Library / Tipiṭaka / ਤਿਪਿਟਕ • Tipiṭaka / વਿਭਙ੍ਗ-ਅਨੁਟੀਕਾ • Vibhaṅga-anuṭīkā |
੨. ਆਯਤਨવਿਭਙ੍ਗੋ
2. Āyatanavibhaṅgo
੧. ਸੁਤ੍ਤਨ੍ਤਭਾਜਨੀਯવਣ੍ਣਨਾ
1. Suttantabhājanīyavaṇṇanā
੧੫੪. ਅਸਾਧਾਰਣਤੋਤਿ ਆવੇਣਿਕਤੋ। ਤਂ ਨੇਸਂ ਅਸਾਧਾਰਣਭਾવਂ વਿਪਕ੍ਖવਸੇਨ ਪਤਿਟ੍ਠਾਪੇਤੁਂ ਸਾਧਾਰਣਂ ਉਦਾਹਰਣવਸੇਨ ਦਸ੍ਸੇਤਿ ‘‘ਆਯਤਨਸਦ੍ਦਤ੍ਥੋ વਿਯਾ’’ਤਿ। ਅਥ વਾ ਚਕ੍ਖਾਦਿਅਤ੍ਥੋ ਏવ ਚਕ੍ਖਾਦਿਸਦ੍ਦવਿਸੇਸਿਤੋ ਆਯਤਨਤ੍ਥੋਤਿ ਤਂ ਤਾਦਿਸਂ ਆਯਤਨਤ੍ਥਂ ਸਨ੍ਧਾਯਾਹ ‘‘ਆਯਤਨਸਦ੍ਦਤ੍ਥੋ વਿਯ ਅਸਾਧਾਰਣਤੋ’’ਤਿ।
154. Asādhāraṇatoti āveṇikato. Taṃ nesaṃ asādhāraṇabhāvaṃ vipakkhavasena patiṭṭhāpetuṃ sādhāraṇaṃ udāharaṇavasena dasseti ‘‘āyatanasaddattho viyā’’ti. Atha vā cakkhādiattho eva cakkhādisaddavisesito āyatanatthoti taṃ tādisaṃ āyatanatthaṃ sandhāyāha ‘‘āyatanasaddattho viya asādhāraṇato’’ti.
ਯਦਿ વਿਸਯਸ੍ਸਾਦਨਤ੍ਥੋ ਚਕ੍ਖੁ-ਸਦ੍ਦੋ, ਸੋਤਾਦੀਨਮ੍ਪਿ ਅਯਂ ਸਮਞ੍ਞਾ ਸਿਯਾਤਿ ਅਤਿਪ੍ਪਸਙ੍ਗਂ ਪਰਿਹਰਨ੍ਤੋ ‘‘ਸਤਿਪੀ’’ਤਿਆਦਿਮਾਹ। ਦੁਤਿਯੇ ਅਤ੍ਥવਿਕਪ੍ਪੇ ਚਕ੍ਖਤੀਤਿ વਿਞ੍ਞਾਣਾਧਿਟ੍ਠਿਤਂ ਸਮવਿਸਮਂ ਆਚਿਕ੍ਖਤਿ, ਆਚਿਕ੍ਖਨ੍ਤਂ વਿਯ, વਿਭਾવੇਨ੍ਤਂ વਿਯ વਾ ਹੋਤੀਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਰੂਪਮਿવ ਚਕ੍ਖੁવਿਞ੍ਞੇਯ੍ਯਂ વਿਯ ਸવਿਗ੍ਗਹਮਿવ ਸਬਿਮ੍ਬਕਂ વਿਯ વਣ੍ਣવਾਚਕੋ ਰੂਪ-ਸਦ੍ਦੋ ਅਧਿਪ੍ਪੇਤੋਤਿ ਆਹ ‘‘વਿਤ੍ਥਾਰਣਂ વਾ ਰੂਪਸਦ੍ਦਸ੍ਸ ਅਤ੍ਥੋ’’ਤਿ।
Yadi visayassādanattho cakkhu-saddo, sotādīnampi ayaṃ samaññā siyāti atippasaṅgaṃ pariharanto ‘‘satipī’’tiādimāha. Dutiye atthavikappe cakkhatīti viññāṇādhiṭṭhitaṃ samavisamaṃ ācikkhati, ācikkhantaṃ viya, vibhāventaṃ viya vā hotīti attho. Rūpamiva cakkhuviññeyyaṃ viya saviggahamiva sabimbakaṃ viya vaṇṇavācako rūpa-saddo adhippetoti āha ‘‘vitthāraṇaṃ vā rūpasaddassa attho’’ti.
વਚਨਮੇવਾਤਿ ਸવਿਞ੍ਞਤ੍ਤਿਕਸਦ੍ਦਮੇવ। ਗਮੀਯਤੀਤਿ ਉਪਨੀਯਤਿ। ਅਜ੍ਝੋਹਰਣਸ੍ਸ ਰਸਗ੍ਗਹਣਮੂਲਤਾવਚਨੇਨ ਰਸਸ੍ਸ ਪਰਮ੍ਪਰਾਯ ਜੀવਿਤਹੇਤੁਤਂ ਦਸ੍ਸੇਤਿ। ਰਸਨਿਮਿਤ੍ਤਞ੍ਹਿ ਰਸਗ੍ਗਹਣਂ, ਰਸਗ੍ਗਹਣਨਿਮਿਤ੍ਤਂ ਅਜ੍ਝੋਹਰਣਂ, ਤਂਨਿਮਿਤ੍ਤਂ ਜੀવਿਤਨ੍ਤਿ। ਰਸਗ੍ਗਹਣਮੂਲਤਾ ਚ ਅਜ੍ਝੋਹਰਣਸ੍ਸ ਯੇਭੁਯ੍ਯਤੋ વੇਦਿਤਬ੍ਬਾ। ਦਿਸ੍ਸਤਿ ਅਪਦਿਸ੍ਸਤਿ ਏਤੇਨ ਫਲਨ੍ਤਿ ਦੇਸੋ, ਹੇਤੂਤਿ ਆਹ ‘‘ਉਪ੍ਪਤ੍ਤਿਦੇਸੋਤਿ ਉਪ੍ਪਤ੍ਤਿਕਾਰਣ’’ਨ੍ਤਿ। ਤਥਾਤਿ ਚਕ੍ਖਾਯਤਨਾਦਿਪ੍ਪਕਾਰੇਨ। ਮਨੋਗੋਚਰਭੂਤਾਤਿ ਮਨਸੋ ਏવ ਗੋਚਰਭੂਤਾ। ਸਾਮਞ੍ਞਲਕ੍ਖਣੇਨੇવਾਤਿ ਅਨੁਭવਨਾਦਿવਿਸੇਸਲਕ੍ਖਣਂ ਅਗ੍ਗਹੇਤ੍વਾ ਧਮ੍ਮਭਾવਸਙ੍ਖਾਤਸਾਧਾਰਣਲਕ੍ਖਣੇਨੇવ । ਏਕਾਯਤਨਤ੍ਤਂ ਉਪਨੇਤ੍વਾ વੁਤ੍ਤਾ ਦ੍વਾਦਸ ਏਕਸਭਾવਤ੍ਤਾ ਭਿਨ੍ਦਿਤ੍વਾ વਚਨੇ ਪਯੋਜਨਾਭਾવਾ। ਦ੍વਾਰਾਲਮ੍ਬਨવਿਭਾਗਦਸ੍ਸਨਤ੍ਥਾ ਹਿ ਆਯਤਨਦੇਸਨਾਤਿ।
Vacanamevāti saviññattikasaddameva. Gamīyatīti upanīyati. Ajjhoharaṇassa rasaggahaṇamūlatāvacanena rasassa paramparāya jīvitahetutaṃ dasseti. Rasanimittañhi rasaggahaṇaṃ, rasaggahaṇanimittaṃ ajjhoharaṇaṃ, taṃnimittaṃ jīvitanti. Rasaggahaṇamūlatā ca ajjhoharaṇassa yebhuyyato veditabbā. Dissati apadissati etena phalanti deso, hetūti āha ‘‘uppattidesoti uppattikāraṇa’’nti. Tathāti cakkhāyatanādippakārena. Manogocarabhūtāti manaso eva gocarabhūtā. Sāmaññalakkhaṇenevāti anubhavanādivisesalakkhaṇaṃ aggahetvā dhammabhāvasaṅkhātasādhāraṇalakkhaṇeneva . Ekāyatanattaṃ upanetvā vuttā dvādasa ekasabhāvattā bhinditvā vacane payojanābhāvā. Dvārālambanavibhāgadassanatthā hi āyatanadesanāti.
ਪੁਬ੍ਬਨ੍ਤਤੋਤਿ ਪੁਰਿਮਭਾਗਤੋ ਪਾਕਭਾવਤੋ। ਪਾਕਭਾવੋ ਹਿ ਸਭਾવਧਮ੍ਮਾਨਂ ਪੁਬ੍ਬਨ੍ਤੋ, વਿਦ੍ਧਂਸਾਭਾવੋ ਅਪਰਨ੍ਤੋ।
Pubbantatoti purimabhāgato pākabhāvato. Pākabhāvo hi sabhāvadhammānaṃ pubbanto, viddhaṃsābhāvo aparanto.
ਨਿવਾਸਟ੍ਠਾਨਾਦੀਸੁ ਆਯਤਨ-ਸਦ੍ਦੋ ਨ ਆਯਤਨਤ੍ਥਾਦੀਸੁ વਿਯ ਪਦਤ੍ਥવਿવਰਣਮੁਖੇਨ ਪવਤ੍ਤੋ, ਅਥ ਖੋ ਤਸ੍ਮਿਂ ਤਸ੍ਮਿਂ ਦੇવਘਰਾਦਿਕੇ ਨਿਰੁਲ਼੍ਹਤਾਯ ਏવਮਤ੍ਥੋਤਿ ਆਹ ‘‘ਰੁਲ਼੍ਹਿવਸੇਨ ਆਯਤਨਸਦ੍ਦਸ੍ਸਤ੍ਥਂ વਤ੍ਤੁ’’ਨ੍ਤਿ। ਮਨੋਤਿ ਦ੍વਾਰਭੂਤਮਨੋ । ਨਿਸ੍ਸਯਭਾવੋਤਿ ਏਤ੍ਥ ਨਿਸ੍ਸਯਸਦਿਸੋ ਨਿਸ੍ਸਯੋ, ਸਦਿਸਤਾ ਚ ਫਲਸ੍ਸ ਤਪ੍ਪਟਿਬਦ੍ਧવੁਤ੍ਤਿਤਾਯ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬਾ। વਚਨੀਯਤ੍ਥੋ ਭਾવਤ੍ਥੋ।
Nivāsaṭṭhānādīsu āyatana-saddo na āyatanatthādīsu viya padatthavivaraṇamukhena pavatto, atha kho tasmiṃ tasmiṃ devagharādike niruḷhatāya evamatthoti āha ‘‘ruḷhivasena āyatanasaddassatthaṃ vattu’’nti. Manoti dvārabhūtamano . Nissayabhāvoti ettha nissayasadiso nissayo, sadisatā ca phalassa tappaṭibaddhavuttitāya daṭṭhabbā. Vacanīyattho bhāvattho.
ਤਾવਤ੍વਤੋਤਿ ਤਤ੍ਤਕਤੋ। ਊਨਚੋਦਨਾਤਿ ਦ੍વਾਦਸਤੋ ਊਨਾਨਿ ਕਸ੍ਮਾ ਨ વੁਤ੍ਤਾਨੀਤਿ ਚੋਦਨਾ। ਯਦਿ ਚਕ੍ਖੁવਿਞ੍ਞਾਣਾਦੀਨਂ ਅਸਾਧਾਰਣਂ ਧਮ੍ਮਜਾਤਂ ਧਮ੍ਮਾਯਤਨਂ, ਏવਂ ਸਨ੍ਤੇ ਚਕ੍ਖਾਦੀਨਮ੍ਪਿ ਧਮ੍ਮਾਯਤਨਭਾવੋ ਸਿਯਾਤਿ ਚੋਦਨਂ ਸਨ੍ਧਾਯਾਹ ‘‘ਸਤਿਪੀ’’ਤਿਆਦਿ। ਦ੍વਾਰਾਰਮ੍ਮਣਭਾવੇਹੀਤਿ ਨ ਆਰਮ੍ਮਣਭਾવੇਨੇવ ਅਸਾਧਾਰਣਂ, ਅਥ ਖੋ ਦ੍વਾਰਾਰਮ੍ਮਣਭਾવੇਹਿ ਅਸਾਧਾਰਣਂ ਸਮ੍ਭવਤੀਤਿ વਚਨਸੇਸੋ।
Tāvatvatoti tattakato. Ūnacodanāti dvādasato ūnāni kasmā na vuttānīti codanā. Yadi cakkhuviññāṇādīnaṃ asādhāraṇaṃ dhammajātaṃ dhammāyatanaṃ, evaṃ sante cakkhādīnampi dhammāyatanabhāvo siyāti codanaṃ sandhāyāha ‘‘satipī’’tiādi. Dvārārammaṇabhāvehīti na ārammaṇabhāveneva asādhāraṇaṃ, atha kho dvārārammaṇabhāvehi asādhāraṇaṃ sambhavatīti vacanaseso.
