| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पञ्चपकरण-अट्ठकथा • Pañcapakaraṇa-aṭṭhakathā |
५. बाहिरमातिकावण्णना
5. Bāhiramātikāvaṇṇanā
५. सब्बापि धम्मसङ्गणी धातुकथाय मातिकाति अयं छसट्ठि तिकपदानि, द्वे च दुकपदसतानि सङ्खिपित्वा निक्खित्ता बाहिरमातिका नाम। अयञ्हि ‘‘पञ्चक्खन्धा…पे॰… मनसिकारो’’ति एवं धातुकथाय अब्भन्तरे अवत्वा ‘‘सब्बापि धम्मसङ्गणी’’ति एवं धातुकथाय मातिकतो बहि ठपितत्ता बाहिरमातिकाति वुच्चति।
5. Sabbāpi dhammasaṅgaṇī dhātukathāya mātikāti ayaṃ chasaṭṭhi tikapadāni, dve ca dukapadasatāni saṅkhipitvā nikkhittā bāhiramātikā nāma. Ayañhi ‘‘pañcakkhandhā…pe… manasikāro’’ti evaṃ dhātukathāya abbhantare avatvā ‘‘sabbāpi dhammasaṅgaṇī’’ti evaṃ dhātukathāya mātikato bahi ṭhapitattā bāhiramātikāti vuccati.
एवं मातिकाय पञ्चधा ठितभावं विदित्वा इदानि ‘सङ्गहो असङ्गहो’तिआदीसु सङ्गहो ताव जातिसञ्जातिकिरियागणनवसेन चतुब्बिधो। तत्थ – ‘‘सब्बे खत्तिया आगच्छन्तु, सब्बे ब्राह्मणा, सब्बे वेस्सा, सब्बे सुद्दा आगच्छन्तु’’, ‘‘या चावुसो विसाख, सम्मावाचा, यो च सम्माकम्मन्तो, यो च सम्माआजीवो, इमे धम्मा सीलक्खन्धे सङ्गहिता’’ति अयं जातिसङ्गहो नाम। ‘‘एकजातिका आगच्छन्तू’’ति वुत्तट्ठाने विय हि इध सब्बेपि जातिया एकसङ्गहं गता। ‘‘सब्बे कोसलका आगच्छन्तु, सब्बे मागधका, सब्बे भारुकच्छका आगच्छन्तु’’, ‘‘यो चावुसो विसाख, सम्मावायामो; या च सम्मासति, यो च सम्मासमाधि, इमे धम्मा समाधिक्खन्धे सङ्गहिता’’ति (म॰ नि॰ १.४६२) अयं सञ्जातिसङ्गहो नाम। ‘‘एकट्ठाने जाता संवड्ढा आगच्छन्तू’’ति वुत्तट्ठाने विय हि इध सब्बेपि सञ्जातिठानेन निवुत्थोकासेन एकसङ्गहं गता। ‘‘सब्बे हत्थारोहा आगच्छन्तु, सब्बे अस्सारोहा, सब्बे रथिका आगच्छन्तु’’, ‘‘या चावुसो विसाख, सम्मादिट्ठि, यो च सम्मासङ्कप्पो, इमे धम्मा पञ्ञाक्खन्धे सङ्गहिता’’ति (म॰ नि॰ १.४६२) अयं किरियासङ्गहो नाम। सब्बेव हेते अत्तनो किरियाकरणेन एकसङ्गहं गता। ‘‘चक्खायतनं कतमक्खन्धगणनं गच्छतीति? रूपक्खन्धगणनं गच्छती’’ति। हञ्चि चक्खायतनं रूपक्खन्धगणनं गच्छति, तेन वत रे वत्तब्बे – ‘चक्खायतनं रूपक्खन्धेन सङ्गहित’’न्ति (कथा॰ ४७१), अयं गणनसङ्गहो नाम। अयमिध अधिप्पेतो। तप्पटिपक्खेन असङ्गहो वेदितब्बो। तेसं विकप्पतो सङ्गहितेन असङ्गहितादीनि। एकुप्पादेकनिरोधएकवत्थुकएकारम्मणतावसेन सम्पयोगो, तप्पटिपक्खतो विप्पयोगो। तेसं विकप्पतो सम्पयुत्तेन विप्पयुत्तादीनि। तदुभयसंसग्गविकप्पतो सङ्गहितेन सम्पयुत्तं विप्पयुत्तन्तिआदीनि। पञ्चक्खन्धातिआदीनि पन खन्धविभङ्गादीसु वुत्तनयेनेव वेदितब्बानि। फस्सादयो पनेत्थ सन्निट्ठानवसेन वुत्तसब्बचित्तुप्पादसाधारणतो वुत्ताति।
