| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पञ्चपकरण-अट्ठकथा • Pañcapakaraṇa-aṭṭhakathā |
३. आयतनयमकं
3. Āyatanayamakaṃ
१. पण्णत्तिउद्देसवारवण्णना
1. Paṇṇattiuddesavāravaṇṇanā
१-९. इदानि मूलयमके देसितेयेव कुसलादिधम्मे आयतनवसेनापि सङ्गण्हित्वा खन्धयमकानन्तरं देसितस्स आयतनयमकस्स वण्णना होति। तत्थ खन्धयमके वुत्तनयेनेव पाळिववत्थानं वेदितब्बं। यथेव हि तत्थ पण्णत्तिवारो, पवत्तिवारो, परिञ्ञावारोति तयो महावारा होन्ति, तथा इधापि। वचनत्थोपि नेसं तत्थ वुत्तनयेनेव वेदितब्बो। इधापि च पण्णत्तिवारो उद्देसनिद्देसवसेन द्विधा ववत्थितो। इतरे निद्देसवसेनेव। ‘तत्थ द्वादसायतनानी’ति पदं आदिं कत्वा याव नायतना न मनोति, ताव पण्णत्तिवारस्स उद्देसवारो वेदितब्बो। तत्थ द्वादसायतनानीति अयं यमकवसेन पुच्छितब्बानं आयतनानं उद्देसो। चक्खायतनं…पे॰… धम्मायतनन्ति तेसञ्ञेव पभेदतो नामववत्थानं। यमकवसेन पुच्छासुखत्थञ्चेत्थ पठमं पटिपाटिया अज्झत्तरूपायतनानि वुत्तानि। पच्छा बाहिररूपायतनानि। परियोसाने मनायतनधम्मायतनानि।
1-9. Idāni mūlayamake desiteyeva kusalādidhamme āyatanavasenāpi saṅgaṇhitvā khandhayamakānantaraṃ desitassa āyatanayamakassa vaṇṇanā hoti. Tattha khandhayamake vuttanayeneva pāḷivavatthānaṃ veditabbaṃ. Yatheva hi tattha paṇṇattivāro, pavattivāro, pariññāvāroti tayo mahāvārā honti, tathā idhāpi. Vacanatthopi nesaṃ tattha vuttanayeneva veditabbo. Idhāpi ca paṇṇattivāro uddesaniddesavasena dvidhā vavatthito. Itare niddesavaseneva. ‘Tattha dvādasāyatanānī’ti padaṃ ādiṃ katvā yāva nāyatanā na manoti, tāva paṇṇattivārassa uddesavāro veditabbo. Tattha dvādasāyatanānīti ayaṃ yamakavasena pucchitabbānaṃ āyatanānaṃ uddeso. Cakkhāyatanaṃ…pe… dhammāyatananti tesaññeva pabhedato nāmavavatthānaṃ. Yamakavasena pucchāsukhatthañcettha paṭhamaṃ paṭipāṭiyā ajjhattarūpāyatanāni vuttāni. Pacchā bāhirarūpāyatanāni. Pariyosāne manāyatanadhammāyatanāni.