ਯੇਭੁਯ੍ਯਸਹੁਪ੍ਪਤ੍ਤਿਆਦੀਹੀਤਿ ਯੇਭੁਯ੍ਯੇਨ ਚਕ੍ਖਾਯਤਨਾਦੀਨਿ ਕਸ੍ਸਚਿ ਕਦਾਚਿ ਏਕਤੋ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਨ੍ਤਿ। ‘‘ਕਾਮਧਾਤੁਯਾ ਉਪਪਤ੍ਤਿਕ੍ਖਣੇ ਕਸ੍ਸਚਿ ਏਕਾਦਸਾਯਤਨਾਨਿ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਨ੍ਤੀ’’ਤਿ ਹਿ વੁਤ੍ਤਂ। ਤਸ੍ਮਾ ਆਯਤਨਾਨਂ ਉਪ੍ਪਤ੍ਤਿਕ੍ਕਮੋ ਤਾવ ਨ ਯੁਜ੍ਜਤਿ, ਨ ਪਹਾਨਕ੍ਕਮੋ ਕੁਸਲਾਬ੍ਯਾਕਤਾਨਂ ਅਪ੍ਪਹਾਤਬ੍ਬਤੋ, ਨ ਪਟਿਪਤ੍ਤਿਕ੍ਕਮੋ ਅਕੁਸਲਾਨਂ, ਏਕਚ੍ਚਅਬ੍ਯਾਕਤਾਨਞ੍ਚ ਅਪ੍ਪਟਿਪਜ੍ਜਨੀਯਤੋ, ਨ ਭੂਮਿਕ੍ਕਮੋ ਅਡ੍ਢੇਕਾਦਸਨ੍ਨਂ ਆਯਤਨਾਨਂ ਏਕਨ੍ਤਕਾਮਾવਚਰਤ੍ਤਾ, ਇਤਰੇਸਂ ਚਤੁਭੂਮਿਪਰਿਯਾਪਨ੍ਨਤ੍ਤਾ, ਏਕਚ੍ਚਸ੍ਸ ਲੋਕੁਤ੍ਤਰਭਾવਤੋ ਚ। ਏવਂ ਉਪ੍ਪਤ੍ਤਿਕ੍ਕਮਾਦਿਅਯੁਤ੍ਤਿਯੋਜਨਾ વੇਦਿਤਬ੍ਬਾ। ਯੇਸੁ વਿਜ੍ਜਮਾਨੇਸੁ ਅਤ੍ਤਭਾવਸ੍ਸ ਪਞ੍ਞਾਪਨਾ, ਤੇ ‘‘ਮਯ੍ਹਂ ਚਕ੍ਖੁ’’ਨ੍ਤਿਆਦਿਨਾ ਅਧਿਕਸਿਨੇਹવਤ੍ਥੁਭੂਤਾ ਚਕ੍ਖਾਦਯੋ ਯਥਾ ਅਜ੍ਝਤ੍ਤਿਕਤਾਯ, ਏવਂ ਦਸ੍ਸਨਾਦਿਕਿਚ੍ਚਕਰਇਨ੍ਦ੍ਰਿਯਤਾ ਚ ਪਧਾਨਾਤਿ ਆਹ ‘‘ਅਜ੍ਝਤ੍ਤਿਕਭਾવੇਨ, વਿਸਯਿਭਾવੇਨ ਚਾ’’ਤਿ। ਘਾਨਾਦਿਕ੍ਕਮੇਨਾਤਿ ਘਾਨਂ ਜਿવ੍ਹਾ ਕਾਯੋਤਿ ਇਮਿਨਾ ਕਮੇਨ।
Yebhuyyasahuppattiādīhīti yebhuyyena cakkhāyatanādīni kassaci kadāci ekato uppajjanti. ‘‘Kāmadhātuyā upapattikkhaṇe kassaci ekādasāyatanāni uppajjantī’’ti hi vuttaṃ. Tasmā āyatanānaṃ uppattikkamo tāva na yujjati, na pahānakkamo kusalābyākatānaṃ appahātabbato, na paṭipattikkamo akusalānaṃ, ekaccaabyākatānañca appaṭipajjanīyato, na bhūmikkamo aḍḍhekādasannaṃ āyatanānaṃ ekantakāmāvacarattā, itaresaṃ catubhūmipariyāpannattā, ekaccassa lokuttarabhāvato ca. Evaṃ uppattikkamādiayuttiyojanā veditabbā. Yesu vijjamānesu attabhāvassa paññāpanā, te ‘‘mayhaṃ cakkhu’’ntiādinā adhikasinehavatthubhūtā cakkhādayo yathā ajjhattikatāya, evaṃ dassanādikiccakaraindriyatā ca padhānāti āha ‘‘ajjhattikabhāvena, visayibhāvena cā’’ti. Ghānādikkamenāti ghānaṃ jivhā kāyoti iminā kamena.
ਪਚ੍ਚੁਪ੍ਪਨ੍ਨਾਰਮ੍ਮਣਤ੍ਤਾ વਾ ਚਕ੍ਖਾਦੀਨਿ ਪਠਮਂ વੁਤ੍ਤਾਨਿ, ਮਨੋ ਪਨ ਕਿਞ੍ਚਿ ਪਚ੍ਚੁਪ੍ਪਨ੍ਨਾਰਮ੍ਮਣਂ , ਕਿਞ੍ਚਿ ਯਾવਨવਤ੍ਤਬ੍ਬਾਰਮ੍ਮਣਨ੍ਤਿ ਪਚ੍ਛਾ વੁਤ੍ਤਂ। ਪਚ੍ਚੁਪ੍ਪਨ੍ਨਾਰਮ੍ਮਣੇਸੁਪਿ ਉਪਾਦਾਰੂਪਾਰਮ੍ਮਣਾਨਿ ਚਤ੍ਤਾਰਿ ਪਠਮਂ વੁਤ੍ਤਾਨਿ, ਤਤੋ ਭੂਤਰੂਪਾਰਮ੍ਮਣਂ। ਉਪਾਦਾਰੂਪਾਰਮ੍ਮਣੇਸੁਪਿ ਦੂਰਤਰੇ ਦੂਰੇ, ਸੀਘਤਰਂ ਸੀਘਞ੍ਚ ਆਰਮ੍ਮਣਸਮ੍ਪਟਿਚ੍ਛਨਦੀਪਨਤ੍ਥਂ ਚਕ੍ਖਾਦੀਨਂ ਦੇਸਨਾਕ੍ਕਮੋ। ਚਕ੍ਖੁਸੋਤਦ੍વਯਞ੍ਹਿ ਦੂਰਗੋਚਰਨ੍ਤਿ ਪਠਮਂ વੁਤ੍ਤਂ। ਤਤ੍ਰਾਪਿ ਚਕ੍ਖੁ ਦੂਰਤਰਗੋਚਰਨ੍ਤਿ ਸਬ੍ਬਪਠਮਂ વੁਤ੍ਤਂ। ਪਸ੍ਸਨ੍ਤੋਪਿ ਹਿ ਦੂਰਤਰੇ ਨਦਿਸੋਤਂ ਨ ਤਸ੍ਸ ਸਦ੍ਦਂ ਸੁਣਾਤਿ। ਘਾਨਜਿવ੍ਹਾਸੁਪਿ ਘਾਨਂ ਸੀਘਤਰવੁਤ੍ਤੀਤਿ ਪਠਮਂ વੁਤ੍ਤਂ। ਪੁਰਤੋ ਠਪਿਤਮਤ੍ਤਸ੍ਸ ਹਿ ਭੋਜਨਸ੍ਸ ਗਨ੍ਧੋ ਗਯ੍ਹਤੀਤਿ। ਯਥਾਠਾਨਂ વਾ ਤੇਸਂ ਦੇਸਨਾਕ੍ਕਮੋ। ਇਮਸ੍ਮਿਞ੍ਹਿ ਸਰੀਰੇ ਸਬ੍ਬੁਪਰਿ ਚਕ੍ਖੁਸ੍ਸ ਅਧਿਟ੍ਠਾਨਂ, ਤਸ੍ਸ ਅਧੋ ਸੋਤਸ੍ਸ, ਤਸ੍ਸ ਅਧੋ ਘਾਨਸ੍ਸ, ਤਸ੍ਸ ਅਧੋ ਜਿવ੍ਹਾਯ, ਤਥਾ ਕਾਯਸ੍ਸ ਯੇਭੁਯ੍ਯੇਨ, ਮਨੋ ਪਨ ਅਰੂਪੀਭਾવਤੋ ਸਬ੍ਬਪਚ੍ਛਾ વੁਤ੍ਤੋ। ਤਂਤਂਗੋਚਰਤ੍ਤਾ ਤਸ੍ਸ ਤਸ੍ਸਾਨਨ੍ਤਰਂ ਬਾਹਿਰਾਯਤਨਾਨਿ વੁਤ੍ਤਾਨੀਤਿ વੁਤ੍ਤੋવਾਯਮਤ੍ਥੋਤਿ ਏવਮ੍ਪਿ ਇਮੇਸਂ ਕਮੋ વੇਦਿਤਬ੍ਬੋ।
Paccuppannārammaṇattā vā cakkhādīni paṭhamaṃ vuttāni, mano pana kiñci paccuppannārammaṇaṃ , kiñci yāvanavattabbārammaṇanti pacchā vuttaṃ. Paccuppannārammaṇesupi upādārūpārammaṇāni cattāri paṭhamaṃ vuttāni, tato bhūtarūpārammaṇaṃ. Upādārūpārammaṇesupi dūratare dūre, sīghataraṃ sīghañca ārammaṇasampaṭicchanadīpanatthaṃ cakkhādīnaṃ desanākkamo. Cakkhusotadvayañhi dūragocaranti paṭhamaṃ vuttaṃ. Tatrāpi cakkhu dūrataragocaranti sabbapaṭhamaṃ vuttaṃ. Passantopi hi dūratare nadisotaṃ na tassa saddaṃ suṇāti. Ghānajivhāsupi ghānaṃ sīghataravuttīti paṭhamaṃ vuttaṃ. Purato ṭhapitamattassa hi bhojanassa gandho gayhatīti. Yathāṭhānaṃ vā tesaṃ desanākkamo. Imasmiñhi sarīre sabbupari cakkhussa adhiṭṭhānaṃ, tassa adho sotassa, tassa adho ghānassa, tassa adho jivhāya, tathā kāyassa yebhuyyena, mano pana arūpībhāvato sabbapacchā vutto. Taṃtaṃgocarattā tassa tassānantaraṃ bāhirāyatanāni vuttānīti vuttovāyamatthoti evampi imesaṃ kamo veditabbo.
ਤਤੋਤਿ ਹਦਯવਤ੍ਥੁਭੇਦਤੋ। ਯਞ੍ਹਿ ਹਦਯવਤ੍ਥੁਂ ਨਿਸ੍ਸਾਯ ਏਕਂ ਮਨੋવਿਞ੍ਞਾਣਂ ਪવਤ੍ਤਤਿ, ਨ ਤਦੇવ ਨਿਸ੍ਸਾਯ ਅਞ੍ਞਂ ਪવਤ੍ਤਤਿ। ਨਿਦ੍ਦੇਸવਸੇਨਾਤਿ ਸਙ੍ਖੇਪવਿਤ੍ਥਾਰਨਿਦ੍ਦੇਸવਸੇਨ। ਯੋਜੇਤਬ੍ਬਂ ‘‘ਕੁਸਲਸਮੁਟ੍ਠਾਨਂ ਕੁਸਲਸਮੁਟ੍ਠਾਨਸ੍ਸ ਸਭਾਗ’’ਨ੍ਤਿਆਦਿਨਾ।
Tatoti hadayavatthubhedato. Yañhi hadayavatthuṃ nissāya ekaṃ manoviññāṇaṃ pavattati, na tadeva nissāya aññaṃ pavattati. Niddesavasenāti saṅkhepavitthāraniddesavasena. Yojetabbaṃ ‘‘kusalasamuṭṭhānaṃ kusalasamuṭṭhānassa sabhāga’’ntiādinā.
ਸਭਾવੋਤਿ વਿਸਯਿવਿਸਯਭਾવੋ, ਤਦਭਿਨਿਬ੍ਬਤ੍ਤਿਯਞ੍ਚ ਯੋਗ੍ਯਤਾ। ਕਾਰਣਸਮਤ੍ਥਤਾਤਿ ਕਾਰਣਭੂਤਾ ਸਮਤ੍ਥਤਾ ਪਚ੍ਚਯਭਾવੋ। ਦ੍વਾਰਾਦਿਭਾવੋਤਿ ਦ੍વਾਰਾਰਮ੍ਮਣੇ ਦ੍વਾਰવੁਤ੍ਤਿਭਾવੋ। ਇਮਸ੍ਮਿਂ ਅਤ੍ਥੇਤਿ ਅਨਨ੍ਤਰਂ વੁਤ੍ਤਅਤ੍ਥੇ। ਯਸ੍ਮਾਤਿ ਯਾਯ ਧਮ੍ਮਤਾਯ ਯੇਨ ਦ੍વਾਰਾਦਿਭਾવੇਨ ਕਾਰਣਭੂਤੇਨ। ਸਮ੍ਭવਨવਿਸੇਸਨਨ੍ਤਿ ਕਿਰਿਯਾਯ ਪਰਾਮਸਨਮਾਹ। ਯਂ ਸਮ੍ਭવਨਂ, ਧਮ੍ਮਤਾવੇਸਾਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਰਿਤ੍ਤਕਾਨੇવਾਤਿ ਧੁવਾਦਿਭਾવਰਿਤ੍ਤਕਾਨੇવ। વਿਸਮਾਦੀਸੁ ਅਜ੍ਝਾਸਯੋ ਏਤੇਸਨ੍ਤਿ વਿਸਮਾਦਿਅਜ੍ਝਾਸਯਾਨਿ, વਿਸਮਾਦਿਅਜ੍ਝਾਸਯਾਨਿ વਿਯ ਹੋਨ੍ਤੀਤਿ વਿਸਮਾਦਿਅਜ੍ਝਾਸਯਾਨਿ, ਚਕ੍ਖਾਦੀਨਿ। વਿਸਮਭਾવ…ਪੇ॰… વਨਭਾવੇਹੀਤਿ વਿਸਮਭਾવਾਦਿਸਨ੍ਨਿਸ੍ਸਿਤਅਹਿਆਦਿਸਦਿਸੁਪਾਦਿਨ੍ਨਧਮ੍ਮੇਹਿ ਚਕ੍ਖਾਦੀਹਿ, વਨਸਨ੍ਨਿਸ੍ਸਿਤਮਕ੍ਕਟਸਦਿਸੇਨ ਚਿਤ੍ਤੇਨ ਚ ਅਭਿਰਮਿਤਤ੍ਤਾ। વਨਭਾવੋਤਿ ਹਿ વਨਜ੍ਝਾਸਯੋਤਿ ਅਤ੍ਥੋ।
Sabhāvoti visayivisayabhāvo, tadabhinibbattiyañca yogyatā. Kāraṇasamatthatāti kāraṇabhūtā samatthatā paccayabhāvo. Dvārādibhāvoti dvārārammaṇe dvāravuttibhāvo. Imasmiṃ attheti anantaraṃ vuttaatthe. Yasmāti yāya dhammatāya yena dvārādibhāvena kāraṇabhūtena. Sambhavanavisesananti kiriyāya parāmasanamāha. Yaṃ sambhavanaṃ, dhammatāvesāti attho. Rittakānevāti dhuvādibhāvarittakāneva. Visamādīsu ajjhāsayo etesanti visamādiajjhāsayāni, visamādiajjhāsayāni viya hontīti visamādiajjhāsayāni, cakkhādīni. Visamabhāva…pe… vanabhāvehīti visamabhāvādisannissitaahiādisadisupādinnadhammehi cakkhādīhi, vanasannissitamakkaṭasadisena cittena ca abhiramitattā. Vanabhāvoti hi vanajjhāsayoti attho.
