸੁਤ੍ਤਨ੍ਤਭਾਜਨੀਯવਣ੍ਣਨਾ
1. Suttantabhājanīyavaṇṇanā
੧੫੨. વਿਸੇਸਤੋਤਿ ਆਯਤਨ-ਸਦ੍ਦਤ੍ਥੋ વਿਯ ਅਸਾਧਾਰਣਤੋ ਚਕ੍ਖਾਦਿਸਦ੍ਦਤ੍ਥਤੋਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਅਸ੍ਸਾਦੇਤੀਤਿ ਚਕ੍ਖਤਿ-ਸਦ੍ਦੋ ‘‘ਮਧੁਂ ਚਕ੍ਖਤਿ ਬ੍ਯਞ੍ਜਨਂ ਚਕ੍ਖਤੀ’’ਤਿ ਰਸਸਾਯਨਤ੍ਥੋ ਅਤ੍ਥੀਤਿ ਤਸ੍ਸ વਸੇਨ ਅਤ੍ਥਂ વਦਤਿ। ‘‘ਚਕ੍ਖੁਂ ਖੋ, ਮਾਗਣ੍ਡਿਯ, ਰੂਪਾਰਾਮਂ ਰੂਪਰਤਂ ਰੂਪਸਮ੍ਮੁਦਿਤ’’ਨ੍ਤਿ (ਮ॰ ਨਿ॰ ੨.੨੦੯) વਚਨਤੋ ਚਕ੍ਖੁ ਰੂਪਂ ਅਸ੍ਸਾਦੇਤਿ। ਸਤਿਪਿ ਸੋਤਾਦੀਨਂ ਸਦ੍ਦਾਰਮ੍ਮਣਾਦਿਰਤਿਭਾવੇ ਨਿਰੁਲ਼੍ਹਤ੍ਤਾ ਚਕ੍ਖੁਮ੍ਹਿਯੇવ ਚਕ੍ਖੁ-ਸਦ੍ਦੋ ਪવਤ੍ਤਤਿ ਪਦੁਮਾਦੀਸੁ ਪਙ੍ਕਜਾਦਿਸਦ੍ਦਾ વਿਯਾਤਿ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬਂ। વਿਭਾવੇਤਿ ਚਾਤਿ ਸਦ੍ਦਲਕ੍ਖਣਸਿਦ੍ਧਸ੍ਸ ਚਕ੍ਖਤਿ-ਸਦ੍ਦਸ੍ਸ વਸੇਨ ਅਤ੍ਥਂ વਦਤਿ। ਚਕ੍ਖਤੀਤਿ ਹਿ ਆਚਿਕ੍ਖਤਿ, ਅਭਿਬ੍ਯਤ੍ਤਂ વਦਤੀਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਨਯਨਸ੍ਸ ਚ વਦਨ੍ਤਸ੍ਸ વਿਯ ਸਮવਿਸਮવਿਭਾવਨਮੇવ ਆਚਿਕ੍ਖਨਨ੍ਤਿ ਕਤ੍વਾ ਆਹ ‘‘વਿਭਾવੇਤਿ ਚਾਤਿ ਅਤ੍ਥੋ’’ਤਿ। ਅਨੇਕਤ੍ਥਤ੍ਤਾ વਾ ਧਾਤੂਨਂ વਿਭਾવਨਤ੍ਥਤਾ ਚਕ੍ਖੁ-ਸਦ੍ਦਸ੍ਸ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬਾ। ਰਤ੍ਤਦੁਟ੍ਠਾਦਿਕਾਲੇਸੁ ਕਕਣ੍ਟਕਰੂਪਂ વਿਯ ਉਦ੍ਦਰੂਪਂ વਿਯ ਚ વਣ੍ਣવਿਕਾਰਂ ਆਪਜ੍ਜਮਾਨਂ ਰੂਪਂ ਹਦਯਙ੍ਗਤਭਾવਂ ਰੂਪਯਤਿ ਰੂਪਮਿવ ਪਕਾਸਂ ਕਰੋਤਿ, ਸવਿਗ੍ਗਹਮਿવ ਕਤ੍વਾ ਦਸ੍ਸੇਤੀਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। વਿਤ੍ਥਾਰਣਂ વਾ ਰੂਪ-ਸਦ੍ਦਸ੍ਸ ਅਤ੍ਥੋ, વਿਤ੍ਥਾਰਣਞ੍ਚ ਪਕਾਸਨਮੇવਾਤਿ ਆਹ ‘‘ਪਕਾਸੇਤੀ’’ਤਿ। ਅਨੇਕਤ੍ਥਤ੍ਤਾ વਾ ਧਾਤੂਨਂ ਪਕਾਸਨਤ੍ਥੋਯੇવ ਰੂਪ-ਸਦ੍ਦੋ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬੋ, વਣ੍ਣવਾਚਕਸ੍ਸ ਰੂਪ-ਸਦ੍ਦਸ੍ਸ ਰੂਪਯਤੀਤਿ ਨਿਬ੍ਬਚਨਂ, ਰੂਪવਾਚਕਸ੍ਸ ਰੁਪ੍ਪਤੀਤਿ ਅਯਂ વਿਸੇਸੋ।
152. Visesatoti āyatana-saddattho viya asādhāraṇato cakkhādisaddatthatoti attho. Assādetīti cakkhati-saddo ‘‘madhuṃ cakkhati byañjanaṃ cakkhatī’’ti rasasāyanattho atthīti tassa vasena atthaṃ vadati. ‘‘Cakkhuṃ kho, māgaṇḍiya, rūpārāmaṃ rūparataṃ rūpasammudita’’nti (ma. ni. 2.209) vacanato cakkhu rūpaṃ assādeti. Satipi sotādīnaṃ saddārammaṇādiratibhāve niruḷhattā cakkhumhiyeva cakkhu-saddo pavattati padumādīsu paṅkajādisaddā viyāti daṭṭhabbaṃ. Vibhāveti cāti saddalakkhaṇasiddhassa cakkhati-saddassa vasena atthaṃ vadati. Cakkhatīti hi ācikkhati, abhibyattaṃ vadatīti attho. Nayanassa ca vadantassa viya samavisamavibhāvanameva ācikkhananti katvā āha ‘‘vibhāveti cāti attho’’ti. Anekatthattā vā dhātūnaṃ vibhāvanatthatā cakkhu-saddassa daṭṭhabbā. Rattaduṭṭhādikālesu kakaṇṭakarūpaṃ viya uddarūpaṃ viya ca vaṇṇavikāraṃ āpajjamānaṃ rūpaṃ hadayaṅgatabhāvaṃ rūpayati rūpamiva pakāsaṃ karoti, saviggahamiva katvā dassetīti attho. Vitthāraṇaṃ vā rūpa-saddassa attho, vitthāraṇañca pakāsanamevāti āha ‘‘pakāsetī’’ti. Anekatthattā vā dhātūnaṃ pakāsanatthoyeva rūpa-saddo daṭṭhabbo, vaṇṇavācakassa rūpa-saddassa rūpayatīti nibbacanaṃ, rūpavācakassa ruppatīti ayaṃ viseso.
ਉਦਾਹਰੀਯਤੀਤਿ વੁਚ੍ਚਤੀਤਿ-ਅਤ੍ਥੇ વਚਨਮੇવ ਗਹਿਤਂ ਸਿਯਾ, ਨ ਚ વਚਨ-ਸਦ੍ਦੋਯੇવ ਏਤ੍ਥ ਸਦ੍ਦੋ, ਅਥ ਖੋ ਸਬ੍ਬੋਪਿ ਸੋਤવਿਞ੍ਞੇਯ੍ਯੋਤਿ ਸਪ੍ਪਤੀਤਿ ਸਕੇਹਿ ਪਚ੍ਚਯੇਹਿ ਸਪ੍ਪੀਯਤਿ ਸੋਤવਿਞ੍ਞੇਯ੍ਯਭਾવਂ ਗਮੀਯਤੀਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਸੂਚਯਤੀਤਿ ਅਤ੍ਤਨੋ વਤ੍ਥੁਂ ਗਨ੍ਧવਸੇਨ ਅਪਾਕਟਂ ‘‘ਇਦਂ ਸੁਗਨ੍ਧਂ ਦੁਗ੍ਗਨ੍ਧ’’ਨ੍ਤਿ ਪਕਾਸੇਤਿ, ਪਟਿਚ੍ਛਨ੍ਨਂ વਾ ਪੁਪ੍ਫਾਦਿવਤ੍ਥੁਂ ‘‘ਏਤ੍ਥ ਪੁਪ੍ਫਂ ਅਤ੍ਥਿ ਚਮ੍ਪਕਾਦਿ, ਫਲਮਤ੍ਥਿ ਅਮ੍ਬਾਦੀ’’ਤਿ ਪੇਸੁਞ੍ਞਂ ਕਰੋਨ੍ਤਂ વਿਯ ਹੋਤੀਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਰਸਗ੍ਗਹਣਮੂਲਕਤ੍ਤਾ ਆਹਾਰਜ੍ਝੋਹਰਣਸ੍ਸ ਜੀવਿਤਹੇਤੁਮ੍ਹਿ ਆਹਾਰਰਸੇ ਨਿਨ੍ਨਤਾਯ ਜੀવਿਤਂ ਅવ੍ਹਾਯਤੀਤਿ ਜਿવ੍ਹਾ વੁਤ੍ਤਾ ਨਿਰੁਤ੍ਤਿਲਕ੍ਖਣੇਨ। ਕੁਚ੍ਛਿਤਾਨਂ ਸਾਸવਧਮ੍ਮਾਨਂ ਆਯੋਤਿ વਿਸੇਸੇਨ ਕਾਯੋ વੁਤ੍ਤੋ ਅਨੁਤ੍ਤਰਿਯਹੇਤੁਭਾવਂ ਅਨਾਗਚ੍ਛਨ੍ਤੇਸੁ ਕਾਮਰਾਗਨਿਦਾਨਕਮ੍ਮਜਨਿਤੇਸੁ ਕਾਮਰਾਗਸ੍ਸ ਚ વਿਸੇਸਪਚ੍ਚਯੇਸੁ ਘਾਨਜਿવ੍ਹਾਕਾਯੇਸੁ ਕਾਯਸ੍ਸ વਿਸੇਸਤਰਸਾਸવਪਚ੍ਚਯਤ੍ਤਾ। ਤੇਨ ਹਿ ਫੋਟ੍ਠਬ੍ਬਂ ਅਸ੍ਸਾਦੇਨ੍ਤਾ ਸਤ੍ਤਾ ਮੇਥੁਨਮ੍ਪਿ ਸੇવਨ੍ਤਿ। ਉਪ੍ਪਤ੍ਤਿਦੇਸੋਤਿ ਉਪ੍ਪਤ੍ਤਿਕਾਰਣਨ੍ਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਕਾਯਿਨ੍ਦ੍ਰਿਯવਤ੍ਥੁਕਾ વਾ ਚਤ੍ਤਾਰੋ ਖਨ੍ਧਾ ਬਲવਕਾਮਾਸવਾਦਿਹੇਤੁਭਾવਤੋ વਿਸੇਸੇਨ ‘‘ਸਾਸવਾ’’ਤਿ વੁਤ੍ਤਾ, ਤੇਸਂ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਨਟ੍ਠਾਨਨ੍ਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਅਤ੍ਤਨੋ ਲਕ੍ਖਣਂ ਧਾਰਯਨ੍ਤੀਤਿ ਯੇ વਿਸੇਸਲਕ੍ਖਣੇਨ ਆਯਤਨਸਦ੍ਦਪਰਾ વਤ੍ਤਬ੍ਬਾ, ਤੇ ਚਕ੍ਖਾਦਯੋ ਤਥਾ વੁਤ੍ਤਾਤਿ ਅਞ੍ਞੇ ਮਨੋਗੋਚਰਭੂਤਾ ਧਮ੍ਮਾ ਸਾਮਞ੍ਞਲਕ੍ਖਣੇਨੇવ ਏਕਾਯਤਨਤ੍ਤਂ ਉਪਨੇਤ੍વਾ વੁਤ੍ਤਾ। ਓਲ਼ਾਰਿਕવਤ੍ਥਾਰਮ੍ਮਣਮਨਨਸਙ੍ਖਾਤੇਹਿ વਿਸਯવਿਸਯਿਭਾવੇਹਿ ਪੁਰਿਮਾਨਿ ਪਾਕਟਾਨੀਤਿ ਤਥਾ ਅਪਾਕਟਾ ਚ ਅਞ੍ਞੇ ਮਨੋਗੋਚਰਾ ਨ ਅਤ੍ਤਨੋ ਸਭਾવਂ ਨ ਧਾਰੇਨ੍ਤੀਤਿ ਇਮਸ੍ਸਤ੍ਥਸ੍ਸ ਦੀਪਨਤ੍ਥੋ ਧਮ੍ਮ-ਸਦ੍ਦੋਤਿ।
