| Library / Tipiṭaka / තිපිටක • Tipiṭaka / පඤ්‌චපකරණ-අට්‌ඨකථා • Pañcapakaraṇa-aṭṭhakathā |
3. ආයතනයමකං
3. Āyatanayamakaṃ
1. පණ්‌ණත්‌තිඋද්‌දෙසවාරවණ්‌ණනා
1. Paṇṇattiuddesavāravaṇṇanā
1-9. ඉදානි මූලයමකෙ දෙසිතෙයෙව කුසලාදිධම්‌මෙ ආයතනවසෙනාපි සඞ්‌ගණ්‌හිත්‌වා ඛන්‌ධයමකානන්‌තරං දෙසිතස්‌ස ආයතනයමකස්‌ස වණ්‌ණනා හොති. තත්‌ථ ඛන්‌ධයමකෙ වුත්‌තනයෙනෙව පාළිවවත්‌ථානං වෙදිතබ්‌බං. යථෙව හි තත්‌ථ පණ්‌ණත්‌තිවාරො, පවත්‌තිවාරො, පරිඤ්‌ඤාවාරොති තයො මහාවාරා හොන්‌ති, තථා ඉධාපි. වචනත්‌ථොපි නෙසං තත්‌ථ වුත්‌තනයෙනෙව වෙදිතබ්‌බො. ඉධාපි ච පණ්‌ණත්‌තිවාරො උද්‌දෙසනිද්‌දෙසවසෙන ද්‌විධා වවත්‌ථිතො. ඉතරෙ නිද්‌දෙසවසෙනෙව. ‘තත්‌ථ ද්‌වාදසායතනානී’ති පදං ආදිං කත්‌වා යාව නායතනා න මනොති, තාව පණ්‌ණත්‌තිවාරස්‌ස උද්‌දෙසවාරො වෙදිතබ්‌බො. තත්‌ථ ද්‌වාදසායතනානීති අයං යමකවසෙන පුච්‌ඡිතබ්‌බානං ආයතනානං උද්‌දෙසො. චක්‌ඛායතනං…පෙ.… ධම්‌මායතනන්‌ති තෙසඤ්‌ඤෙව පභෙදතො නාමවවත්‌ථානං. යමකවසෙන පුච්‌ඡාසුඛත්‌ථඤ්‌චෙත්‌ථ පඨමං පටිපාටියා අජ්‌ඣත්‌තරූපායතනානි වුත්‌තානි. පච්‌ඡා බාහිරරූපායතනානි. පරියොසානෙ මනායතනධම්‌මායතනානි.
1-9. Idāni mūlayamake desiteyeva kusalādidhamme āyatanavasenāpi saṅgaṇhitvā khandhayamakānantaraṃ desitassa āyatanayamakassa vaṇṇanā hoti. Tattha khandhayamake vuttanayeneva pāḷivavatthānaṃ veditabbaṃ. Yatheva hi tattha paṇṇattivāro, pavattivāro, pariññāvāroti tayo mahāvārā honti, tathā idhāpi. Vacanatthopi nesaṃ tattha vuttanayeneva veditabbo. Idhāpi ca paṇṇattivāro uddesaniddesavasena dvidhā vavatthito. Itare niddesavaseneva. ‘Tattha dvādasāyatanānī’ti padaṃ ādiṃ katvā yāva nāyatanā na manoti, tāva paṇṇattivārassa uddesavāro veditabbo. Tattha dvādasāyatanānīti ayaṃ yamakavasena pucchitabbānaṃ āyatanānaṃ uddeso. Cakkhāyatanaṃ…pe… dhammāyatananti tesaññeva pabhedato nāmavavatthānaṃ. Yamakavasena pucchāsukhatthañcettha paṭhamaṃ paṭipāṭiyā ajjhattarūpāyatanāni vuttāni. Pacchā bāhirarūpāyatanāni. Pariyosāne manāyatanadhammāyatanāni.