ਪੁਰਿਮਨ੍ਤવਿવਿਤ੍ਤਤਾਤਿ ਪੁਬ੍ਬਭਾਗવਿਰਹੋ। ਉਪ੍ਪਾਦਤੋ ਪੁਰਿਮਕੋਟ੍ਠਾਸੋ ਹਿ ਇਧ ਪੁਰਿਮਨ੍ਤੋ। ਅਪਰਨ੍ਤੇਤਿ ਅਪਰਭਾਗੇ, ਭਙ੍ਗਤੋ ਉਦ੍ਧਨ੍ਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਉਦਯਬ੍ਬਯਪਰਿਚ੍ਛਿਨ੍ਨੋ ਹਿ ਸਭਾવਧਮ੍ਮੋ। ਯਂ ਸਨ੍ਧਾਯ વੁਤ੍ਤਂ ‘‘ਅਨਿਧਾਨਗਤਾ ਭਗ੍ਗਾ, ਪੁਞ੍ਜੋ ਨਤ੍ਥਿ ਅਨਾਗਤੇ’’ਤਿ (ਮਹਾਨਿ॰ ੧੦)। ਸਦਾ ਅਭਾવੋਤਿ ਨ ਸਦਾ ਅਭਾવਪਤਿਟ੍ਠਾਪਨਂ ਸਬ੍ਬਕਾਲਮ੍ਪਿ ਨਤ੍ਥੀਤਿ, ਅਥ ਖੋ ਉਦਯਬ੍ਬਯਪਰਿਚ੍ਛਿਨ੍ਨਤ੍ਤਾ ਸਦਾਭਾવਪਟਿਕ੍ਖੇਪੋਤਿ ਆਹ ‘‘ਅਨਿਚ੍ਚਲਕ੍ਖਣ’’ਨ੍ਤਿ। ਸਭਾવવਿਜਹਨਨ੍ਤਿ ਭਙ੍ਗਪ੍ਪਤ੍ਤਿਮਾਹ । વਿਪਰਿવਤ੍ਤਨਂ ਉਪ੍ਪਾਦਜਰਾવਤ੍ਥਾਹਿ ਸਨ੍ਤਾਨਂ વਿਨਾ ਨ વਿਕਾਰਾਪਤ੍ਤੀਤਿ ਆਹ ‘‘ਸਨ੍ਤਾਨવਿਕਾਰਾਪਤ੍ਤਿ વਾ’’ਤਿ।
Purimantavivittatāti pubbabhāgaviraho. Uppādato purimakoṭṭhāso hi idha purimanto. Aparanteti aparabhāge, bhaṅgato uddhanti attho. Udayabbayaparicchinno hi sabhāvadhammo. Yaṃ sandhāya vuttaṃ ‘‘anidhānagatā bhaggā, puñjo natthi anāgate’’ti (mahāni. 10). Sadā abhāvoti na sadā abhāvapatiṭṭhāpanaṃ sabbakālampi natthīti, atha kho udayabbayaparicchinnattā sadābhāvapaṭikkhepoti āha ‘‘aniccalakkhaṇa’’nti. Sabhāvavijahananti bhaṅgappattimāha . Viparivattanaṃ uppādajarāvatthāhi santānaṃ vinā na vikārāpattīti āha ‘‘santānavikārāpatti vā’’ti.
ਜਾਤਿਧਮ੍ਮਤਾਦੀਹੀਤਿ ਜਾਤਿਜਰਾਬ੍ਯਾਧਿਮਰਣਾਦਿਸਭਾવਤਾਹਿ। ਅਨਿਟ੍ਠਤਾਤਿ ਨ ਇਟ੍ਠਤਾ, ਦੁਕ੍ਖਤਾਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਪੁਰਿਮਂ ਸਾਮਞ੍ਞਲਕ੍ਖਣਨ੍ਤਿ ‘‘ਪਟਿਪੀਲ਼ਨਟ੍ਠੇਨਾ’’ਤਿ ਪੁਬ੍ਬੇ ਸਾਮਞ੍ਞਤੋ વੁਤ੍ਤਂ ਦੁਕ੍ਖਲਕ੍ਖਣਂ। ਪਚ੍ਚਯવਸੇਨ ਦੁਕ੍ਖਨਾਕਾਰੇਨ ਪવਤ੍ਤਮਾਨਾਨਂ ਸਭਾવਧਮ੍ਮਾਨਂ ਦੁਕ੍ਖਨਂ ਪੁਗ੍ਗਲਸ੍ਸੇવ વਸੇਨ ਦੁਕ੍ਖਮਤਾਤਿ ਆਹ ‘‘ਪੁਗ੍ਗਲਸ੍ਸ ਪੀਲ਼ਨਤੋ ਦੁਕ੍ਖਮ’’ਨ੍ਤਿ। ਦੁਕ੍ਖવਚਨਨ੍ਤਿ ‘‘ਦੁਕ੍ਖ’’ਨ੍ਤਿ ਸਤ੍ਥੁ વਚਨਂ।
Jātidhammatādīhīti jātijarābyādhimaraṇādisabhāvatāhi. Aniṭṭhatāti na iṭṭhatā, dukkhatāti attho. Purimaṃ sāmaññalakkhaṇanti ‘‘paṭipīḷanaṭṭhenā’’ti pubbe sāmaññato vuttaṃ dukkhalakkhaṇaṃ. Paccayavasena dukkhanākārena pavattamānānaṃ sabhāvadhammānaṃ dukkhanaṃ puggalasseva vasena dukkhamatāti āha ‘‘puggalassa pīḷanato dukkhama’’nti. Dukkhavacananti ‘‘dukkha’’nti satthu vacanaṃ.
‘‘ਨਤ੍ਥਿ ਏਤਸ੍ਸ વਸવਤ੍ਤਕੋ’’ਤਿ ਇਮਿਨਾ ਨਤ੍ਥਿ ਏਤਸ੍ਸ ਅਤ੍ਤਾਤਿ ਅਨਤ੍ਤਾਤਿ ਇਮਮਤ੍ਥਂ ਦਸ੍ਸੇਤਿ, ‘‘ਨਾਪਿ ਇਦਂ વਸવਤ੍ਤਕ’’ਨ੍ਤਿ ਇਮਿਨਾ ਪਨ ਨ ਅਤ੍ਤਾਤਿ ਅਨਤ੍ਤਾਤਿ। ਅਤ੍ਤਨੋਤਿ ਨਿਯਕਜ੍ਝਤ੍ਤਂ ਸਨ੍ਧਾਯ વਦਤਿ। ਪਰਸ੍ਮਿਨ੍ਤਿ ਤਤੋ ਅਞ੍ਞਸ੍ਮਿਂ। ਪਰਸ੍ਸ ਚ ਅਤ੍ਤਨੀਤਿ ਏਤ੍ਥਾਪਿ ਏਸੇવ ਨਯੋ। ਤਂ ਏਤਸ੍ਸ ਨਤ੍ਥੀਤਿ ਤਂ ਯਥਾવੁਤ੍ਤਪਰਪਰਿਕਪ੍ਪਿਤਂ વਸવਤ੍ਤਕਂ ਏਤਸ੍ਸ ਚਕ੍ਖਾਦਿਨੋ ਨਤ੍ਥਿ, ਏਤੇਨ ਚਤੁਕੋਟਿਕਸੁਞ੍ਞਤਾਯ ਸਙ੍ਗਹੋ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬੋ। ‘‘ਸੁਞ੍ਞਂ ਤਂ ਤੇਨ વਸવਤ੍ਤਨਾਕਾਰੇਨਾ’’ਤਿ ਇਮਿਨਾ ਉਭਯਥਾਪਿ ਅવਸવਤ੍ਤਨਟ੍ਠੇ ਦਸ੍ਸਿਤਬ੍ਬੇ ਤਤ੍ਥ ਤਾવ ਏਕਂ ਦਸ੍ਸੇਤੁਂ ‘‘ਪਰਸ੍ਸਾ’’ਤਿਆਦਿਂ વਤ੍વਾ ਪੁਨ ‘‘ਅਥ વਾ’’ਤਿਆਦਿਨਾ ਇਤਰਂ ਦਸ੍ਸੇਤਿ। ਸਾਮਿ ਏવ ਸਾਮਿਕੋ, ਨ ਸਾਮਿਕੋ ਅਸ੍ਸਾਮਿਕੋਤਿ ਏવਂ ਅਤ੍ਥੇ ਗਯ੍ਹਮਾਨੇ ‘‘ਅਸ੍ਸਾਮਿਕਤੋ’’ਤਿ ਪਦਸ੍ਸ ਸੁਞ੍ਞવਿਸੇਸਨਤਾਯ ਪਯੋਜਨਂ ਨਤ੍ਥਿ। ਕਾਮਕਾਰਿਯਨ੍ਤਿ ਯਥਾਕਾਮਕਰਣੀਯਂ। ਅવਸવਤ੍ਤਨਤ੍ਥਂ વਿਸੇਸੇਤ੍વਾ ਦਸ੍ਸੇਤਿ ਸਮਾਸਦ੍વਯਤ੍ਥਸਙ੍ਗਹਤੋ।
‘‘Natthi etassa vasavattako’’ti iminā natthi etassa attāti anattāti imamatthaṃ dasseti, ‘‘nāpi idaṃ vasavattaka’’nti iminā pana na attāti anattāti. Attanoti niyakajjhattaṃ sandhāya vadati. Parasminti tato aññasmiṃ. Parassa ca attanīti etthāpi eseva nayo. Taṃ etassa natthīti taṃ yathāvuttaparaparikappitaṃ vasavattakaṃ etassa cakkhādino natthi, etena catukoṭikasuññatāya saṅgaho daṭṭhabbo. ‘‘Suññaṃ taṃ tena vasavattanākārenā’’ti iminā ubhayathāpi avasavattanaṭṭhe dassitabbe tattha tāva ekaṃ dassetuṃ ‘‘parassā’’tiādiṃ vatvā puna ‘‘atha vā’’tiādinā itaraṃ dasseti. Sāmi eva sāmiko, na sāmiko assāmikoti evaṃ atthe gayhamāne ‘‘assāmikato’’ti padassa suññavisesanatāya payojanaṃ natthi. Kāmakāriyanti yathākāmakaraṇīyaṃ. Avasavattanatthaṃ visesetvā dasseti samāsadvayatthasaṅgahato.
ਸਸਨ੍ਤਾਨੇ ਧਮ੍ਮਾਨਂ વਿਸਦਿਸੁਪ੍ਪਤ੍ਤਿ ਇਧ ਭਾવਸਙ੍ਕਨ੍ਤਿਗਮਨਂ ਨਾਮਾਤਿ ਆਹ ‘‘ਸਨ੍ਤਤਿਯਂ ਭਾવਨ੍ਤਰੁਪ੍ਪਤ੍ਤਿਯੇવਾ’’ਤਿ। ਤਥਾ વਿਸਦਿਸੁਪ੍ਪਤ੍ਤਿਯਂ ਪੁਰਿਮਾਕਾਰવਿਗਮੋ ਪਕਤਿਭਾવવਿਜਹਨਨ੍ਤਿ ਆਹ ‘‘ਸਨ੍ਤਤਿਯਾ ਯਥਾਪવਤ੍ਤਾਕਾਰવਿਜਹਨ’’ਨ੍ਤਿ। ਭવਤੀਤਿ વਾ ਭਾવੋ, ਅવਤ੍ਥਾવਿਸੇਸੋ, ਤਸ੍ਸ ਸਙ੍ਕਮਨਂ ਭਾવਸਙ੍ਕਨ੍ਤਿ। ਸਭਾવਧਮ੍ਮੋ ਹਿ ਉਪ੍ਪਾਦਕ੍ਖਣਂ ਠਿਤਿਕ੍ਖਣਞ੍ਚ ਪਤ੍વਾ ਭਿਜ੍ਜਤੀਤਿ ਉਪ੍ਪਾਦਾવਤ੍ਥਾਯ ਜਰਾવਤ੍ਥਂ, ਤਤੋ ਭਙ੍ਗਾવਤ੍ਥਂ ਸਙ੍ਕਮਤੀਤਿ વੁਚ੍ਚਤਿ। ਤਥਾ ਸਙ੍ਕਮਤੋ ਚ ਅਤ੍ਤਲਾਭਕ੍ਖਣਤੋ ਉਦ੍ਧਂ ਜਰਾਮਰਣੇਹਿ ਤਂਸਭਾવਪਰਿਚ੍ਚਾਗੋ ਪਕਤਿਭਾવવਿਜਹਨਨ੍ਤਿ ਖਣવਸੇਨ ਚੇਤਂ ਯੋਜੇਤਬ੍ਬਂ। ਪੁਬ੍ਬਾਪਰવਸੇਨਾਤਿ ਚ ਖਣਾਨਂ ਪੁਬ੍ਬਾਪਰવਸੇਨਾਤਿ ਅਤ੍ਥੋ ਸਮ੍ਭવਤਿ। ਏਕਤ੍ਥਤ੍ਤਾਤਿ ਸਮਾਨਾਧਿਕਰਣਤ੍ਤਾ, ਨ ਪਨ વਿਸੇਸਨવਿਸੇਸਿਤਬ੍ਬਭਾવਾਨਂ ਏਕਤ੍ਤਾ। ‘‘ਚਕ੍ਖੁਂ ਅਨਿਚ੍ਚ’’ਨ੍ਤਿ વੁਤ੍ਤੇ ‘‘ਅਨਿਚ੍ਚਂ ਚਕ੍ਖੁ’’ਨ੍ਤਿਪਿ વੁਤ੍ਤਮੇવ ਹੋਤੀਤਿ ‘‘ਯਂ ਚਕ੍ਖੁ, ਤਂ ਅਨਿਚ੍ਚਂ, ਯਂ ਅਨਿਚ੍ਚਂ, ਤਂ ਚਕ੍ਖੁ’’ਨ੍ਤਿ ਆਪਨ੍ਨਮੇવਾਤਿ ਆਹ ‘‘ਅਨਿਚ੍ਚਾਨਂ ਸੇਸਧਮ੍ਮਾਨਮ੍ਪਿ ਚਕ੍ਖੁਭਾવੋ ਆਪਜ੍ਜਤੀ’’ਤਿ।
Sasantāne dhammānaṃ visadisuppatti idha bhāvasaṅkantigamanaṃ nāmāti āha ‘‘santatiyaṃ bhāvantaruppattiyevā’’ti. Tathā visadisuppattiyaṃ purimākāravigamo pakatibhāvavijahananti āha ‘‘santatiyā yathāpavattākāravijahana’’nti. Bhavatīti vā bhāvo, avatthāviseso, tassa saṅkamanaṃ bhāvasaṅkanti. Sabhāvadhammo hi uppādakkhaṇaṃ ṭhitikkhaṇañca patvā bhijjatīti uppādāvatthāya jarāvatthaṃ, tato bhaṅgāvatthaṃ saṅkamatīti vuccati. Tathā saṅkamato ca attalābhakkhaṇato uddhaṃ jarāmaraṇehi taṃsabhāvapariccāgo pakatibhāvavijahananti khaṇavasena cetaṃ yojetabbaṃ. Pubbāparavasenāti ca khaṇānaṃ pubbāparavasenāti attho sambhavati. Ekatthattāti samānādhikaraṇattā, na pana visesanavisesitabbabhāvānaṃ ekattā. ‘‘Cakkhuṃ anicca’’nti vutte ‘‘aniccaṃ cakkhu’’ntipi vuttameva hotīti ‘‘yaṃ cakkhu, taṃ aniccaṃ, yaṃ aniccaṃ, taṃ cakkhu’’nti āpannamevāti āha ‘‘aniccānaṃ sesadhammānampi cakkhubhāvo āpajjatī’’ti.