Udāharīyatīti vuccatīti-atthe vacanameva gahitaṃ siyā, na ca vacana-saddoyeva ettha saddo, atha kho sabbopi sotaviññeyyoti sappatīti sakehi paccayehi sappīyati sotaviññeyyabhāvaṃ gamīyatīti attho. Sūcayatīti attano vatthuṃ gandhavasena apākaṭaṃ ‘‘idaṃ sugandhaṃ duggandha’’nti pakāseti, paṭicchannaṃ vā pupphādivatthuṃ ‘‘ettha pupphaṃ atthi campakādi, phalamatthi ambādī’’ti pesuññaṃ karontaṃ viya hotīti attho. Rasaggahaṇamūlakattā āhārajjhoharaṇassa jīvitahetumhi āhārarase ninnatāya jīvitaṃ avhāyatīti jivhā vuttā niruttilakkhaṇena. Kucchitānaṃ sāsavadhammānaṃ āyoti visesena kāyo vutto anuttariyahetubhāvaṃ anāgacchantesu kāmarāganidānakammajanitesu kāmarāgassa ca visesapaccayesu ghānajivhākāyesu kāyassa visesatarasāsavapaccayattā. Tena hi phoṭṭhabbaṃ assādentā sattā methunampi sevanti. Uppattidesoti uppattikāraṇanti attho. Kāyindriyavatthukā vā cattāro khandhā balavakāmāsavādihetubhāvato visesena ‘‘sāsavā’’ti vuttā, tesaṃ uppajjanaṭṭhānanti attho. Attano lakkhaṇaṃ dhārayantīti ye visesalakkhaṇena āyatanasaddaparā vattabbā, te cakkhādayo tathā vuttāti aññe manogocarabhūtā dhammā sāmaññalakkhaṇeneva ekāyatanattaṃ upanetvā vuttā. Oḷārikavatthārammaṇamananasaṅkhātehi visayavisayibhāvehi purimāni pākaṭānīti tathā apākaṭā ca aññe manogocarā na attano sabhāvaṃ na dhārentīti imassatthassa dīpanattho dhamma-saddoti.
વਾਯਮਨ੍ਤੀਤਿ ਅਤ੍ਤਨੋ ਕਿਚ੍ਚਂ ਕਰੋਨ੍ਤਿਚ੍ਚੇવ ਅਤ੍ਥੋ। ਇਮਸ੍ਮਿਞ੍ਚ ਅਤ੍ਥੇ ਆਯਤਨ੍ਤਿ ਏਤ੍ਥਾਤਿ ਆਯਤਨਨ੍ਤਿ ਅਧਿਕਰਣਤ੍ਥੋ ਆਯਤਨ-ਸਦ੍ਦੋ, ਦੁਤਿਯਤਤਿਯੇਸੁ ਕਤ੍ਤੁਅਤ੍ਥੋ। ਤੇ ਚਾਤਿ ਚਿਤ੍ਤਚੇਤਸਿਕਧਮ੍ਮੇ। ਤੇ ਹਿ ਤਂਤਂਦ੍વਾਰਾਰਮ੍ਮਣੇਸੁ ਆਯਨ੍ਤਿ ਆਗਚ੍ਛਨ੍ਤਿ ਪવਤ੍ਤਨ੍ਤੀਤਿ ਆਯਾਤਿ। વਿਤ੍ਥਾਰੇਨ੍ਤੀਤਿ ਪੁਬ੍ਬੇ ਅਨੁਪ੍ਪਨ੍ਨਤ੍ਤਾ ਲੀਨਾਨਿ ਅਪਾਕਟਾਨਿ ਪੁਬ੍ਬਨ੍ਤਤੋ ਉਦ੍ਧਂ ਪਸਾਰੇਨ੍ਤਿ ਪਾਕਟਾਨਿ ਕਰੋਨ੍ਤਿ ਉਪ੍ਪਾਦੇਨ੍ਤੀਤਿ ਅਤ੍ਥੋ।
Vāyamantīti attano kiccaṃ karonticceva attho. Imasmiñca atthe āyatanti etthāti āyatananti adhikaraṇattho āyatana-saddo, dutiyatatiyesu kattuattho. Te cāti cittacetasikadhamme. Te hi taṃtaṃdvārārammaṇesu āyanti āgacchanti pavattantīti āyāti. Vitthārentīti pubbe anuppannattā līnāni apākaṭāni pubbantato uddhaṃ pasārenti pākaṭāni karonti uppādentīti attho.
ਰੁਲ਼੍ਹੀવਸੇਨ ਆਯਤਨ-ਸਦ੍ਦਸ੍ਸਤ੍ਥਂ વਤ੍ਤੁਂ ‘‘ਅਪਿਚਾ’’ਤਿਆਦਿ ਆਰਦ੍ਧਂ। ਤਂ ਨਿਸ੍ਸਿਤਤ੍ਤਾਤਿ ਏਤ੍ਥ ਮਨੋ ਮਨੋવਿਞ੍ਞਾਣਾਦੀਨਂ ਚਿਤ੍ਤਚੇਤਸਿਕਾਨਂ ਨਿਸ੍ਸਯਪਚ੍ਚਯੋ ਨ ਹੋਤੀਤਿ ਤਸ੍ਸ ਨੇਸਂ ਦ੍વਾਰਭਾવੋ ਨਿਸ੍ਸਯਭਾવੋਤਿ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬੋ। ਅਤ੍ਥਤੋਤਿ વਚਨਤ੍ਥਤੋ, ਨ વਚਨੀਯਤ੍ਥਤੋ। વਚਨਤ੍ਥੋ ਹੇਤ੍ਥ વੁਤ੍ਤੋ ‘‘ਚਕ੍ਖਤੀ’’ਤਿਆਦਿਨਾ, ਨ વਚਨੀਯਤ੍ਥੋ ‘‘ਯਂ ਚਕ੍ਖੁ ਚਤੁਨ੍ਨਂ ਮਹਾਭੂਤਾਨਂ ਉਪਾਦਾਯ ਪਸਾਦੋ’’ਤਿਆਦਿਨਾ (ਧ॰ ਸ॰ ੫੯੭) વਿਯਾਤਿ।
Ruḷhīvasena āyatana-saddassatthaṃ vattuṃ ‘‘apicā’’tiādi āraddhaṃ. Taṃ nissitattāti ettha mano manoviññāṇādīnaṃ cittacetasikānaṃ nissayapaccayo na hotīti tassa nesaṃ dvārabhāvo nissayabhāvoti daṭṭhabbo. Atthatoti vacanatthato, na vacanīyatthato. Vacanattho hettha vutto ‘‘cakkhatī’’tiādinā, na vacanīyattho ‘‘yaṃ cakkhu catunnaṃ mahābhūtānaṃ upādāya pasādo’’tiādinā (dha. sa. 597) viyāti.
ਤਾવਤ੍વਤੋਤਿ ਅਨੂਨਾਧਿਕਭਾવਂ ਦਸ੍ਸੇਤਿ। ਤਤ੍ਥ ਦ੍વਾਦਸਾਯਤਨવਿਨਿਮੁਤ੍ਤਸ੍ਸ ਕਸ੍ਸਚਿ ਧਮ੍ਮਸ੍ਸ ਅਭਾવਾ ਅਧਿਕਭਾવਤੋ ਚੋਦਨਾ ਨਤ੍ਥਿ, ਸਲਕ੍ਖਣਧਾਰਣਂ ਪਨ ਸਬ੍ਬੇਸਂ ਸਾਮਞ੍ਞਲਕ੍ਖਣਨ੍ਤਿ ਊਨਚੋਦਨਾ ਸਮ੍ਭવਤੀਤਿ ਦਸ੍ਸੇਨ੍ਤੋ ਆਹ ‘‘ਚਕ੍ਖਾਦਯੋਪਿ ਹੀ’’ਤਿਆਦਿ। ਅਸਾਧਾਰਣਨ੍ਤਿ ਚਕ੍ਖੁવਿਞ੍ਞਾਣਾਦੀਨਂ ਅਸਾਧਾਰਣਂ। ਸਤਿਪਿ ਅਸਾਧਾਰਣਾਰਮ੍ਮਣਭਾવੇ ਚਕ੍ਖਾਦੀਨਂ ਦ੍વਾਰਭਾવੇਨ ਗਹਿਤਤ੍ਤਾ ਧਮ੍ਮਾਯਤਨੇ ਅਗ੍ਗਹਣਂ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬਂ। ਦ੍વਾਰਾਰਮ੍ਮਣਭਾવੇਹਿ વਾ ਅਸਾਧਾਰਣਤਂ ਸਨ੍ਧਾਯ ‘‘ਅਸਾਧਾਰਣ’’ਨ੍ਤਿ વੁਤ੍ਤਂ।
Tāvatvatoti anūnādhikabhāvaṃ dasseti. Tattha dvādasāyatanavinimuttassa kassaci dhammassa abhāvā adhikabhāvato codanā natthi, salakkhaṇadhāraṇaṃ pana sabbesaṃ sāmaññalakkhaṇanti ūnacodanā sambhavatīti dassento āha ‘‘cakkhādayopi hī’’tiādi. Asādhāraṇanti cakkhuviññāṇādīnaṃ asādhāraṇaṃ. Satipi asādhāraṇārammaṇabhāve cakkhādīnaṃ dvārabhāvena gahitattā dhammāyatane aggahaṇaṃ daṭṭhabbaṃ. Dvārārammaṇabhāvehi vā asādhāraṇataṃ sandhāya ‘‘asādhāraṇa’’nti vuttaṃ.