යථා පන හෙට්‌ඨා ඛන්‌ධවසෙන, එවමිධ ඉමෙසං ආයතනානං වසෙන පදසොධනවාරො, පදසොධනමූලචක්‌කවාරො, සුද්‌ධායතනවාරො, සුද්‌ධායතනමූලචක්‌කවාරොති, චත්‌තාරොව නයවාරා හොන්‌ති. එකෙකො චෙත්‌ථ අනුලොමපටිලොමවසෙන දුවිධොයෙව. තෙසමත්‌ථො තත්‌ථ වුත්‌තනයෙනෙව වෙදිතබ්‌බො. යථා පන ඛන්‌ධයමකෙ පදසොධනවාරස්‌ස අනුලොමවාරෙ ‘රූපං රූපක්‌ඛන්‌ධො, රූපක්‌ඛන්‌ධො රූප’න්‌තිආදීනි පඤ්‌ච යමකානි, තථා ඉධ ‘චක්‌ඛු, චක්‌ඛායතනං; චක්‌ඛායතනං; චක්‌ඛූ’තිආදීනි ද්‌වාදස. පටිලොමවාරෙපි ‘න චක්‌ඛු, න චක්‌ඛායතනං; න චක්‌ඛායතනං, න චක්‌ඛූ’තිආදීනි ද්‌වාදස , පදසොධනමූලචක්‌කවාරස්‌ස පනෙත්‌ථ අනුලොමවාරෙ එකෙකායතනමූලකානි එකාදස එකාදස කත්‌වා ද්‌වත්‌තිංසසතං යමකානි. පටිලොමවාරෙපි ද්‌වත්‌තිංසසතමෙව. සුද්‌ධායතනවාරස්‌සාපි අනුලොමවාරෙ ද්‌වාදස, පටිලොමවාරෙ ද්‌වාදස, සුද්‌ධායතනමූලචක්‌කවාරස්‌සාපි අනුලොමවාරෙ එකෙකායතනමූලකානි එකාදස එකාදස කත්‌වා ද්‌වත්‌තිංසසතං යමකානි. පටිලොමවාරෙපි ද්‌වත්‌තිංසසතමෙවාති එවමිධ ඡසත්‌තතාධිකෙහි පඤ්‌චහි යමකසතෙහි, ද්‌විපඤ්‌ඤාසාධිකෙහි එකාදසහි පුච්‌ඡාසතෙහි, චතුරාධිකෙහි තෙවීසාය අත්‌ථසතෙහි ච පටිමණ්‌ඩිතො පණ්‌ණත්‌තිවාරස්‌ස උද්‌දෙසවාරො වෙදිතබ්‌බො.
Yathā pana heṭṭhā khandhavasena, evamidha imesaṃ āyatanānaṃ vasena padasodhanavāro, padasodhanamūlacakkavāro, suddhāyatanavāro, suddhāyatanamūlacakkavāroti, cattārova nayavārā honti. Ekeko cettha anulomapaṭilomavasena duvidhoyeva. Tesamattho tattha vuttanayeneva veditabbo. Yathā pana khandhayamake padasodhanavārassa anulomavāre ‘rūpaṃ rūpakkhandho, rūpakkhandho rūpa’ntiādīni pañca yamakāni, tathā idha ‘cakkhu, cakkhāyatanaṃ; cakkhāyatanaṃ; cakkhū’tiādīni dvādasa. Paṭilomavārepi ‘na cakkhu, na cakkhāyatanaṃ; na cakkhāyatanaṃ, na cakkhū’tiādīni dvādasa , padasodhanamūlacakkavārassa panettha anulomavāre ekekāyatanamūlakāni ekādasa ekādasa katvā dvattiṃsasataṃ yamakāni. Paṭilomavārepi dvattiṃsasatameva. Suddhāyatanavārassāpi anulomavāre dvādasa, paṭilomavāre dvādasa, suddhāyatanamūlacakkavārassāpi anulomavāre ekekāyatanamūlakāni ekādasa ekādasa katvā dvattiṃsasataṃ yamakāni. Paṭilomavārepi dvattiṃsasatamevāti evamidha chasattatādhikehi pañcahi yamakasatehi, dvipaññāsādhikehi ekādasahi pucchāsatehi, caturādhikehi tevīsāya atthasatehi ca paṭimaṇḍito paṇṇattivārassa uddesavāro veditabbo.
පණ්‌ණත්‌තිඋද්‌දෙසවාරවණ්‌ණනා.
Paṇṇattiuddesavāravaṇṇanā.
1. පණ්‌ණත්‌තිනිද්‌දෙසවාරවණ්‌ණනා
1. Paṇṇattiniddesavāravaṇṇanā
10-17. නිද්‌දෙසවාරෙ පන හෙට්‌ඨා ඛන්‌ධයමකස්‌ස පණ්‌ණත්‌තිවාරනිද්‌දෙසෙ වුත්‌තනයෙනෙව අත්‌ථො වෙදිතබ්‌බො. අඤ්‌ඤත්‍ර විසෙසා. තත්‍රායං විසෙසො – දිබ්‌බචක්‌ඛූති දුතියවිජ්‌ජාඤාණං. පඤ්‌ඤාචක්‌ඛූති තතියවිජ්‌ජාඤාණං. දිබ්‌බසොතන්‌ති දුතියඅභිඤ්‌ඤාඤාණං. තණ්‌හාසොතන්‌ති තණ්‌හාව. අවසෙසො කායොති නාමකායො, රූපකායො, හත්‌ථිකායො, අස්‌සකායොති එවමාදි. අවසෙසං රූපන්‌ති රූපායතනතො සෙසං භූතුපාදායරූපඤ්‌චෙව පියරූපසාතරූපඤ්‌ච. සීලගන්‌ධොතිආදීනි වායනට්‌ඨෙන සීලාදීනංයෙව නාමානි. අත්‌ථරසොතිආදීනිපි සාධුමධුරට්‌ඨෙන අත්‌ථාදීනඤ්‌ඤෙව නාමානි. අවසෙසො ධම්‌මොති පරියත්‌තිධම්‌මාදිඅනෙකප්‌පභෙදොති අයමෙත්‌ථ විසෙසො.