ਤੇਹਿ ਚ ਅਨਿਚ੍ਚਦੁਕ੍ਖਲਕ੍ਖਣੇਹਿ ਚ ਅਨਤ੍ਤਲਕ੍ਖਣਮੇવ વਿਸੇਸੇਨ ਦਸ੍ਸਿਤਂ ‘‘ਯਦਨਿਚ੍ਚਂ, ਤਂ ਦੁਕ੍ਖਂ, ਯਂ ਦੁਕ੍ਖਂ, ਤਦਨਤ੍ਤਾ’’ਤਿਆਦੀਸੁ (ਸਂ॰ ਨਿ॰ ੩.੧੫, ੪੫, ੭੬, ੮੫; ੨.੪.੧, ੨; ਪਟਿ॰ ਮ॰ ੨.੧੦) વਿਯ। ਦੋਸਲਕ੍ਖਣਾਕਾਰਨਿਦਸ੍ਸਨਤ੍ਥੋਤਿ ਦੋਸਸ੍ਸ ਲਕ੍ਖਿਤਬ੍ਬਾਕਾਰਨਿਦਸ੍ਸਨਤ੍ਥੋ। ਏવਂ ਦੁਕ੍ਖੇਨਾਤਿ ਏવਂ ਨਾਨਪ੍ਪਕਾਰੇਨ ਅਕ੍ਖਿਰੋਗਾਦਿਦੁਕ੍ਖੇਨ ਆਬਾਧਤਾਯ। ਅਨਤ੍ਤਲਕ੍ਖਣਦੀਪਕਾਨਨ੍ਤਿ ਅਨਤ੍ਤਤਾਪਞ੍ਞਾਪਨਸ੍ਸ ਜੋਤਕਾਨਂ ਉਪਾਯਭੂਤਾਨਂ। ਨ ਹਿ ਘਟਭੇਦਕਣ੍ਟਕવੇਧਾਦਿવਸੇਨ ਲਬ੍ਭਮਾਨਾ ਅਨਿਚ੍ਚਦੁਕ੍ਖਤਾ ਸਤ੍ਤਾਨਂ ਏਕਨ੍ਤਤੋ ਅਨਤ੍ਤਤਾਧਿਗਮਹੇਤੂ ਹੋਨ੍ਤਿ। ਪਚ੍ਚਯਪਟਿਬਦ੍ਧਤਾਅਭਿਣ੍ਹਸਮ੍ਪਟਿਪੀਲ਼ਨਾਦਿવਸੇਨ ਪਨ ਲਬ੍ਭਮਾਨਾ ਹੋਨ੍ਤਿ। ਤਥਾ ਹਿ ਚਕ੍ਖਾਦੀਨਿ ਕਮ੍ਮਾਦਿਮਹਾਭੂਤਾਦਿਪਚ੍ਚਯਪਟਿਬਦ੍ਧવੁਤ੍ਤੀਨਿ, ਤਤੋ ਏવ ਅਹੁਤ੍વਾ ਸਮ੍ਭવਨ੍ਤਿ, ਹੁਤ੍વਾ ਪਟਿવੇਨ੍ਤੀਤਿ ਅਨਿਚ੍ਚਾਨਿ, ਅਭਿਣ੍ਹਸਮ੍ਪਟਿਪੀਲ਼ਿਤਤ੍ਤਾ ਦੁਕ੍ਖਾਨਿ, ਏવਂਭੂਤਾਨਿ ਚ ਅવਸવਤ੍ਤਨਤੋ ਅਨਤ੍ਤਕਾਨੀਤਿ ਪਰਿਗ੍ਗਹੇ ਠਿਤੇਹਿ ਸਮੁਪਚਿਤਞਾਣਸਮ੍ਭਾਰੇਹਿ ਪਸ੍ਸਿਤੁਂ ਸਕ੍ਕਾ।
Tehi ca aniccadukkhalakkhaṇehi ca anattalakkhaṇameva visesena dassitaṃ ‘‘yadaniccaṃ, taṃ dukkhaṃ, yaṃ dukkhaṃ, tadanattā’’tiādīsu (saṃ. ni. 3.15, 45, 76, 85; 2.4.1, 2; paṭi. ma. 2.10) viya. Dosalakkhaṇākāranidassanatthoti dosassa lakkhitabbākāranidassanattho. Evaṃ dukkhenāti evaṃ nānappakārena akkhirogādidukkhena ābādhatāya. Anattalakkhaṇadīpakānanti anattatāpaññāpanassa jotakānaṃ upāyabhūtānaṃ. Na hi ghaṭabhedakaṇṭakavedhādivasena labbhamānā aniccadukkhatā sattānaṃ ekantato anattatādhigamahetū honti. Paccayapaṭibaddhatāabhiṇhasampaṭipīḷanādivasena pana labbhamānā honti. Tathā hi cakkhādīni kammādimahābhūtādipaccayapaṭibaddhavuttīni, tato eva ahutvā sambhavanti, hutvā paṭiventīti aniccāni, abhiṇhasampaṭipīḷitattā dukkhāni, evaṃbhūtāni ca avasavattanato anattakānīti pariggahe ṭhitehi samupacitañāṇasambhārehi passituṃ sakkā.
ਕਥਂ ਪਨੇਤੇਸਂ ਹੁਤ੍વਾ ਅਭਾવੋ ਜਾਨਿਤਬ੍ਬੋਤਿ? ਖਣੇ ਖਣੇ ਅਞ੍ਞਥਤ੍ਤਦਸ੍ਸਨਤੋ। ਤਂ ਕਥਂ ਞਾਯਤੀਤਿ? ਯੁਤ੍ਤਿਤੋ। ਕਾ ਪਨੇਤ੍ਥ ਯੁਤ੍ਤੀਤਿ? વਿਸੇਸਗ੍ਗਹਣਂ। ਯਦਿ ਚਕ੍ਖਾਦੀਨਂ ਖਣੇ ਖਣੇ ਅਞ੍ਞਥਤ੍ਤਂ ਨ ਸਿਯਾ, ਬਹਿਪਚ੍ਚਯਭੇਦੇ ਯਦਿਦਂ ਪਚ੍ਛਾ વਿਸੇਸਗ੍ਗਹਣਂ, ਤਂ ਨ ਸਿਯਾ। ਯਸ੍ਸ ਹਿ ਤਾਦਿਸਂ ਖਣੇ ਖਣੇ ਅਞ੍ਞਥਤ੍ਤਂ ਨਤ੍ਥਿ, ਤਸ੍ਸ ਅਸਤਿ ਬਹਿਪਚ੍ਚਯવਿਸੇਸੇ ਕਥਂ ਪਚ੍ਛਾ વਿਸੇਸਗ੍ਗਹਣਂ ਭવੇਯ੍ਯ, ਭવਤਿ ਚ વਿਸੇਸਗ੍ਗਹਣਂ। ਤਸ੍ਮਾ ਅਤ੍ਥਿ ਨੇਸਂ ਖਣੇ ਖਣੇ ਅਞ੍ਞਥਤ੍ਤਂ ਯਂ ਸਣਿਕਂ ਸਣਿਕਂ વਡ੍ਢੇਨ੍ਤਂ ਪਚ੍ਛਾ ਪਾਕਟਤਰਂ ਜਾਯਤੀਤਿ। ਤਥਾ ਹਿ ਸਰੀਰਸ੍ਸ ਤਾવ ਆਨਾਪਾਨਾਨਂ ਅਨવਤ੍ਥਾਨਤੋ ਪਰਿਸ੍ਸਮਤੋ ਚ વਿਸੇਸਗ੍ਗਹਣਂ। ਅਨવਤ੍ਥਿਤਾ ਹਿ ਅਸ੍ਸਾਸਪਸ੍ਸਾਸਾ વਾਤਾ વਾਰੇਨ વਾਰੇਨ ਪવਤ੍ਤਨਤੋ। ਯਦਿ ਹਿ ਅਸ੍ਸਸਿਤੇ વਾ ਪਸ੍ਸਸ੍ਸਿਤੇ વਾ ਸਰੀਰਸ੍ਸ ਕੋਚਿ ਪਚ੍ਛਾ વਿਸੇਸੋ ਨ ਸਿਯਾ, ਨ ਨੇਸਂ ਕੋਚਿ ਭੇਦੋ ਸਿਯਾ, ਦਿਟ੍ਠੋ ਚ ਸੋ। ਤਸ੍ਮਾ ਅਸ੍ਸਸਿਤਂ ਸਰੀਰਂ ਅਞ੍ਞਥਾ ਹੋਨ੍ਤਂ ਕਮੇਨ ਤਾਦਿਸਂ ਅવਤ੍ਥਂ ਪਾਪੁਣਾਤਿ। ਯਾ ਪਸ੍ਸਾਸਸ੍ਸ ਪਚ੍ਚਯੋ ਹੋਤਿ, ਪਸ੍ਸਸਿਤੇ ਚ ਪੁਨ ਤਥੇવ ਅਸ੍ਸਾਸਸ੍ਸ ਪਚ੍ਚਯੋ ਹੋਤੀਤਿ ਆਨਾਪਾਨਾਨਂ ਅਨવਤ੍ਥਾਨਤੋਪਿ ਸਰੀਰਸ੍ਸ વਿਸੇਸਗ੍ਗਹਣਂ ਅਞ੍ਞਥਤ੍ਤਸਿਦ੍ਧਿ। ਤਥਾ ਪਰਿਸ੍ਸਮੋਪਿ ਅਸਤਿ વਿਸੇਸੇ ਪਚ੍ਛਾ ਸਰੀਰਸ੍ਸ ਨ ਸਿਯਾ, ਯੇਨਾਯਂ ਇਰਿਯਾਪਥਨ੍ਤਰਾਦੀਨਿ ਸੇવਨੇਨ ਪਰਿਸ੍ਸਮવਿਨੋਦਨਂ ਕਰੋਤਿ।
Kathaṃ panetesaṃ hutvā abhāvo jānitabboti? Khaṇe khaṇe aññathattadassanato. Taṃ kathaṃ ñāyatīti? Yuttito. Kā panettha yuttīti? Visesaggahaṇaṃ. Yadi cakkhādīnaṃ khaṇe khaṇe aññathattaṃ na siyā, bahipaccayabhede yadidaṃ pacchā visesaggahaṇaṃ, taṃ na siyā. Yassa hi tādisaṃ khaṇe khaṇe aññathattaṃ natthi, tassa asati bahipaccayavisese kathaṃ pacchā visesaggahaṇaṃ bhaveyya, bhavati ca visesaggahaṇaṃ. Tasmā atthi nesaṃ khaṇe khaṇe aññathattaṃ yaṃ saṇikaṃ saṇikaṃ vaḍḍhentaṃ pacchā pākaṭataraṃ jāyatīti. Tathā hi sarīrassa tāva ānāpānānaṃ anavatthānato parissamato ca visesaggahaṇaṃ. Anavatthitā hi assāsapassāsā vātā vārena vārena pavattanato. Yadi hi assasite vā passassite vā sarīrassa koci pacchā viseso na siyā, na nesaṃ koci bhedo siyā, diṭṭho ca so. Tasmā assasitaṃ sarīraṃ aññathā hontaṃ kamena tādisaṃ avatthaṃ pāpuṇāti. Yā passāsassa paccayo hoti, passasite ca puna tatheva assāsassa paccayo hotīti ānāpānānaṃ anavatthānatopi sarīrassa visesaggahaṇaṃ aññathattasiddhi. Tathā parissamopi asati visese pacchā sarīrassa na siyā, yenāyaṃ iriyāpathantarādīni sevanena parissamavinodanaṃ karoti.
ਅਥ વਾ ਰੂਪਾਦਿਭੇਦਤੋਪਿ વਿਸੇਸਗ੍ਗਹਣਂ। ਰੂਪਗਨ੍ਧਰਸਫਸ੍ਸਾਦੀਨਞ੍ਹਿ વਿਸੇਸੇਨ ਯੋ ਸਰੀਰੇ ਅਨਿਨ੍ਦ੍ਰਿਯਬਦ੍ਧੇਸੁ ਚ ਖੀਰੂਦਕવਤ੍ਥਪੁਪ੍ਫਫਲੋਸਧਿਧਞ੍ਞਾਦੀਨਂ ਪਚ੍ਛਾ વਿਸੇਸੋ ਗਯ੍ਹਤਿ, ਸੋ ਅਸਤਿ ਬਹਿਪਚ੍ਚਯવਿਸੇਸੇ ਨੇਸਂ ਜਰਾਦਿਅવਤ੍ਥਾਸੁ વਣ੍ਣਬਲਾਦਿਭੇਦੋ, ਰਸવੀਰਿਯવਿਪਾਕਾਨੁਭਾવਭੇਦੋ ਚ ਖਣੇ ਖਣੇ ਅਞ੍ਞਥਤ੍ਤਂ વਿਨਾ ਕਥਮੁਪਲਬ੍ਭੇਯ੍ਯ। ਯਂ ਪਨ ਤਂ ਧਮ੍ਮਤਾਰੂਪਂ ਸਿਲਾਦਿ, ਤਤ੍ਥ ਕਥਨ੍ਤਿ? ਤਸ੍ਸਾਪਿ ਸੀਤੁਣ੍ਹਸਮ੍ਫਸ੍ਸਭੇਦਤੋ ਅਤ੍ਥੇવ વਿਸੇਸਗ੍ਗਹਣਂ। ਤਂ ਖਣੇ ਖਣੇ ਅਞ੍ਞਥਤ੍ਤਂ વਿਨਾ ਨ ਯੁਜ੍ਜਤੀਤਿ। ਸਤਿ ਚ ਰੂਪਾਦਿਭੇਦੇ ਸਿਦ੍ਧੋવ ਤਂਨਿਸ੍ਸਯਮਹਾਭੂਤਭੇਦੋਪਿ। ਨ ਹਿ ਨਿਸ੍ਸਯਮਹਾਭੂਤਭੇਦੇਨ વਿਨਾ ਨਿਸ੍ਸਿਤਭੇਦੋ ਸਮ੍ਭવਤੀਤਿ। ਏવਂ ਤਾવ ਰੂਪਧਮ੍ਮਾਨਂ વਿਸੇਸਗ੍ਗਹਣਤੋ ਖਣੇ ਖਣੇ ਅਞ੍ਞਥਤ੍ਤਂ, ਤਤੋ ਚ ਹੁਤ੍વਾ ਅਭਾવਸਿਦ੍ਧਿ।
Atha vā rūpādibhedatopi visesaggahaṇaṃ. Rūpagandharasaphassādīnañhi visesena yo sarīre anindriyabaddhesu ca khīrūdakavatthapupphaphalosadhidhaññādīnaṃ pacchā viseso gayhati, so asati bahipaccayavisese nesaṃ jarādiavatthāsu vaṇṇabalādibhedo, rasavīriyavipākānubhāvabhedo ca khaṇe khaṇe aññathattaṃ vinā kathamupalabbheyya. Yaṃ pana taṃ dhammatārūpaṃ silādi, tattha kathanti? Tassāpi sītuṇhasamphassabhedato attheva visesaggahaṇaṃ. Taṃ khaṇe khaṇe aññathattaṃ vinā na yujjatīti. Sati ca rūpādibhede siddhova taṃnissayamahābhūtabhedopi. Na hi nissayamahābhūtabhedena vinā nissitabhedo sambhavatīti. Evaṃ tāva rūpadhammānaṃ visesaggahaṇato khaṇe khaṇe aññathattaṃ, tato ca hutvā abhāvasiddhi.