Evaṃ mātikāya pañcadhā ṭhitabhāvaṃ viditvā idāni ‘saṅgaho asaṅgaho’tiādīsu saṅgaho tāva jātisañjātikiriyāgaṇanavasena catubbidho. Tattha – ‘‘sabbe khattiyā āgacchantu, sabbe brāhmaṇā, sabbe vessā, sabbe suddā āgacchantu’’, ‘‘yā cāvuso visākha, sammāvācā, yo ca sammākammanto, yo ca sammāājīvo, ime dhammā sīlakkhandhe saṅgahitā’’ti ayaṃ jātisaṅgaho nāma. ‘‘Ekajātikā āgacchantū’’ti vuttaṭṭhāne viya hi idha sabbepi jātiyā ekasaṅgahaṃ gatā. ‘‘Sabbe kosalakā āgacchantu, sabbe māgadhakā, sabbe bhārukacchakā āgacchantu’’, ‘‘yo cāvuso visākha, sammāvāyāmo; yā ca sammāsati, yo ca sammāsamādhi, ime dhammā samādhikkhandhe saṅgahitā’’ti (ma. ni. 1.462) ayaṃ sañjātisaṅgaho nāma. ‘‘Ekaṭṭhāne jātā saṃvaḍḍhā āgacchantū’’ti vuttaṭṭhāne viya hi idha sabbepi sañjātiṭhānena nivutthokāsena ekasaṅgahaṃ gatā. ‘‘Sabbe hatthārohā āgacchantu, sabbe assārohā, sabbe rathikā āgacchantu’’, ‘‘yā cāvuso visākha, sammādiṭṭhi, yo ca sammāsaṅkappo, ime dhammā paññākkhandhe saṅgahitā’’ti (ma. ni. 1.462) ayaṃ kiriyāsaṅgaho nāma. Sabbeva hete attano kiriyākaraṇena ekasaṅgahaṃ gatā. ‘‘Cakkhāyatanaṃ katamakkhandhagaṇanaṃ gacchatīti? Rūpakkhandhagaṇanaṃ gacchatī’’ti. Hañci cakkhāyatanaṃ rūpakkhandhagaṇanaṃ gacchati, tena vata re vattabbe – ‘cakkhāyatanaṃ rūpakkhandhena saṅgahita’’nti (kathā. 471), ayaṃ gaṇanasaṅgaho nāma. Ayamidha adhippeto. Tappaṭipakkhena asaṅgaho veditabbo. Tesaṃ vikappato saṅgahitena asaṅgahitādīni. Ekuppādekanirodhaekavatthukaekārammaṇatāvasena sampayogo, tappaṭipakkhato vippayogo. Tesaṃ vikappato sampayuttena vippayuttādīni. Tadubhayasaṃsaggavikappato saṅgahitena sampayuttaṃ vippayuttantiādīni. Pañcakkhandhātiādīni pana khandhavibhaṅgādīsu vuttanayeneva veditabbāni. Phassādayo panettha sanniṭṭhānavasena vuttasabbacittuppādasādhāraṇato vuttāti.
मातिकावण्णना।
Mātikāvaṇṇanā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / धातुकथापाळि • Dhātukathāpāḷi / ५. बाहिरमातिका • 5. Bāhiramātikā
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / पञ्चपकरण-मूलटीका • Pañcapakaraṇa-mūlaṭīkā / ५. बाहिरमातिकावण्णना • 5. Bāhiramātikāvaṇṇanā
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / पञ्चपकरण-अनुटीका • Pañcapakaraṇa-anuṭīkā / ५. बाहिरमातिकावण्णना • 5. Bāhiramātikāvaṇṇanā