यथा पन हेट्ठा खन्धवसेन, एवमिध इमेसं आयतनानं वसेन पदसोधनवारो, पदसोधनमूलचक्कवारो, सुद्धायतनवारो, सुद्धायतनमूलचक्कवारोति, चत्तारोव नयवारा होन्ति। एकेको चेत्थ अनुलोमपटिलोमवसेन दुविधोयेव। तेसमत्थो तत्थ वुत्तनयेनेव वेदितब्बो। यथा पन खन्धयमके पदसोधनवारस्स अनुलोमवारे ‘रूपं रूपक्खन्धो, रूपक्खन्धो रूप’न्तिआदीनि पञ्च यमकानि, तथा इध ‘चक्खु, चक्खायतनं; चक्खायतनं; चक्खू’तिआदीनि द्वादस। पटिलोमवारेपि ‘न चक्खु, न चक्खायतनं; न चक्खायतनं, न चक्खू’तिआदीनि द्वादस , पदसोधनमूलचक्कवारस्स पनेत्थ अनुलोमवारे एकेकायतनमूलकानि एकादस एकादस कत्वा द्वत्तिंससतं यमकानि। पटिलोमवारेपि द्वत्तिंससतमेव। सुद्धायतनवारस्सापि अनुलोमवारे द्वादस, पटिलोमवारे द्वादस, सुद्धायतनमूलचक्कवारस्सापि अनुलोमवारे एकेकायतनमूलकानि एकादस एकादस कत्वा द्वत्तिंससतं यमकानि। पटिलोमवारेपि द्वत्तिंससतमेवाति एवमिध छसत्तताधिकेहि पञ्चहि यमकसतेहि, द्विपञ्ञासाधिकेहि एकादसहि पुच्छासतेहि, चतुराधिकेहि तेवीसाय अत्थसतेहि च पटिमण्डितो पण्णत्तिवारस्स उद्देसवारो वेदितब्बो।
Yathā pana heṭṭhā khandhavasena, evamidha imesaṃ āyatanānaṃ vasena padasodhanavāro, padasodhanamūlacakkavāro, suddhāyatanavāro, suddhāyatanamūlacakkavāroti, cattārova nayavārā honti. Ekeko cettha anulomapaṭilomavasena duvidhoyeva. Tesamattho tattha vuttanayeneva veditabbo. Yathā pana khandhayamake padasodhanavārassa anulomavāre ‘rūpaṃ rūpakkhandho, rūpakkhandho rūpa’ntiādīni pañca yamakāni, tathā idha ‘cakkhu, cakkhāyatanaṃ; cakkhāyatanaṃ; cakkhū’tiādīni dvādasa. Paṭilomavārepi ‘na cakkhu, na cakkhāyatanaṃ; na cakkhāyatanaṃ, na cakkhū’tiādīni dvādasa , padasodhanamūlacakkavārassa panettha anulomavāre ekekāyatanamūlakāni ekādasa ekādasa katvā dvattiṃsasataṃ yamakāni. Paṭilomavārepi dvattiṃsasatameva. Suddhāyatanavārassāpi anulomavāre dvādasa, paṭilomavāre dvādasa, suddhāyatanamūlacakkavārassāpi anulomavāre ekekāyatanamūlakāni ekādasa ekādasa katvā dvattiṃsasataṃ yamakāni. Paṭilomavārepi dvattiṃsasatamevāti evamidha chasattatādhikehi pañcahi yamakasatehi, dvipaññāsādhikehi ekādasahi pucchāsatehi, caturādhikehi tevīsāya atthasatehi ca paṭimaṇḍito paṇṇattivārassa uddesavāro veditabbo.
पण्णत्तिउद्देसवारवण्णना।
Paṇṇattiuddesavāravaṇṇanā.
१. पण्णत्तिनिद्देसवारवण्णना
1. Paṇṇattiniddesavāravaṇṇanā
१०-१७. निद्देसवारे पन हेट्ठा खन्धयमकस्स पण्णत्तिवारनिद्देसे वुत्तनयेनेव अत्थो वेदितब्बो। अञ्ञत्र विसेसा। तत्रायं विसेसो – दिब्बचक्खूति दुतियविज्जाञाणं। पञ्ञाचक्खूति ततियविज्जाञाणं। दिब्बसोतन्ति दुतियअभिञ्ञाञाणं। तण्हासोतन्ति तण्हाव। अवसेसो कायोति नामकायो, रूपकायो, हत्थिकायो, अस्सकायोति एवमादि। अवसेसं रूपन्ति रूपायतनतो सेसं भूतुपादायरूपञ्चेव पियरूपसातरूपञ्च। सीलगन्धोतिआदीनि वायनट्ठेन सीलादीनंयेव नामानि। अत्थरसोतिआदीनिपि साधुमधुरट्ठेन अत्थादीनञ्ञेव नामानि। अवसेसो धम्मोति परियत्तिधम्मादिअनेकप्पभेदोति अयमेत्थ विसेसो।
10-17. Niddesavāre pana heṭṭhā khandhayamakassa paṇṇattivāraniddese vuttanayeneva attho veditabbo. Aññatra visesā. Tatrāyaṃ viseso – dibbacakkhūti dutiyavijjāñāṇaṃ. Paññācakkhūti tatiyavijjāñāṇaṃ. Dibbasotanti dutiyaabhiññāñāṇaṃ. Taṇhāsotanti taṇhāva. Avaseso kāyoti nāmakāyo, rūpakāyo, hatthikāyo, assakāyoti evamādi. Avasesaṃ rūpanti rūpāyatanato sesaṃ bhūtupādāyarūpañceva piyarūpasātarūpañca. Sīlagandhotiādīni vāyanaṭṭhena sīlādīnaṃyeva nāmāni. Attharasotiādīnipi sādhumadhuraṭṭhena atthādīnaññeva nāmāni. Avaseso dhammoti pariyattidhammādianekappabhedoti ayamettha viseso.