ਯੇਭੁਯ੍ਯਸਹੁਪ੍ਪਤ੍ਤਿਆਦੀਹਿ ਉਪ੍ਪਤ੍ਤਿਕ੍ਕਮਾਦਿਅਯੁਤ੍ਤਿ ਯੋਜੇਤਬ੍ਬਾ। ਅਜ੍ਝਤ੍ਤਿਕੇਸੁ ਹੀਤਿ ਏਤੇਨ ਅਜ੍ਝਤ੍ਤਿਕਭਾવੇਨ વਿਸਯਿਭਾવੇਨ ਚ ਅਜ੍ਝਤ੍ਤਿਕਾਨਂ ਪਠਮਂ ਦੇਸੇਤਬ੍ਬਤਂ ਦਸ੍ਸੇਤਿ। ਤੇਸੁ ਹਿ ਪਠਮਂ ਦੇਸੇਤਬ੍ਬੇਸੁ ਪਾਕਟਤ੍ਤਾ ਪਠਮਤਰਂ ਚਕ੍ਖਾਯਤਨਂ ਦੇਸਿਤਨ੍ਤਿ। ਤਤੋ ਘਾਨਾਯਤਨਾਦੀਨੀਤਿ ਏਤ੍ਥ ਬਹੂਪਕਾਰਤ੍ਤਾਭਾવੇਨ ਚਕ੍ਖੁਸੋਤੇਹਿ ਪੁਰਿਮਤਰਂ ਅਦੇਸੇਤਬ੍ਬਾਨਿ ਸਹ વਤ੍ਤੁਂ ਅਸਕ੍ਕੁਣੇਯ੍ਯਤ੍ਤਾ ਏਕੇਨ ਕਮੇਨ ਦੇਸੇਤਬ੍ਬਾਨੀਤਿ ਘਾਨਾਦਿਕ੍ਕਮੇਨ ਦੇਸਿਤਾਨੀਤਿ ਅਧਿਪ੍ਪਾਯੋ। ਅਞ੍ਞਥਾਪਿ ਹਿ ਦੇਸਿਤੇਸੁ ਨ ਨ ਸਕ੍ਕਾ ਚੋਦੇਤੁਂ, ਨ ਚ ਸਕ੍ਕਾ ਸੋਧੇਤਬ੍ਬਾਨਿ ਨ ਦੇਸੇਤੁਨ੍ਤਿ। ਗੋਚਰੋ વਿਸਯੋ ਏਤਸ੍ਸਾਤਿ ਗੋਚਰવਿਸਯੋ, ਮਨੋ। ਕਸ੍ਸ ਪਨ ਗੋਚਰੋ ਏਤਸ੍ਸ વਿਸਯੋਤਿ? ਚਕ੍ਖਾਦੀਨਂ ਪਞ੍ਚਨ੍ਨਮ੍ਪਿ। વਿਞ੍ਞਾਣੁਪ੍ਪਤ੍ਤਿਕਾਰਣવવਤ੍ਥਾਨਤੋਤਿ ਏਤੇਨ ਚ ਚਕ੍ਖਾਦਿਅਨਨ੍ਤਰਂ ਰੂਪਾਦਿવਚਨਸ੍ਸ ਕਾਰਣਮਾਹ।
Yebhuyyasahuppattiādīhi uppattikkamādiayutti yojetabbā. Ajjhattikesu hīti etena ajjhattikabhāvena visayibhāvena ca ajjhattikānaṃ paṭhamaṃ desetabbataṃ dasseti. Tesu hi paṭhamaṃ desetabbesu pākaṭattā paṭhamataraṃ cakkhāyatanaṃ desitanti. Tato ghānāyatanādīnīti ettha bahūpakārattābhāvena cakkhusotehi purimataraṃ adesetabbāni saha vattuṃ asakkuṇeyyattā ekena kamena desetabbānīti ghānādikkamena desitānīti adhippāyo. Aññathāpi hi desitesu na na sakkā codetuṃ, na ca sakkā sodhetabbāni na desetunti. Gocaro visayo etassāti gocaravisayo, mano. Kassa pana gocaro etassa visayoti? Cakkhādīnaṃ pañcannampi. Viññāṇuppattikāraṇavavatthānatoti etena ca cakkhādianantaraṃ rūpādivacanassa kāraṇamāha.
ਪਚ੍ਚਯਭੇਦੋ ਕਮ੍ਮਾਦਿਭੇਦੋ। ਨਿਰਯਾਦਿਕੋ ਅਪਦਾਦਿਗਤਿਨਾਨਾਕਰਣਞ੍ਚ ਗਤਿਭੇਦੋ। ਹਤ੍ਥਿਅਸ੍ਸਾਦਿਕੋ ਖਤ੍ਤਿਯਾਦਿਕੋ ਚ ਨਿਕਾਯਭੇਦੋ। ਤਂਤਂਸਤ੍ਤਸਨ੍ਤਾਨਭੇਦੋ ਪੁਗ੍ਗਲਭੇਦੋ। ਯਾ ਚ ਚਕ੍ਖਾਦੀਨਂ વਤ੍ਥੂਨਂ ਅਨਨ੍ਤਭੇਦਤਾ વੁਤ੍ਤਾ, ਸੋਯੇવ ਹਦਯવਤ੍ਥੁਸ੍ਸ ਚ ਭੇਦੋ ਹੋਤਿ। ਤਤੋ ਮਨਾਯਤਨਸ੍ਸ ਅਨਨ੍ਤਪ੍ਪਭੇਦਤਾ ਯੋਜੇਤਬ੍ਬਾ ਦੁਕ੍ਖਾਪਟਿਪਦਾਦਿਤੋ ਆਰਮ੍ਮਣਾਧਿਪਤਿਆਦਿਭੇਦਤੋ ਚ। ਇਮਸ੍ਮਿਂ ਸੁਤ੍ਤਨ੍ਤਭਾਜਨੀਯੇ વਿਪਸ੍ਸਨਾ વੁਤ੍ਤਾਤਿ વਿਪਸ੍ਸਨੁਪਗਮਨਞ੍ਚ વਿਞ੍ਞਾਣਂ ਗਹੇਤ੍વਾ ਏਕਾਸੀਤਿਭੇਦਤਾ ਮਨਾਯਤਨਸ੍ਸ વੁਤ੍ਤਾ ਨਿਦ੍ਦੇਸવਸੇਨ। ਨੀਲਂ ਨੀਲਸ੍ਸੇવ ਸਭਾਗਂ, ਅਞ੍ਞਂ વਿਸਭਾਗਂ, ਏવਂ ਕੁਸਲਸਮੁਟ੍ਠਾਨਾਦਿਭੇਦੇਸੁ ਯੋਜੇਤਬ੍ਬਂ। ਤੇਭੂਮਕਧਮ੍ਮਾਰਮ੍ਮਣવਸੇਨਾਤਿ ਪੁਬ੍ਬੇ વੁਤ੍ਤਂ ਚਕ੍ਖਾਦਿવਜ੍ਜਂ ਧਮ੍ਮਾਰਮ੍ਮਣਂ ਸਨ੍ਧਾਯ વੁਤ੍ਤਂ।
Paccayabhedo kammādibhedo. Nirayādiko apadādigatinānākaraṇañca gatibhedo. Hatthiassādiko khattiyādiko ca nikāyabhedo. Taṃtaṃsattasantānabhedo puggalabhedo. Yā ca cakkhādīnaṃ vatthūnaṃ anantabhedatā vuttā, soyeva hadayavatthussa ca bhedo hoti. Tato manāyatanassa anantappabhedatā yojetabbā dukkhāpaṭipadādito ārammaṇādhipatiādibhedato ca. Imasmiṃ suttantabhājanīye vipassanā vuttāti vipassanupagamanañca viññāṇaṃ gahetvā ekāsītibhedatā manāyatanassa vuttā niddesavasena. Nīlaṃ nīlasseva sabhāgaṃ, aññaṃ visabhāgaṃ, evaṃ kusalasamuṭṭhānādibhedesu yojetabbaṃ. Tebhūmakadhammārammaṇavasenāti pubbe vuttaṃ cakkhādivajjaṃ dhammārammaṇaṃ sandhāya vuttaṃ.
ਸਪਰਿਪ੍ਫਨ੍ਦਕਿਰਿਯਾવਸੇਨ ਈਹਨਂ ਈਹਾ। ਚਿਨ੍ਤਨવਸੇਨ ਬ੍ਯਾਪਾਰਕਰਣਂ ਬ੍ਯਾਪਾਰੋ। ਤਤ੍ਥ ਬ੍ਯਾਪਾਰਂ ਦਸ੍ਸੇਨ੍ਤੋ ਆਹ ‘‘ਨ ਹਿ ਚਕ੍ਖੁ ਰੂਪਾਦੀਨਂ ਏવਂ ਹੋਤੀ’’ਤਿ। ਈਹਂ ਦਸ੍ਸੇਨ੍ਤੋ ਆਹ ‘‘ਨ ਚ ਤਾਨੀ’’ਤਿਆਦਿ। ਉਭਯਮ੍ਪਿ ਪਨ ਈਹਾ ਚ ਹੋਤਿ ਬ੍ਯਾਪਾਰੋ ਚਾਤਿ ਉਪ੍ਪਟਿਪਾਟਿવਚਨਂ। ਧਮ੍ਮਤਾવਾਤਿ ਸਭਾવੋવ, ਕਾਰਣਸਮਤ੍ਥਤਾ વਾ। ਈਹਾਬ੍ਯਾਪਾਰਰਹਿਤਾਨਂ ਦ੍વਾਰਾਦਿਭਾવੋ ਧਮ੍ਮਤਾ। ਇਮਸ੍ਮਿਞ੍ਚ ਅਤ੍ਥੇ ਯਨ੍ਤਿ ਏਤਸ੍ਸ ਯਸ੍ਮਾਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਪੁਰਿਮਸ੍ਮਿਂ ਸਮ੍ਭવਨવਿਸੇਸਨਂ ਯਂ-ਸਦ੍ਦੋ। ‘‘ਸੁਞ੍ਞੋ ਗਾਮੋਤਿ ਖੋ, ਭਿਕ੍ਖવੇ, ਛਨ੍ਨੇਤਂ ਅਜ੍ਝਤ੍ਤਿਕਾਨਂ ਆਯਤਨਾਨਂ ਅਧਿવਚਨ’’ਨ੍ਤਿ (ਸਂ॰ ਨਿ॰ ੪.੨੩੮) વਚਨਤੋ ਸੁਞ੍ਞਗਾਮੋ વਿਯ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬਾਨਿ। ਅਨ੍ਨਪਾਨਸਮੋਹਿਤਨ੍ਤਿ ਗਹਿਤੇ ਸੁਞ੍ਞਗਾਮੇ ਯਞ੍ਞਦੇવ ਭਾਜਨਂ ਪਰਾਮਸੀਯਤਿ, ਤਂ ਤਂ ਰਿਤ੍ਤਕਂਯੇવ ਪਰਾਮਸੀਯਤਿ, ਏવਂ ਧੁવਾਦਿਭਾવੇਨ ਗਹਿਤਾਨਿ ਉਪਪਰਿਕ੍ਖਿਯਮਾਨਾਨਿ ਰਿਤ੍ਤਕਾਨੇવ ਏਤਾਨਿ ਦਿਸ੍ਸਨ੍ਤੀਤਿ। ਚਕ੍ਖਾਦਿਦ੍વਾਰੇਸੁ ਅਭਿਜ੍ਝਾਦੋਮਨਸ੍ਸੁਪ੍ਪਾਦਕਭਾવੇਨ ਰੂਪਾਦੀਨਿ ਚਕ੍ਖਾਦੀਨਂ ਅਭਿਘਾਤਕਾਨੀਤਿ વੁਤ੍ਤਾਨਿ। ਅਹਿਸੁਸੁਮਾਰਪਕ੍ਖਿਕੁਕ੍ਕੁਰਸਿਙ੍ਗਾਲਮਕ੍ਕਟਾ ਛ ਪਾਣਕਾ। વਿਸਮਬਿਲਾਕਾਸਗਾਮਸੁਸਾਨવਨਾਨਿ ਤੇਸਂ ਗੋਚਰਾ। ਤਤ੍ਥ વਿਸਮਾਦਿਅਜ੍ਝਾਸਯੇਹਿ ਚਕ੍ਖਾਦੀਹਿ વਿਸਮਭਾવਬਿਲਾਕਾਸਗਾਮਸੁਸਾਨਸਨ੍ਨਿਸ੍ਸਿਤਸਦਿਸੁਪਾਦਿਨ੍ਨਧਮ੍ਮવਨਭਾવੇਹਿ ਅਭਿਰਮਿਤਤ੍ਤਾ ਰੂਪਾਦੀਨਮ੍ਪਿ વਿਸਮਾਦਿਸਦਿਸਤਾ ਯੋਜੇਤਬ੍ਬਾ।
Saparipphandakiriyāvasena īhanaṃ īhā. Cintanavasena byāpārakaraṇaṃ byāpāro. Tattha byāpāraṃ dassento āha ‘‘na hi cakkhu rūpādīnaṃ evaṃ hotī’’ti. Īhaṃ dassento āha ‘‘na ca tānī’’tiādi. Ubhayampi pana īhā ca hoti byāpāro cāti uppaṭipāṭivacanaṃ. Dhammatāvāti sabhāvova, kāraṇasamatthatā vā. Īhābyāpārarahitānaṃ dvārādibhāvo dhammatā. Imasmiñca atthe yanti etassa yasmāti attho. Purimasmiṃ sambhavanavisesanaṃ yaṃ-saddo. ‘‘Suñño gāmoti kho, bhikkhave, channetaṃ ajjhattikānaṃ āyatanānaṃ adhivacana’’nti (saṃ. ni. 4.238) vacanato suññagāmo viya daṭṭhabbāni. Annapānasamohitanti gahite suññagāme yaññadeva bhājanaṃ parāmasīyati, taṃ taṃ rittakaṃyeva parāmasīyati, evaṃ dhuvādibhāvena gahitāni upaparikkhiyamānāni rittakāneva etāni dissantīti. Cakkhādidvāresu abhijjhādomanassuppādakabhāvena rūpādīni cakkhādīnaṃ abhighātakānīti vuttāni. Ahisusumārapakkhikukkurasiṅgālamakkaṭā cha pāṇakā. Visamabilākāsagāmasusānavanāni tesaṃ gocarā. Tattha visamādiajjhāsayehi cakkhādīhi visamabhāvabilākāsagāmasusānasannissitasadisupādinnadhammavanabhāvehi abhiramitattā rūpādīnampi visamādisadisatā yojetabbā.