ਅਰੂਪਧਮ੍ਮਾਨਂ ਪਨ ਆਰਮ੍ਮਣਾਦਿਭੇਦੇਨ વਿਸੇਸਗ੍ਗਹਣਂ। ਯਤ੍ਥ ਯਤ੍ਥ ਹਿ ਆਰਮ੍ਮਣੇ ਅਰੂਪਧਮ੍ਮਾ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਨ੍ਤਿ, ਤਤ੍ਥ ਤਤ੍ਥੇવ ਤੇ ਭਿਜ੍ਜਨ੍ਤਿ, ਨ ਅਞ੍ਞਂ ਸਙ੍ਕਮਨ੍ਤਿ, ਆਰਮ੍ਮਣਧਮ੍ਮਾ ਚ ਯਥਾਸਕਂ ਖਣਤੋ ਉਦ੍ਧਂ ਨ ਤਿਟ੍ਠਨ੍ਤੀਤਿ। ਸ੍વਾਯਮਤ੍ਥੋ ਪਦੀਪਾਦਿਉਦਾਹਰਣੇਨ વੇਦਿਤਬ੍ਬੋ। ਅਞ੍ਞੇ ਏવ ਹਿ ਖਣੇ ਖਣੇ ਰੂਪਾਦਯੋ ਪਦੀਪਜਾਲਾਯ, ਤਥਾ ਖੀਰਧਾਰਾਦੀਸੁ ਪਤਨ੍ਤੀਸੁ, વਾਯੁਮ੍ਹਿ ਚ ਪਹਰਨ੍ਤੇ ਸਮ੍ਫਸ੍ਸਾਨਿ। ਯਥਾ ਚੇਤੇਸਂ ਖਣੇ ਖਣੇ ਅਞ੍ਞਥਤ੍ਤਂ, ਕਿਮਙ੍ਗਂ ਪਨ ਚਿਤ੍ਤਚੇਤਸਿਕਾਨਂ। ਕਿਞ੍ਚ ਸਦ੍ਦਭੇਦਤੋ, ਸਦ੍ਦવਿਸੇਸਤੋਪਿ ਤਨ੍ਨਿਮਿਤ੍ਤਾਨਂ ਚਿਤ੍ਤਚੇਤਸਿਕਾਨਂ ਖਣੇ ਖਣੇ ਅਞ੍ਞਥਤ੍ਤਂ, ਤਤੋ વਿਸੇਸਗ੍ਗਹਣਂ। ਪਗੁਣਞ੍ਹਿ ਗਨ੍ਥਂ ਸੀਘਂ ਪਰਿવਤ੍ਤੇਨ੍ਤਸ੍ਸ ਚਿਤ੍ਤਸਮੁਟ੍ਠਾਨਾਨਂ ਸਦ੍ਦਾਨਂ ਭੇਦੋ ਦਿਟ੍ਠੋ। ਨ ਹਿ ਕਾਰਣਭੇਦੇਨ વਿਨਾ ਫਲਭੇਦੋ ਅਤ੍ਥਿ। ਯਥਾ ਤਂ વਾਦਿਤਸਦ੍ਦਾਨਂ, ਏવਂ ਆਰਮ੍ਮਣਭੇਦੇਨ ਅਰੂਪਧਮ੍ਮਾਨਂ વਿਸੇਸਗ੍ਗਹਣਂ। ਤੇਨੇવ ਨੇਸਂ ਖਣੇ ਖਣੇ ਅਞ੍ਞਥਤ੍ਤਂ વੇਦਿਤਬ੍ਬਂ। ਜਾਤਿਭੂਮਿਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਧਮ੍ਮਭੇਦੇਨ વਿਸੇਸਗ੍ਗਹਣੇਪਿ ਏਸੇવ ਨਯੋ। ਏવਂ ਰੂਪਾਰੂਪਧਮ੍ਮਾਨਂ વਿਸੇਸਗ੍ਗਹਣਤੋ ਖਣੇ ਖਣੇ ਅਞ੍ਞਥਤ੍ਤਸਿਦ੍ਧਿ। ਯਤੋ ਹੁਤ੍વਾ ਅਭਾવਤੋ ਚਕ੍ਖਾਦੀਨਿ ਅਨਿਚ੍ਚਾਨੀਤਿ ਸਿਦ੍ਧਾਨਿ, ਅਨਿਚ੍ਚਤ੍ਤਾ ਏવ ਅਭਿਣ੍ਹਸਮ੍ਪਟਿਪੀਲ਼ਨਤੋ ਦੁਕ੍ਖਾਨਿ, ਤਤੋ ਚ ਅવਸવਤ੍ਤਨਤੋ ਅਨਤ੍ਤਕਾਨਿ। ਤੇਨਾਹ ਭਗવਾ ‘‘ਯਦਨਿਚ੍ਚਂ, ਤਂ ਦੁਕ੍ਖਂ, ਯਂ ਦੁਕ੍ਖਂ, ਤਦਨਤ੍ਤਾ’’ਤਿ (ਸਂ॰ ਨਿ॰ ੩.੧੫, ੪੫, ੭੬, ੮੫; ੨.੪.੧, ੨; ਪਟਿ॰ ਮ॰ ੨.੧੦)।
Arūpadhammānaṃ pana ārammaṇādibhedena visesaggahaṇaṃ. Yattha yattha hi ārammaṇe arūpadhammā uppajjanti, tattha tattheva te bhijjanti, na aññaṃ saṅkamanti, ārammaṇadhammā ca yathāsakaṃ khaṇato uddhaṃ na tiṭṭhantīti. Svāyamattho padīpādiudāharaṇena veditabbo. Aññe eva hi khaṇe khaṇe rūpādayo padīpajālāya, tathā khīradhārādīsu patantīsu, vāyumhi ca paharante samphassāni. Yathā cetesaṃ khaṇe khaṇe aññathattaṃ, kimaṅgaṃ pana cittacetasikānaṃ. Kiñca saddabhedato, saddavisesatopi tannimittānaṃ cittacetasikānaṃ khaṇe khaṇe aññathattaṃ, tato visesaggahaṇaṃ. Paguṇañhi ganthaṃ sīghaṃ parivattentassa cittasamuṭṭhānānaṃ saddānaṃ bhedo diṭṭho. Na hi kāraṇabhedena vinā phalabhedo atthi. Yathā taṃ vāditasaddānaṃ, evaṃ ārammaṇabhedena arūpadhammānaṃ visesaggahaṇaṃ. Teneva nesaṃ khaṇe khaṇe aññathattaṃ veditabbaṃ. Jātibhūmisampayuttadhammabhedena visesaggahaṇepi eseva nayo. Evaṃ rūpārūpadhammānaṃ visesaggahaṇato khaṇe khaṇe aññathattasiddhi. Yato hutvā abhāvato cakkhādīni aniccānīti siddhāni, aniccattā eva abhiṇhasampaṭipīḷanato dukkhāni, tato ca avasavattanato anattakāni. Tenāha bhagavā ‘‘yadaniccaṃ, taṃ dukkhaṃ, yaṃ dukkhaṃ, tadanattā’’ti (saṃ. ni. 3.15, 45, 76, 85; 2.4.1, 2; paṭi. ma. 2.10).
ਨਿਰਨ੍ਤਰਂ ਪવਤ੍ਤਮਾਨਸ੍ਸਾਤਿ ਅਭਿਣ੍ਹਸਦ੍ਦਤ੍ਥਂ વਿਸੇਸੇਤ੍વਾ વਦਤਿ। ਧਾਤੁਮਤ੍ਤਤਾਯਾਤਿ ਧਾਤੁਮਤ੍ਤਭਾવੇਨ। ਸਮੂਹਤੋਤਿ ਸਸਮ੍ਭਾਰਚਕ੍ਖਾਦਿਪਿਣ੍ਡਤੋ। ‘‘ਚਕ੍ਖਾਦੀਨ’’ਨ੍ਤਿ ਇਦਂ ‘‘ਸਮੂਹਤੋ’’ਤਿ ਪਦਂ ਅਪੇਕ੍ਖਿਤ੍વਾ ਸਮ੍ਬਨ੍ਧੇ ਸਾਮਿવਚਨਂ, ‘‘વਿਨਿਬ੍ਭੁਜਨ’’ਨ੍ਤਿ ਪਦਂ ਅਪੇਕ੍ਖਿਤ੍વਾ ਕਮ੍ਮਤ੍ਥੇਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬਂ। ਚਤ੍ਤਾਰਿਪਿ ਘਨਾਨੀਤਿ ਸਨ੍ਤਤਿਸਮੂਹਕਿਚ੍ਚਾਰਮ੍ਮਣਘਨਾਨਿ। ਪવਤ੍ਤਰੂਪਾਦਿਗ੍ਗਹਣਤੋਤਿ ਰੁਪ੍ਪਨਾਦਿવਸੇਨ ਪવਤ੍ਤਞ੍ਚ ਤਂ ਰੂਪਾਦਿਗ੍ਗਹਣਞ੍ਚਾਤਿ ਪવਤ੍ਤਰੂਪਾਦਿਗ੍ਗਹਣਂ, ਤਤੋਤਿ ਯੋਜੇਤਬ੍ਬਂ। ਅਨਿਚ੍ਚਾਦਿਗ੍ਗਹਣਸ੍ਸ ਸਬ੍ਭਾવਾਤਿ ਰੂਪવੇਦਨਾਦਿਞਾਣਤੋ ਭਿਨ੍ਨਸ੍ਸ ਅਨਿਚ੍ਚਾਦਿਞਾਣਸ੍ਸ ਲਬ੍ਭਮਾਨਤ੍ਤਾ। ਤੇਨ ਸਤਿਪਿ ਰੂਪਾਦਿਅਤ੍ਥਾਨਂ ਅਨਿਚ੍ਚਾਦਿਭਾવੇ ਰੁਪ੍ਪਨਾਦਿਭਾવਤੋ ਅਨਿਚ੍ਚਾਦਿਭਾવਸ੍ਸ ਭੇਦਮਾਹ। ਇਦਾਨਿ ਤਮੇવ ਭੇਦਂ ਞਾਤਤੀਰਣਪਰਿਞ੍ਞਾવਿਸਯਤਾਯ ਪਾਕਟਂ ਕਾਤੁਂ ‘‘ਨ ਹੀ’’ਤਿਆਦਿਮਾਹ। ਨਾਤਿਧਾવਿਤੁਨ੍ਤਿ ਇਧ ਲਕ੍ਖਣਲਕ੍ਖਣવਨ੍ਤਾ ਭਿਨ੍ਨਾ વੁਤ੍ਤਾ। ਤਤ੍ਥ ਲਕ੍ਖਣਾਰਮ੍ਮਣਿਕવਿਪਸ੍ਸਨਾਯ ਖਨ੍ਧਾਰਮ੍ਮਣਤਾવਚਨੇਨ ਅਭਿਨ੍ਨਾਤਿ ਅਞ੍ਞਮਞ੍ਞવਿਰੋਧਾਪਾਦਨੇਨ ਅਤਿਧਾવਿਤੁਂ ਨ ਯੁਤ੍ਤਂ। ਕਸ੍ਮਾਤਿ ਚੇ? વੁਤ੍ਤਂ ‘‘ਤੇ ਪਨਾਕਾਰਾ’’ਤਿਆਦਿ। ਅਧਿਪ੍ਪਾਯੋਪਿ ਚੇਤ੍ਥ ਲਕ੍ਖਣਾਨਂ ਰੂਪਾਦਿਆਕਾਰਮਤ੍ਤਤਾવਿਭਾવਨਨ੍ਤਿ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬੋ। ‘‘ਅਨਿਚ੍ਚਂ ਦੁਕ੍ਖਂ ਅਨਤ੍ਤਾ’’ਤਿ ਹਿ ਸਙ੍ਖਾਰੇ ਸਭਾવਤੋ ਸਲ੍ਲਕ੍ਖੇਨ੍ਤੋਯੇવ ਲਕ੍ਖਣਾਨਿ ਚ ਸਲ੍ਲਕ੍ਖੇਤੀਤਿ। ਯਥਾ ਅਨਿਚ੍ਚਾਦਿਤੋ ਅਨਿਚ੍ਚਤਾਦੀਨਂ વੁਤ੍ਤਨਯੇਨ ਭੇਦੋ, ਏવਂ ਅਨਿਚ੍ਚਤਾਦੀਨਮ੍ਪਿ ਸਤਿਪਿ ਲਕ੍ਖਣਭਾવਸਾਮਞ੍ਞੇ ਨਾਨਾਞਾਣਗੋਚਰਤਾਯ, ਨਾਨਾਪਟਿਪਕ੍ਖਤਾਯ, ਨਾਨਿਨ੍ਦ੍ਰਿਯਾਧਿਕਤਾਯ ਚ વਿਮੋਕ੍ਖਮੁਖਤ੍ਤਯਭੂਤਾਨਂ ਅਞ੍ਞਮਞ੍ਞਭੇਦੋਤਿ ਦਸ੍ਸੇਨ੍ਤੋ ‘‘ਅਨਿਚ੍ਚਨ੍ਤਿ ਚ ਗਣ੍ਹਨ੍ਤੋ’’ਤਿਆਦਿਮਾਹ। ਤਂ ਸੁવਿਞ੍ਞੇਯ੍ਯਮੇવ।
Nirantaraṃpavattamānassāti abhiṇhasaddatthaṃ visesetvā vadati. Dhātumattatāyāti dhātumattabhāvena. Samūhatoti sasambhāracakkhādipiṇḍato. ‘‘Cakkhādīna’’nti idaṃ ‘‘samūhato’’ti padaṃ apekkhitvā sambandhe sāmivacanaṃ, ‘‘vinibbhujana’’nti padaṃ apekkhitvā kammattheti veditabbaṃ. Cattāripi ghanānīti santatisamūhakiccārammaṇaghanāni. Pavattarūpādiggahaṇatoti ruppanādivasena pavattañca taṃ rūpādiggahaṇañcāti pavattarūpādiggahaṇaṃ, tatoti yojetabbaṃ. Aniccādiggahaṇassa sabbhāvāti rūpavedanādiñāṇato bhinnassa aniccādiñāṇassa labbhamānattā. Tena satipi rūpādiatthānaṃ aniccādibhāve ruppanādibhāvato aniccādibhāvassa bhedamāha. Idāni tameva bhedaṃ ñātatīraṇapariññāvisayatāya pākaṭaṃ kātuṃ ‘‘na hī’’tiādimāha. Nātidhāvitunti idha lakkhaṇalakkhaṇavantā bhinnā vuttā. Tattha lakkhaṇārammaṇikavipassanāya khandhārammaṇatāvacanena abhinnāti aññamaññavirodhāpādanena atidhāvituṃ na yuttaṃ. Kasmāti ce? Vuttaṃ ‘‘te panākārā’’tiādi. Adhippāyopi cettha lakkhaṇānaṃ rūpādiākāramattatāvibhāvananti daṭṭhabbo. ‘‘Aniccaṃ dukkhaṃ anattā’’ti hi saṅkhāre sabhāvato sallakkhentoyeva lakkhaṇāni ca sallakkhetīti. Yathā aniccādito aniccatādīnaṃ vuttanayena bhedo, evaṃ aniccatādīnampi satipi lakkhaṇabhāvasāmaññe nānāñāṇagocaratāya, nānāpaṭipakkhatāya, nānindriyādhikatāya ca vimokkhamukhattayabhūtānaṃ aññamaññabhedoti dassento ‘‘aniccanti ca gaṇhanto’’tiādimāha. Taṃ suviññeyyameva.
ਸੁਤ੍ਤਨ੍ਤਭਾਜਨੀਯવਣ੍ਣਨਾ ਨਿਟ੍ਠਿਤਾ।
Suttantabhājanīyavaṇṇanā niṭṭhitā.