10-17. Niddesavāre pana heṭṭhā khandhayamakassa paṇṇattivāraniddese vuttanayeneva attho veditabbo. Aññatra visesā. Tatrāyaṃ viseso – dibbacakkhūti dutiyavijjāñāṇaṃ. Paññācakkhūti tatiyavijjāñāṇaṃ. Dibbasotanti dutiyaabhiññāñāṇaṃ. Taṇhāsotanti taṇhāva. Avaseso kāyoti nāmakāyo, rūpakāyo, hatthikāyo, assakāyoti evamādi. Avasesaṃ rūpanti rūpāyatanato sesaṃ bhūtupādāyarūpañceva piyarūpasātarūpañca. Sīlagandhotiādīni vāyanaṭṭhena sīlādīnaṃyeva nāmāni. Attharasotiādīnipi sādhumadhuraṭṭhena atthādīnaññeva nāmāni. Avaseso dhammoti pariyattidhammādianekappabhedoti ayamettha viseso.
පණ්‌ණත්‌තිනිද්‌දෙසවාරවණ්‌ණනා.
Paṇṇattiniddesavāravaṇṇanā.
2. පවත්‌තිවාරවණ්‌ණනා
2. Pavattivāravaṇṇanā
18-21. ඉධාපි ච පවත්‌තිවාරස්‌ස උප්‌පාදවාරාදීසු තීසු අන්‌තරවාරෙසු එකෙකස්‌මිං ඡළෙව කාලභෙදා. තෙසං එකෙකස්‌මිං කාලෙ පුග්‌ගලවාරාදයො තයො වාරා. තෙ සබ්‌බෙපි අනුලොමපටිලොමනයවසෙන දුවිධාව හොන්‌ති. තත්‌ථ පච්‌චුප්‌පන්‌නකාලෙ පුග්‌ගලවාරස්‌ස අනුලොමනයෙ යථා ඛන්‌ධයමකෙ රූපක්‌ඛන්‌ධමූලකානි චත්‌තාරි, වෙදනාක්‌ඛන්‌ධමූලකානි තීණි, සඤ්‌ඤාක්‌ඛන්‌ධමූලකානි ද්‌වෙ, සඞ්‌ඛාරක්‌ඛන්‌ධමූලකං එකන්‌ති අග්‌ගහිතග්‌ගහණෙන දස යමකානි හොන්‌ති. එවං ‘‘යස්‌ස චක්‌ඛායතනං උප්‌පජ්‌ජති, තස්‌ස සොතායතනං උප්‌පජ්‌ජති; යස්‌ස වා පන සොතායතනං උප්‌පජ්‌ජති, තස්‌ස චක්‌ඛායතනං උප්‌පජ්‌ජති; යස්‌ස චක්‌ඛායතනං උප්‌පජ්‌ජති, තස්‌ස ඝාණායතනං, ජිව්‌හායතනං, කායායතනං, රූපායතනං, සද්‌දායතනං, ගන්‌ධායතනං, රසායතනං, ඵොට්‌ඨබ්‌බායතනං, මනායතනං, ධම්‌මායතනං, උප්‌පජ්‌ජති; යස්‌ස වා පන ධම්‌මායතනං උප්‌පජ්‌ජති, තස්‌ස චක්‌ඛායතනං උප්‌පජ්‌ජතී’’ති එවං චක්‌ඛායතනමූලකානි එකාදස. ‘‘යස්‌ස සොතායතනං උප්‌පජ්‌ජති, තස්‌ස ඝානායතනං උප්‌පජ්‌ජතී’’තිආදිනා නයෙන සොතායතනමූලකානි දස; ඝානායතනමූලකානි නව, ජිව්‌හායතනමූලකානි අට්‌ඨ; කායායතනමූලකානි සත්‌ත; රූපායතනමූලකානි ඡ; සද්‌දායතනමූලකානි පඤ්‌ච; ගන්‌ධායතනමූලකානි චත්‌තාරි; රසායතනමූලකානි තීණි; ඵොට්‌ඨබ්‌බායතනමූලකානි ද්‌වෙ; මනායතනමූලකං එකන්‌ති අග්‌ගහිතග්‌ගහණෙන ඡසට්‌ඨි යමකානි හොන්‌ති.