पण्णत्तिनिद्देसवारवण्णना।
Paṇṇattiniddesavāravaṇṇanā.
२. पवत्तिवारवण्णना
2. Pavattivāravaṇṇanā
१८-२१. इधापि च पवत्तिवारस्स उप्पादवारादीसु तीसु अन्तरवारेसु एकेकस्मिं छळेव कालभेदा। तेसं एकेकस्मिं काले पुग्गलवारादयो तयो वारा। ते सब्बेपि अनुलोमपटिलोमनयवसेन दुविधाव होन्ति। तत्थ पच्चुप्पन्नकाले पुग्गलवारस्स अनुलोमनये यथा खन्धयमके रूपक्खन्धमूलकानि चत्तारि, वेदनाक्खन्धमूलकानि तीणि, सञ्ञाक्खन्धमूलकानि द्वे, सङ्खारक्खन्धमूलकं एकन्ति अग्गहितग्गहणेन दस यमकानि होन्ति। एवं ‘‘यस्स चक्खायतनं उप्पज्जति, तस्स सोतायतनं उप्पज्जति; यस्स वा पन सोतायतनं उप्पज्जति, तस्स चक्खायतनं उप्पज्जति; यस्स चक्खायतनं उप्पज्जति, तस्स घाणायतनं, जिव्हायतनं, कायायतनं, रूपायतनं, सद्दायतनं, गन्धायतनं, रसायतनं, फोट्ठब्बायतनं, मनायतनं, धम्मायतनं, उप्पज्जति; यस्स वा पन धम्मायतनं उप्पज्जति, तस्स चक्खायतनं उप्पज्जती’’ति एवं चक्खायतनमूलकानि एकादस। ‘‘यस्स सोतायतनं उप्पज्जति, तस्स घानायतनं उप्पज्जती’’तिआदिना नयेन सोतायतनमूलकानि दस; घानायतनमूलकानि नव, जिव्हायतनमूलकानि अट्ठ; कायायतनमूलकानि सत्त; रूपायतनमूलकानि छ; सद्दायतनमूलकानि पञ्च; गन्धायतनमूलकानि चत्तारि; रसायतनमूलकानि तीणि; फोट्ठब्बायतनमूलकानि द्वे; मनायतनमूलकं एकन्ति अग्गहितग्गहणेन छसट्ठि यमकानि होन्ति।
18-21. Idhāpi ca pavattivārassa uppādavārādīsu tīsu antaravāresu ekekasmiṃ chaḷeva kālabhedā. Tesaṃ ekekasmiṃ kāle puggalavārādayo tayo vārā. Te sabbepi anulomapaṭilomanayavasena duvidhāva honti. Tattha paccuppannakāle puggalavārassa anulomanaye yathā khandhayamake rūpakkhandhamūlakāni cattāri, vedanākkhandhamūlakāni tīṇi, saññākkhandhamūlakāni dve, saṅkhārakkhandhamūlakaṃ ekanti aggahitaggahaṇena dasa yamakāni honti. Evaṃ ‘‘yassa cakkhāyatanaṃ uppajjati, tassa sotāyatanaṃ uppajjati; yassa vā pana sotāyatanaṃ uppajjati, tassa cakkhāyatanaṃ uppajjati; yassa cakkhāyatanaṃ uppajjati, tassa