੨. ਅਭਿਧਮ੍ਮਭਾਜਨੀਯવਣ੍ਣਨਾ
2. Abhidhammabhājanīyavaṇṇanā
੧੫੫. ਪਚ੍ਚਯਯੁਗਲ਼વਸੇਨਾਤਿ ਅਜ੍ਝਤ੍ਤਿਕਬਾਹਿਰਪਚ੍ਚਯਦ੍વਯવਸੇਨ। ਅਜ੍ਝਤ੍ਤਿਕਬਾਹਿਰવਸੇਨ ਅਬ੍ਬੋਕਾਰਤੋਤਿ ਅਜ੍ਝਤ੍ਤਿਕવਸੇਨ ਚੇવ ਬਾਹਿਰવਸੇਨ ਚ ਅਸਙ੍ਕਰਤੋ।
155. Paccayayugaḷavasenāti ajjhattikabāhirapaccayadvayavasena. Ajjhattikabāhiravasena abbokāratoti ajjhattikavasena ceva bāhiravasena ca asaṅkarato.
੧੬੭. વਿਸਙ੍ਖਾਰਨਿਨ੍ਨਸ੍ਸਾਤਿ ਨਿਬ੍ਬਾਨਪੋਣਸ੍ਸ। વਿਨਿਮੁਤ੍ਤਸਙ੍ਖਾਰਸ੍ਸਾਤਿ ਸਮੁਚ੍ਛੇਦਪਟਿਪਸ੍ਸਦ੍ਧਿવਿਮੁਤ੍ਤੀਹਿ ਸਮੁਖੇਨ, ਤਪ੍ਪਟਿਬਦ੍ਧਛਨ੍ਦਰਾਗਪ੍ਪਹਾਨੇਨ ਚ ਸੁਟ੍ਠੁ વਿਨਿਮੁਤ੍ਤਸਙ੍ਖਾਰਸ੍ਸ ਪਰਮਸ੍ਸਾਸਭਾવੇਨ, ਗਤਿਭਾવੇਨ ਚ ਪਤਿਟ੍ਠਾਨਭੂਤੇ। ‘‘ਨਿਬ੍ਬਾਨਂ ਅਰਹਤੋ ਗਤੀ’’ਤਿ (ਪਟਿ॰ ੩੩੯) ਹਿ વੁਤ੍ਤਂ। ਠਿਤਿਭਾવੇਨਾਤਿ ਚ ਪਾਠੋ। ਤਂਸਚ੍ਛਿਕਰਣਾਭਾવੇਤਿ ਤਸ੍ਸ ਨਿਬ੍ਬਾਨਸ੍ਸ ਸਚ੍ਛਿਕਰਣਾਭਾવੇ। ਨੀਤੋਤਿ ਪਾਪਿਤੋ, ਪਕਾਸਿਤੋਤਿ ਅਤ੍ਥੋ।
167. Visaṅkhāraninnassāti nibbānapoṇassa. Vinimuttasaṅkhārassāti samucchedapaṭipassaddhivimuttīhi samukhena, tappaṭibaddhachandarāgappahānena ca suṭṭhu vinimuttasaṅkhārassa paramassāsabhāvena, gatibhāvena ca patiṭṭhānabhūte. ‘‘Nibbānaṃ arahato gatī’’ti (paṭi. 339) hi vuttaṃ. Ṭhitibhāvenāti ca pāṭho. Taṃsacchikaraṇābhāveti tassa nibbānassa sacchikaraṇābhāve. Nītoti pāpito, pakāsitoti attho.
ਚੁਣ੍ਣਿਤਨ੍ਤਿ ਭੇਦਿਤਂ। ਤ੍વਮੇવ ਕਿਂ ਨ ਜਾਨਾਸੀਤਿ ਕਿਂ ਤ੍વਂ ਨ ਜਾਨਾਸਿਯੇવਾਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ‘‘ਕਿਂ ਤ੍વਂ ਏਕਂ ਨਾਨਂ ਜਾਨਾਸਿ, ਕਿਂ ਤ੍વਂ ਨ ਜਾਨਾਸਿ ਏવਾ’’ਤਿ ਏવਂ વਿਕ੍ਖੇਪਂ ਕਰੋਨ੍ਤਂ ਪਰવਾਦਿਂ ‘‘ਨਨੁ ਞਾਤੇ’’ਤਿਆਦਿਨਾ ਸਕવਾਦੀ ਨਿਬਨ੍ਧਤਿ। વਿਭਜਿਤ੍વਾਤਿ ‘‘ਰਾਗਾਦੀਨਂ ਖੀਣਨ੍ਤੇ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨਤ੍ਤਾ’’ਤਿ ਭਾવਤ੍ਥਂ વਿਭਜਿਤ੍વਾ। ਰਾਗਾਦੀਨਂ ਖਯਾ ਨ ਹੋਨ੍ਤੀਤਿ ਯੋਜਨਾ। ਸਸਭਾવਤਾ ਚ ਨਿਬ੍ਬਾਨਸ੍ਸ ਆਪਨ੍ਨਾ ਹੋਤੀਤਿ ਸਮ੍ਬਨ੍ਧੋ।
Cuṇṇitanti bheditaṃ. Tvameva kiṃ na jānāsīti kiṃ tvaṃ na jānāsiyevāti attho. ‘‘Kiṃ tvaṃ ekaṃ nānaṃ jānāsi, kiṃ tvaṃ na jānāsi evā’’ti evaṃ vikkhepaṃ karontaṃ paravādiṃ ‘‘nanu ñāte’’tiādinā sakavādī nibandhati. Vibhajitvāti ‘‘rāgādīnaṃ khīṇante uppannattā’’ti bhāvatthaṃ vibhajitvā. Rāgādīnaṃ khayā na hontīti yojanā. Sasabhāvatā ca nibbānassa āpannā hotīti sambandho.
ਨਿਬ੍ਬਾਨਾਰਮ੍ਮਣਕਰਣੇਨ ਕਾਰਣਭੂਤੇਨ। ਹੇਤੁਅਤ੍ਥੇ ਹਿ ਇਦਂ ਕਰਣવਚਨਂ। ਕਿਲੇਸਕ੍ਖਯਮਤ੍ਤਤਂ વਾ ਨਿਬ੍ਬਾਨਸ੍ਸ ਇਚ੍ਛਤੋ ਕਿਲੇਸਕ੍ਖਯੇਨ ਭવਿਤਬ੍ਬਨ੍ਤਿ ਯੋਜਨਾ।
Nibbānārammaṇakaraṇena kāraṇabhūtena. Hetuatthe hi idaṃ karaṇavacanaṃ. Kilesakkhayamattataṃ vā nibbānassa icchato kilesakkhayena bhavitabbanti yojanā.
ਏવਂ ਕਿਲੇਸਕ੍ਖਯਮਤ੍ਤੇ ਨਿਬ੍ਬਾਨੇ ਖੇਪੇਤਬ੍ਬਾ ਕਿਲੇਸਾ ਬਹੁવਿਧਾ ਨਾਨਪ੍ਪਕਾਰਾ, ਮਗ੍ਗੋ ਚ ਓਧਿਸੋ ਕਿਲੇਸੇ ਖੇਪੇਤਿ। ਸ੍વਾਯਂ ‘‘ਕਤਮਂ ਕਿਲੇਸਕ੍ਖਯਂ ਨਿਬ੍ਬਾਨਂ ਆਰਮ੍ਮਣਂ ਕਤ੍વਾ ਕਤਮੇ ਕਿਲੇਸੇ ਖੇਪੇਤੀ’’ਤਿ ਪੁਰਿਮਪੁਚ੍ਛਾਦ੍વਯਮੇવ વਦਤਿ। ਤਦੇવਾਤਿ ਯਂ ‘‘ਅવਿਜ੍ਜਾਤਣ੍ਹਾਨਂ ਕਿਞ੍ਚਿ ਏਕਦੇਸਮਤ੍ਤਮ੍ਪੀ’’ਤਿ વੁਤ੍ਤਂ, ਤਦੇવ।
Evaṃ kilesakkhayamatte nibbāne khepetabbā kilesā bahuvidhā nānappakārā, maggo ca odhiso kilese khepeti. Svāyaṃ ‘‘katamaṃ kilesakkhayaṃ nibbānaṃ ārammaṇaṃ katvā katame kilese khepetī’’ti purimapucchādvayameva vadati. Tadevāti yaṃ ‘‘avijjātaṇhānaṃ kiñci ekadesamattampī’’ti vuttaṃ, tadeva.
ਏਤ੍ਥ ਚ ਯਾਯਂ ‘‘ਕਿਲੇਸਕ੍ਖਯੋવ ਨਿਬ੍ਬਾਨ’’ਨ੍ਤਿ ਨਿਬ੍ਬਾਨਸ੍ਸ ਅਭਾવਤਾਚੋਦਨਾ, ਤਤ੍ਰਾਯਂ ਆਗਮਤੋ ਯੁਤ੍ਤਿਤੋ ਚਸ੍ਸ ਭਾવਾਭਾવવਿਭਾવਨਾ। ਤਞ੍ਹਿ ਭਗવਤਾ –
Ettha ca yāyaṃ ‘‘kilesakkhayova nibbāna’’nti nibbānassa abhāvatācodanā, tatrāyaṃ āgamato yuttito cassa bhāvābhāvavibhāvanā. Tañhi bhagavatā –
‘‘ਅਤ੍ਥਿ, ਭਿਕ੍ਖવੇ, ਅਜਾਤਂ ਅਭੂਤਂ ਅਕਤਂ ਅਸਙ੍ਖਤ’’ਨ੍ਤਿ (ਉਦਾ॰ ੭੩; ਇਤਿવੁ॰ ੪੩)।
‘‘Atthi, bhikkhave, ajātaṃ abhūtaṃ akataṃ asaṅkhata’’nti (udā. 73; itivu. 43).
‘‘ਅਤ੍ਥਿ , ਭਿਕ੍ਖવੇ, ਤਦਾਯਤਨਂ, ਯਤ੍ਥ ਨੇવ ਪਥવੀ ਨ ਆਪੋ ਨ ਤੇਜੋ ਨ વਾਯੋ’’ਤਿ (ਉਦਾ॰ ੭੧) –
‘‘Atthi , bhikkhave, tadāyatanaṃ, yattha neva pathavī na āpo na tejo na vāyo’’ti (udā. 71) –
ਚ ਆਦਿਨਾ, ਤਥਾ –
Ca ādinā, tathā –
‘‘ਗਮ੍ਭੀਰੋ ਦੁਦ੍ਦਸੋ ਦੁਰਨੁਬੋਧੋ ਸਨ੍ਤੋ ਪਣੀਤੋ ਅਤਕ੍ਕਾવਚਰੋ ਨਿਪੁਣੋ ਪਣ੍ਡਿਤવੇਦਨੀਯੋ’’ਤਿ (ਮ॰ ਨਿ॰ ੨.੩੩੭; ਸਂ॰ ਨਿ॰ ੧.੧੭੨; ਮਹਾવ॰ ੭-੮) –
‘‘Gambhīro duddaso duranubodho santo paṇīto atakkāvacaro nipuṇo paṇḍitavedanīyo’’ti (ma. ni. 2.337; saṃ. ni. 1.172; mahāva. 7-8) –
‘‘ਅਸਙ੍ਖਤਞ੍ਚ વੋ, ਭਿਕ੍ਖવੇ, ਦੇਸੇਸ੍ਸਾਮਿ ਅਸਙ੍ਖਤਗਾਮਿਨਿਞ੍ਚ ਪਟਿਪਦਂ, ਅਨਤਂ, ਅਨਾਸવਂ, ਸਚ੍ਚਂ, ਪਾਰਂ, ਨਿਪੁਣਂ, ਸੁਦੁਦ੍ਦਸਂ, ਅਜਜ੍ਜਰਂ, ਧੁવਂ, ਅਪਲੋਕਿਤਂ, ਅਨਿਦਸ੍ਸਨਂ, ਨਿਪ੍ਪਪਞ੍ਚਂ, ਸਨ੍ਤਂ, ਅਮਤਂ, ਪਣੀਤਂ, ਸਿવਂ, ਖੇਮਂ, ਤਣ੍ਹਾਕ੍ਖਯਂ, ਅਚ੍ਛਰਿਯਂ, ਅਬ੍ਭੁਤਂ, ਅਨੀਤਿਕਂ, ਅਨੀਤਿਕਧਮ੍ਮਂ, ਨਿਬ੍ਬਾਨਂ, ਅਬ੍ਯਾਬਜ੍ਝਂ, વਿਰਾਗਂ, ਸੁਦ੍ਧਿਂ, ਮੁਤ੍ਤਿਂ, ਅਨਾਲਯਂ, ਦੀਪਂ, ਲੇਣਂ, ਤਾਣਂ, ਸਰਣਂ, ਪਰਾਯਣਞ੍ਚ વੋ, ਭਿਕ੍ਖવੇ, ਦੇਸੇਸ੍ਸਾਮਿ ਪਰਾਯਣਗਾਮਿਨਿਞ੍ਚ ਪਟਿਪਦ’’ਨ੍ਤਿ (ਸਂ॰ ਨਿ॰ ੪.੩੭੭) –
‘‘Asaṅkhatañca vo, bhikkhave, desessāmi asaṅkhatagāminiñca paṭipadaṃ, anataṃ, anāsavaṃ, saccaṃ, pāraṃ, nipuṇaṃ, sududdasaṃ, ajajjaraṃ, dhuvaṃ, apalokitaṃ, anidassanaṃ, nippapañcaṃ, santaṃ, amataṃ, paṇītaṃ, sivaṃ, khemaṃ, taṇhākkhayaṃ, acchariyaṃ, abbhutaṃ, anītikaṃ, anītikadhammaṃ, nibbānaṃ, abyābajjhaṃ, virāgaṃ, suddhiṃ, muttiṃ, anālayaṃ, dīpaṃ, leṇaṃ, tāṇaṃ, saraṇaṃ, parāyaṇañca vo, bhikkhave, desessāmi parāyaṇagāminiñca paṭipada’’nti (saṃ. ni. 4.377) –
ਏવਮਾਦੀਹਿ ਚ ਸੁਤ੍ਤਪਦੇਹਿ ‘‘ਅਪ੍ਪਚ੍ਚਯਾ ਧਮ੍ਮਾ, ਅਸਙ੍ਖਤਾ ਧਮ੍ਮਾ (ਧ॰ ਸ॰ ਦੁਕਮਾਤਿਕਾ ੭), ਸਬ੍ਬਞ੍ਚ ਰੂਪਂ ਅਸਙ੍ਖਤਾ ਚ ਧਾਤੂ’’ਤਿਆਦੀਹਿ (ਧ॰ ਸ॰ ੧੧੯੨, ੧੧੯੮, ੧੨੦੦) ਅਭਿਧਮ੍ਮਪਦੇਸੇਹਿ ਚ ਪਰਮਤ੍ਥਭਾવੇਨੇવ ਦੇਸਿਤਂ। ਨ ਹਿ ਸਭਾવવਿਰਹਿਤਸ੍ਸ ਅਭਾવਮਤ੍ਤਸ੍ਸ ਗਮ੍ਭੀਰਾਸਙ੍ਖਤਾਦਿਭਾવੋ ਅਬ੍ਯਾਕਤਧਮ੍ਮਾਦਿਭਾવੋ ਚ ਯੁਤ੍ਤੋ, વੁਤ੍ਤੋ ਚ ਸੋ। ਤਸ੍ਮਾ ਨ ਅਭਾવਮਤ੍ਤਂ ਨਿਬ੍ਬਾਨਂ।
Evamādīhi ca suttapadehi ‘‘appaccayā dhammā, asaṅkhatā dhammā (dha. sa. dukamātikā 7), sabbañca rūpaṃ asaṅkhatā ca dhātū’’tiādīhi (dha. sa. 1192, 1198, 1200) abhidhammapadesehi ca paramatthabhāveneva desitaṃ. Na hi sabhāvavirahitassa abhāvamattassa gambhīrāsaṅkhatādibhāvo abyākatadhammādibhāvo ca yutto, vutto ca so. Tasmā na abhāvamattaṃ nibbānaṃ.