18-21. Idhāpi ca pavattivārassa uppādavārādīsu tīsu antaravāresu ekekasmiṃ chaḷeva kālabhedā. Tesaṃ ekekasmiṃ kāle puggalavārādayo tayo vārā. Te sabbepi anulomapaṭilomanayavasena duvidhāva honti. Tattha paccuppannakāle puggalavārassa anulomanaye yathā khandhayamake rūpakkhandhamūlakāni cattāri, vedanākkhandhamūlakāni tīṇi, saññākkhandhamūlakāni dve, saṅkhārakkhandhamūlakaṃ ekanti aggahitaggahaṇena dasa yamakāni honti. Evaṃ ‘‘yassa cakkhāyatanaṃ uppajjati, tassa sotāyatanaṃ uppajjati; yassa vā pana sotāyatanaṃ uppajjati, tassa cakkhāyatanaṃ uppajjati; yassa cakkhāyatanaṃ uppajjati, tassa ghāṇāyatanaṃ, jivhāyatanaṃ, kāyāyatanaṃ, rūpāyatanaṃ, saddāyatanaṃ, gandhāyatanaṃ, rasāyatanaṃ, phoṭṭhabbāyatanaṃ, manāyatanaṃ, dhammāyatanaṃ, uppajjati; yassa vā pana dhammāyatanaṃ uppajjati, tassa cakkhāyatanaṃ uppajjatī’’ti evaṃ cakkhāyatanamūlakāni ekādasa. ‘‘Yassa sotāyatanaṃ uppajjati, tassa ghānāyatanaṃ uppajjatī’’tiādinā nayena sotāyatanamūlakāni dasa; ghānāyatanamūlakāni nava, jivhāyatanamūlakāni aṭṭha; kāyāyatanamūlakāni satta; rūpāyatanamūlakāni cha; saddāyatanamūlakāni pañca; gandhāyatanamūlakāni cattāri; rasāyatanamūlakāni tīṇi; phoṭṭhabbāyatanamūlakāni dve; manāyatanamūlakaṃ ekanti aggahitaggahaṇena chasaṭṭhi yamakāni honti.
තත්‌ථ චක්‌ඛායතනමූලකෙසු එකාදසසු ‘‘යස්‌ස චක්‌ඛායතනං උප්‌පජ්‌ජති, තස්‌ස සොතායතනං, ඝානායතනං, රූපායතනං, මනායතනං, ධම්‌මායතනං උප්‌පජ්‌ජතී’’ති ඉමානි පඤ්‌චෙව විස්‌සජ්‌ජිතානි. තෙසු පඨමං විස්‌සජ්‌ජෙතබ්‌බං තාව විස්‌සජ්‌ජිතං. දුතියං කිඤ්‌චාපි පඨමෙන සදිසවිස්‌සජ්‌ජනං, චක්‌ඛුසොතායතනානං පවත්‌තිට්‌ඨානෙ පන ඝානායතනස්‌ස න එකන්‌තෙන පවත්‌තිතො ‘‘කථං නු ඛො එතං විස්‌සජ්‌ජෙතබ්‌බ’’න්‌ති විමතිනිවාරණත්‌ථං විස්‌සජ්‌ජිතං. රූපායතනමනායතනධම්‌මායතනෙහි සද්‌ධිං තීණි යමකානි අසදිසවිස්‌සජ්‌ජනත්‌තා විස්‌සජ්‌ජිතානි. සෙසෙසු ජිව්‌හායතනකායායතනෙහි තාව සද්‌ධිං ද්‌වෙ යමකානි පුරිමෙහි ද්‌වීහි සද්‌ධිං සදිසවිස්‌සජ්‌ජනානි. සද්‌දායතනස්‌ස පටිසන්‌ධික්‌ඛණෙ අනුප්‌පත්‌තිතො තෙන සද්‌ධිං යමකස්‌ස විස්‌සජ්‌ජනමෙව නත්‌ථි. ගන්‌ධරසඵොට්‌ඨබ්‌බායතනෙහිපි සද්‌ධිං තීණි යමකානි පුරිමෙහි ද්‌වීහි සදිසවිස්‌සජ්‌ජනානෙව හොන්‌තීති තන්‌තියා ලහුභාවත්‌ථං සඞ්‌ඛිත්‌තානි. සොතායතනමූලකෙසු යං ලබ්‌භති , තං පුරිමෙහි සදිසවිස්‌සජ්‌ජනමෙවාති එකම්‌පි පාළිං නාරුළ්‌හං. ඝානායතනමූලකෙසු රූපායතනෙන සද්‌ධිං එකං, මනායතනධම්‌මායතනෙහි සද්‌ධිං ද්‌වෙති තීණි යමකානි පාළිං ආරුළ්‌හානි. සෙසානි ඝානායතනයමකෙන සදිසවිස්‌සජ්‌ජනත්‌තා නාරුළ්‌හානි. තථා ජිව්‌හායතනකායායතනමූලකානි. රූපායතනමූලකෙසු මනායතනධම්‌මායතනෙහි සද්‌ධිං ද්‌වෙයෙව විස්‌සජ්‌ජිතානි. ගන්‌ධරසඵොට්‌ඨබ්‌බෙහි පන සද්‌ධිං තීණි රූපායතනමනායතනෙහි සද්‌ධිං සදිසවිස්‌සජ්‌ජනානි. යථෙව හෙත්‌ථ ‘‘සරූපකානං අචිත්‌තකාන’’න්‌තිආදි වුත්‌තං, තථා ඉධාපි ‘‘සරූපකානං අගන්‌ධකානං, අරසකානං අඵොට්‌ඨබ්‌බකාන’’න්‌ති යොජනා වෙදිතබ්‌බා. ගන්‌ධාදීනි චෙත්‌ථ ආයතනභූතානෙව අධිප්‌පෙතානි. තස්‌මා ‘‘සරූපකානං සගන්‌ධායතනාන’’න්‌ති ආයතනවසෙනෙත්‌ථ අත්‌ථො දට්‌ඨබ්‌බො.