ghāṇāyatanaṃ, jivhāyatanaṃ, kāyāyatanaṃ, rūpāyatanaṃ, saddāyatanaṃ, gandhāyatanaṃ, rasāyatanaṃ, phoṭṭhabbāyatanaṃ, manāyatanaṃ, dhammāyatanaṃ, uppajjati; yassa vā pana dhammāyatanaṃ uppajjati, tassa cakkhāyatanaṃ uppajjatī’’ti evaṃ cakkhāyatanamūlakāni ekādasa. ‘‘Yassa sotāyatanaṃ uppajjati, tassa ghānāyatanaṃ uppajjatī’’tiādinā nayena sotāyatanamūlakāni dasa; ghānāyatanamūlakāni nava, jivhāyatanamūlakāni aṭṭha; kāyāyatanamūlakāni satta; rūpāyatanamūlakāni cha; saddāyatanamūlakāni pañca; gandhāyatanamūlakāni cattāri; rasāyatanamūlakāni tīṇi; phoṭṭhabbāyatanamūlakāni dve; manāyatanamūlakaṃ ekanti aggahitaggahaṇena chasaṭṭhi yamakāni honti.
तत्थ चक्खायतनमूलकेसु एकादससु ‘‘यस्स चक्खायतनं उप्पज्जति, तस्स सोतायतनं, घानायतनं, रूपायतनं, मनायतनं, धम्मायतनं उप्पज्जती’’ति इमानि पञ्चेव विस्सज्जितानि। तेसु पठमं विस्सज्जेतब्बं ताव विस्सज्जितं। दुतियं किञ्चापि पठमेन सदिसविस्सज्जनं, चक्खुसोतायतनानं पवत्तिट्ठाने पन घानायतनस्स न एकन्तेन पवत्तितो ‘‘कथं नु खो एतं विस्सज्जेतब्ब’’न्ति विमतिनिवारणत्थं विस्सज्जितं। रूपायतनमनायतनधम्मायतनेहि सद्धिं तीणि यमकानि असदिसविस्सज्जनत्ता विस्सज्जितानि। सेसेसु जिव्हायतनकायायतनेहि ताव सद्धिं द्वे यमकानि पुरिमेहि द्वीहि सद्धिं सदिसविस्सज्जनानि। सद्दायतनस्स पटिसन्धिक्खणे अनुप्पत्तितो तेन सद्धिं यमकस्स विस्सज्जनमेव नत्थि। गन्धरसफोट्ठब्बायतनेहिपि सद्धिं तीणि यमकानि पुरिमेहि द्वीहि सदिसविस्सज्जनानेव होन्तीति तन्तिया लहुभावत्थं सङ्खित्तानि। सोतायतनमूलकेसु यं लब्भति , तं पुरिमेहि सदिसविस्सज्जनमेवाति एकम्पि पाळिं नारुळ्हं। घानायतनमूलकेसु रूपायतनेन सद्धिं एकं, मनायतनधम्मायतनेहि सद्धिं द्वेति तीणि यमकानि पाळिं आरुळ्हानि। सेसानि घानायतनयमकेन सदिसविस्सज्जनत्ता नारुळ्हानि। तथा जिव्हायतनकायायतनमूलकानि। रूपायतनमूलकेसु मनायतनधम्मायतनेहि सद्धिं द्वेयेव विस्सज्जितानि। गन्धरसफोट्ठब्बेहि पन सद्धिं तीणि रूपायतनमनायतनेहि सद्धिं सदिसविस्सज्जनानि। यथेव हेत्थ ‘‘सरूपकानं अचित्तकान’’न्तिआदि वुत्तं, तथा इधापि ‘‘सरूपकानं अगन्धकानं, अरसकानं अफोट्ठब्बकान’’न्ति योजना वेदितब्बा। गन्धादीनि चेत्थ आयतनभूतानेव अधिप्पेतानि। तस्मा ‘‘सरूपकानं सगन्धायतनान’’न्ति आयतनवसेनेत्थ अत्थो दट्ठब्बो।