ਅਪਿ ਚਾਯਂ ਅਭਾવવਾਦੀ ਏવਂ ਪੁਚ੍ਛਿਤਬ੍ਬੋ – ਯਦਿ ਕਿਲੇਸਾਭਾવੋ ਨਿਬ੍ਬਾਨਂ, ਸ੍વਾਯਮਭਾવੋ ਏਕੋ વਾ ਸਿਯਾ ਅਨੇਕੋ વਾ? ਯਦਿ ਏਕੋ, ਏਕੇਨੇવ ਮਗ੍ਗੇਨ ਕਤੋ ਸਚ੍ਛਿਕਤੋ ਚ ਹੋਤੀਤਿ ਉਪਰਿਮਾਨਂ ਮਗ੍ਗਾਨਂ ਨਿਰਤ੍ਥਕਤਾ ਆਪਜ੍ਜਤਿ। ਨ ਹਿ ਏਕਂ ਅਨੇਕੇਹਿ ਕਮ੍ਮਪ੍ਪવਤ੍ਤੇਹਿ ਸਾਧੇਤਬ੍ਬਂ ਦਿਟ੍ਠਂ। ਅਥ ਸਿਯਾ ਏਕੋવ ਸੋ ਕਿਲੇਸਾਭਾવੋ, ਨ ਪਨ ਮਗ੍ਗੇਹਿ ਕਾਤਬ੍ਬੋ, ਅਥ ਖੋ ਸਚ੍ਛਿਕਾਤਬ੍ਬੋਤਿ। ਏવਂ ਸਤਿ ਸੁਟ੍ਠੁਤਰਂ ਮਗ੍ਗਸ੍ਸ ਨਿਰਤ੍ਥਕਤਾ ਆਪਜ੍ਜਤਿ ਕਿਲੇਸਾਨਂ ਅਪ੍ਪਹਾਨਤੋ। ਅਕਰੋਨ੍ਤੋ ਚ ਮਗ੍ਗੋ ਕਿਲੇਸਾਭਾવਂ ਤਸ੍ਸ ਸਚ੍ਛਿਕਿਰਿਯਾਯ ਕਮਤ੍ਥਂ ਸਾਧੇਯ੍ਯ, ਅਥ ਮਗ੍ਗਾਨਂ ਸਂਯੋਜਨਤ੍ਤਯਪ੍ਪਹਾਨਾਦਿਪਟਿਨਿਯਤਕਿਚ੍ਚਤਾਯ ਪਹਾਯਕવਿਭਾਗੇਨ ਕਿਲੇਸਾਭਾવਭੇਦੋ, ਏવਂ ਸਤਿ વਿਨਾ ਸਭਾવਭੇਦਂ ਬਹੁਭਾવੋ ਨਤ੍ਥੀਤਿ ਬਹੁਭਾવਤਾਪਦੇਸੇਨਸ੍ਸ ਸਸਭਾવਤਾ ਆਪਨ੍ਨਾ। ਅਥਾਪਿ ਸਿਯਾ ‘‘ਯੇਸਂ ਅਭਾવੋ, ਤੇਸਂ ਬਹੁਭਾવੇਨ ਬਹੁਭਾવੋਪਚਾਰੋ’’ਤਿ, ਏવਂ ਸਤਿ ਯੇਸਂ ਅਭਾવੋ, ਤੇਸਂ ਸਭਾવਤਾਯ ਸਸਭਾવੋਪਚਾਰੋਪਿ ਸਿਯਾ। ਤਥਾ ਤੇਸਂ ਕਿਲੇਸਸਙ੍ਖਤਾਦਿਤਾਯ ਕਿਲੇਸਸਙ੍ਖਤਾਦਿਭਾવਾ ਚ ਸਿਯੁਂ, ਨ ਚੇਤਂ ਯੁਤ੍ਤਨ੍ਤਿ ਨ ਤੇਸਂ ਬਹੁਭਾવੋਪਚਾਰੋ ਯੁਤ੍ਤੋ। ਏਕਭਾવੋਪਿ ਚਸ੍ਸ ਅਸਭਾવਤਾਯ ਏવ વਤ੍ਤੁਂ ਨ ਸਕ੍ਕਾਤਿ ਚੇ? ਨ, ਅਭਾવਸਾਮਞ੍ਞਤੋ, ਅਭਾવਸਾਮਞ੍ਞੇਨ ਅਭੇਦਸਮਞ੍ਞਾਯ ਏਕਤ੍ਤਨਿਦ੍ਦੇਸੋ। ਸਤਿ ਚ ਏਕਤ੍ਤੇ ਪੁਬ੍ਬੇ વੁਤ੍ਤਦੋਸਾਨਤਿવਤ੍ਤਿ।
Api cāyaṃ abhāvavādī evaṃ pucchitabbo – yadi kilesābhāvo nibbānaṃ, svāyamabhāvo eko vā siyā aneko vā? Yadi eko, ekeneva maggena kato sacchikato ca hotīti uparimānaṃ maggānaṃ niratthakatā āpajjati. Na hi ekaṃ anekehi kammappavattehi sādhetabbaṃ diṭṭhaṃ. Atha siyā ekova so kilesābhāvo, na pana maggehi kātabbo, atha kho sacchikātabboti. Evaṃ sati suṭṭhutaraṃ maggassa niratthakatā āpajjati kilesānaṃ appahānato. Akaronto ca maggo kilesābhāvaṃ tassa sacchikiriyāya kamatthaṃ sādheyya, atha maggānaṃ saṃyojanattayappahānādipaṭiniyatakiccatāya pahāyakavibhāgena kilesābhāvabhedo, evaṃ sati vinā sabhāvabhedaṃ bahubhāvo natthīti bahubhāvatāpadesenassa sasabhāvatā āpannā. Athāpi siyā ‘‘yesaṃ abhāvo, tesaṃ bahubhāvena bahubhāvopacāro’’ti, evaṃ sati yesaṃ abhāvo, tesaṃ sabhāvatāya sasabhāvopacāropi siyā. Tathā tesaṃ kilesasaṅkhatāditāya kilesasaṅkhatādibhāvā ca siyuṃ, na cetaṃ yuttanti na tesaṃ bahubhāvopacāro yutto. Ekabhāvopi cassa asabhāvatāya eva vattuṃ na sakkāti ce? Na, abhāvasāmaññato, abhāvasāmaññena abhedasamaññāya ekattaniddeso. Sati ca ekatte pubbe vuttadosānativatti.
ਬਹੁਭਾવੇ ਚ ਸਸਭਾવਤਾ ਸਿਦ੍ਧਾ। ਯਦਿਪਿ ਸਿਯਾ ਯਥਾ ਬਹੁਭਾવੋ ਸਸਭਾવਤਂ, ਏવਂ ਸਾਮਞ੍ਞੇਨ ਸਸਭਾવਤਾ ਬਹੁਭਾવਂ ਨ ਬ੍ਯਭਿਚਰੇਯ੍ਯਾਤਿ ਸਸਭਾવਪਕ੍ਖੇਪਿ ਨਿਬ੍ਬਾਨਸ੍ਸ ਬਹੁਭਾવੋ ਆਪਜ੍ਜਤੀਤਿ? ਤਂ ਨ, ਕਸ੍ਮਾ? ਤਥਾ ਸਾਮਞ੍ਞਾਭੇਦਤੋ। ਨ ਹਿ ਏવਂ વਤ੍ਤੁਂ ਲਬ੍ਭਾ ਯਥਾ ਖਰਭਾવੋ ਸਸਭਾવਤਂ ਨ ਬ੍ਯਭਿਚਰਤਿ, ਏવਂ ਸਸਭਾવਤਾਪਿ ਖਰਭਾવਂ ਨ ਬ੍ਯਭਿਚਰੇਯ੍ਯਾਤਿ। ਏવਞ੍ਹਿ ਸਤਿ ਤਦਞ੍ਞਸਬ੍ਬਧਮ੍ਮਾਭਾવਪ੍ਪਸਙ੍ਗੋ ਸਿਯਾ, ਤਸ੍ਮਾ ਬਹੁਭਾવੋ ਸਸਭਾવਤਾਪੇਕ੍ਖੋ, ਨ ਸਸਭਾવਤਾ ਬਹੁਭਾવਾਪੇਕ੍ਖਾਤਿ ਨ ਸਸਭਾવਸ੍ਸ ਨਿਬ੍ਬਾਨਸ੍ਸ ਬਹੁਭਾવਾਪਤ੍ਤਿ। ‘‘ਏਕਞ੍ਹਿ ਸਚ੍ਚਂ ਨ ਦੁਤੀਯਮਤ੍ਥਿ (ਸੁ॰ ਨਿ॰ ੮੯੦; ਮਹਾਨਿ॰ ੧੧੯), ਏਕਾ ਨਿਟ੍ਠਾ ਨ ਪੁਥੁਨਿਟ੍ਠਾ’’ਤਿਆਦਿવਚਨਤੋ।
Bahubhāve ca sasabhāvatā siddhā. Yadipi siyā yathā bahubhāvo sasabhāvataṃ, evaṃ sāmaññena sasabhāvatā bahubhāvaṃ na byabhicareyyāti sasabhāvapakkhepi nibbānassa bahubhāvo āpajjatīti? Taṃ na, kasmā? Tathā sāmaññābhedato. Na hi evaṃ vattuṃ labbhā yathā kharabhāvo sasabhāvataṃ na byabhicarati, evaṃ sasabhāvatāpi kharabhāvaṃ na byabhicareyyāti. Evañhi sati tadaññasabbadhammābhāvappasaṅgo siyā, tasmā bahubhāvo sasabhāvatāpekkho, na sasabhāvatā bahubhāvāpekkhāti na sasabhāvassa nibbānassa bahubhāvāpatti. ‘‘Ekañhi saccaṃ na dutīyamatthi (su. ni. 890; mahāni. 119), ekā niṭṭhā na puthuniṭṭhā’’tiādivacanato.
ਅਪਿ ਚੇਤ੍ਥ ਕਿਲੇਸਾਭਾવੋ ਨਾਮ ਰਾਗਾਦੀਨਂ ਸਮੁਚ੍ਛੇਦੋ ਅਚ੍ਚਨ੍ਤਪ੍ਪਹਾਨਂ ਅਨੁਪ੍ਪਾਦਨਿਰੋਧੋ। ਤਸ੍ਸ ਚ ਏਕਤ੍ਤੇ ਏਕੇਨੇવ ਮਗ੍ਗੇਨ ਸਾਧੇਤਬ੍ਬਤਾ ਕਿਚ੍ਚવਿਸੇਸਾਭਾવਤੋਤਿ ਦਸ੍ਸਨਾਦਿਮਗ੍ਗવਿਭਾਗੋ ਨ ਸਿਯਾ। ਇਚ੍ਛਿਤੋ ਚ ਸੋ ਓਧਿਸੋવ ਕਿਲੇਸਾਨਂ ਪਹਾਤਬ੍ਬਤ੍ਤਾ। ਸੋ ਚ ਮਗ੍ਗવਿਭਾਗੋ ਸਦ੍ਧਾਦੀਨਂ ਇਨ੍ਦ੍ਰਿਯਾਨਂ ਨਾਤਿਤਿਕ੍ਖਤਿਕ੍ਖਤਿਕ੍ਖਤਰਤਿਕ੍ਖਤਮਭਾવੇਨ ਏਕਸ੍ਮਿਮ੍ਪਿ ਸਮੁਚ੍ਛੇਦਪ੍ਪਹਾਨਯੋਗ੍ਯਭਾવੇ ਸਚ੍ਛਿਕਿਰਿਯਾવਿਸੇਸੇਨ ਹੋਤੀਤਿ ਨਿਬ੍ਬਾਨਸ੍ਸ ਸਸਭਾવਤਾਯਯੇવ ਯੁਤ੍ਤੋ। ਅਭਾવੋ ਪਨ ਕਿਲੇਸਾਨਂ ਮਗ੍ਗੇਨ ਕਾਤਬ੍ਬੋ ਸਿਯਾ ‘‘ਮਾ ਮਗ੍ਗਸ੍ਸ ਨਿਰਤ੍ਥਕਤਾ ਅਹੋਸੀ’’ਤਿ, ਨ ਸਚ੍ਛਿਕਾਤਬ੍ਬੋ। ਕੋ ਹਿ ਤਸ੍ਸ ਸਭਾવੋ, ਯੋ ਤੇਨ ਸਚ੍ਛਿਕਰਿਯੇਯ੍ਯ। ਸੋ ਚ ਕਿਲੇਸਾਭਾવੋ ਏਕੇਨੇવ ਮਗ੍ਗੇਨ ਸਾਧੇਤਬ੍ਬੋ ਸਿਯਾ, ਨ ਚਤੂਹਿ ‘‘ਮਾ ਚਤੁਭਾવਨਿਬ੍ਬਾਨਤਾਪਤ੍ਤਿ, ਨਿਬ੍ਬਾਨવਿਸੇਸਾਪਤ੍ਤਿ ਚ ਅਹੋਸੀ’’ਤਿ। ਤਤੋ ਦਸ੍ਸਨਾਦਿਮਗ੍ਗવਿਭਾਗੋ ਨ ਸਿਯਾਤਿ ਸਬ੍ਬਂ ਆવਤ੍ਤਤਿ।
Api cettha kilesābhāvo nāma rāgādīnaṃ samucchedo accantappahānaṃ anuppādanirodho. Tassa ca ekatte ekeneva maggena sādhetabbatā kiccavisesābhāvatoti dassanādimaggavibhāgo na siyā. Icchito ca so odhisova kilesānaṃ pahātabbattā. So ca maggavibhāgo saddhādīnaṃ indriyānaṃ nātitikkhatikkhatikkhataratikkhatamabhāvena ekasmimpi samucchedappahānayogyabhāve sacchikiriyāvisesena hotīti nibbānassa sasabhāvatāyayeva yutto. Abhāvo pana kilesānaṃ maggena kātabbo siyā ‘‘mā maggassa niratthakatā ahosī’’ti, na sacchikātabbo. Ko hi tassa sabhāvo, yo tena sacchikariyeyya. So ca kilesābhāvo ekeneva maggena sādhetabbo siyā, na catūhi ‘‘mā catubhāvanibbānatāpatti, nibbānavisesāpatti ca ahosī’’ti. Tato dassanādimaggavibhāgo na siyāti sabbaṃ āvattati.