Tattha cakkhāyatanamūlakesu ekādasasu ‘‘yassa cakkhāyatanaṃ uppajjati, tassa sotāyatanaṃ, ghānāyatanaṃ, rūpāyatanaṃ, manāyatanaṃ, dhammāyatanaṃ uppajjatī’’ti imāni pañceva vissajjitāni. Tesu paṭhamaṃ vissajjetabbaṃ tāva vissajjitaṃ. Dutiyaṃ kiñcāpi paṭhamena sadisavissajjanaṃ, cakkhusotāyatanānaṃ pavattiṭṭhāne pana ghānāyatanassa na ekantena pavattito ‘‘kathaṃ nu kho etaṃ vissajjetabba’’nti vimatinivāraṇatthaṃ vissajjitaṃ. Rūpāyatanamanāyatanadhammāyatanehi saddhiṃ tīṇi yamakāni asadisavissajjanattā vissajjitāni. Sesesu jivhāyatanakāyāyatanehi tāva saddhiṃ dve yamakāni purimehi dvīhi saddhiṃ sadisavissajjanāni. Saddāyatanassa paṭisandhikkhaṇe anuppattito tena saddhiṃ yamakassa vissajjanameva natthi. Gandharasaphoṭṭhabbāyatanehipi saddhiṃ tīṇi yamakāni purimehi dvīhi sadisavissajjanāneva hontīti tantiyā lahubhāvatthaṃ saṅkhittāni. Sotāyatanamūlakesu yaṃ labbhati , taṃ purimehi sadisavissajjanamevāti ekampi pāḷiṃ nāruḷhaṃ. Ghānāyatanamūlakesu rūpāyatanena saddhiṃ ekaṃ, manāyatanadhammāyatanehi saddhiṃ dveti tīṇi yamakāni pāḷiṃ āruḷhāni. Sesāni ghānāyatanayamakena sadisavissajjanattā nāruḷhāni. Tathā jivhāyatanakāyāyatanamūlakāni. Rūpāyatanamūlakesu manāyatanadhammāyatanehi saddhiṃ dveyeva vissajjitāni. Gandharasaphoṭṭhabbehi pana saddhiṃ tīṇi rūpāyatanamanāyatanehi saddhiṃ sadisavissajjanāni. Yatheva hettha ‘‘sarūpakānaṃ acittakāna’’ntiādi vuttaṃ, tathā idhāpi ‘‘sarūpakānaṃ agandhakānaṃ, arasakānaṃ aphoṭṭhabbakāna’’nti yojanā veditabbā. Gandhādīni cettha āyatanabhūtāneva adhippetāni. Tasmā ‘‘sarūpakānaṃ sagandhāyatanāna’’nti āyatanavasenettha attho daṭṭhabbo.