ਹੁਤ੍વਾ ਅਭਾવਟ੍ਠੇਨਾਤਿ ਇਦਂ ਇਤਰੇਸਂ ਚਤੁਨ੍ਨਂ ਆਕਾਰਾਨਂ ਸਙ੍ਗਹਕਤ੍ਤਾ વਿਸੁਂ વੁਤ੍ਤਂ। ਹੁਤ੍વਾ ਅਭਾવਾਕਾਰੋ ਏવ ਹਿ ਉਪ੍ਪਾਦવਯਤ੍ਤਾਕਾਰਾਦਯੋਤਿ। ਤਤ੍ਥ ਹੁਤ੍વਾਤਿ ਏਤੇਨ ਪੁਰਿਮਨ੍ਤવਿવਿਤ੍ਤਤਾਪੁਬ੍ਬਕਂ ਮਜ੍ਝੇ વਿਜ੍ਜਮਾਨਤਂ ਦਸ੍ਸੇਤਿ, ਤਂ વਤ੍વਾ ਅਭਾવવਚਨੇਨ ਮਜ੍ਝੇ વਿਜ੍ਜਮਾਨਤਾਪੁਬ੍ਬਕਂ, ਅਪਰਨ੍ਤੇ ਅવਿਜ੍ਜਮਾਨਤਂ, ਉਭਯੇਨਪਿ ਸਦਾ ਅਭਾવੋ ਅਨਿਚ੍ਚਲਕ੍ਖਣਨ੍ਤਿ ਦਸ੍ਸੇਤਿ। ਸਭਾવવਿਜਹਨਂ વਿਪਰਿਣਾਮੋ, ਜਰਾਭਙ੍ਗੇਹਿ વਾ ਪਰਿવਤ੍ਤਨਂ, ਸਨ੍ਤਾਨવਿਕਾਰਾਪਤ੍ਤਿ વਾ। ਸਦਾ ਅਭਾવੇਪਿ ਚਿਰਟ੍ਠਾਨਂ ਸਿਯਾਤਿ ਤਂਨਿવਾਰਣਤ੍ਥਂ ‘‘ਤਾવਕਾਲਿਕਤੋ’’ਤਿ ਆਹ। ਉਪ੍ਪਾਦવਯਞ੍ਞਥਤ੍ਤਰਹਿਤਂ ਨਿਚ੍ਚਂ, ਨ ਇਤਰਥਾਤਿ ਨਿਚ੍ਚਪਟਿਕ੍ਖੇਪਤੋ ਅਨਿਚ੍ਚਂ, ਨਿਚ੍ਚਪਟਿਪਕ੍ਖਤੋਤਿ ਅਧਿਪ੍ਪਾਯੋ।
Hutvā abhāvaṭṭhenāti idaṃ itaresaṃ catunnaṃ ākārānaṃ saṅgahakattā visuṃ vuttaṃ. Hutvā abhāvākāro eva hi uppādavayattākārādayoti. Tattha hutvāti etena purimantavivittatāpubbakaṃ majjhe vijjamānataṃ dasseti, taṃ vatvā abhāvavacanena majjhe vijjamānatāpubbakaṃ, aparante avijjamānataṃ, ubhayenapi sadā abhāvo aniccalakkhaṇanti dasseti. Sabhāvavijahanaṃ vipariṇāmo, jarābhaṅgehi vā parivattanaṃ, santānavikārāpatti vā. Sadā abhāvepi ciraṭṭhānaṃ siyāti taṃnivāraṇatthaṃ ‘‘tāvakālikato’’ti āha. Uppādavayaññathattarahitaṃ niccaṃ, na itarathāti niccapaṭikkhepato aniccaṃ, niccapaṭipakkhatoti adhippāyo.
ਜਾਤਿਧਮ੍ਮਤਾਦੀਹਿ ਅਨਿਟ੍ਠਤਾ ਪਟਿਪੀਲ਼ਨਂ। ਪਟਿਪੀਲ਼ਨਟ੍ਠੇਨਾਤਿ ਚ ਯਸ੍ਸ ਤਂ ਪવਤ੍ਤਤਿ, ਤਂ ਪੁਗ੍ਗਲਂ ਪਟਿਪੀਲ਼ਨਤੋ, ਸਯਂ વਾ ਜਰਾਦੀਹਿ ਪਟਿਪੀਲ਼ਨਤ੍ਤਾਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਪਰਿਤ੍ਤਟ੍ਠਿਤਿਕਸ੍ਸਪਿ ਅਤ੍ਤਨੋ વਿਜ੍ਜਮਾਨਕ੍ਖਣੇ ਉਪ੍ਪਾਦਾਦੀਹਿ ਅਭਿਣ੍ਹਂ ਸਮ੍ਪਟਿਪੀਲ਼ਨਤ੍ਤਾ ‘‘ਅਭਿਣ੍ਹਸਮ੍ਪਟਿਪੀਲ਼ਨਤੋ’’ਤਿ ਪੁਰਿਮਂ ਸਾਮਞ੍ਞਲਕ੍ਖਣਂ વਿਸੇਸੇਤ੍વਾ વਦਤਿ, ਪੁਗ੍ਗਲਸ੍ਸ ਪੀਲ਼ਨਤੋ ਦੁਕ੍ਖਮਂ। ਸੁਖਪਟਿਪਕ੍ਖਭਾવਤੋ ਦੁਕ੍ਖਂ ਸੁਖਂ ਪਟਿਕ੍ਖਿਪਤਿ ਨਿવਾਰੇਤਿ, ਦੁਕ੍ਖવਚਨਂ વਾ ਅਤ੍ਥਤੋ ਸੁਖਂ ਪਟਿਕ੍ਖਿਪਤੀਤਿ ਆਹ ‘‘ਸੁਖਪਟਿਕ੍ਖੇਪਤੋ’’ਤਿ।
Jātidhammatādīhi aniṭṭhatā paṭipīḷanaṃ. Paṭipīḷanaṭṭhenāti ca yassa taṃ pavattati, taṃ puggalaṃ paṭipīḷanato, sayaṃ vā jarādīhi paṭipīḷanattāti attho. Parittaṭṭhitikassapi attano vijjamānakkhaṇe uppādādīhi abhiṇhaṃ sampaṭipīḷanattā ‘‘abhiṇhasampaṭipīḷanato’’ti purimaṃ sāmaññalakkhaṇaṃ visesetvā vadati, puggalassa pīḷanato dukkhamaṃ. Sukhapaṭipakkhabhāvato dukkhaṃ sukhaṃ paṭikkhipati nivāreti, dukkhavacanaṃ vā atthato sukhaṃ paṭikkhipatīti āha ‘‘sukhapaṭikkhepato’’ti.
ਨਤ੍ਥਿ ਏਤਸ੍ਸ વਸવਤ੍ਤਨਕੋ, ਨਾਪਿ ਇਦਂ વਸવਤ੍ਤਨਕਨ੍ਤਿ ਅવਸવਤ੍ਤਨਕਂ, ਅਤ੍ਤਨੋ ਪਰਸ੍ਮਿਂ ਪਰਸ੍ਸ ਚ ਅਤ੍ਤਨਿ વਸવਤ੍ਤਨਭਾવੋ વਾ વਸવਤ੍ਤਨਕਂ, ਤਂ ਏਤਸ੍ਸ ਨਤ੍ਥੀਤਿ ਅવਸવਤ੍ਤਨਕਂ, ਅવਸવਤ੍ਤਨਕਸ੍ਸ ਅવਸવਤ੍ਤਨਕੋ વਾ ਅਤ੍ਥੋ ਸਭਾવੋ ਅવਸવਤ੍ਤਨਕਟ੍ਠੋ, ਇਦਞ੍ਚ ਸਾਮਞ੍ਞਲਕ੍ਖਣਂ। ਤੇਨਾਤਿ ਪਰਸ੍ਸ ਅਤ੍ਤਨਿ વਸવਤ੍ਤਨਾਕਾਰੇਨ ਸੁਞ੍ਞਂ। ਇਮਸ੍ਮਿਞ੍ਚ ਅਤ੍ਥੇ ਸੁਞ੍ਞਤੋਤਿ ਏਤਸ੍ਸੇવ વਿਸੇਸਨਂ ‘‘ਅਸ੍ਸਾਮਿਕਤੋ’’ਤਿ। ਅਥ વਾ ‘‘ਯਸ੍ਮਾ વਾ ਏਤਂ…ਪੇ॰… ਮਾ ਪਾਪੁਣਾਤੂ’’ਤਿ ਏવਂ ਚਿਨ੍ਤਯਮਾਨਸ੍ਸ ਕਸ੍ਸਚਿ ਤੀਸੁ ਠਾਨੇਸੁ વਸવਤ੍ਤਨਭਾવੋ ਨਤ੍ਥਿ, ਸੁਞ੍ਞਂ ਤਂ ਤੇਨ ਅਤ੍ਤਨੋਯੇવ વਸવਤ੍ਤਨਾਕਾਰੇਨਾਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਨ ਇਦਂ ਕਸ੍ਸਚਿ ਕਾਮਕਾਰਿਯਂ, ਨਾਪਿ ਏਤਸ੍ਸ ਕਿਞ੍ਚਿ ਕਾਮਕਾਰਿਯਂ ਅਤ੍ਥੀਤਿ ਅਕਾਮਕਾਰਿਯਂ। ਏਤੇਨ ਅવਸવਤ੍ਤਨਤ੍ਥਂ વਿਸੇਸੇਤ੍વਾ ਦਸ੍ਸੇਤਿ।
Natthi etassa vasavattanako, nāpi idaṃ vasavattanakanti avasavattanakaṃ, attano parasmiṃ parassa ca attani vasavattanabhāvo vā vasavattanakaṃ, taṃ etassa natthīti avasavattanakaṃ, avasavattanakassa avasavattanako vā attho sabhāvo avasavattanakaṭṭho, idañca sāmaññalakkhaṇaṃ. Tenāti parassa attani vasavattanākārena suññaṃ. Imasmiñca atthe suññatoti etasseva visesanaṃ ‘‘assāmikato’’ti. Atha vā ‘‘yasmā vā etaṃ…pe… mā pāpuṇātū’’ti evaṃ cintayamānassa kassaci tīsu ṭhānesu vasavattanabhāvo natthi, suññaṃ taṃ tena attanoyeva vasavattanākārenāti attho. Na idaṃ kassaci kāmakāriyaṃ, nāpi etassa kiñci kāmakāriyaṃ atthīti akāmakāriyaṃ. Etena avasavattanatthaṃ visesetvā dasseti.