Tattha cakkhāyatanamūlakesu ekādasasu ‘‘yassa cakkhāyatanaṃ uppajjati, tassa sotāyatanaṃ, ghānāyatanaṃ, rūpāyatanaṃ, manāyatanaṃ, dhammāyatanaṃ uppajjatī’’ti imāni pañceva vissajjitāni. Tesu paṭhamaṃ vissajjetabbaṃ tāva vissajjitaṃ. Dutiyaṃ kiñcāpi paṭhamena sadisavissajjanaṃ, cakkhusotāyatanānaṃ pavattiṭṭhāne pana ghānāyatanassa na ekantena pavattito ‘‘kathaṃ nu kho etaṃ vissajjetabba’’nti vimatinivāraṇatthaṃ vissajjitaṃ. Rūpāyatanamanāyatanadhammāyatanehi saddhiṃ tīṇi yamakāni asadisavissajjanattā vissajjitāni. Sesesu jivhāyatanakāyāyatanehi tāva saddhiṃ dve yamakāni purimehi dvīhi saddhiṃ sadisavissajjanāni. Saddāyatanassa paṭisandhikkhaṇe anuppattito tena saddhiṃ yamakassa vissajjanameva natthi. Gandharasaphoṭṭhabbāyatanehipi saddhiṃ tīṇi yamakāni purimehi dvīhi sadisavissajjanāneva hontīti tantiyā lahubhāvatthaṃ saṅkhittāni. Sotāyatanamūlakesu yaṃ labbhati , taṃ purimehi sadisavissajjanamevāti ekampi pāḷiṃ nāruḷhaṃ. Ghānāyatanamūlakesu rūpāyatanena saddhiṃ ekaṃ, manāyatanadhammāyatanehi saddhiṃ dveti tīṇi yamakāni pāḷiṃ āruḷhāni. Sesāni ghānāyatanayamakena sadisavissajjanattā nāruḷhāni. Tathā jivhāyatanakāyāyatanamūlakāni. Rūpāyatanamūlakesu manāyatanadhammāyatanehi saddhiṃ dveyeva vissajjitāni. Gandharasaphoṭṭhabbehi pana saddhiṃ tīṇi rūpāyatanamanāyatanehi saddhiṃ sadisavissajjanāni. Yatheva hettha ‘‘sarūpakānaṃ acittakāna’’ntiādi vuttaṃ, tathā idhāpi ‘‘sarūpakānaṃ agandhakānaṃ, arasakānaṃ aphoṭṭhabbakāna’’nti yojanā veditabbā. Gandhādīni cettha āyatanabhūtāneva adhippetāni. Tasmā ‘‘sarūpakānaṃ sagandhāyatanāna’’nti āyatanavasenettha attho daṭṭhabbo.