සද්‌දායතනමූලකානි අත්‌ථාභාවතො පාළිං නාරුළ්‌හානෙව. ගන්‌ධරසඵොට්‌ඨබ්‌බමූලකානි චත්‌තාරි තීණි ද්‌වෙ ච හෙට්‌ඨිමෙහි සදිසවිස්‌සජ්‌ජනත්‌තා පාළිං නාරුළ්‌හානි. මනායතනමූලකං විස්‌සජ්‌ජිතමෙවාති එවමෙතානි පච්‌චුප්‌පන්‌නකාලෙ පුග්‌ගලවාරස්‌ස අනුලොමනයෙ කතිපයයමකවිස්‌සජ්‌ජනෙනෙව ඡසට්‌ඨියමකානි විස්‌සජ්‌ජිතානි නාම හොන්‌තීති වෙදිතබ්‌බානි. යථා ච පුග්‌ගලවාරෙ, එවං ඔකාසවාරෙපි පුග්‌ගලොකාසවාරෙපි ඡසට්‌ඨීති පච්‌චුප්‌පන්‌නකාලෙ තීසු වාරෙසු අනුලොමනයෙ අට්‌ඨනවුතිසතං යමකානි හොන්‌ති. යථා ච අනුලොමනයෙ, එවං පටිලොමනයෙපීති සබ්‌බානිපි පච්‌චුප්‌පන්‌නකාලෙ ඡන්‌නවුතාධිකානි තීණි යමකසතානි හොන්‌ති. තෙසු ද්‌වානවුතාධිකානි සත්‌ත පුච්‌ඡාසතානි, චතුරාසීතාධිකානි ච පන්‌නරස අත්‌ථසතානි හොන්‌තීති වෙදිතබ්‌බානි. එවං සෙසෙසුපි පඤ්‌චසු කාලභෙදෙසූති සබ්‌බානිපි ඡසත්‌තතාධිකානි තෙවීසති යමකසතානි. තතො දිගුණා පුච්‌ඡා, තතො දිගුණා අත්‌ථාති ඉදමෙත්‌ථ උප්‌පාදවාරෙ පාළිවවත්‌ථානං. නිරොධවාරඋප්‌පාදනිරොධවාරෙසුපි එසෙව නයොති. සබ්‌බස්‌මිම්‌පි පවත්‌තිවාරෙ අට්‌ඨවීසානි එකසත්‌තති යමකසතානි. තතො දිගුණා පුච්‌ඡා, තතො දිගුණා අත්‌ථා වෙදිතබ්‌බා. පාළි පන මනායතනං ධම්‌මායතනඤ්‌ච එකසදිසං, නානං නත්‌ථි. උපරි පන ‘‘වාරසඞ්‌ඛෙපො හොතී’’තිආදීනි වත්‌වා තත්‌ථ තත්‌ථ සඞ්‌ඛිත්‌තා. තස්‌මා යං තත්‌ථ තත්‌ථ සඞ්‌ඛිත්‌තං, තං සබ්‌බං අසම්‌මුය්‌හන්‌තෙහි සල්‌ලක්‌ඛෙතබ්‌බං.
Saddāyatanamūlakāni atthābhāvato pāḷiṃ nāruḷhāneva. Gandharasaphoṭṭhabbamūlakāni cattāri tīṇi dve ca heṭṭhimehi sadisavissajjanattā pāḷiṃ nāruḷhāni. Manāyatanamūlakaṃ vissajjitamevāti evametāni paccuppannakāle puggalavārassa anulomanaye katipayayamakavissajjaneneva chasaṭṭhiyamakāni vissajjitāni nāma hontīti veditabbāni. Yathā ca puggalavāre, evaṃ okāsavārepi puggalokāsavārepi chasaṭṭhīti paccuppannakāle tīsu vāresu anulomanaye aṭṭhanavutisataṃ yamakāni honti. Yathā ca anulomanaye, evaṃ paṭilomanayepīti sabbānipi paccuppannakāle channavutādhikāni tīṇi yamakasatāni honti. Tesu dvānavutādhikāni satta pucchāsatāni, caturāsītādhikāni ca pannarasa atthasatāni hontīti veditabbāni. Evaṃ sesesupi pañcasu kālabhedesūti sabbānipi chasattatādhikāni tevīsati yamakasatāni. Tato diguṇā pucchā, tato diguṇā atthāti idamettha uppādavāre pāḷivavatthānaṃ. Nirodhavārauppādanirodhavāresupi eseva nayoti. Sabbasmimpi pavattivāre aṭṭhavīsāni ekasattati yamakasatāni. Tato diguṇā pucchā, tato diguṇā atthā veditabbā. Pāḷi pana manāyatanaṃ dhammāyatanañca ekasadisaṃ, nānaṃ natthi. Upari pana ‘‘vārasaṅkhepo hotī’’tiādīni vatvā tattha tattha saṅkhittā. Tasmā yaṃ tattha tattha saṅkhittaṃ, taṃ sabbaṃ asammuyhantehi sallakkhetabbaṃ.
අත්‌ථවිනිච්‌ඡයෙ පනෙත්‌ථ ඉදං නයමුඛං. සචක්‌ඛුකානං අසොතකානන්‌ති අපායෙ ජාතිබධිරඔපපාතිකං සන්‌ධාය වුත්‌තං. සො හි සචක්‌ඛුකො අසොතකො හුත්‌වා උපපජ්‌ජති. යථාහ – ‘‘කාමධාතුයා උපපත්‌තික්‌ඛණෙ කස්‌සචි අපරානි දසායතනානි පාතුභවන්‌ති. ඔපපාතිකානං පෙතානං , ඔපපාතිකානං අසුරානං, ඔපපාතිකානං තිරච්‌ඡානගතානං, ඔපපාතිකානං නෙරයිකානං; ජච්‌චබධිරානං උපපත්‌තික්‌ඛණෙ දසායතනානි පාතුභවන්‌ති, චක්‌ඛායතනං රූපඝානගන්‌ධජිව්‌හාරසකායඵොට්‌ඨබ්‌බායතනං මනායතනං ධම්‌මායතන’’න්‌ති. සචක්‌ඛුකානං සසොතකානන්‌ති සුගතිදුග්‌ගතීසු පරිපුණ්‌ණායතනෙ ච ඔපපාතිකෙ රූපීබ්‍රහ්‌මානො ච සන්‌ධාය වුත්‌තං. තෙ හි සචක්‌ඛුකා සසොතකා හුත්‌වා උපපජ්‌ජන්‌ති. යථාහ – ‘‘කාමධාතුයා උපපත්‌තික්‌ඛණෙ කස්‌සචි එකාදසායතනානි පාතුභවන්‌ති; කාමාවචරානං දෙවානං, පඨමකප්‌පිකානං මනුස්‌සානං, ඔපපාතිකානං පෙතානං, ඔපපාතිකානං අසුරානං, ඔපපාතිකානං තිරච්‌ඡානගතානං, ඔපපාතිකානං නෙරයිකානං, පරිපුණ්‌ණායතනානං. රූපධාතුයා උපපත්‌තික්‌ඛණෙ පඤ්‌චායතනානි පාතුභවන්‌ති, චක්‌ඛායතනං රූපසොතමනායතනං ධම්‌මායතන’’න්‌ති.