ਯਦਿ ਚ ਅਭਾવੋ ਭਾવਸ੍ਸ ਸਿਯਾਤਿ ਤਸ੍ਸ ਭਾવਧਮ੍ਮਤਾ ਇਚ੍ਛਿਤਾ, ਏવਂ ਸਤਿ ਯਥਾ ਸਙ੍ਖਤਧਮ੍ਮਸ੍ਸ ਤਸ੍ਸ ਜਰਾਮਰਣਾਦੀਨਂ વਿਯ ਸਙ੍ਖਤਧਮ੍ਮਤਾਪਿ ਆਪਨ੍ਨਾ, ਏવਂ ਬਹੂਨਂ ਕਿਲੇਸਾਨਂ ਧਮ੍ਮਸ੍ਸ ਤਸ੍ਸ ਬਹੁਭਾવਾਦਿਪ੍ਪਸਙ੍ਗੋਪਿ ਦੁਨ੍ਨਿવਾਰੋਤਿ ਅਤਂਸਭਾવਸ੍ਸ ਅਸਙ੍ਖਤਸ੍ਸੇਕਸ੍ਸ ਸਸਭਾવਸ੍ਸ ਨਿਬ੍ਬਾਨਭਾવੋ વੇਦਿਤਬ੍ਬੋ।
Yadi ca abhāvo bhāvassa siyāti tassa bhāvadhammatā icchitā, evaṃ sati yathā saṅkhatadhammassa tassa jarāmaraṇādīnaṃ viya saṅkhatadhammatāpi āpannā, evaṃ bahūnaṃ kilesānaṃ dhammassa tassa bahubhāvādippasaṅgopi dunnivāroti ataṃsabhāvassa asaṅkhatassekassa sasabhāvassa nibbānabhāvo veditabbo.
ਯਦਿ ਏવਂ ਕਸ੍ਮਾ ‘‘ਰਾਗਕ੍ਖਯੋ ਦੋਸਕ੍ਖਯੋ ਮੋਹਕ੍ਖਯੋ’’ਤਿ (ਸਂ॰ ਨਿ॰ ੪.੩੧੫, ੩੩੦) વੁਤ੍ਤਨ੍ਤਿ? ਖਯੇਨ ਅਧਿਗਨ੍ਤਬ੍ਬਤ੍ਤਾ। ਖਯੋ ਹਿ ਅਰਿਯਮਗ੍ਗੋ। ਯਥਾਹ ‘‘ਖਯੇ ਞਾਣਂ, ਅਨੁਪ੍ਪਾਦੇ ਞਾਣ’’ਨ੍ਤਿ (ਧ॰ ਸ॰ ਦੁਕਮਾਤਿਕਾ ੧੪੨)। ਤੇਨ ਰਾਗਾਦਿਕ੍ਖਯਪਰਿਯਾਯੇਨ ਅਰਿਯਮਗ੍ਗੇਨ ਅਧਿਗਨ੍ਤਬ੍ਬਤੋ ‘‘ਪਰਮਤ੍ਥਂ ਗਮ੍ਭੀਰਂ ਨਿਪੁਣਂ ਦੁਦ੍ਦਸਂ ਦੁਰਨੁਬੋਧਂ ਨਿਬ੍ਬਾਨਂ ਰਾਗਾਦਿਕ੍ਖਯੋ’’ਤਿ વੁਤ੍ਤਂ। ਰਾਗਾਦਿਪ੍ਪਹਾਨਮੁਖੇਨ વਾ ਤਥਾ ਪਤ੍ਤਬ੍ਬਤੋ, ਯਥਾ ਅਞ੍ਞਤ੍ਥਾਪਿ વੁਤ੍ਤਂ ‘‘ਮਦਨਿਮ੍ਮਦ੍ਦਨੋ ਪਿਪਾਸવਿਨਯੋ’’ਤਿਆਦਿ (ਅ॰ ਨਿ॰ ੪.੩੪; ਇਤਿવੁ॰ ੯੦)।
Yadi evaṃ kasmā ‘‘rāgakkhayo dosakkhayo mohakkhayo’’ti (saṃ. ni. 4.315, 330) vuttanti? Khayena adhigantabbattā. Khayo hi ariyamaggo. Yathāha ‘‘khaye ñāṇaṃ, anuppāde ñāṇa’’nti (dha. sa. dukamātikā 142). Tena rāgādikkhayapariyāyena ariyamaggena adhigantabbato ‘‘paramatthaṃ gambhīraṃ nipuṇaṃ duddasaṃ duranubodhaṃ nibbānaṃ rāgādikkhayo’’ti vuttaṃ. Rāgādippahānamukhena vā tathā pattabbato, yathā aññatthāpi vuttaṃ ‘‘madanimmaddano pipāsavinayo’’tiādi (a. ni. 4.34; itivu. 90).
ਅਪਿਚ ਯਥਾ ਪਰਿਞ੍ਞੇਯ੍ਯਤਾਯ ਸਉਤ੍ਤਰਾਨਂ ਕਾਮਾਨਂ ਰੂਪਾਨਞ੍ਚ ਪਟਿਪਕ੍ਖਭੂਤਂ ਤਬ੍ਬਿਧੁਰਸਭਾવਂ ਨਿਸ੍ਸਰਣਂ ਪਞ੍ਞਾਯਤਿ, ਏવਂ ਸਸਭਾવਾਨਂ ਸਬ੍ਬੇਸਮ੍ਪਿ ਸਙ੍ਖਤਧਮ੍ਮਾਨਂ ਪਟਿਪਕ੍ਖਭੂਤੇਨ ਤਬ੍ਬਿਧੁਰਸਭਾવੇਨ ਨਿਸ੍ਸਰਣੇਨ ਭવਿਤਬ੍ਬਂ। ਯਞ੍ਚ ਤਨ੍ਨਿਸ੍ਸਰਣਂ, ਸਾ ਅਸਙ੍ਖਤਾ ਧਾਤੁ। ਕਿਞ੍ਚ ਭਿਯ੍ਯੋ – ਸਙ੍ਖਤਧਮ੍ਮਾਰਮ੍ਮਣਂ વਿਪਸ੍ਸਨਾਞਾਣਂ ਅਪਿ ਅਨੁਲੋਮਞਾਣਂ ਕਿਲੇਸੇ ਤਦਙ੍ਗવਸੇਨ ਪਜਹਤਿ, ਨ ਸਮੁਚ੍ਛੇਦવਸੇਨ ਪਜਹਿਤੁਂ ਸਕ੍ਕੋਤਿ। ਤਥਾ ਸਮ੍ਮੁਤਿਸਚ੍ਚਾਰਮ੍ਮਣਂ ਪਠਮਜ੍ਝਾਨਾਦੀਸੁ ਞਾਣਂ વਿਕ੍ਖਮ੍ਭਨવਸੇਨੇવ ਕਿਲੇਸੇ ਪਜਹਤਿ, ਨ ਸਮੁਚ੍ਛੇਦવਸੇਨ। ਇਤਿ ਸਙ੍ਖਤਧਮ੍ਮਾਰਮ੍ਮਣਸ੍ਸ, ਸਮ੍ਮੁਤਿਸਚ੍ਚਾਰਮ੍ਮਣਸ੍ਸ ਚ ਞਾਣਸ੍ਸ ਕਿਲੇਸਾਨਂ ਸਮੁਚ੍ਛੇਦਪ੍ਪਹਾਨੇ ਅਸਮਤ੍ਥਭਾવਤੋ ਤੇਸਂ ਸਮੁਚ੍ਛੇਦਪ੍ਪਹਾਨਕਰਸ੍ਸ ਅਰਿਯਮਗ੍ਗਞਾਣਸ੍ਸ ਤਦੁਭਯવਿਪਰੀਤਸਭਾવੇਨ ਆਰਮ੍ਮਣੇਨ ਭવਿਤਬ੍ਬਂ, ਸਾ ਅਸਙ੍ਖਤਾ ਧਾਤੁ। ਤਥਾ ‘‘ਅਤ੍ਥਿ, ਭਿਕ੍ਖવੇ, ਅਜਾਤਂ ਅਭੂਤਂ ਅਕਤਂ ਅਸਙ੍ਖਤ’’ਨ੍ਤਿ (ਉਦਾ॰ ੭੩; ਇਤਿવੁ॰ ੪੩) ਇਦਂ ਨਿਬ੍ਬਾਨਸ੍ਸ ਪਰਮਤ੍ਥਤੋ ਅਤ੍ਥਿਭਾવਜੋਤਕਂ વਚਨਂ ਅવਿਪਰੀਤਤ੍ਥਂ ਭਗવਤਾ ਭਾਸਿਤਤ੍ਤਾ। ਯਞ੍ਹਿ ਭਗવਤਾ ਭਾਸਿਤਂ, ਤਂ ਅવਿਪਰੀਤਤ੍ਥਂ ਯਥਾ ਤਂ ‘‘ਸਬ੍ਬੇ ਸਙ੍ਖਾਰਾ ਅਨਿਚ੍ਚਾ, ਸਬ੍ਬੇ ਸਙ੍ਖਾਰਾ ਦੁਕ੍ਖਾ, ਸਬ੍ਬੇ ਧਮ੍ਮਾ ਅਨਤ੍ਤਾ’’ਤਿ (ਧ॰ ਪ॰ ੨੭੭-੨੭੯; ਥੇਰਗਾ॰ ੬੭੬-੬੭੮; ਨੇਤ੍ਤਿ॰ ੫), ਤਥਾ ਨਿਬ੍ਬਾਨ-ਸਦ੍ਦੋ ਕਤ੍ਥਚਿ વਿਸਯੇ ਯਥਾਭੂਤਪਰਮਤ੍ਥવਿਸਯੋ ਉਪਚਾਰવੁਤ੍ਤਿਸਬ੍ਭਾવਤੋ ਸੇਯ੍ਯਥਾਪਿ ਸੀਹ-ਸਦ੍ਦੋ। ਅਥ વਾ ਅਤ੍ਥੇવ ਪਰਮਤ੍ਥਤੋ ਅਸਙ੍ਖਤਾ ਧਾਤੁ ਇਤਰਤਬ੍ਬਿਪਰੀਤવਿਮੁਤ੍ਤਿਸਭਾવਤ੍ਤਾ ਸੇਯ੍ਯਥਾਪਿ ‘‘ਪਥવੀਧਾਤੁ વੇਦਨਾ ਚਾ’’ਤਿ ਏવਮਾਦੀਹਿ ਨਯੇਹਿ ਯੁਤ੍ਤਿਤੋਪਿ ਅਸਙ੍ਖਤਾਯ ਧਾਤੁਯਾ ਪਰਮਤ੍ਥਤੋ ਅਤ੍ਥਿਭਾવੋ વੇਦਿਤਬ੍ਬੋ।
Apica yathā pariññeyyatāya sauttarānaṃ kāmānaṃ rūpānañca paṭipakkhabhūtaṃ tabbidhurasabhāvaṃ nissaraṇaṃ paññāyati, evaṃ sasabhāvānaṃ sabbesampi saṅkhatadhammānaṃ paṭipakkhabhūtena tabbidhurasabhāvena nissaraṇena bhavitabbaṃ. Yañca tannissaraṇaṃ, sā asaṅkhatā dhātu. Kiñca bhiyyo – saṅkhatadhammārammaṇaṃ vipassanāñāṇaṃ api anulomañāṇaṃ kilese tadaṅgavasena pajahati, na samucchedavasena pajahituṃ sakkoti. Tathā sammutisaccārammaṇaṃ paṭhamajjhānādīsu ñāṇaṃ vikkhambhanavaseneva kilese pajahati, na samucchedavasena. Iti saṅkhatadhammārammaṇassa, sammutisaccārammaṇassa ca ñāṇassa kilesānaṃ samucchedappahāne asamatthabhāvato tesaṃ samucchedappahānakarassa ariyamaggañāṇassa tadubhayaviparītasabhāvena ārammaṇena bhavitabbaṃ, sā asaṅkhatā dhātu. Tathā ‘‘atthi, bhikkhave, ajātaṃ abhūtaṃ akataṃ asaṅkhata’’nti (udā. 73; itivu. 43) idaṃ nibbānassa paramatthato atthibhāvajotakaṃ vacanaṃ aviparītatthaṃ bhagavatā bhāsitattā. Yañhi bhagavatā bhāsitaṃ, taṃ aviparītatthaṃ yathā taṃ ‘‘sabbe saṅkhārā aniccā, sabbe saṅkhārā dukkhā, sabbe dhammā anattā’’ti (dha. pa. 277-279; theragā. 676-678; netti. 5), tathā nibbāna-saddo katthaci visaye yathābhūtaparamatthavisayo upacāravuttisabbhāvato seyyathāpi sīha-saddo. Atha vā attheva paramatthato asaṅkhatā dhātu itaratabbiparītavimuttisabhāvattā seyyathāpi ‘‘pathavīdhātu vedanā cā’’ti evamādīhi nayehi yuttitopi asaṅkhatāya dhātuyā paramatthato atthibhāvo veditabbo.
ਅਭਿਧਮ੍ਮਭਾਜਨੀਯવਣ੍ਣਨਾ ਨਿਟ੍ਠਿਤਾ।
Abhidhammabhājanīyavaṇṇanā niṭṭhitā.
੩. ਪਞ੍ਹਪੁਚ੍ਛਕવਣ੍ਣਨਾ
3. Pañhapucchakavaṇṇanā
੧੬੮. ਕਿਞ੍ਚੀਤਿ ਕਿਞ੍ਚਿ ਆਰਮ੍ਮਣਂ। ਆਲਮ੍ਬਨਤੋਤਿ ਆਰਮ੍ਮਣਕਰਣਤੋ।
168. Kiñcīti kiñci ārammaṇaṃ. Ālambanatoti ārammaṇakaraṇato.
ਪਞ੍ਹਪੁਚ੍ਛਕવਣ੍ਣਨਾ ਨਿਟ੍ਠਿਤਾ।
Pañhapucchakavaṇṇanā niṭṭhitā.
ਆਯਤਨવਿਭਙ੍ਗવਣ੍ਣਨਾ ਨਿਟ੍ਠਿਤਾ।
Āyatanavibhaṅgavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
ਤਿਪਿਟਕ (ਮੂਲ) • Tipiṭaka (Mūla) / ਅਭਿਧਮ੍ਮਪਿਟਕ • Abhidhammapiṭaka / વਿਭਙ੍ਗਪਾਲ਼ਿ • Vibhaṅgapāḷi / ੨. ਆਯਤਨવਿਭਙ੍ਗੋ • 2. Āyatanavibhaṅgo
ਅਟ੍ਠਕਥਾ • Aṭṭhakathā / ਅਭਿਧਮ੍ਮਪਿਟਕ (ਅਟ੍ਠਕਥਾ) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / ਸਮ੍ਮੋਹવਿਨੋਦਨੀ-ਅਟ੍ਠਕਥਾ • Sammohavinodanī-aṭṭhakathā
੧. ਸੁਤ੍ਤਨ੍ਤਭਾਜਨੀਯવਣ੍ਣਨਾ • 1. Suttantabhājanīyavaṇṇanā
੨. ਅਭਿਧਮ੍ਮਭਾਜਨੀਯવਣ੍ਣਨਾ • 2. Abhidhammabhājanīyavaṇṇanā
੩. ਪਞ੍ਹਾਪੁਚ੍ਛਕવਣ੍ਣਨਾ • 3. Pañhāpucchakavaṇṇanā
ਟੀਕਾ • Tīkā / ਅਭਿਧਮ੍ਮਪਿਟਕ (ਟੀਕਾ) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / વਿਭਙ੍ਗ-ਮੂਲਟੀਕਾ • Vibhaṅga-mūlaṭīkā / ੨. ਆਯਤਨવਿਭਙ੍ਗੋ • 2. Āyatanavibhaṅgo