सद्दायतनमूलकानि अत्थाभावतो पाळिं नारुळ्हानेव। गन्धरसफोट्ठब्बमूलकानि चत्तारि तीणि द्वे च हेट्ठिमेहि सदिसविस्सज्जनत्ता पाळिं नारुळ्हानि। मनायतनमूलकं विस्सज्जितमेवाति एवमेतानि पच्चुप्पन्नकाले पुग्गलवारस्स अनुलोमनये कतिपययमकविस्सज्जनेनेव छसट्ठियमकानि विस्सज्जितानि नाम होन्तीति वेदितब्बानि। यथा च पुग्गलवारे, एवं ओकासवारेपि पुग्गलोकासवारेपि छसट्ठीति पच्चुप्पन्नकाले तीसु वारेसु अनुलोमनये अट्ठनवुतिसतं यमकानि होन्ति। यथा च अनुलोमनये, एवं पटिलोमनयेपीति सब्बानिपि पच्चुप्पन्नकाले छन्नवुताधिकानि तीणि यमकसतानि होन्ति। तेसु द्वानवुताधिकानि सत्त पुच्छासतानि, चतुरासीताधिकानि च पन्नरस अत्थसतानि होन्तीति वेदितब्बानि। एवं सेसेसुपि पञ्चसु कालभेदेसूति सब्बानिपि छसत्तताधिकानि तेवीसति यमकसतानि। ततो दिगुणा पुच्छा, ततो दिगुणा अत्थाति इदमेत्थ उप्पादवारे पाळिववत्थानं। निरोधवारउप्पादनिरोधवारेसुपि एसेव नयोति। सब्बस्मिम्पि पवत्तिवारे अट्ठवीसानि एकसत्तति यमकसतानि। ततो दिगुणा पुच्छा, ततो दिगुणा अत्था वेदितब्बा। पाळि पन मनायतनं धम्मायतनञ्च एकसदिसं, नानं नत्थि। उपरि पन ‘‘वारसङ्खेपो होती’’तिआदीनि वत्वा तत्थ तत्थ सङ्खित्ता। तस्मा यं तत्थ तत्थ सङ्खित्तं, तं सब्बं असम्मुय्हन्तेहि सल्लक्खेतब्बं।
Saddāyatanamūlakāni atthābhāvato pāḷiṃ nāruḷhāneva. Gandharasaphoṭṭhabbamūlakāni cattāri tīṇi dve ca heṭṭhimehi sadisavissajjanattā pāḷiṃ nāruḷhāni. Manāyatanamūlakaṃ vissajjitamevāti evametāni paccuppannakāle puggalavārassa anulomanaye katipayayamakavissajjaneneva chasaṭṭhiyamakāni vissajjitāni nāma hontīti veditabbāni. Yathā ca puggalavāre, evaṃ okāsavārepi puggalokāsavārepi chasaṭṭhīti paccuppannakāle tīsu vāresu anulomanaye aṭṭhanavutisataṃ yamakāni honti. Yathā ca anulomanaye, evaṃ paṭilomanayepīti sabbānipi paccuppannakāle channavutādhikāni tīṇi yamakasatāni honti. Tesu dvānavutādhikāni satta pucchāsatāni, caturāsītādhikāni ca pannarasa atthasatāni hontīti veditabbāni. Evaṃ sesesupi pañcasu kālabhedesūti sabbānipi chasattatādhikāni tevīsati yamakasatāni. Tato diguṇā pucchā, tato diguṇā atthāti idamettha uppādavāre pāḷivavatthānaṃ. Nirodhavārauppādanirodhavāresupi eseva nayoti. Sabbasmimpi pavattivāre aṭṭhavīsāni ekasattati yamakasatāni. Tato diguṇā pucchā, tato diguṇā atthā veditabbā. Pāḷi pana manāyatanaṃ dhammāyatanañca ekasadisaṃ, nānaṃ natthi. Upari pana ‘‘vārasaṅkhepo hotī’’tiādīni vatvā tattha tattha saṅkhittā. Tasmā yaṃ tattha tattha saṅkhittaṃ, taṃ sabbaṃ asammuyhantehi sallakkhetabbaṃ.