Atthavinicchaye panettha idaṃ nayamukhaṃ. Sacakkhukānaṃ asotakānanti apāye jātibadhiraopapātikaṃ sandhāya vuttaṃ. So hi sacakkhuko asotako hutvā upapajjati. Yathāha – ‘‘kāmadhātuyā upapattikkhaṇe kassaci aparāni dasāyatanāni pātubhavanti. Opapātikānaṃ petānaṃ , opapātikānaṃ asurānaṃ, opapātikānaṃ tiracchānagatānaṃ, opapātikānaṃ nerayikānaṃ; jaccabadhirānaṃ upapattikkhaṇe dasāyatanāni pātubhavanti, cakkhāyatanaṃ rūpaghānagandhajivhārasakāyaphoṭṭhabbāyatanaṃ manāyatanaṃ dhammāyatana’’nti. Sacakkhukānaṃ sasotakānanti sugatiduggatīsu paripuṇṇāyatane ca opapātike rūpībrahmāno ca sandhāya vuttaṃ. Te hi sacakkhukā sasotakā hutvā upapajjanti. Yathāha – ‘‘kāmadhātuyā upapattikkhaṇe kassaci ekādasāyatanāni pātubhavanti; kāmāvacarānaṃ devānaṃ, paṭhamakappikānaṃ manussānaṃ, opapātikānaṃ petānaṃ, opapātikānaṃ asurānaṃ, opapātikānaṃ tiracchānagatānaṃ, opapātikānaṃ nerayikānaṃ, paripuṇṇāyatanānaṃ. Rūpadhātuyā upapattikkhaṇe pañcāyatanāni pātubhavanti, cakkhāyatanaṃ rūpasotamanāyatanaṃ dhammāyatana’’nti.
අඝානකානන්‌ති බ්‍රහ්‌මපාරිසජ්‌ජාදයො සන්‌ධාය වුත්‌තං. තෙ හි සචක්‌ඛුකා අඝානකා හුත්‌වා උපපජ්‌ජන්‌ති. කාමධාතුයං පන අඝානකො ඔපපාතිකො නත්‌ථි. යදි භවෙය්‍ය ‘‘කස්‌සචි අට්‌ඨායතනානි පාතුභවන්‌තී’’ති වෙදය්‍ය. යො ගබ්‌භසෙය්‍යකො පන අඝානකො සියා, සො ‘‘සචක්‌ඛුකාන’’න්‌ති වචනතො ඉධ අනධිප්‌පෙතො. සචක්‌ඛුකානං සඝානකානන්‌ති ජච්‌චබධිරම්‌පි පරිපුණ්‌ණායතනම්‌පි ඔපපාතිකං සන්‌ධාය වුත්‌තං. සඝානකානං අචක්‌ඛුකානන්‌ති ජච්‌චන්‌ධම්‌පි ජච්‌චබධිරම්‌පි ඔපපාතිකං සන්‌ධාය වුත්‌තමෙව. සඝානකානං සචක්‌ඛුකානන්‌ති පරිපුණ්‌ණායතනමෙව ඔපපාතිකං සන්‌ධාය වුත්‌තං.
Aghānakānanti brahmapārisajjādayo sandhāya vuttaṃ. Te hi sacakkhukā aghānakā hutvā upapajjanti. Kāmadhātuyaṃ pana aghānako opapātiko natthi. Yadi bhaveyya ‘‘kassaci aṭṭhāyatanāni pātubhavantī’’ti vedayya. Yo gabbhaseyyako pana aghānako siyā, so ‘‘sacakkhukāna’’nti vacanato idha anadhippeto. Sacakkhukānaṃ saghānakānanti jaccabadhirampi paripuṇṇāyatanampi opapātikaṃ sandhāya vuttaṃ. Saghānakānaṃ acakkhukānanti jaccandhampi jaccabadhirampi opapātikaṃ sandhāya vuttameva. Saghānakānaṃ sacakkhukānanti paripuṇṇāyatanameva opapātikaṃ sandhāya vuttaṃ.