વਿਭવਗਤਿ વਿਨਾਸਗਮਨਂ। ਸਨ੍ਤਤਿਯਂ ਭવਨ੍ਤਰੁਪ੍ਪਤ੍ਤਿਯੇવ ਭવਸਙ੍ਕਨ੍ਤਿਗਮਨਂ। ਸਨ੍ਤਤਿਯਾ ਯਥਾਪવਤ੍ਤਾਕਾਰવਿਜਹਨਂ ਪਕਤਿਭਾવવਿਜਹਨਂ। ‘‘ਚਕ੍ਖੁ ਅਨਿਚ੍ਚ’’ਨ੍ਤਿ વੁਤ੍ਤੇ ਚਕ੍ਖੁਅਨਿਚ੍ਚ-ਸਦ੍ਦਾਨਂ ਏਕਤ੍ਥਤ੍ਤਾ ਅਨਿਚ੍ਚਾਨਂ ਸੇਸਧਮ੍ਮਾਨਮ੍ਪਿ ਚਕ੍ਖੁਭਾવੋ ਆਪਜ੍ਜਤੀਤਿ ਏਤਿਸ੍ਸਾ ਚੋਦਨਾਯ ਨਿવਾਰਣਤ੍ਥਂ વਿਸੇਸਸਾਮਞ੍ਞਲਕ੍ਖਣવਾਚਕਾਨਞ੍ਚ ਸਦ੍ਦਾਨਂ ਏਕਦੇਸਸਮੁਦਾਯਬੋਧਨવਿਸੇਸਂ ਦੀਪੇਤੁਂ ‘‘ਅਪਿਚਾ’’ਤਿਆਦਿਮਾਹ।
Vibhavagati vināsagamanaṃ. Santatiyaṃ bhavantaruppattiyeva bhavasaṅkantigamanaṃ. Santatiyā yathāpavattākāravijahanaṃ pakatibhāvavijahanaṃ. ‘‘Cakkhu anicca’’nti vutte cakkhuanicca-saddānaṃ ekatthattā aniccānaṃ sesadhammānampi cakkhubhāvo āpajjatīti etissā codanāya nivāraṇatthaṃ visesasāmaññalakkhaṇavācakānañca saddānaṃ ekadesasamudāyabodhanavisesaṃ dīpetuṃ ‘‘apicā’’tiādimāha.
ਕਿਂ ਦਸ੍ਸਿਤਨ੍ਤਿ વਿਪਸ੍ਸਨਾਚਾਰਂ ਕਥੇਨ੍ਤੇਨ ਕਿਂ ਲਕ੍ਖਣਂ ਦਸ੍ਸਿਤਨ੍ਤਿ ਅਧਿਪ੍ਪਾਯੋ। ‘‘ਕਤਮਾ ਚਾਨਨ੍ਦ, ਅਨਤ੍ਤਸਞ੍ਞਾ? ਇਧਾਨਨ੍ਦ, ਭਿਕ੍ਖੁ ਅਰਞ੍ਞਗਤੋ વਾ ਰੁਕ੍ਖਮੂਲਗਤੋ વਾ ਸੁਞ੍ਞਾਗਾਰਗਤੋ વਾ ਇਤਿ ਪਟਿਸਞ੍ਚਿਕ੍ਖਤਿ ‘ਚਕ੍ਖੁ ਅਨਤ੍ਤਾ’ਤਿ…ਪੇ॰… ‘ਧਮ੍ਮਾ ਅਨਤ੍ਤਾ’ਤਿ। ਇਤਿ ਇਮੇਸੁ ਛਸੁ ਅਜ੍ਝਤ੍ਤਿਕਬਾਹਿਰੇਸੁ ਆਯਤਨੇਸੁ ਅਨਤ੍ਤਾਨੁਪਸ੍ਸੀ વਿਹਰਤੀ’’ਤਿ (ਅ॰ ਨਿ॰ ੧੦.੬੦) ਅવਿਸੇਸੇਸੁ ਆਯਤਨੇਸੁ ਅਨਤ੍ਤਾਨੁਪਸ੍ਸਨਾ વੁਤ੍ਤਾਤਿ ਕਾਰਣਭੂਤਾਨਂ ਚਕ੍ਖਾਦੀਨਂ, ਫਲਭੂਤਾਨਞ੍ਚ ਚਕ੍ਖੁવਿਞ੍ਞਾਣਾਦੀਨਂ ਕਾਰਣਫਲਮਤ੍ਤਤਾਯ ਅਨਤ੍ਤਤਾਯ ਅਨਤ੍ਤਲਕ੍ਖਣવਿਭਾવਨਤ੍ਥਾਯ ਆਯਤਨਦੇਸਨਾਤਿ ਆਹ ‘‘ਦ੍વਾਦਸਨ੍ਨਂ…ਪੇ॰… ਅਨਤ੍ਤਲਕ੍ਖਣ’’ਨ੍ਤਿ। ਯਦਿਪਿ ਅਨਿਚ੍ਚਦੁਕ੍ਖਲਕ੍ਖਣਾਨਿ ਏਤ੍ਥ ਦਸ੍ਸਿਤਾਨਿ, ਤੇਹਿ ਚ ਅਨਤ੍ਤਲਕ੍ਖਣਮੇવ વਿਸੇਸੇਨ ਦਸ੍ਸਿਤਨ੍ਤਿ ਅਧਿਪ੍ਪਾਯੋ। વੇਤਿ ਚਾਤਿ ਏਤ੍ਥ ਇਤਿ-ਸਦ੍ਦੋ ਸਮਾਪਨਤ੍ਥੋ। ਇਚ੍ਚਸ੍ਸਾਤਿ ਏਤ੍ਥ ਇਤਿ-ਸਦ੍ਦੋ ਯਥਾਸਮਾਪਿਤਸ੍ਸ ਆਰੋਪੇਤਬ੍ਬਦੋਸਸ੍ਸ ਨਿਦਸ੍ਸਨਤ੍ਥੋ। ਏવਨ੍ਤਿ ‘‘ਚਕ੍ਖੁ ਅਤ੍ਤਾ’’ਤਿ ਏવਂ વਾਦੇ ਸਤੀਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਇਚ੍ਚਸ੍ਸਾਤਿ વਾ ਇਤਿ-ਸਦ੍ਦੋ ‘‘ਇਤਿ વਦਨ੍ਤਸ੍ਸਾ’’ਤਿ ਪਰવਾਦਿਸ੍ਸ ਦੋਸਲਕ੍ਖਣਾਕਾਰਨਿਦਸ੍ਸਨਤ੍ਥੋ। ਏવਨ੍ਤਿ ਦੋਸਗਮਨਪ੍ਪਕਾਰਨਿਦਸ੍ਸਨਤ੍ਥੋ। ਰੂਪੇ ਅਤ੍ਤਨਿ ‘‘ਏવਂ ਮੇ ਰੂਪਂ ਹੋਤੂ’’ਤਿ ਅਤ੍ਤਨਿਯੇ વਿਯ ਸਾਮਿਨਿਦ੍ਦੇਸਾਪਤ੍ਤੀਤਿ ਚੇ? ਨ, ‘‘ਮਮ ਅਤ੍ਤਾ’’ਤਿ ਗਹਿਤਤ੍ਤਾ। ‘‘ਮਮ ਅਤ੍ਤਾ’’ਤਿ ਹਿ ਗਹਿਤਂ ਰੂਪਂ વਸવਤ੍ਤਿਤਾਯ ‘‘ਏવਂ ਮੇ ਹੋਤੂ’’ਤਿ ਇਚ੍ਛਿਯਮਾਨਞ੍ਚ ਤਥੇવ ਭવੇਯ੍ਯ, ਇਚ੍ਛਤੋਪਿ ਹਿ ਤਸ੍ਸ ਰੂਪਸਙ੍ਖਾਤੋ ਅਤ੍ਤਾ ਅવਸવਤ੍ਤਿ ਚਾਤਿ। ਆਬਾਧਾਯਾਤਿ ਏવਂ ਦੁਕ੍ਖੇਨ। ਪਞ੍ਞਾਪਨਨ੍ਤਿ ਪਰੇਸਂ ਞਾਪਨਂ। ਅਨਤ੍ਤਲਕ੍ਖਣਪਞ੍ਞਾਪਨਸ੍ਸ ਅਞ੍ਞੇਸਂ ਅવਿਸਯਤ੍ਤਾ ਅਨਤ੍ਤਲਕ੍ਖਣਦੀਪਕਾਨਂ ਅਨਿਚ੍ਚਦੁਕ੍ਖਲਕ੍ਖਣਾਨਞ੍ਚ ਪਞ੍ਞਾਪਨਸ੍ਸ ਅવਿਸਯਤਾ ਦਸ੍ਸਿਤਾ ਹੋਤਿ।
Kiṃ dassitanti vipassanācāraṃ kathentena kiṃ lakkhaṇaṃ dassitanti adhippāyo. ‘‘Katamā cānanda, anattasaññā? Idhānanda, bhikkhu araññagato vā rukkhamūlagato vā suññāgāragato vā iti paṭisañcikkhati ‘cakkhu anattā’ti…pe… ‘dhammā anattā’ti. Iti imesu chasu ajjhattikabāhiresu āyatanesu anattānupassī viharatī’’ti (a. ni. 10.60) avisesesu āyatanesu anattānupassanā vuttāti kāraṇabhūtānaṃ cakkhādīnaṃ, phalabhūtānañca cakkhuviññāṇādīnaṃ kāraṇaphalamattatāya anattatāya anattalakkhaṇavibhāvanatthāya āyatanadesanāti āha ‘‘dvādasannaṃ…pe… anattalakkhaṇa’’nti. Yadipi aniccadukkhalakkhaṇāni ettha dassitāni, tehi ca anattalakkhaṇameva visesena dassitanti adhippāyo. Veti cāti ettha iti-saddo samāpanattho. Iccassāti ettha iti-saddo yathāsamāpitassa āropetabbadosassa nidassanattho. Evanti ‘‘cakkhu attā’’ti evaṃ vāde satīti attho. Iccassāti vā iti-saddo ‘‘iti vadantassā’’ti paravādissa dosalakkhaṇākāranidassanattho. Evanti dosagamanappakāranidassanattho. Rūpe attani ‘‘evaṃ me rūpaṃ hotū’’ti attaniye viya sāminiddesāpattīti ce? Na, ‘‘mama attā’’ti gahitattā. ‘‘Mama attā’’ti hi gahitaṃ rūpaṃ vasavattitāya ‘‘evaṃ me hotū’’ti icchiyamānañca tatheva bhaveyya, icchatopi hi tassa rūpasaṅkhāto attā avasavatti cāti. Ābādhāyāti evaṃ dukkhena. Paññāpananti paresaṃ ñāpanaṃ. Anattalakkhaṇapaññāpanassa aññesaṃ avisayattā anattalakkhaṇadīpakānaṃ aniccadukkhalakkhaṇānañca paññāpanassa avisayatā dassitā hoti.