अत्थविनिच्छये पनेत्थ इदं नयमुखं। सचक्खुकानं असोतकानन्ति अपाये जातिबधिरओपपातिकं सन्धाय वुत्तं। सो हि सचक्खुको असोतको हुत्वा उपपज्जति। यथाह – ‘‘कामधातुया उपपत्तिक्खणे कस्सचि अपरानि दसायतनानि पातुभवन्ति। ओपपातिकानं पेतानं , ओपपातिकानं असुरानं, ओपपातिकानं तिरच्छानगतानं, ओपपातिकानं नेरयिकानं; जच्चबधिरानं उपपत्तिक्खणे दसायतनानि पातुभवन्ति, चक्खायतनं रूपघानगन्धजिव्हारसकायफोट्ठब्बायतनं मनायतनं धम्मायतन’’न्ति। सचक्खुकानं ससोतकानन्ति सुगतिदुग्गतीसु परिपुण्णायतने च ओपपातिके रूपीब्रह्मानो च सन्धाय वुत्तं। ते हि सचक्खुका ससोतका हुत्वा उपपज्जन्ति। यथाह – ‘‘कामधातुया उपपत्तिक्खणे कस्सचि एकादसायतनानि पातुभवन्ति; कामावचरानं देवानं, पठमकप्पिकानं मनुस्सानं, ओपपातिकानं पेतानं, ओपपातिकानं असुरानं, ओपपातिकानं तिरच्छानगतानं, ओपपातिकानं नेरयिकानं, परिपुण्णायतनानं। रूपधातुया उपपत्तिक्खणे पञ्चायतनानि पातुभवन्ति, चक्खायतनं रूपसोतमनायतनं धम्मायतन’’न्ति।
Atthavinicchaye panettha idaṃ nayamukhaṃ. Sacakkhukānaṃ asotakānanti apāye jātibadhiraopapātikaṃ sandhāya vuttaṃ. So hi sacakkhuko asotako hutvā upapajjati. Yathāha – ‘‘kāmadhātuyā upapattikkhaṇe kassaci aparāni dasāyatanāni pātubhavanti. Opapātikānaṃ petānaṃ , opapātikānaṃ asurānaṃ, opapātikānaṃ tiracchānagatānaṃ, opapātikānaṃ nerayikānaṃ; jaccabadhirānaṃ upapattikkhaṇe dasāyatanāni pātubhavanti, cakkhāyatanaṃ rūpaghānagandhajivhārasakāyaphoṭṭhabbāyatanaṃ manāyatanaṃ dhammāyatana’’nti. Sacakkhukānaṃ sasotakānanti sugatiduggatīsu paripuṇṇāyatane ca opapātike rūpībrahmāno ca sandhāya vuttaṃ. Te hi sacakkhukā sasotakā hutvā upapajjanti. Yathāha – ‘‘kāmadhātuyā upapattikkhaṇe kassaci ekādasāyatanāni pātubhavanti; kāmāvacarānaṃ devānaṃ, paṭhamakappikānaṃ manussānaṃ, opapātikānaṃ petānaṃ, opapātikānaṃ asurānaṃ, opapātikānaṃ tiracchānagatānaṃ, opapātikānaṃ nerayikānaṃ, paripuṇṇāyatanānaṃ. Rūpadhātuyā upapattikkhaṇe pañcāyatanāni pātubhavanti, cakkhāyatanaṃ rūpasotamanāyatanaṃ dhammāyatana’’nti.
अघानकानन्ति ब्रह्मपारिसज्जादयो सन्धाय वुत्तं। ते हि सचक्खुका अघानका हुत्वा उपपज्जन्ति। कामधातुयं पन अघानको ओपपातिको नत्थि। यदि भवेय्य ‘‘कस्सचि अट्ठायतनानि पातुभवन्ती’’ति वेदय्य। यो गब्भसेय्यको पन अघानको सिया, सो ‘‘सचक्खुकान’’न्ति वचनतो इध अनधिप्पेतो। सचक्खुकानं सघानकानन्ति जच्चबधिरम्पि परिपुण्णायतनम्पि ओपपातिकं सन्धाय वुत्तं। सघानकानं अचक्खुकानन्ति जच्चन्धम्पि जच्चबधिरम्पि ओपपातिकं सन्धाय वुत्तमेव। सघानकानं सचक्खुकानन्ति परिपुण्णायतनमेव ओपपातिकं सन्धाय वुत्तं।
Aghānakānanti brahmapārisajjādayo sandhāya vuttaṃ. Te hi sacakkhukā aghānakā hutvā upapajjanti. Kāmadhātuyaṃ pana aghānako opapātiko natthi. Yadi bhaveyya ‘‘kassaci aṭṭhāyatanāni pātubhavantī’’ti vedayya. Yo gabbhaseyyako pana aghānako siyā, so ‘‘sacakkhukāna’’nti vacanato idha anadhippeto. Sacakkhukānaṃ saghānakānanti jaccabadhirampi paripuṇṇāyatanampi opapātikaṃ sandhāya vuttaṃ. Saghānakānaṃ acakkhukānanti jaccandhampi jaccabadhirampi opapātikaṃ sandhāya vuttameva. Saghānakānaṃ sacakkhukānanti paripuṇṇāyatanameva opapātikaṃ sandhāya vuttaṃ.