සරූපකානං අචක්‌ඛුකානන්‌ති එත්‌ථ ජච්‌චන්‌ධජච්‌චබධිරඔපපාතිකෙසු අඤ්‌ඤතරොපි ගබ්‌භසෙය්‍යකොපි ලබ්‌භතියෙව. සචිත්‌තකානං අචක්‌ඛුකානන්‌ති එත්‌ථ හෙට්‌ඨා වුත්‌තෙහි ජච්‌චන්‌ධාදීහි තීහි සද්‌ධිං අරූපිනොපි ලබ්‌භන්‌ති. අචක්‌ඛුකානන්‌ති එත්‌ථ පුරිමපදෙ වුත්‌තෙහි චතූහි සද්‌ධිං අසඤ්‌ඤසත්‌තාපි ලබ්‌භන්‌ති. සරූපකානං අඝානකානන්‌ති එත්‌ථ ගබ්‌භසෙය්‍යකා ච අසඤ්‌ඤසත්‌තා ච සෙසරූපීබ්‍රහ්‌මානො ච ලබ්‌භන්‌ති. සචිත්‌තකානං අඝානකානන්‌ති එත්‌ථ ගබ්‌භසෙය්‍යකා ච රූපාරූපබ්‍රහ්‌මානො ච ලබ්‌භන්‌ති. අචිත්‌තකානං අරූපකානන්‌තිපදෙසු පන එකවොකාරචතුවොකාරසත්‌තාව ලබ්‌භන්‌තීති ඉමිනා නයෙන සබ්‌බෙසු පුග්‌ගලවාරෙසු පුග්‌ගලවිභාගො වෙදිතබ්‌බො.
Sarūpakānaṃ acakkhukānanti ettha jaccandhajaccabadhiraopapātikesu aññataropi gabbhaseyyakopi labbhatiyeva. Sacittakānaṃ acakkhukānanti ettha heṭṭhā vuttehi jaccandhādīhi tīhi saddhiṃ arūpinopi labbhanti. Acakkhukānanti ettha purimapade vuttehi catūhi saddhiṃ asaññasattāpi labbhanti. Sarūpakānaṃ aghānakānanti ettha gabbhaseyyakā ca asaññasattā ca sesarūpībrahmāno ca labbhanti. Sacittakānaṃ aghānakānanti ettha gabbhaseyyakā ca rūpārūpabrahmāno ca labbhanti. Acittakānaṃ arūpakānantipadesu pana ekavokāracatuvokārasattāva labbhantīti iminā nayena sabbesu puggalavāresu puggalavibhāgo veditabbo.
22-254. ඔකාසවාරෙ යත්‌ථ චක්‌ඛායතනන්‌ති රූපීබ්‍රහ්‌මලොකං පුච්‌ඡති. තෙනෙව ආමන්‌තාති වුත්‌තං . තස්‌මිඤ්‌හි තලෙ නියමතො තානි ආයතනානි පටිසන්‌ධියං උප්‌පජ්‌ජන්‌ති. ඉදමෙත්‌ථ නයමුඛං. ඉමිනා නයමුඛෙන සකලෙපි පවත්‌තිවාරෙ අත්‌ථො වෙදිතබ්‌බො. පරිඤ්‌ඤාවාරො ඛන්‌ධයමකෙ වුත්‌තනයොයෙවාති.
22-254. Okāsavāre yattha cakkhāyatananti rūpībrahmalokaṃ pucchati. Teneva āmantāti vuttaṃ . Tasmiñhi tale niyamato tāni āyatanāni paṭisandhiyaṃ uppajjanti. Idamettha nayamukhaṃ. Iminā nayamukhena sakalepi pavattivāre attho veditabbo. Pariññāvāro khandhayamake vuttanayoyevāti.
පවත්‌තිවාරවණ්‌ණනා.
Pavattivāravaṇṇanā.
ආයතනයමකවණ්‌ණනා නිට්‌ඨිතා.
Āyatanayamakavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
තිපිටක (මූල) • Tipiṭaka (Mūla) / අභිධම්‌මපිටක • Abhidhammapiṭaka / යමකපාළි • Yamakapāḷi / 3. ආයතනයමකං • 3. Āyatanayamakaṃ
ටීකා • Tīkā / අභිධම්‌මපිටක (ටීකා) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / පඤ්‌චපකරණ-මූලටීකා • Pañcapakaraṇa-mūlaṭīkā / 3. ආයතනයමකං • 3. Āyatanayamakaṃ
ටීකා • Tīkā / අභිධම්‌මපිටක (ටීකා) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / පඤ්‌චපකරණ-අනුටීකා • Pañcapakaraṇa-anuṭīkā / 3. ආයතනයමකං • 3. Āyatanayamakaṃ