ਏવਂ ਪਨ ਦੁਪ੍ਪਞ੍ਞਾਪਨਤਾ ਏਤੇਸਂ ਦੁਰੂਪਟ੍ਠਾਨਤਾਯ ਹੋਤੀਤਿ ਤੇਸਂ ਅਨੁਪਟ੍ਠਹਨਕਾਰਣਂ ਪੁਚ੍ਛਨ੍ਤੋ ਆਹ ‘‘ਇਮਾਨਿ ਪਨਾ’’ਤਿਆਦਿ। ਠਾਨਾਦੀਸੁ ਨਿਰਨ੍ਤਰਂ ਪવਤ੍ਤਮਾਨਸ੍ਸ ਹੇਟ੍ਠਾ વੁਤ੍ਤਸ੍ਸ ਅਭਿਣ੍ਹਸਮ੍ਪਟਿਪੀਲ਼ਨਸ੍ਸ। ਧਾਤੁਮਤ੍ਤਤਾਯ ਚਕ੍ਖਾਦੀਨਂ ਸਮੂਹਤੋ વਿਨਿਬ੍ਭੁਜ੍ਜਨਂ ਨਾਨਾਧਾਤੁવਿਨਿਬ੍ਭੋਗੋ। ਘਨੇਨਾਤਿ ਚਤ੍ਤਾਰਿਪਿ ਘਨਾਨਿ ਘਨਭਾવੇਨ ਏਕਤ੍ਤਂ ਉਪਨੇਤ੍વਾ વਦਤਿ। ਪਞ੍ਞਾਯੇવ ਸਨ੍ਤਤਿવਿਕੋਪਨਾਤਿ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬਂ। ਯਾਥਾવਸਰਸਤੋਤਿ ਅવਿਪਰੀਤਸਭਾવਤੋ। ਸਭਾવੋ ਹਿ ਰਸਿਯਮਾਨੋ ਅવਿਰਦ੍ਧਪਟਿવੇਧੇਨ ਅਸ੍ਸਾਦਿਯਮਾਨੋ ‘‘ਰਸੋ’’ਤਿ વੁਚ੍ਚਤਿ। ਅਨਿਚ੍ਚਾਦੀਹਿ ਅਨਿਚ੍ਚਲਕ੍ਖਣਾਦੀਨਂ ਅਞ੍ਞਤ੍ਥ વਚਨਂ ਰੁਪ੍ਪਨਾਦਿવਸੇਨ ਪવਤ੍ਤਰੂਪਾਦਿਗ੍ਗਹਣਤੋ વਿਸਿਟ੍ਠਸ੍ਸ ਅਨਿਚ੍ਚਾਦਿਗ੍ਗਹਣਸ੍ਸ ਸਬ੍ਭਾવਾ। ਨ ਹਿ ਨਾਮਰੂਪਪਰਿਚ੍ਛੇਦਮਤ੍ਤੇਨ ਕਿਚ੍ਚਸਿਦ੍ਧਿ ਹੋਤਿ, ਅਨਿਚ੍ਚਾਦਯੋ ਚ ਰੂਪਾਦੀਨਂ ਆਕਾਰਾ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬਾ। ਤੇ ਪਨਾਕਾਰਾ ਪਰਮਤ੍ਥਤੋ ਅવਿਜ੍ਜਮਾਨਾ ਰੂਪਾਦੀਨਂ ਆਕਾਰਮਤ੍ਤਾਯੇવਾਤਿ ਕਤ੍વਾ ਅਟ੍ਠਸਾਲਿਨਿਯਂ (ਧ॰ ਸ॰ ਅਟ੍ਠ॰ ੩੫੦) ਲਕ੍ਖਣਾਰਮ੍ਮਣਿਕવਿਪਸ੍ਸਨਾਯ ਖਨ੍ਧਾਰਮ੍ਮਣਤਾ વੁਤ੍ਤਾਤਿ ਅਧਿਪ੍ਪਾਯਮਤ੍ਤੇ ਠਾਤੁਂ ਯੁਤ੍ਤਂ, ਨਾਤਿਧਾવਿਤੁਂ। ‘‘ਅਨਿਚ੍ਚ’’ਨ੍ਤਿ ਚ ਗਣ੍ਹਨ੍ਤੋ ‘‘ਦੁਕ੍ਖਂ ਅਨਤ੍ਤਾ’’ਤਿ ਨ ਗਣ੍ਹਾਤਿ, ਤਥਾ ਦੁਕ੍ਖਾਦਿਗ੍ਗਹਣੇ ਇਤਰਸ੍ਸਾਗਹਣਂ। ਅਨਿਚ੍ਚਾਦਿਗ੍ਗਹਣਾਨਿ ਚ ਨਿਚ੍ਚਸਞ੍ਞਾਦਿਨਿવਤ੍ਤਨਕਾਨਿ ਸਦ੍ਧਾਸਮਾਧਿਪਞ੍ਞਿਨ੍ਦ੍ਰਿਯਾਧਿਕਾਨਿ ਤਿવਿਧવਿਮੋਕ੍ਖਮੁਖਭੂਤਾਨਿ। ਤਸ੍ਮਾ ਏਤੇਸਂ ਆਕਾਰਾਨਂ ਪਰਿਗ੍ਗਯ੍ਹਮਾਨਾਨਂ ਅਞ੍ਞਮਞ੍ਞਂ વਿਸੇਸੋ ਚ ਅਤ੍ਥੀਤਿ ਤੀਣਿ ਲਕ੍ਖਣਾਨਿ વੁਤ੍ਤਾਨਿ।
Evaṃ pana duppaññāpanatā etesaṃ durūpaṭṭhānatāya hotīti tesaṃ anupaṭṭhahanakāraṇaṃ pucchanto āha ‘‘imāni panā’’tiādi. Ṭhānādīsu nirantaraṃ pavattamānassa heṭṭhā vuttassa abhiṇhasampaṭipīḷanassa. Dhātumattatāya cakkhādīnaṃ samūhato vinibbhujjanaṃ nānādhātuvinibbhogo. Ghanenāti cattāripi ghanāni ghanabhāvena ekattaṃ upanetvā vadati. Paññāyeva santativikopanāti daṭṭhabbaṃ. Yāthāvasarasatoti aviparītasabhāvato. Sabhāvo hi rasiyamāno aviraddhapaṭivedhena assādiyamāno ‘‘raso’’ti vuccati. Aniccādīhi aniccalakkhaṇādīnaṃ aññattha vacanaṃ ruppanādivasena pavattarūpādiggahaṇato visiṭṭhassa aniccādiggahaṇassa sabbhāvā. Na hi nāmarūpaparicchedamattena kiccasiddhi hoti, aniccādayo ca rūpādīnaṃ ākārā daṭṭhabbā. Te panākārā paramatthato avijjamānā rūpādīnaṃ ākāramattāyevāti katvā aṭṭhasāliniyaṃ (dha. sa. aṭṭha. 350) lakkhaṇārammaṇikavipassanāya khandhārammaṇatā vuttāti adhippāyamatte ṭhātuṃ yuttaṃ, nātidhāvituṃ. ‘‘Anicca’’nti ca gaṇhanto ‘‘dukkhaṃ anattā’’ti na gaṇhāti, tathā dukkhādiggahaṇe itarassāgahaṇaṃ. Aniccādiggahaṇāni ca niccasaññādinivattanakāni saddhāsamādhipaññindriyādhikāni tividhavimokkhamukhabhūtāni. Tasmā etesaṃ ākārānaṃ pariggayhamānānaṃ aññamaññaṃ viseso ca atthīti tīṇi lakkhaṇāni vuttāni.
ਸੁਤ੍ਤਨ੍ਤਭਾਜਨੀਯવਣ੍ਣਨਾ ਨਿਟ੍ਠਿਤਾ।
Suttantabhājanīyavaṇṇanā niṭṭhitā.
੨. ਅਭਿਧਮ੍ਮਭਾਜਨੀਯવਣ੍ਣਨਾ
2. Abhidhammabhājanīyavaṇṇanā
੧੬੭. ਨਾਮਰੂਪਪਰਿਚ੍ਛੇਦਕਥਾ ਅਭਿਧਮ੍ਮਕਥਾਤਿ ਸੁਤ੍ਤਨ੍ਤੇ વਿਯ ਪਚ੍ਚਯਯੁਗਲ਼વਸੇਨ ਅਕਥੇਤ੍વਾ ਅਜ੍ਝਤ੍ਤਿਕਬਾਹਿਰવਸੇਨ ਅਭਿਞ੍ਞੇਯ੍ਯਾਨਿ ਆਯਤਨਾਨਿ ਅਬ੍ਬੋਕਾਰਤੋ ਅਭਿਧਮ੍ਮਭਾਜਨੀਯੇ ਕਥਿਤਾਨਿ। ਆਗਮ੍ਮਾਤਿ ਸਬ੍ਬਸਙ੍ਖਾਰੇਹਿ ਨਿਬ੍ਬਿਨ੍ਦਸ੍ਸ વਿਸਙ੍ਖਾਰਨਿਨ੍ਨਸ੍ਸ ਗੋਤ੍ਰਭੁਨਾ વਿવਟ੍ਟਿਤਮਾਨਸਸ੍ਸ ਮਗ੍ਗੇਨ ਸਚ੍ਛਿਕਰਣੇਨਾਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਸਚ੍ਛਿਕਿਰਿਯਮਾਨਞ੍ਹਿ ਤਂ ਅਧਿਗਨ੍ਤ੍વਾ ਆਰਮ੍ਮਣਪਚ੍ਚਯਭੂਤਞ੍ਚ ਪਟਿਚ੍ਚ ਅਧਿਪਤਿਪਚ੍ਚਯਭੂਤੇ ਚ ਤਮ੍ਹਿ ਪਰਮਸ੍ਸਾਸਭਾવੇਨ વਿਨਿਮੁਤ੍ਤਸਙ੍ਖਾਰਸ੍ਸ ਚ ਗਤਿਭਾવੇਨ ਪਤਿਟ੍ਠਾਨਭੂਤੇ ਪਤਿਟ੍ਠਾਯ ਖਯਸਙ੍ਖਾਤੋ ਮਗ੍ਗੋ ਰਾਗਾਦਯੋ ਖੇਪੇਤੀਤਿ ਤਂਸਚ੍ਛਿਕਰਣਾਭਾવੇ ਰਾਗਾਦੀਨਂ ਅਨੁਪ੍ਪਤ੍ਤਿਨਿਰੋਧਗਮਨਾਭਾવਾ ‘‘ਤਂ ਆਗਮ੍ਮ ਰਾਗਾਦਯੋ ਖੀਯਨ੍ਤੀ’’ਤਿ વੁਤ੍ਤਂ। ਸੁਤ੍ਤਤੋ ਮੁਞ੍ਚਿਤ੍વਾਤਿ ਸੁਤ੍ਤਪਦਾਨਿ ਮੁਞ੍ਚਿਤ੍વਾ। ਅਞ੍ਞੋ ਸੁਤ੍ਤਸ੍ਸ ਅਤ੍ਥੋ ‘‘ਮਾਤਰਂ ਪਿਤਰਂ ਹਨ੍ਤ੍વਾ’’ਤਿਆਦੀਸੁ (ਧ॰ ਪ॰ ੨੯੪-੨੯੫) વਿਯ ਆਹਰਿਤਬ੍ਬੋ, ਨਤ੍ਥਿ ਸੁਤ੍ਤਪਦੇਹੇવ ਨੀਤੋ ਅਤ੍ਥੋਤਿ ਅਤ੍ਥੋ।
167. Nāmarūpaparicchedakathā abhidhammakathāti suttante viya paccayayugaḷavasena akathetvā ajjhattikabāhiravasena abhiññeyyāni āyatanāni abbokārato abhidhammabhājanīye kathitāni. Āgammāti sabbasaṅkhārehi nibbindassa visaṅkhāraninnassa gotrabhunā vivaṭṭitamānasassa maggena sacchikaraṇenāti attho. Sacchikiriyamānañhi taṃ adhigantvā ārammaṇapaccayabhūtañca paṭicca adhipatipaccayabhūte ca tamhi paramassāsabhāvena vinimuttasaṅkhārassa ca gatibhāvena patiṭṭhānabhūte patiṭṭhāya khayasaṅkhāto maggo rāgādayo khepetīti taṃsacchikaraṇābhāve rāgādīnaṃ anuppattinirodhagamanābhāvā ‘‘taṃ āgamma rāgādayo khīyantī’’ti vuttaṃ. Suttato muñcitvāti suttapadāni muñcitvā. Añño suttassa attho ‘‘mātaraṃ pitaraṃ hantvā’’tiādīsu (dha. pa. 294-295) viya āharitabbo, natthi suttapadeheva nīto atthoti attho.