सरूपकानं अचक्खुकानन्ति एत्थ जच्चन्धजच्चबधिरओपपातिकेसु अञ्ञतरोपि गब्भसेय्यकोपि लब्भतियेव। सचित्तकानं अचक्खुकानन्ति एत्थ हेट्ठा वुत्तेहि जच्चन्धादीहि तीहि सद्धिं अरूपिनोपि लब्भन्ति। अचक्खुकानन्ति एत्थ पुरिमपदे वुत्तेहि चतूहि सद्धिं असञ्ञसत्तापि लब्भन्ति। सरूपकानं अघानकानन्ति एत्थ गब्भसेय्यका च असञ्ञसत्ता च सेसरूपीब्रह्मानो च लब्भन्ति। सचित्तकानं अघानकानन्ति एत्थ गब्भसेय्यका च रूपारूपब्रह्मानो च लब्भन्ति। अचित्तकानं अरूपकानन्तिपदेसु पन एकवोकारचतुवोकारसत्ताव लब्भन्तीति इमिना नयेन सब्बेसु पुग्गलवारेसु पुग्गलविभागो वेदितब्बो।
Sarūpakānaṃ acakkhukānanti ettha jaccandhajaccabadhiraopapātikesu aññataropi gabbhaseyyakopi labbhatiyeva. Sacittakānaṃ acakkhukānanti ettha heṭṭhā vuttehi jaccandhādīhi tīhi saddhiṃ arūpinopi labbhanti. Acakkhukānanti ettha purimapade vuttehi catūhi saddhiṃ asaññasattāpi labbhanti. Sarūpakānaṃ aghānakānanti ettha gabbhaseyyakā ca asaññasattā ca sesarūpībrahmāno ca labbhanti. Sacittakānaṃ aghānakānanti ettha gabbhaseyyakā ca rūpārūpabrahmāno ca labbhanti. Acittakānaṃ arūpakānantipadesu pana ekavokāracatuvokārasattāva labbhantīti iminā nayena sabbesu puggalavāresu puggalavibhāgo veditabbo.
२२-२५४. ओकासवारे यत्थ चक्खायतनन्ति रूपीब्रह्मलोकं पुच्छति। तेनेव आमन्ताति वुत्तं । तस्मिञ्हि तले नियमतो तानि आयतनानि पटिसन्धियं उप्पज्जन्ति। इदमेत्थ नयमुखं। इमिना नयमुखेन सकलेपि पवत्तिवारे अत्थो वेदितब्बो। परिञ्ञावारो खन्धयमके वुत्तनयोयेवाति।
22-254. Okāsavāre yattha cakkhāyatananti rūpībrahmalokaṃ pucchati. Teneva āmantāti vuttaṃ . Tasmiñhi tale niyamato tāni āyatanāni paṭisandhiyaṃ uppajjanti. Idamettha nayamukhaṃ. Iminā nayamukhena sakalepi pavattivāre attho veditabbo. Pariññāvāro khandhayamake vuttanayoyevāti.
पवत्तिवारवण्णना।
Pavattivāravaṇṇanā.
आयतनयमकवण्णना निट्ठिता।
Āyatanayamakavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / यमकपाळि • Yamakapāḷi / ३. आयतनयमकं • 3. Āyatanayamakaṃ
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / पञ्चपकरण-मूलटीका • Pañcapakaraṇa-mūlaṭīkā / ३. आयतनयमकं • 3. Āyatanayamakaṃ
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / पञ्चपकरण-अनुटीका • Pañcapakaraṇa-anuṭīkā / ३. आयतनयमकं • 3. Āyatanayamakaṃ