ਏਕਂ ਨਾਨਨ੍ਤਿ ਚੁਣ੍ਣਿਤਂ ਖੁਦ੍ਦਕਂ વਾ ਕਰਣਂ, ਚੁਣ੍ਣੀਕਰਣਨ੍ਤਿ ਅਬਹੁਮਾਨੇਨ વਦਤਿ। ਨ ਤ੍વਂ ਏਕਂ ਨਾਨਂ ਜਾਨਾਸੀਤਿ ਕਿਂ ਏਤ੍ਤਕਂ ਤ੍વਮੇવ ਨ ਜਾਨਾਸੀਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਨਨੁ ਞਾਤੇਤਿ ‘‘ਯਦਿਪਿ ਪੁਬ੍ਬੇ ਨ ਞਾਤਂ, ਅਧੁਨਾਪਿ ਞਾਤੇ ਨਨੁ ਸਾਧੁ ਹੋਤੀ’’ਤਿ ਅਤ੍ਤਨੋ ਜਾਨਨਂ ਪਟਿਚ੍ਛਾਦੇਤ੍વਾ વਿਕ੍ਖੇਪਂ ਕਰੋਨ੍ਤਂ ਨਿਬਨ੍ਧਤਿ। વਿਭਜਿਤ੍વਾਤਿ ਅਕ੍ਖਰਤ੍ਥਮਤ੍ਤੇ ਅਟ੍ਠਤ੍વਾ ਲੀਨਂ ਅਤ੍ਥਂ વਿਭਜਿਤ੍વਾ ਉਦ੍ਧਰਿਤ੍વਾ ਨੀਹਰਿਤ੍વਾ ਕਥਿਤਨ੍ਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਰਾਗਾਦੀਨਂ ਖਯੋ ਨਾਮ ਅਭਾવਮਤ੍ਤੋ, ਨ ਚ ਅਭਾવਸ੍ਸ ਬਹੁਭਾવੋ ਅਤ੍ਥਿ ਅਤ੍ਤਨੋ ਅਭਾવਤ੍ਤਾਤਿ વਦਨ੍ਤਸ੍ਸ વਚਨਪਚ੍ਛਿਨ੍ਦਨਤ੍ਥਂ ਪੁਚ੍ਛਤਿ ‘‘ਰਾਗਕ੍ਖਯੋ ਨਾਮ ਰਾਗਸ੍ਸੇવ ਖਯੋ’’ਤਿਆਦਿ। ਯਦਿ ਹਿ ਰਾਗਕ੍ਖਯੋ ਦੋਸਾਦੀਨਂ ਖਯੋ ਨ ਹੋਤਿ, ਦੋਸਕ੍ਖਯਾਦਯੋ ਚ ਰਾਗਾਦੀਨਂ ਖਯਾ, ਅਞ੍ਞਮਞ੍ਞવਿਸਿਟ੍ਠਾ ਭਿਨ੍ਨਾ ਆਪਨ੍ਨਾ ਹੋਨ੍ਤੀਤਿ ਬਹੁਨਿਬ੍ਬਾਨਤਾ ਆਪਨ੍ਨਾ ਏવ ਹੋਤਿ, ਅਞ੍ਞਮਞ੍ਞવਿਸੇਸੋ ਚ ਨਾਮ ਨਿਸ੍ਸਭਾવਸ੍ਸ ਨਤ੍ਥੀਤਿ ਸਸਭਾવਤਾ ਚ ਨਿਬ੍ਬਾਨਸ੍ਸ। ਨવ ਤਣ੍ਹਾਮੂਲਕਾ ‘‘ਤਣ੍ਹਂ ਪਟਿਚ੍ਚ ਪਰਿਯੇਸਨਾ’’ਤਿ (ਦੀ॰ ਨਿ॰ ੨.੧੦੩; ੩.੩੫੯; ਅ॰ ਨਿ॰ ੯.੨੩; વਿਭ॰ ੯੬੩) ਆਦਯੋ, ਤੇਸੁ ਪਰਿਯੇਸਨਾਦਯੋ ਚ ਪਰਿਯੇਸਨਾਦਿਕਰਕਿਲੇਸਾ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬਾ। ਦਿਯਡ੍ਢਕਿਲੇਸਸਹਸ੍ਸਂ ਨਿਦਾਨਕਥਾਯਂ વੁਤ੍ਤਂ।
Ekaṃ nānanti cuṇṇitaṃ khuddakaṃ vā karaṇaṃ, cuṇṇīkaraṇanti abahumānena vadati. Na tvaṃ ekaṃ nānaṃ jānāsīti kiṃ ettakaṃ tvameva na jānāsīti attho. Nanu ñāteti ‘‘yadipi pubbe na ñātaṃ, adhunāpi ñāte nanu sādhu hotī’’ti attano jānanaṃ paṭicchādetvā vikkhepaṃ karontaṃ nibandhati. Vibhajitvāti akkharatthamatte aṭṭhatvā līnaṃ atthaṃ vibhajitvā uddharitvā nīharitvā kathitanti attho. Rāgādīnaṃ khayo nāma abhāvamatto, na ca abhāvassa bahubhāvo atthi attano abhāvattāti vadantassa vacanapacchindanatthaṃ pucchati ‘‘rāgakkhayo nāma rāgasseva khayo’’tiādi. Yadi hi rāgakkhayo dosādīnaṃ khayo na hoti, dosakkhayādayo ca rāgādīnaṃ khayā, aññamaññavisiṭṭhā bhinnā āpannā hontīti bahunibbānatā āpannā eva hoti, aññamaññaviseso ca nāma nissabhāvassa natthīti sasabhāvatā ca nibbānassa. Nava taṇhāmūlakā ‘‘taṇhaṃ paṭicca pariyesanā’’ti (dī. ni. 2.103; 3.359; a. ni. 9.23; vibha. 963) ādayo, tesu pariyesanādayo ca pariyesanādikarakilesā daṭṭhabbā. Diyaḍḍhakilesasahassaṃ nidānakathāyaṃ vuttaṃ.
ਓਲ਼ਾਰਿਕਤਾਯ ਕਾਰੇਤਬ੍ਬੋਤਿ ਅਤਿਸੁਖੁਮਸ੍ਸ ਨਿਬ੍ਬਾਨਸ੍ਸ ਓਲ਼ਾਰਿਕਭਾવਦੋਸਾਪਤ੍ਤਿਯਾ ਬੋਧੇਤਬ੍ਬੋ, ਨਿਗ੍ਗਹੇਤਬ੍ਬੋ વਾ। વਤ੍ਥੁਨ੍ਤਿ ਉਪਾਦਿਨ੍ਨਕਫੋਟ੍ਠਬ੍ਬਂ ਮੇਥੁਨਂ। ਅਚ੍ਛਾਦੀਨਮ੍ਪਿ ਨਿਬ੍ਬਾਨਪ੍ਪਤ੍ਤਿ ਕਸ੍ਮਾ વੁਤ੍ਤਾ, ਨਨੁ ‘‘ਕਿਲੇਸਾਨਂ ਅਚ੍ਚਨ੍ਤਂ ਅਨੁਪ੍ਪਤ੍ਤਿਨਿਰੋਧੋ ਨਿਬ੍ਬਾਨ’’ਨ੍ਤਿ ਇਚ੍ਛਨ੍ਤਸ੍ਸ ਕਿਲੇਸਾਨਂ વਿਨਾਸੋ ਕਞ੍ਚਿ ਕਾਲਂ ਅਪ੍ਪવਤ੍ਤਿ ਨਿਬ੍ਬਾਨਂ ਨ ਹੋਤੀਤਿ? ਨ, ਅਭਾવਸਾਮਞ੍ਞਤੋ। ਅਚ੍ਚਨ੍ਤਾਪવਤ੍ਤਿ ਹਿ ਕਞ੍ਚਿ ਕਾਲਞ੍ਚ ਅਪ੍ਪવਤ੍ਤਿ ਅਭਾવੋਯੇવਾਤਿ ਨਤ੍ਥਿ વਿਸੇਸੋ। ਸવਿਸੇਸਂ વਾ વਦਨ੍ਤਸ੍ਸ ਅਭਾવਤਾ ਆਪਜ੍ਜਤੀਤਿ। ਤਿਰਚ੍ਛਾਨਗਤੇਹਿਪਿ ਪਾਪੁਣਿਤਬ੍ਬਤ੍ਤਾ ਤੇਸਮ੍ਪਿ ਪਾਕਟਂ ਪਿਲ਼ਨ੍ਧਨਂ વਿਯ ਓਲ਼ਾਰਿਕਂ ਥੂਲਂ। ਕੇવਲਂ ਪਨ ਕਣ੍ਣੇ ਪਿਲ਼ਨ੍ਧਿਤੁਂ ਨ ਸਕ੍ਕੋਤਿ, ਪਿਲ਼ਨ੍ਧਨਤੋਪਿ વਾ ਥੂਲਤ੍ਤਾ ਨ ਸਕ੍ਕਾਤਿ ਉਪ੍ਪਣ੍ਡੇਨ੍ਤੋ વਿਯ ਨਿਗ੍ਗਣ੍ਹਾਤਿ।
Oḷārikatāya kāretabboti atisukhumassa nibbānassa oḷārikabhāvadosāpattiyā bodhetabbo, niggahetabbo vā. Vatthunti upādinnakaphoṭṭhabbaṃ methunaṃ. Acchādīnampi nibbānappatti kasmā vuttā, nanu ‘‘kilesānaṃ accantaṃ anuppattinirodho nibbāna’’nti icchantassa kilesānaṃ vināso kañci kālaṃ appavatti nibbānaṃ na hotīti? Na, abhāvasāmaññato. Accantāpavatti hi kañci kālañca appavatti abhāvoyevāti natthi viseso. Savisesaṃ vā vadantassa abhāvatā āpajjatīti. Tiracchānagatehipi pāpuṇitabbattā tesampi pākaṭaṃ piḷandhanaṃ viya oḷārikaṃ thūlaṃ. Kevalaṃ pana kaṇṇe piḷandhituṃ na sakkoti, piḷandhanatopi vā thūlattā na sakkāti uppaṇḍento viya niggaṇhāti.
ਨਿਬ੍ਬਾਨਾਰਮ੍ਮਣਕਰਣੇਨ ਗੋਤ੍ਰਭੁਕ੍ਖਣੇ ਕਿਲੇਸਕ੍ਖਯਪ੍ਪਤ੍ਤਿ ਪਨਸ੍ਸ ਆਪਨ੍ਨਾਤਿ ਮਞ੍ਞਮਾਨੋ ਆਹ ‘‘ਤ੍વਂ ਅਖੀਣੇਸੁਯੇવਾ’’ਤਿਆਦਿ। ਨਨੁ ਆਰਮ੍ਮਣਕਰਣਮਤ੍ਤੇਨ ਕਿਲੇਸਕ੍ਖਯੋ ਅਨੁਪ੍ਪਤ੍ਤੋਤਿ ਨ ਸਕ੍ਕਾ વਤ੍ਤੁਂ। ਚਿਤ੍ਤਞ੍ਹਿ ਅਤੀਤਾਨਾਗਤਾਦਿਸਬ੍ਬਂ ਆਲਮ੍ਬੇਤਿ, ਨ ਨਿਪ੍ਫਨ੍ਨਮੇવਾਤਿ ਗੋਤ੍ਰਭੁਪਿ ਮਗ੍ਗੇਨ ਕਿਲੇਸਾਨਂ ਯਾ ਅਨੁਪ੍ਪਤ੍ਤਿਧਮ੍ਮਤਾ ਕਾਤਬ੍ਬਾ, ਤਂ ਆਰਬ੍ਭ ਪવਤ੍ਤਿਸ੍ਸਤੀਤਿ? ਨ, ਅਪ੍ਪਤ੍ਤਨਿਬ੍ਬਾਨਸ੍ਸ ਨਿਬ੍ਬਾਨਾਰਮ੍ਮਣਞਾਣਾਭਾવਤੋ। ਨ ਹਿ ਅਞ੍ਞਧਮ੍ਮਾ વਿਯ ਨਿਬ੍ਬਾਨਂ, ਤਂ ਪਨ ਅਤਿਗਮ੍ਭੀਰਤ੍ਤਾ ਅਪ੍ਪਤ੍ਤੇਨ ਆਲਮ੍ਬਿਤੁਂ ਨ ਸਕ੍ਕਾ। ਤਸ੍ਮਾ ਤੇਨ ਗੋਤ੍ਰਭੁਨਾ ਪਤ੍ਤਬ੍ਬੇਨ ਤਿਕਾਲਿਕਸਭਾવਾਤਿਕ੍ਕਨ੍ਤਗਮ੍ਭੀਰਭਾવੇਨ ਭવਿਤਬ੍ਬਂ, ਕਿਲੇਸਕ੍ਖਯਮਤ੍ਤਤਂ વਾ ਇਚ੍ਛਤੋ ਗੋਤ੍ਰਭੁਤੋ ਪੁਰੇਤਰਂ ਨਿਪ੍ਫਨ੍ਨੇਨ ਕਿਲੇਸਕ੍ਖਯੇਨ। ਤੇਨਾਹ ‘‘ਤ੍વਂ ਅਖੀਣੇਸੁਯੇવ ਕਿਲੇਸੇਸੁ ਕਿਲੇਸਕ੍ਖਯਂ ਨਿਬ੍ਬਾਨਂ ਪਞ੍ਞਪੇਸੀ’’ਤਿ। ਅਪ੍ਪਤ੍ਤਕਿਲੇਸਕ੍ਖਯਾਰਮ੍ਮਣਕਰਣੇ ਹਿ ਸਤਿ ਗੋਤ੍ਰਭੁਤੋ ਪੁਰੇਤਰਚਿਤ੍ਤਾਨਿਪਿ ਆਲਮ੍ਬੇਯ੍ਯੁਨ੍ਤਿ।
Nibbānārammaṇakaraṇena gotrabhukkhaṇe kilesakkhayappatti panassa āpannāti maññamāno āha ‘‘tvaṃ akhīṇesuyevā’’tiādi. Nanu ārammaṇakaraṇamattena kilesakkhayo anuppattoti na sakkā vattuṃ. Cittañhi atītānāgatādisabbaṃ ālambeti, na nipphannamevāti gotrabhupi maggena kilesānaṃ yā anuppattidhammatā kātabbā, taṃ ārabbha pavattissatīti? Na, appattanibbānassa nibbānārammaṇañāṇābhāvato. Na hi aññadhammā viya nibbānaṃ, taṃ pana atigambhīrattā appattena ālambituṃ na sakkā. Tasmā tena gotrabhunā pattabbena tikālikasabhāvātikkantagambhīrabhāvena bhavitabbaṃ, kilesakkhayamattataṃ vā icchato gotrabhuto puretaraṃ nipphannena kilesakkhayena. Tenāha ‘‘tvaṃ akhīṇesuyeva kilesesu kilesakkhayaṃ nibbānaṃ paññapesī’’ti. Appattakilesakkhayārammaṇakaraṇe hi sati gotrabhuto puretaracittānipi ālambeyyunti.
ਮਗ੍ਗਸ੍ਸ ਕਿਲੇਸਕ੍ਖਯਂ ਨਿਬ੍ਬਾਨਨ੍ਤਿ ਮਗ੍ਗਸ੍ਸ ਆਰਮ੍ਮਣਭੂਤਂ ਨਿਬ੍ਬਾਨਂ ਕਤਮਨ੍ਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਮਗ੍ਗੋਤਿਆਦਿਨਾ ਪੁਰਿਮਪੁਚ੍ਛਾਦ੍વਯਮੇવ વਿવਰਤਿ।
Maggassa kilesakkhayaṃ nibbānanti maggassa ārammaṇabhūtaṃ nibbānaṃ katamanti attho. Maggotiādinā purimapucchādvayameva vivarati.
ਨ ਚ ਕਿਞ੍ਚੀਤਿ ਰੂਪਾਦੀਸੁ ਨਿਬ੍ਬਾਨਂ ਕਿਞ੍ਚਿ ਨ ਹੋਤਿ, ਨ ਚ ਕਦਾਚਿ ਹੋਤਿ, ਅਤੀਤਾਦਿਭਾવੇਨ ਨ વਤ੍ਤਬ੍ਬਨ੍ਤਿ વਦਨ੍ਤਿ, ਤਂ ਆਗਮ੍ਮ ਅવਿਜ੍ਜਾਤਣ੍ਹਾਨਂ ਕਿਞ੍ਚਿ ਏਕਦੇਸਮਤ੍ਤਮ੍ਪਿ ਨ ਹੋਤਿ, ਤਦੇવ ਤਂ ਆਗਮ੍ਮ ਕਦਾਚਿ ਨ ਚ ਹੋਤੀਤਿ ਅਤ੍ਥੋ ਯੁਤ੍ਤੋ।
Na ca kiñcīti rūpādīsu nibbānaṃ kiñci na hoti, na ca kadāci hoti, atītādibhāvena na vattabbanti vadanti, taṃ āgamma avijjātaṇhānaṃ kiñci ekadesamattampi na hoti, tadeva taṃ āgamma kadāci na ca hotīti attho yutto.
ਅਭਿਧਮ੍ਮਭਾਜਨੀਯવਣ੍ਣਨਾ ਨਿਟ੍ਠਿਤਾ।
Abhidhammabhājanīyavaṇṇanā niṭṭhitā.
੩. ਪਞ੍ਹਪੁਚ੍ਛਕવਣ੍ਣਨਾ
3. Pañhapucchakavaṇṇanā
੧੬੮. ਨ…ਪੇ॰… ਨવਤ੍ਤਬ੍ਬਧਮ੍ਮਾਰਮ੍ਮਣਤ੍ਤਾਤਿ ਯਥਾ ਸਾਰਮ੍ਮਣਾ ਪਰਿਤ੍ਤਾਦਿਭਾવੇਨ ਨવਤ੍ਤਬ੍ਬਂ ਕਿਞ੍ਚਿ ਆਰਮ੍ਮਣਂ ਕਰੋਨ੍ਤਿ, ਏવਂ ਕਿਞ੍ਚਿ ਆਲਮ੍ਬਨਤੋ ਨ ਨવਤ੍ਤਬ੍ਬਕੋਟ੍ਠਾਸਂ ਭਜਤੀਤਿ ਅਤ੍ਥੋ।
168. Na…pe… navattabbadhammārammaṇattāti yathā sārammaṇā parittādibhāvena navattabbaṃ kiñci ārammaṇaṃ karonti, evaṃ kiñci ālambanato na navattabbakoṭṭhāsaṃ bhajatīti attho.
ਪਞ੍ਹਪੁਚ੍ਛਕવਣ੍ਣਨਾ ਨਿਟ੍ਠਿਤਾ।
Pañhapucchakavaṇṇanā niṭṭhitā.
ਆਯਤਨવਿਭਙ੍ਗવਣ੍ਣਨਾ ਨਿਟ੍ਠਿਤਾ।
Āyatanavibhaṅgavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
ਤਿਪਿਟਕ (ਮੂਲ) • Tipiṭaka (Mūla) / ਅਭਿਧਮ੍ਮਪਿਟਕ • Abhidhammapiṭaka / વਿਭਙ੍ਗਪਾਲ਼ਿ • Vibhaṅgapāḷi
੧. ਖਨ੍ਧવਿਭਙ੍ਗੋ • 1. Khandhavibhaṅgo
੨. ਆਯਤਨવਿਭਙ੍ਗੋ • 2. Āyatanavibhaṅgo
ਅਟ੍ਠਕਥਾ • Aṭṭhakathā / ਅਭਿਧਮ੍ਮਪਿਟਕ (ਅਟ੍ਠਕਥਾ) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / ਸਮ੍ਮੋਹવਿਨੋਦਨੀ-ਅਟ੍ਠਕਥਾ • Sammohavinodanī-aṭṭhakathā
੨. ਅਭਿਧਮ੍ਮਭਾਜਨੀਯવਣ੍ਣਨਾ • 2. Abhidhammabhājanīyavaṇṇanā
੩. ਪਞ੍ਹਾਪੁਚ੍ਛਕવਣ੍ਣਨਾ • 3. Pañhāpucchakavaṇṇanā
ਟੀਕਾ • Tīkā / ਅਭਿਧਮ੍ਮਪਿਟਕ (ਟੀਕਾ) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / વਿਭਙ੍ਗ-ਅਨੁਟੀਕਾ • Vibhaṅga-anuṭīkā / ੨. ਆਯਤਨવਿਭਙ੍ਗੋ • 2. Āyatanavibhaṅgo
